УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга, УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай ярилцлаа.
-Намрын чуулганы эхний хуралдаанд та гишүүний картаа УИХ-ын даргад шидэж өгөөд ширүүхэн эхлүүлж байгаа харагдсан. Улс орны өмнө тулгамдсан асуудалд хойрго хандаж байгаа парламентын нөхдөө шүүмжилж тийн хандав уу, эсвэл таныг бүлгийн даргаас буулгах хуулийг баталсан болохоор тэгж хандав уу?
-Картаа шидээгүй ээ. Аваачиж өгсөн юм. Эсэргүүцлээ илэрхийлж байгаа нэг хэлбэр л дээ. Учир нь өнгөрөгч зун УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдаж гуравхан жилийн өмнө баталсан ҮХНӨ-ийн төслийг үгүйсгэж, ард түмнээс асуухгүйгээр дахин өөрчилсөн. УИХ-ын гишүүд албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө ингэж улайрч болохгүй. Үндсэн хуулийг өөрчилж бололгүй яахав. Хамгийн гол нь ард түмнээсээ асууж, нийгмээрээ зөвшилцөх ёстой. Үндсэн хууль бол нийгмийн гэрээ, алганд багтсан эх орон гэдэг шүү дээ. Тиймээс ийм суурь том хууль руу ингэж халдаж байгаа нь буруу. Улсын Их Хурал, Улсын Их Хурал биш боллоо. Засгийн газартаа хяналт тавих чадамжгүй болсон. Засгийн газар яаж л бол яаж дураараа аашилдаг боллоо. Шүүх, Үндсэн хуулийн Цэц хараат бусаар ажиллахгүй болгож, баталж өглөө. Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуулиа хамгаалах хоточ нохойн үүрэг гүйцэтгэх ёстой. Үндсэн хуульд бусад хууль нийцэж байгаа эсэхийг хянадаг байгууллага Цэц болохоос эрх баригчдын захиалгаар хуулийг өөрчилдөг байгууллага биш. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг үгүйсгэж, хууль бусаар өөрчилж байхдаа УИХ-д Цэц хяналт тавих хуулийн заалтыг байхгүй болгочихлоо. Үндсэн хуулийн Цэц өнөөдөр эрх баригчдын гүйцэтгэгч нэг байгууллага болгочихлоо. Энд би яагаад ингэж ач холбогдол өгч шүүмжлээд байна гэхээр Үндсэн хууль бол Монгол Улсын оршин тогтнохын баталгаа юм.
Ээлжлээд хоолонд орох ажил л явж байна. 76 гишүүнтэй давжаа парламентад ийм олон УИХ-ын гишүүн сайд болно гэдэг юу гэсэн үг вэ. Үндсэн хуулийн үзэл санаа, засаглалын зарчим хяналт тэнцэл алдагдаж байгаа юм. Үндсэн хуулийн утга агуулга тэр чигтээ алдагдаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд МАН-ын 60 оныхон хоолондоо орсон. 70, 80 оныхон хоолондоо орлоо. Амраг садан, ах дүү, үр хүүхэд ач гуч нь Монгол Улсын татвар төлөгчдийн мөнгийг сааж амьдарч байна. Үүний илэрхийлэл нь Хөгжлийн банк, ЖДҮ, өнөөдрийн нийгмийн байгаа байдал, үүсээд байгаа асуудал юм.
-Таны өмнө нь байсан 2012 парламенттай одоогийн парламентыг харьцуулахад чадавх чадамжийн хувьд хэр санагдаж байна?
-УИХ бол ард түмнээсээ мандат авч ажиллаж байгаа төрийн эрх барих дээд байгууллага. Ард түмний эрх ашигт нийцсэн бодлого, шийдвэр, хуулийг баталж байна уу гэвэл үгүй. Иргэдэд тухайн үедээ таалагдахгүй ч ирээдүйд хэрэгтэй зүйл УИХ нь ч тэр, Засгийн газар нь ч тэр огт хийж чадахгүй байна. Ардчиллыг дүр эсгэсэн, хуулиа дээдлэх бус өөрсдийнхөө эрх ашгийг дээдэлж ажиллаж байна. Тиймээс иргэдийн амьдрал нэг хэвэндээ тогтчихлоо. Манайхтай нэг гараанаас эхэлсэн орнууд хөгжиж, дэвшиж байна. 2012 онд ядуурал 20 хувьтай байсан. Албан бус тоогоор өнөөдөр 40 хувьтай байна гэсэн мэдээлэл байна. Хуучин таван хүний нэг нь ядуу байсан бол одоо хоёр хүн тутмын нэг нь ядуу байна гэж байна. Ядуурлаас гаргах биш ядуурал руу л түлхээд байна.
-Ирэх жилийн төсвийн төсөөллийг та хэрхэн дүгнэж байна?
-Татвар төлөгчдийн мөнгийг хааш нь чиглүүлж байгааг бүгд хянах ёстой. Тэр дундаа ард түмний элчийн хувьд УИХ-ын гишүүд нарийн хянах ёстой. Одоогийн парламентад 2020 онд сонгогдож орсноосоо хойш улсын төсвийг алдагдалтай баталж болохгүй гэж удаа дараа хэлж байсан. Гэтэл өмнөх жил хоёр их наяд төгрөгийн алдагдалтай төсөв баталсан. Энэ жил 1.5 их наяд төгрөгийн алдагдалтай батлахаар оруулж ирлээ. Ард түмэн өдөр бүр хар нулимс урсгасан, эрх баригчид өдөр бүр цагаан сар хийсэн ийм л төсөв батлаад байна. Үүний лай ланчиг нь ард түмний нуруун дээр ирж байна. Иргэдийнхээ амьдрал ахуйг сайжруулах биш харин ч ачаа болж байна. Ханшийн уналт, инфляци, ажилгүйдэл ямар байгааг хэн хүнгүй мэдэж байгаа.
Үүнээс гадна энэ жилийн төсөв иргэдээ ялгаварласан төсөв боллоо. Иргэдийг гарал үүслээр нь ялгаварлахгүй гэж Үндсэн хуульд заасан байдаг. Гэтэл 3.5 сая төгрөгийн орлоготой өрхийн хүүхдэд мөнгө өгөхгүй гэж ялгаварлаж байна. Эрх баригчид үр хүүхдүүдийнхээ “Ирээдүй өв” сангийн мөнгийг нь цөлмөөд идчихсэн. 2019 оны ҮХНӨ-өөр газрын хэвлий бол ард түмний баялаг гэж заасан. Уул уурхай бол нөхөн сэргээгдэхгүй баялаг. Уул уурхайн баялгийг эрх баригчид бий болгочихсон юм биш. Өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн капитал. 3.5 сая төгрөгийн орлоготой өрхийн хүүхдүүдийн амьдрал ахуй ирээдүйд ямар байхыг хэн ч мэдэхгүй. Гэтэл 3.5 сая төгрөгийн орлоготой гэр бүлийн хүүхдийн мөнгийг хасч байгаа нь хуулиас гажууд үйлдэл. Нөгөө талаас эдгээр гэр бүл нийгмийн есөн хувийг эзэлж байна гэж байгаа юм. Энэ бол өнөөдрийн Монголын нийгмийн амьдралын чадавхыг илтгэж байгаа тоо. Боломжтой гээд хасаад байна шүү дээ. Хүүхдийн мөнгө бол халамж биш. Газрын доорх баялгаас тухайн хүүхдэд хүртээж байгаа хэлбэр. Шаардлагагүй халамжаа зогсоох ёстой. Түүнээс байгалийн баялгийг хүртэж байгаа хэлбэрийг зогсоох ёсгүй. Ер нь 2023 оны төсвийг буцаах шаардлагатай байна.
-Ирэх жилийн төсөв Төрийн хэмнэлтийн хуультай хэр уялдсан байна вэ. Хэмнэх ёстой зүйлүүдээ хэмнэж чадаж уу?
-Хэмнэлтийн хууль хаана хэрэгжээд байгаа юм бэ. Амьдрал дээр биелэгдэхгүй л байна шүү дээ. 22 сайдтай, 20-иод яамтай. Дэд сайд нартайгаа нийлүүлбэл 40 гаруй болж байгаа юм. Хэмнэнэ гэж байгаа бол ядаж л орон тооны цомхотголуудыг хийх ёстой. Улс орны эдийн засаг хүнд байхад 40, 50 сайд хэнд хэрэгтэй юм бэ. 20-иод яам хэнд хэрэгтэй юм бэ. Цаашилбал, аймгуудыг ч нэгтгэж болж байна. 30, 40 мянган хүн амтай аймаг ч байна. Социализмын үед байгуулсан засаг, захиргааны бүтэц шүү дээ. 200 мянган төрийн албан хаагч байна. Төрийн өмчит компанийн өр зургаан их наяд хүрчихээд байхад л нэмж ийм компани байгуулаад байна. Үүнд цомхотгол ярихгүй байна. Гадна, дотны нөхцөл байдлаа харвал реформын шинжтэй өөрчлөлт хийх цаг нь өнөөдөр бүрдчихээд байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт алга. Ирэх жил 500 сая ам.долларын Гэрэгэ бонд, Хөгжлийн банкны 500 сая ам.долларын өр төлөх ёстой. 750 тэрбум төгрөгийн Японд тавьсан өрөө төлөх ёстой. 2022 оны төсвийн гүйцэтгэлээ хэлэлцэх ёстой. Мөнгөний бодлогоо ярих ёстой. 35 сая тонн нүүрс гаргана гэцгээгээд байсан. Амьдрал дээр алга. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн дэлхий дахинд өндөр байгаа энэ супер циклийн үед 35 сая тонн нүүрсийг ажилласан бол өлхөн экспортолчих боломж байлаа. Төмөр замаа цахилгаанжуулж, хоёр урсгалтай болгох хэрэгтэй байна. Эрчим хүчний эх үүсвэрийг шинээр барьж байгуулах хэрэгтэй байна. Сүүлийн 6, 7 жилийн хугацаанд гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэх хөгжлийн бүтээн байгуулалт нэг ширхгийг ч хийсэнгүй. Засаг захиргааны нэгжийг өөрчилсөнгүй. Хувьчилсан, хувиараа ажиллаж байсан аж ахуйн нэгжүүдийн хаалгыг бариулж, дарамталж байна. Эрх баригчдад таалагдсан аж ахуйн нэгж ажилладаг бусад нь ажилладаггүй байх ийм л нөхцөл байдалтай байна. Татвараар дарамталж байна. Үүнийгээ татварын бааз суурь өргөжнө гэж байна. Экспортын бүтээгдэхүүнүүдэд өндөр үнэтэй тавигдсан байна. Нүүрс 144, алт 1800, зэс 8400 ам.долларын үнэтэй тавигдсан байна. Үүнээс их мөнгө олно гэсэн хэт өөдрөг төсөөлөлтэй төсөв байна лээ. Нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгал, НӨАТ зэргийг өмнөх шигээ авна гэсэн тооцоололтой байсан. Гэтэл хувийн хэвшлийнхэн хаалгаа барьж, ажилгүй иргэд олширч байна. Ийм үед энэ төсөөлөл нь хэр биелэгдэх бол, эргэлзээтэй. Өнгөрсөн хоёр жилд Монголбанк Засгийн газрын кассын машин шиг ажиллаж ирлээ. Одоо УИХ нь эрх баригч МАН-ын хуулийн хэлтэс шиг ажиллах боллоо. Дүр эсгэсэн, хагас ардчилал бүрэн утгаараа хэрэгжиж эхэлж байна. Ийм байгаа учраас би картаа аваачиж өгсөн. Цаашид энэ УИХ-д суух эсэх асуудлыг нөхдүүдтэйгээ ярилцана.
-Таныг энэ парламентыг хугацаанаасаа өмнө тарах санаачилгыг гаргах нь гэж ойлголоо?
-Намынхан болон тойргийн иргэдтэйгээ ярилцана. Энэ УИХ чадамжаа алдаж байна. Би энэ Улсын Их Хурлыг МАН-ын ч юм уу, Засгийн газрын хуулийн хэлтэс шиг болсон байна гэж дүгнэж байна. Одоогийнх шиг ийм их боломж, эрх мэдэлтэй Засгийн газар өмнө нь байгаагүй. Одоо бүтцээ улам томруулсаар тархи толгой нь томдсон рахиттай хүүхэд шиг болчихлоо. Дарга нарын тоо маш их нэмэгдэж байна. Ард түмний амьдрал өдөр ирэх тусам буурч тэсэхүйеэ бэрх болж байна. Улаанбаатар хотод жаргалтай хүн хоёр болох шиг боллоо. Хотын дарга дээр нэмээд Хот хариуцсан сайд нэмэгдлээ. Энэ маягаар нэмэгдэх юм шиг байна. Гэтэл асуудал нь хэв хэвээрээ байна. Ургийн гажуудал, эх хүүхдийн эндэгдэл утаанаас болж өсч байна.
-АН-ынхан Брюссельд уулзсан. Уулзалтаар юу ярив, нэгдэх нийлэх чиглэлд ахиц гарав уу?
-Нэлээн олон жил уулзаагүй, харагдаагүй хүмүүс цугласан. 30, 40 хүн ирсэн. Харилцан ойлголцож ярих ийм уулзалт чухал. Бид үнэт зүйл үзэл баримтлал дээр нэгдье. Албан тушаал, мөнгө төгрөг завших, гэмт хэргээ нуун далдлах, хэн нэгнийг гэмт хэргээс мултлах зүйл дээр бид нэгдэж болохгүй. Өнөөгийн нөхцөл байдлаа ойлгосон, бүх зүйлд хариуцлагатай, эе эвийг хичээж нэгдэх ёстой. Саяхан Монголын Үндэсний Ардчилсан нам АН-тай нэгдэхээр санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Гадна байгаа нам эргэж нэгдэж байхад дотор байгаа нөхдүүд өнөөдрийн нөхцөл байдлаа дүгнэж үнэт зүйл, үзэл баримтлал, ардчиллыг хамгаалахын төлөө хичээх ёстой.
Бусад намын нөхдүүдтэй нийлж хэн нэгэн хүнийг буланд шахаж, ялгаварлан гадуурхаж болохгүй. Үнэт зүйл, үзэл баримтлал дээрээ нэгдэх ёстой. Нөгөө намын заавар зөвлөгөө, өдөөн хатгалгаар ажиллах ёсгүй. Эх орныхоо, ардчиллынхаа, үзэл баримтлалаа өмнөө тавьж ажиллах ёстой. Энэ хүнд хэцүү нөхцөлөөс МАН ганцаараа аварч чадахгүй нь мэдэгдэж байна. Зургаан жил оролдоод Дарханы замаа барьж чадахгүй байна.
Уулзалтаас ярих юм байна. Ярихгүй юм байна. Намын дотоод асуудал байна.
-Өчигдөр АН-ын бүлэг хуралдсан. Та байсангүй. Бүлгийн гишүүд дундаасаа хоёр удаа сонгогдсон цөөн гишүүдийн нэг нь та. Байнгын хороо, бүлгийн даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд сандал ширээхэнтэй зууралдаж байхаар манлайлал үзүүлж бүлгээ нэгтгэх чиглэлд ажиллахгүй юм уу?
-УИХ-ын тухай хуулиар бүлгийг хоёр болгож болохгүй. Хуулийн зүйл заалттай. Гэтэл энэ эрх баригчдад, эрх баригчдын утсан хүүхэлдэй нарт хууль хамаагүй юм шиг байна. Миний хувьд сандал ширээ, албан тушаалтай зууралдах ямар ч шаардлага алга. Цаг үе нь ингэж шаардаад байна. Монголын 30 жил, 100 жилийн амжилтыг салхинд хийсгэмээргүй байна. Авлигад идэгдүүлж, хэн нэгэн хүн албан тушаал авах гэсэн зорилгыг гүйцэлдүүлээд байна. Бүлгийн дүрэмд ҮБХ-оос баталсан зүйл заалт туссан байдаг. Хоёроос дээш сонгогдсон гишүүн УИХ дахь намын бүлгийн даргын албыг хашина гэсэн өөрчлөлтийг оруулсан байгаа. Тиймээс би зохих ёстой хүнийг нь бүлгийн дарга болгочихъё гэж бодож байгаа.
-Хэнийг?
-Хэн байхыг нь бид ярилцаж шийднэ. Өнгөрсөн хугацаанд хоёр гурван хүн сайн муу нэрээр дуудуулж АН-ыг амьтай голтой авч явлаа. АН-аас сонгогдсон хэдэн нөхдүүд өнөөдөр яс горьдсон нохой шиг сайдын суудал авъя гээд өлөн нүдээр эрх баригчдыг горьдоод сууж байх шиг байна. Давхар дээлийн хязгаарыг “тайлахад” дэмжиж кноп дарсан, бүлгийн дарга болгож өгнө гээд АН-ын хэн нэгэн нь амлачихсан нөхдүүд АН-ын бүлгийг эрх баригчдын тоглоомын бүлэг болох гээд явж байгаа нь хэн бүхэнд ил байна. Тэд нар цаад талдаа бүлэглэлтэй. Тэр бүлэг нь хаанаас яаж баяжсан нь асуудалтай. Тэр нь Улаанбаатар хотыг бетонон ширэнгэ болгож ямар ч амьсгалах агааргүй болгосон. Түүгээрээ барьцаанд орж тэдэнд үйлчилж байна. Үнэт зүйл, үзэл бодол дээрээ нэгдэх ёстой. Тиймээс УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын ямар нэгэн тавьж байгаа шаардлагыг өөрийнхөө хувийн эрх ашиг, албан тушаал, сандал суудлын төлөө арилжвал юу болдгийг АН-аас өмнөх УИХ-д сууж байсан хүмүүс зухаас нь харуулж байна. Цаг хугацаа бүгдийг нь харуулж байна. Би ямар нэгэн хулгай луйвар, тендер, юунд ч барьцаалагдаагүй. Хэн нэгнээс мөнгө төгрөг гуйх шаардлагагүй. Хэн ч намайг авлигач, хулгайч гэж хэлж чадахгүй байгаа биз дээ. Надад дүр эсгэх ямар ч шаардлага байхгүй. Би үнэт зүйл, үзэл бодол дээрээ нэгдье гэж байгаа.
Зарим нөхдүүд Мах комбинатын ямаа шиг байна ш дээ. Хэдэн хүнийг сайд болгоно гэж бүлгийг хоёр хувааж байна. Ардчиллын нэрийг барьж ардчиллын эсрэг үйлчилж байна. Энэ бол ардчилал болон Монгол Улсын тусгаар тогтнолд маш хөнөөлтэй зүйл. Учир нь нэг намын дарангуйлал руу улам явна. Ийм том хоёр гүрний дунд биднийг аварч байгаа нь ардчилал. Тиймээс хоёр намыг хоёуланг нь харь гүрнээс хараат болгох бодлого явагддаг. Иргэдийн төлөө биш хуулийн салбарт олон жил ажилласан бүлэглэлүүдэд үйлчлэх гэсэн үйлдэл яваад байна. Түүнээс би сандал ширээтэй зууралдсандаа ингээд байгаа юм биш. Тэр байтугай Монголын ард түмэн уланд оччихож. Бүхэл бүтэн яам нь Монголын ард түмнийг улныхан болгочихоод, улны айл гэдэг хэллэгтэй ч болчихсон юм байна. Улны болчихсон ард түмнийг төлөөлж байгаагийнхаа хувьд би шалан дээр суусан ч хамаа алга. Тиймээс шаардлагатай бол шалан дээр суусан ч болно.