УИХ-ын гишүүн Д.Өнөрболортой ярилцлаа.
-Төсөв хэлэлцэж байгаа үед тантай уулзаж байна. Энэ талаар та хэд хэдэн удаа байр сууриа илэрхийллээ. Гэхдээ уншигчдад өөрийн санаа бодлоо тодотгоод хэлэхгүй юу?
-За баярлалаа. Өдрийн сонины уншигчдад энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Манай улс мэдээж хуулийн засаглалтай. Төсвийн харилцаа нь Монгол Улсын Үндсэн хууль, Төсвийн тухай хуулиас гадна Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хууль, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль, Өрийн удирдлагын тухай хууль, Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль зэрэг хууль тогтоомжоор зохицуулагддаг. Харин эдгээр хууль яг хэрэгжиж байна уу, төсөв батлахдаа хуулиа хэрэгжүүлэхгүй бол хаана хууль хэрэгжих ёстой гэж. Хуулийн хэрэгжилтийг УИХ хууль батлахаасаа эхлээд хангах ёстой. УИХ-ын гишүүд төсөв хэлэлцэхдээ хэчнээн “тойргийн гишүүн” байлаа ч Монгол Улсын гишүүн байх ёстой юм, уг нь. Сайн төсөв сайн засаглалын эх. Муу төсөв батлаад явъя гэж мэдээж бодоогүй л байх. Гэхдээ төсөв тойрсон элдэв яриа тасардаггүй ч асуудлууд хэвээрээ байдаг ийм нэг гажуудал байсаар байна.
УИХ жил бүрийн төсвийг батлахдаа төсвийн зарлагыг орлого болон бусад эх үүсвэрээр бүрэн нөхдөг байхаар, үр ашигтай, хэмнэлттэй байхаар төлөвлөж батлах ёстой, төсөвт үзүүлэх нөлөөллийн талаарх тооцоо судалгаанд үндэслэсэн байх, авлага, өр төлбөр үүсгэхгүй байж дарамт учруулахгүй байхаар зохион байгуулах учиртай юм хуулиараа. Гэтэл хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байгаад л миний сэтгэл эмзэглэж байна. Төсвийн иж бүрэн, үнэн зөв байдлыг хангасан байх зарчим, хариуцлагатай байх зарчмын эсрэг гишүүд явж болохгүй биз дээ.
2024 оны төсвийн төсөлд мөн л хөрөнгө оруулалтын төсөл арга хэмжээнд эдийн засгийн үр ашиг, нийгмийн ач холбогдлын болон үндсэн хөрөнгийн ашиглалттай холбоотой зардлын тооцоолол хийгээгүй, төсөвт нөлөөлөх ачааллын дүгнэлтгүй ийм зөрчилтэй төслүүд дахин дахин орж ирж байгаад Сангийн сайд дүгнэлт хийж байгаа болов уу. Үр ашгийн тооцоолол хийж, ач холбогдлоор нь эрэмбэлж санхүүжүүлэх журам аргачлал манай улсад байна уу.
Ийм болохоор л ДНБ-ий 37%-ийн зарлагатай, 2.070.8 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай буюу ДНБ-ий -2.8%-тай тэнцэх төсвийн төсөл оруулж ирж байна шүү дээ.
-Тэгээд ямар гарц шийдэл байна вэ?
-Юуны өмнө төсөв хэлэлцэх, батлах үйл ажиллагаа олон нийтэд нээлттэй, төсвийн төлөвлөгөө, гүйцэтгэл, тайлагнал нийтэд ойлгомжтой байж, батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжиж байгаа эсэхэд олон нийт хяналт тавих боломжоор хангагдсан байж гэмээнэ хяналттай, хариуцлага нэхэх боломжтой болно.
Ерөөс манай төсөв олон жил хөл гар богинотой, том толгойтой, саажилттай, энд тэндээ загатнахад маажиж чадахгүй, хөдөлгөөний хомсдолтой, цусны эргэлт нь удааширсан аварга биетэн шиг явж ирсэн, ганц энэ жил ч биш шүү дээ. Тиймээс энэ аварга биетнийг бүхэлд нь эрүүлжүүлэх шаардлагатай, ядаж хөдөлгөөнтэй байлгах хэрэгтэй, үүнийг иргэдийн оролцоо, хувийн хэвшлийн оролцоо идэвхээр хийнэ. Ерөөс зах зээлийн эдийн засгийг эрчимжүүлэхэд иргэдийн идэвхтэй оролцоог хангаж өгөх явдал л гол бодлого байх ёстой юм. Тэрнээс ийм хувийн хэвшилд ээлгүй төсөвтэй байж болохгүй шүү дээ. Цалин тэтгэврийн өсөлт бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөө бараадахгүй байна. Үнийн өсөлтийн эсрэг арга хэмжээ, иргэдийн амьжиргааг хамгаалахад дэмжлэг үзүүлэх ажлын байрууд шинээр бий болгоход л анхаарах ёстой гэж боддог.
Тэрнээс улсын түрийвч засаглалаа хадгалж үлдэхийн төлөө гаргаж ирдэг шилбүүр байж болохгүй. Харин иргэдийн идэвх чармайлт, амьдралын төлөө зүтгэх тэр зүтгэлийг нь хурдасгах ташуур байх ёстой.Эдийн засгийн өсөлтийн төлөө төсөв байх уу, эдийн засгийг боомилохын төлөө төсөв байх уу.
Дээр нь улс төрийн тогтвортой байдал эдийн засгийн өсөлтийг авчирдаг.Эдийн засаг өсөхөд сайн засаглал хэрэгтэй гэсэн үг. Төсвийн менежмент чухал зүйл.
Дэлхийн улс орнуудын 2024 оны төсвийн нийтлэг шинж гэвэл батлан хамгаалах зардал, бүх нийтийн халдварт өвчинтэй тэмцэх зардал өссөн байгаа. Өөрөөр хэлвэл өөрийгөө хамгаалах, хариу арга хэмжээний зардал өссөн гэсэн үг. Хүнсний аюулгүй байдал ч мөн хамаатай.
Манай улс ДЭМБ-ын New Pandemic Treaty-ийн бодлогыг дэмжиж, эрүүл мэндийн салбарын чадамжийг дээшлүүлэхэд бодитой хөрөнгө оруулалт шаардлагатай улс мөн үү гэвэл мөн.
Тэгэхээр санхүү, хөрөнгө оруулалтын бодлогын эрүүлжилт, эрүүл чийрэг, бядтай, урт удаан, зөв стратегийн төлөө төсөв байхыг шаардаж байгаа юм.
Үүнд бид PEFA (Public Expenditure and Financial Accountability) буюу Төсвийн зарлага ба санхүүгийн хариуцлагын хөтөлбөрийн төрийн санхүүгийн удирдлагын гүйцэтгэлийг үнэлэх аргачлал, зөвлөмжийг сайн дагах хэрэгтэй юм. Энэ бол том шийдэл. Энэ бол төрийн санхүүгийн удирдлагын гүйцэтгэлийг үнэлэх аргачлал бөгөөд 31 үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгийн 94 шинж чанарыг долоон үндсэн чиглэлийн хүрээнд тодорхойлж үнэлдэг систем. Улс орнуудын төрийн санхүүгийн удирдлага, төсвийн зарцуулалт болон санхүүгийн хариуцлагын индекс, төлөв байдлын үнэлгээг өөрийн боловсруулсан үзүүлэлтээр гаргадаг. Манай улсын хувьд PEFA-ийн үнэлгээг 2015, 2021 онуудад хийлгэсэн, харин энэ бодитой оношилгооны дүгнэлтийг хэр хэрэгжүүлж ирсэн бэ. Мөн төрийн аудитын дүгнэлтэд хэр хариуцлагатай хандаж ирсэн бэ, УИХ-аас баталсан төсвийн хүрээний мэдэгдэлд үндэслэж төсвийн төслөө боловсруулж баймаар байна ядаж, өөрөөр хэлбэл зөвлөмж дагадаг, хариуцлагатай хандах гэсэн хоёр зүйл өөрөө том шийдэл, гарц болох юм аа.
Дээр нь үнийн өсөлтийг хазаарлахад бүтээмж дээшлүүлэх хүчин чармайлт хэрэгтэй. Газар тариаланг эрчимжүүлэх, шинэ технологи нэвтрүүлэх хөгжил рүү хандсан төсвийн шинэчлэл зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.
-Газар тариалангийн бүс нутгаас сонгогдсон гишүүний хувьд энэ намар тойрогтоо нэлээд ажиллаж байх шиг байсан. Хийсэн ажлаасаа товч дурдвал?
-Би жилийн дөрвөн улиралд тойрогтоо уяатай байдаг хүн. Газар тариалангийн ажил дан ганц намрын ажил байдаггүй. Хавар юу тариална, түүнийгээ хураана. Зуны өдөр жилээ тэжээнэ гэж орос ардын цэцэн үг ч бий. Энэ жил сайхан урт намар болж байна.
Хөдөлмөрийнхөө үнэ цэнийг нэмэгдүүлсэн, валютаар үнэлэгдэх бренд бүтээгдэхүүнтэй болохоор сэлэнгэчүүд бид хичээж л байна.
Сэлэнгэ аймгийн хувьд өнөөгийн байдлаар төмс хүнсний ногооны хураалт 100%, үр тарианы хураалт 95 хувьтай явж байна. УИХ-ын 36-р тогтоолын Ажлын хэсэгт орж ажилласан. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд 1.7 их наяд төгрөг шаардлагатай юм. Үүний 48%-ийг улсын төсвөөс гаргана гэж УИХ, ЗГ шийдсэн байгаа. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх тал дээр ЗГ-т хяналт тавих, дэмжлэг үзүүлэх Түр хорооны гишүүн, дэд ажлын хэсгийг ахалж ажиллаж байгаа.
Миний бие “Хашаанаасаа 50 сая” хөдөлгөөнийг санаачилж хүлэмжийн аж ахуйг хөгжүүлэх чиглэлээр 2018 оноос бэлтгэлээ ханган эхэлж Сэлэнгийн иргэдтэй хамтарч ажиллаж байна, үр дүн ч гарч байна, өнгөрсөн долоо хоногт хүлэмжийн анхны ургацын баяраа хийлээ. Сэлэнгэ аймгийн долоон суманд хүлэмжийн аж ахуйн хөгжлийн парк ашиглалтад орлоо. 250-300 ажлын байр шинээр нэмэгдлээ. Паркуудад нэг доор 20 орчим төрлийн нарийн ногоог шинжлэх ухааны үндэстэй тарьж ургуулж, Сэлэнгийн бренд бүтээгдэхүүн бий болж хэрэглэгчдэд очих боломжтой болж байна. Цаашлаад экспортод гаргах төлөвлөгөөтэй. Нийтдээ хагас сая шахам хүлэмж эзэндээ очиж, үр дүнгээ үзэж, улмаар өвлийн, ухаалаг хүлэмж болгох алсын хараатай ажиллаж байна.
Баянгол суманд ЖДҮ-ийг дэмжих төвтэй болж байна. Сургалт-үйлдвэрлэл-худалдааны эргэлт тэнд бий болж байна гэсэн үг.
Нөгөө талаар төсөл хөтөлбөрийн хэрэгжилт аливаа санаачилгад гадаад харилцаа онцгой үүрэгтэй юм. Бүхнийг улсын төсвөөр хийнэ гэж үгүй. Миний хувьд УИХ дахь Монгол-БНСУ-ын Парламентын бүлгийн даргын хувиар газар тариалангийн өндөр хөгжилтэй, урт удаан түүхтэй Солонгосын ноу хауг Сэлэнгэд нутагшуулахыг зорьж 14 хот аймагтай хамтарч ажиллаж байна. Үүний үр дүнд 2-3 жилийн хугацаанд 200-1000 хүнийг түр болон богино хугацаагаар туршлага судлуулах боломж бүрдсэн. Шинэ технологийг газар дээр нь богино хугацаагаар хурдан сурч хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байгаа. Мөн БНСУ-ын Засгийн газрын харьяа Хөдөөгийн хөгжлийг дэмжих газрын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газартай Сэлэнгэ аймаг хамтарч ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурлаа.Цаашдаа бид Сэлэнгэ аймгийн газар тариаланг хөгжүүлэх, хүн амын хүнсний хэрэгцээ хангамж, чанарыг нэмэгдүүлэхэд зориулж БНСУ-аас 10 сая ам.долларын санхүүжилтийг татах бэлтгэл ажил үндсэндээ хангагдаад байна.
Сэлэнгэ аймгийн эрүүл мэнд, онцгой байдлын салбар БНСУ-тай амжилттай түншилж ажиллаж байна, сувилагчдыг БНСУ-ын эрүүл мэндийн байгууллагатай холбож сувилахуйн ухааны шинэ мэдээллээр хангах, газар дээр нь туршлага судалж эрүүл мэндийн шинэ үйлчилгээ, арга туршлагаас суралцахаар Сэлэнгэ аймгаас эхний 25 сувилагч БНСУ руу явахад бэлэн боллоо. Энэ ажил цаашдаа ч үргэлжилнэ, найман жил үргэлжилнэ, улс орны хэмжээний ажил болгохыг зорьж байгаа юм. Эмч нар тодорхой сургалтад нэлээд хамрагдаж байдаг ч сувилагчид хамрагдах нь цөөн, ялангуяа өндөр хөгжилтэй гадаад оронд.
Гал түймэр үер усны байнгын болзошгүй эрсдэл дунд байдаг Сэлэнгэ аймагт гал унтраах машин, үер усны үед хэрэглэгдэх завь бусад хэрэгслийг БНСУ-ын талаас нийлүүлэх талаар эрчимтэй хөөцөлдөж хэрэгжлээ. Энэ мэт ажил эзнээ, голдирлоо олж байгаад баяртай байгаа.Олон өрх айл хашаанаасаа 50 сая байтугайг олохоор урам зориг, идэвх чармайлттай ажиллаж байна. Ирэх жилийн төсвөөр бол 4.6 их наяд төгрөг зөвхөн цалин тэтгэвэрт явж байгаа. Үүний 40% нь (судлаачдын тооцооллоор) хүнсний зарлагад явдаг гэхээр ирэх онд хүнсний хэрэглээ нэмэгдэнэ. Үүнд сэлэнгэчүүдийн маань нэмэр тус их байх болов уу. 3.4 сая хүнийхээ хүнсний хэрэгцээний 50%-ийг хангадаг аймаг шүү дээ. Дүгнээд хэлэхэд УИХ-ын гишүүний хууль боловсруулах, батлах ажлаас гадна улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдлын төлөө, хүнсний хангамж аюулгүй байдлын төлөө, Сэлэнгийн иргэдийн хөдөлмөрийг илүү үнэ цэнэтэй болгох, мянган төгрөгөөр ургуулаад 20, 40 ам.доллар болгож өсгөхийн төлөө л анхаарч ажиллаж, зүтгэж байна даа.
-Хүүхдийн хөгжил хамгаалал, гэр бүлийн асуудлаар сэтгэл эмзэглүүлсэн үйл явдлууд гарч нийгмийн зүгээс УИХ-ын эмэгтэй гишүүд рүү хандсан бухимдал, гомдол их байх шиг байна. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
-Хүүхэд гэр бүлийн асуудал гэхээр л эмэгтэйчүүд рүү хардаг байж болохгүй л дээ. УИХ-аас эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх тал дээр манай эмэгтэй гишүүд багагүй санаачилгатай ажилласан гэж бодож байна. Эрх зүйн орчин сайжирлаа гэвч Хүүхдийн эрхийн тунхаглалд заагдсан дөрвөн зарчим манайд үндсэндээ хэрэгжихгүй байна.Манай нийгэмд ужгирсан ядуурал, ажилгүйдэл хүүхдүүдийн нуруун дээр дарамт үзүүлж байна, хүүхдүүд эзэнгүй байна, хүчирхийлэл, айдас, ганцаардал, өвчлөл, ялгаварлан гадуурхал, гэмт хэрэг, донтолт, боловсролын ялгаа хүүхдүүдийн дунд нэмэгдэж байна. Нийгэм хамгааллын ээлгүй орчин, дэд бүтэц дотор хүүхдүүд амьдарч байна, Монгол хүүхдүүдийн биеийн ерөнхий хөгжил сул болж байна, хүүхдийн хоол хүнсний асуудал ч тулгамдаж байна.
Хүүхдүүдийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, нийгэм орчны сайн нөлөөлөл авах дагуулах хүч ховор болжээ.
Гэр бүлийн хүрээнд эцэг эх нь архиддаг, хүүхдээ зоддог, танхайрдаг, хүүхэд, гэр бүлийнхээ өмнө завхай зайдан үлгэргүй байж болохгүй биз дээ.Хүүхдэд үзүүлэх сэтгэл зүйн дарамтыг нийгмээрээ тоохгүй байна. Өсвөр насны хүүхдээ хэл амаар дарамталж хэлэх хэлэхгүй үгээр доромжилдог, зоддог эх хүн хүртэл байна шүү дээ. Энэ бүхэн хүүхдийн аюулгүй байдалд нөлөөлж байгаа гэдгийг бид цогцоор нь ойлгож арга хэмжээ авах цаг аль хэдийнээ болсон. Хүүхэдтэй холбоотой гэмт хэргийн 70 хувь нь гэр бүлийн орчинд үйлдэгдэж байгаа судалгаа байна. Хатуу чанга шийтгэлтэй байх ёстой.
Дан ганц хууль эрхийн орчныг сайжруулснаар энэ бүхэн арилж алга болохгүй. Хууль хэрэгждэг байж, урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх ажил сайн хийгдэж байж энэ гэмт хэрэг багасна. Хүүхдийн эсрэг үйлдэгдсэн гэмт хэрэг бүрийг мартдаггүй баймаар байна.
Эцэст нь хэлэхэд миний бие танай сонинд 2023 он бол улс төрчдийн хувьд ёс зүй, сахилга хариуцлагын жил байх болно гэж бичиж байсан.Энэ үгээрээ ярилцлагаа өндөрлөе.