УИХ-ын гишүүн, Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга Д.Дамба-Очиртой ярилцлаа.
-Намрын чуулган хаалтаа хийж, байнгын хороод ажлаа тайлагнаж байгаа. Танай байнгын хороо эдийн засгийг сайжруулахад ямар ажлуудыг хийв?
-Намрын чуулган Эдийн засгийн байнгын хорооны хувьд амаргүй байлаа. Улс орны эдийн засаг хүнд байгаа учраас бид шөнө, үдэшгүй ажилласан. Том хуулиуд, хүнд асуудлууд орж ирлээ. Энэ удаагийн намрын чуулганаар банкны салбарын хуулиудыг цэгцэлсэн. Тодруулбал, Төв банкны тухай хууль, Арилжааны банкны тухай хууль, Иргэдийн хадгаламжийн даатгалын тухай хуулийг батлахын тулд нэлээд эсэргүүцэлтэй хүнд замыг туулсан. Монголбанк гэхэд ерөнхийлөгч нь ганцаараа биш, бүгдээрээ хэлэлцэж байж шийдвэр гаргадаг боллоо. Өмнө долоон их наядыг хэвлэж зах зээл рүү гаргаад тэрнээсээ болоод ханшаа барьж чадахгүй, валютынхаа нөөцийг сэгсэрч хаясан гашуун туршлага бий. Иймэрхүү асуудал дахин гаргуулахгүйн тулд мөнгөний бодлогыг цэгцтэй болгож байна. Дээрээс нь Монголбанкийг олон улсын жишгээр нь явуулдаг, ил тод болгож өгч байгаа. Арилжааны банкууд охин компаниудаа татан буулгаж байна. Өөрөөр хэлбэл, банкууд дороо охин компани байгуулаад, уул уурхайгаас өгсүүлээд орохгүй салбар гэж байдаггүй байсныг болиуллаа. Харин арилжааны банкуудыг дампуурахаас урьдчилан сэргийлж байх үүднээс хуримтлалын сан байгуулж байна. Тэр сангаас арилжааны аль нэг банкуудыг сайжруулаад, дампуурлаас сэргийлэх юм. Хэрэв хүндэрсэн үед нь хадгаламжийн даатгалаасаа авдаг байдал руу оруулж өгч байгаа. Арилжааны банкуудын эзэд, гүйцэтгэх захирлуудад нэлээд өндөр шаардлага тавьж байгаа. Тэднийг цаашдаа зөвхөн зээл олгодог ажлыг нь хийлгэдэг болгож өгч байна. Өөрөөр хэлбэл, хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг өөр зориулалтаар ашигладаггүй, зөвхөн зээл олгодог болгох юм. Энэ мэтчилэн хэд хэдэн асуудлыг шийдсний хүчинд ОУВС оны өмнө 576 сая ам.долларыг өгсөн. Тэд сая ирээд манай улсад ажиллахдаа Засгийн газар, УИХ-ыг амлалтаа бүгдийг нь биелүүлсэн байна. Тиймээс санхүүжилтээ үргэлжлүүлнэ гэж ярьж байгаа. Гуравдугаар сард ОУВС Монгол Улсад нэг тэрбум ам.долллар өгөх учиртай. Ингээд явахад 2018 оны сүүлчээр Монголбанкны нөөц таван тэрбум болох юм.
-Цаашид ам.долларын ханш тогтвортой байна гэсэн үг үү?
-Төгрөг сүүлийн үед чангарч байгаа. Ханш дээшээ алдах нь битгий хэл доошоо бууж байгаа. Тэгэхээр энэ зэрэг арга хэмжээ авахгүй бол болохгүй байна.
-ОУВС-гийн хөтөлбөрийг авснаар эдийн засаг эерэг үзүүлэлттэй гарсан гэж Засгийн газар мэдэгдээд байгаа. Цаашид эдийн засаг ямар байх вэ?
-Намрын чуулганаар статистик болон стандартын гээд хэд хэдэн чухал хуулийг баталсан. Ирэх хаврын чуулганаар банкуудыг дахин хөрөнгөжүүлэх, активын удирдлагын тухай хууль зэрэг орж ирнэ. Чанаргүй болчихсон зээлүүдээ яаж цэгцлэх вэ, банкуудаа яаж цэвэрлэж авах вэ зэрэг асуудлууд яригдана. Яагаад гэвэл банкуудад Монголын эдийн засгийн мөнгөн урсгалын 90-95 хувь нь байна.
Тиймээс хамгийн түрүүнд банкуудаа цэгцэлж авна. Үүний дараагаар хөрөнгийн бирж, үнэт цаасны зах зээл, үл хөдлөх даатгалын зах зээлүүдийг хөгжүүлэх асуудлуудыг хийгээд явна. Энэ нь Монголын эдийн засагт сайны дохио болж орж ирж байгаа. Оны сүүлч гэхэд үндсэндээ 5.3 хувиар өссөн. Дээрээс нь 20 тн алт авлаа. Төсвийн орлого 8.3 хувиар давж биеллээ. Ийм нааштай үзүүлэлттэй гарч эхэлж байна. Ер нь бол эдийн засгийн энэ өсөлт хагас жилийн дараа иргэдийн халаасанд буух юм.
-Арилжааны банкуудын зээлийн хүү иргэдэд их дарамт болдог. Зээлийн хүүг бууруулах тал дээр ямар арга хэмжээ авч байна вэ?
-Бид арилжааны зээлийн хүүг буруулах асуудлыг яриад, тогтоолын төсөл бэлэн болж байна. Жилийн 24 хувьтай байгаа зээлийн хүү 17, 18 хувьтай болж бууж ирнэ. Одоо хадгаламжийн хүүг бууруулна. Арилжааны банкууд бие биеэсээ өрсөж, хадгаламж эзэмшигчдийг татахын тулд өндөр хүү амладаг. Тиймээс хадгаламжийн хүүг нэг хэмд бариад, доош нь буулгая гэж байгаа юм. Хадгаламж бол зээлийн эх үүсвэр. Тиймээс хүү нь бага байвал зээлийн хүү ч буурна. Энэ мэтчилэн хэд хэдэн дорвитой арга хэмжээг авч байна.
-Эдийн засгийн байнгын хороо таван толгойн 1072 хувьцааг арилжаалж эхлэх бэлтгэл ажлыг хангаж байгаа байх аа. Иргэдэд ногдол ашиг нь очих уу?
-Нүүрсний үнэ гайгүй байгаа болохоор “Эрдэнэс таван толгой” компани сайн ажиллаж, Чалкогийн өрийг дарж дуусгасан. Хөгжлийн банкны 100 сая ам.долларын өрийг ч дарчихсан. Үндсэндээ аж ахуйн нэгжүүдэд өгөх өрөө ч төлж, оны сүүлд 300 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байгаа. Иймд 2018 оны сүүлчээр ноогдол ашгаа олгож эхлэх гэж байна.
-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төр авах шийдвэр гарсны дараа 51 хувийг нь “Жаст” групп Стандарт банкинд барьцаалсан асуудал дэгдсэн. Энэ тал дээр Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд юу хэлэх вэ?
-“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрд авъя гэж байгаа. Энэ хувийг айлын талаас авчирсан хүмүүс Монголбанк, Хөгжлийн банк зэргээс нэлээд мөнгө авсан байдаг. Тэрнийх нь өрөнд тооцоод төр 49 хувиа эргүүлж авъя гэсэн. Тэгээд ч Эрдэнэт, Оюу толгой зэрэг том ордуудын газрын дооорх баялаг бол ард түмний өмч учраас бүгдэд тэгш хуваарилах ёстой. Тухайлбал, татвараараа, хүүхдийн мөнгө, тэтгэврийн мөнгө, төрийн албан хаагчийн мөнгө гээд ард түмэнд жигдхэн хуваарилах ёстой. Гэтэл ингэж Монголын ард түмэнд хуваарилах баялгийг хоёр, гуравхан хүн авсан гэдэг асуудал яригдаад байгаа. “Эрдэнэт”-ийн 49 хувьтай зэрэгцээд 51 хувийг барьцаалсан гэдэг асуудал үүссэн. Үнэндээ 51 хувь биш 51 сая ам.долларын зээлийн батлан даалт юм билээ. Энэ асуудлыг шүүх ажиллагаа гурван жилийн хугацаанд явагдаж байгаа. Үүн дээр “Эрдэнэт” үйлдвэрийн өмнөх удирдлагууд баталгаа гаргачихсан юм байна гэж ойлгож байгаа. Гарын үсэг зуран хүмүүс нь минийх биш гэдэг. Шүүхийн эхний шатанд ялагдчихсан. Одоо давж заалдсан асуудал дуусаагүй, үргэлжлээд явж байна. Нэгэнт эцсийн шийдвэр гараагүй байгаа тохиолдолд энэ тухай мэдээлэл түгээгээд байх нь зохимжгүй юм. Тэгээд ч “Эрдэнэт” үйлдвэрийн дансыг хаалгаж, хаалгыг барьсан зүйл огт байхгүй. Үйл ажиллагаа нь хэвийн явж байна. Улстөрчид нь гарч ирээд янз янзын мэдэгдэл хийгээд байхаар ямар ч мэдээлэлгүй ард түмэн тэрийг нь үнэн юм байна гэж хүлээж аваад байна.
-Арбитрын шатанд мөнгө төлөх шийдвэр гарлаа гэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэр төлж таарна. Татвар төлөгч бидний мөнгөөр тэр хүмүүсийн тавьсан өрийг төлөх нь. Засгийн газар энэ асуудлыг “Эрдэнэт” үйлдвэр “Жаст” групп хоорондын асуудал гэж орхиж болохгүй. Харин мөнгө зээлсэн хүмүүсийг нь олж ирж, тэднээр төлүүлэх ёстой юм биш үү?
-Засгийн газар баталгаа гаргаагүй учраас төлөхгүй. Харин зээл авсан нөхөр төлж чадахгүй болохоор баталгаа гаргасан “Эрдэнэт” үйлдвэр төлнө. Гэхдээ энд нэг зүйлийг тодотгоход тэр зээл авсан нөхдүүд төрийн өмчит компаниар баталгаа гаргуулах ёсгүй. Энэ бол буруу, хууль зөрчиж байгаа гэсэн үг. “Жаст”-ын Ш.Батхүү гэх нөхөрт ямар өмч байдаг юм тэрийгээ “Эрдэнэт”-тэй ярьж, буцааж хаах талаас нь хоорондоо ярих асуудлууд байгаа гэж бодож байна. Ямар ч тохиолдолд “Эрдэнэт” үйлдвэрийг хохироож болохгүй.
-Одоо энэ асуудал дээр МАН-ын бүлэг дээрээ ч юм уу, Засгийн газрын түвшинд санаа зовохгүй бол “Эрдэнэт” үйлдвэрээ өгөөд туучих вий дээ?
-Хавар яригдах байх. Гэхдээ “Эрдэнэт”-ийн тэр үеийн удирдлагууд, Төрийн өмчийн хорооны дарга байсан нэр бүхий хүмүүст эрүүгийн хэрэг үүсгээд явж байгаа юм билээ. Тиймээс хууль, шүүхийн шатанд яваа асуудлыг бид өөрсдөдөө авчираад ярьж болохгүй. Шүүхийн эцсийн шатны шийдвэр гарсан тохиолдолд бүлэг дээрээ ярьж таарна.
–Та “Эрдэнэт” үйлдвэрийн захирал байсан хүний хувьд мэдээлэл сайтай байгаа даа?
-Би 23 наснаасаа “Эрдэнэт” үйлдвэрт орж 2008 оны сонгуульд УИХ-д сонгогдох хүртлээ тасралтгүй ажилласан. Тиймээс энэ үйлдвэрт үүсээд байгаа асуудлын талаар мэлдээлэл сайтай байлгүй яахав. Надтай хамтарч ажилласан хүмүүс одоо энэ толгойны өвчнийг яах уу гээд ярьдаг. Харин “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хувьд сүүлийн үед зардлаа бууруулаад, техник, технологийн шинэчлэлээ хийгээд ашигтай ажиллаж байгаа.
-Ингэхэд улс орны эдийн засгийг сайжруулахад томоохон төслүүдийг хөдөлгөх шаардлагатай энэ тал дээр танай байнгын хороо юу хийж байна вэ?
-Юутай ч аж ахуйн нэгжүүд, иргэд нь ажилтай байх үүднээс мөнгөний бодлогоо зөв гаргаад явж байна. Энэ хавраас томоохон арван төрлийн төсөл явна. ТЭЗҮ нь хийгдээд бэлэн болсон байна. Тухайлбал, нефтийн үйлдвэрийг бүгд мэдэж байгаа. Мөн агаарын бохирдлыг бууруулах арга хэмжээний хүрээнд орон сууцжуулах ажил байна. Гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станцын өргөтгөлүүдийн ажил хийгдэнэ.
Төмөр замд 500 сая ам.долларын төслүүд явна. Гацууртын төсөл эхэлнэ. Энэ мэтчилэн бодитой ажлууд хийгдэнэ. Эдгээр төслийг эхлүүлснээр эдийн засаг сайжрах юм. Хүмүүс мөнгөтэй болохын хэрээр инфляци бидний санааг зовоож байна. Импортын бараа нэмэгдсэн болохоор яалт ч үгүй инфляци өсч байна. Инфляцийг бууруулах арга хэмжээ авахын тулд хаа, хаанаа ярьж байгаа.
-Танай байнгын хороонд шүүмжлэлтэй хандахад, татвар нэмэгдүүлж ард түмний нуруунд хүнд ачаа болохуйц шийдвэр гаргах хэрэг байсан юм уу. Уг нь ОУВСта бүхнийг зардлаа танаж, орлогоо нэмэгдүүлэхийг зөвлөсөн. Гэтэл Ц.Нямдорж сайд нь үнэтэй машин унаж тансагласан шүү дээ?
-Татварын асуудлыг өнгөрсөн жилийн хавар эдийн засгийн байдал хүнд байх үед ээлжит бус чуулганаар шийдэж, ОУВС-гийн хөтөлбөрт орсон. Бидэнд хоёр л зам байсан. Энэ хөтөлбөрт орох, шууд дампуурах гэсэн. Дефолт зарлаад улс орон дампуурсан байсан бол манай хөгжил арав, хорин жилээр ухарна. Ийм байдалд оруулахгүйн тулд бид хүссэн хүсээгүй дэмжсэн. Татвар нэмнэ гэхэд хэн ч дуртай байгаагүй. Татварыг нэмж байж, орлогуудаа бүрдүүлэхээс өөр арга алга байна, эдийн засгийн байдал хүнд байна гэж яригдсан. Дэмжсэн шалтгаан гэвэл том зургаараа Монгол Улсыг дампууруулчихгүйн тулд тийм шийдвэр гаргасан. Одоо эдийн засгийн байдал сайжраад ирэнгүүт сая ОУВС-гийнхан манайд ирээд Засгийн газартай ойлголцолд хүрч, хэлэлцээрүүд хийлээ. Монгол Улс ОУВС-гийн хөтөлбөрт орсон шалтгаан бол урт хугацаатай, бага хүүтэй зээл авч байгаа. Богино хугацаатай, өндөр хүүтэй авсан байсан зээлүүдээ ингэж сольж байгаа юм. Энэ нь хүүний дарамт болон өрийн дарамтаас гарч байна. Ингэхгүй бол эдийн засаг өсөхгүй. Бид юу ч хийж чадахгүй. ямар ч хөрөнгө оруулалт, монгол руу орж ирэхгүй, бүтээн байгуулалт хийж чадахгүй. ОУВС-гийн хөтөлбөрт орсноор өнөөдөр Япон, Солонгосын Засгийн газар, Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, ОУВС бидэнд хөнгөлөлттэй зээл өгч байна. Энэ онд нэг тэрбум ам.доллар өгч чадна. Ингэж байж, өмнө тавьсан байсан өндөр хүүтэй, богино хугацаатай зээлүүдээ хааж, тэрийгээ баталгаажуулж, валютын нөөцтэй болно. Тэгснээрээ ханшаа бариад, эдийн засгаа өөд нь татаад явах зүйлүүдээ хийгээд явж байгаа.
Ер нь бол зардал танах нь зөв. Ялангуяа Засгийн газрын зардлуудыг танах ёстой. Зардлаа танаж, орлогоо нэмэгдүүлж байж Монгол Улсын иргэд болон аж ахуйн нэгжүүдэд тэр бүх боломж нь гарч ирнэ. Эдийн засгийн байнгын хорооны даргын хувьд би хувийнхаа машиныг албандаа унаж байгаа. Уг нь албан тушаалаараа бол унаатай, жолоочтой байх ёстой юм билээ. Гэтэл миний бие энэ зардлуудыг тэвчээд машин унахгүй явж чадаж байна. Надад машин унасангүй гээд дутаж байгаа зүйл алга. Тиймээс сайд нар үүн дээр анхаараад болих хэрэгтэй. Би бол Ц.Нямдорж сайдыг 300 гаруй сая төгрөгийн үнэтэй машинаа буцаагаад өгчихсөн гэж сонссон. Хөдөө гадаа явахад том машин хэрэгтэй л дээ. Гэхдээ заавал цоо шинэ байх ёстой ч юм уу даа.