ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС…
УИХ-ын гишүүн Д.Балдан-Очиртой ярилцлаа
-Та Завханаас сонгогдсон гишүүн. Сүүлийн үед Завханд цаг агаарын байдал тун хэцүүхэн байгаа тухай ярих боллоо…
-Энэ жил цас их эрт орсон л доо. Бүр арваннэгдүгээр сарын эхээр их хэмжээний цас унасан. Тэгээд байнга цас нэмж орсоор өдийг хүрлээ. Ялангуяа Баянтэс, Тэс, Баянхайрхан, Асгат, Сонгино, Цэцэн-Уул, Их-Уул, Тосонцэнгэл гээд 24 сумын арав гаруй сум нь их хэмжээний цастай болчихлоо. Орсон цас нь хөлдөж, дагтаршаад мал бэлчээртээ гарч чаддаггүй, малд идэх өвс ч гэж байхгүй болсон. Өнгөрсөн зун говийн зарим сумдаар бараг ногоо ургаагүй. Тэгээд өвөл нь ингээд их цас уначихаар байдал үнэхээр хэцүүдэж байна. Завханаас сонгогдсон гишүүд бид дор бүртээ л үүнд их анхаарч байгаа. Оны өмнөхөн хуралдсан Улсын онцгой байдлын хуралдаанд ч оролцлоо. Нэлээд шаардлага тавьсан, ерөнхийдөө зохион байгуулалтын чанартай л арга хэмжээ аваад явж байна даа. Аль эртээс цас орсон болохоор мал хуй нь их туржээ. Тарга хүчээ алдаад эхэлсэн мал эхнээсээ үхэж байна гэж байна. Ядахад малчдын гар дээр мөнгө алга. Ноолуурын үнэ гурав, махны үнэ нэг дахин уначихсан болохоор малчдын амьдрал ч доошоо орчихсон байна. Гэтэл гаргадаг зардал нь хэвээрээ байгаа. Тиймээс УИХ-ын гишүүний хувьд Засгийн газарт хүсэлт тавьчихаад байна. Малын тарга, хүчийг бүр дор орчихоос нь өмнө арга хэмжээ авах хэрэгтэй байгаа юм. Тэр жаахан өвс тэжээл байгаа бол үүнийгээ энэ сард л багтааж өгөхгүй бол хэрэггүй болно. Ер нь их дор орсон мал сэргэдэггүй юм аа.
-Та бүхэн Засгийн газарт яг ямар шаардлага тавьж байгаа юм бэ?
-Энэ сардаа багтаж улсын нөөцөд байгаа өвсөө тавьж өгөөч ээ. Өгөхдөө хямдралтай үнээр өгч туслаач ээ. Бас зээлээр өгнө үү, бүр болдог бол үнэгүй өгөөч ээ гэсэн хүсэлтийг тавьж байгаа. Одоо Завханд нэг боодол өвс 4700-5000 төгрөгийн үнэтэй байна. Гэтэл нэг боодол өвсийг 5000 төгрөгөөр худалдаж авдаг малчин гэж байхгүй. Ноднин уржнан кг ноолуур 30- 40 мянган төгрөгтэй байхад л ийм үнээр боодол өвс авдаг малчин байгаагүй. Тиймээс одоо гар дээрээ мөнгөгүй малчид бүр ч авч чадахгүй. Засгийн газар энэ байдалд Д.Балдан-Очир: Хөлсөө гаргаж олсон мөнгөө адгуус, бөхөд бай болгож өгөхийн оронд хүүхдүүдэд өгсөн нь дээр дүгнэлт хийж арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна.
-Малчдын хувьд байдал хэцүүдэх нь гээд малаа нядалж мах ихээр бэлтгэсэн сурагтай байсан. Гиш үүд ч энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй байгаа талаар яриад байгаа ч Засгийн газраас арга хэмжээ авахг үй л байх шиг?
-Малчид нэлээд эртнээс нядалгаа хийж эхэлсэн дээ. Онд орох малаа авч үлдээд л нядалсан. Завхан аймагт одоогийн байдлаар гэхэд 1400 орчим тонн мах байгаа. Ганц аймагт гэхэд шүү дээ. Улсын хэмжээнд 5000-6000 орчим тонн мах байна гэсэн. Хөдөө- гийн иргэдээ төлөөлж төрд суугаа хэдэн гишүүдийн хувьд махыг хямд байгаа дээр нь худалдаад авчихаач ээ, хавар, зуны цагт суурин газрын иргэдээ хямд үнэтэй махаар хангах боломж байна шүү дээ гэсэн санал тавьсаар сууж байна. Бид уг нь өнгөрсөн арваннэгдүгээр сараас эхлэн Улсыг хөгжүү- лэх сангийн нөөц мөнгөнөөс 35-40 тэрбум төгрөг гаргаад 15 мянган тонн орчим мах худалдан авах хуулийн төслийг өргөн барихаар явлаа. Даанч энэ оны хувьд хугацаа дэндүү алдсан. Энэ хуулийн төсөл батлагдвал ирэх жилээс хэрэгжинэ.
-Тэгэхээр одоо яавал дээр байна. Бэлтгээд цасан дор дарчихсан махаа эртхэн нэг тийш нь болгохгүй бол цаашлаад бүр хэцүүднэ биз дээ?
-Тийм ээ. Өнөө жилийн хувьд дээр хэлсэн мөнгөөр тийм хэмжээний мах авна гэдэг асуудал оройтсон. Мал турж эцчихээд байгаа өдий цагт мах бэлтгэнэ гэж юу байхав. Тэгээд ч малчид оны өмнө өөрсдийнхөө хэмжээнд ямар нэг байдлаар мал хуйгаа эргэлтэд оруулчихсан байгаа. Дээрээс нь турж эцсэн малын махыг хавар хотынхонд зарвал байдал юу болох билээ дээ. Харин одоо оны өмнө бэлтгээд цасан дор дарсан байгаа махыг Засгийн газрыг нөөц хөрөнгөөрөө авахыг бид хүсч байна. Мөн үүнийг малчдаасаа худалдан авах өөр арга зам юу байгааг судалж үзэхийг хүсч байгаа юм. Бид хувьдаа ч арга барагдсандаа янз бүрийн арга сүвэгчилж байна. Завханы Баянтэсийн Арцсуурийн боомт гэж бий. Энэ боомтыг долоо хоногийн хугацаанд түр нээж, бараа солилцооны арга хэмжээ зохион байгуулахаар бид хөөцөлдөж байна. Гаалийн зохицуулалтаас эхлээд асуудал багаг үй байх юм аа. Гэхдээ аль алийг нь энэ нэгдүгээр сардаа л багтаахгүй бол цаг хугацааны хувьд хоцрох гээд байна.
-Өнгөрсөн жилийн УИХ-ын сонгуульд МАХНаас нэр дэвшигчдийг тодруулах гэж сонгуульд өрс өлдөхөөс бэрх зүйл болсон. Гэтэл Завханд Балдан-Очир гэсэн нэр сонсогдож бүр УИХ-д нэг суудал авч чадсан. Та хэзээнээс энэ намд зүтгэж эхэлсэн хүн бэ. Өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
-Гэв гэнэт Балдан-Очир гэсэн нэр гараад ирэхээр гайхсан уу. Бусадтай л адил Завхан нутагтаа арван жилийн сургуулиа төгсөөд Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд суралцаж, төлөвлөгөөний эдийн засагчийн мэргэжилтэй болсон. Сургуулиа төгсч ирээд Дарханы Цементийн заводын нормчиноос ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн. Дархан хотын Ардын депутатуудын гүйцэтгэх захиргаанд 1990 он хүртэл мэргэжилтэн, ахлах мэргэжилтэн, хэлстийн дарга хийж байсан даа. Тэр үед залуу ч байсан, их эрэмгий байж дээ гэж боддог юм. 1990 онд ардчилал өрнөж, тогтолцоо өөрчлөгдсөн тэр цагаас л улс төрд хөл тавьсан гэж болно. Монголчууд шинэ замыг сонгож, шинэ хууль тогтоомжоо батлах тэр түүхэн үед би Улсын бага хурлын гишүүнээр гурван жил ажилласан. Тэр үед хүмүүс энэ намаас зугтаж, зарим нь гишүүн гэж хэлэхээс ичдэг байв. Дэлхий дахинд ч ийм хандлага ажиглагдаж байсан. Хойно ЗХУ-ын коммунист намыг тарааж, Румынд Чаушескуг буудаж алаад л, коммунист дэглэмийг алга болгох их хөдөлгөөн өрнөж байсан. Тэр үед МАХН-ыг үндэсний том нам хэвээр байна гэж бодож байв. МАХН бол Европод бий болсон сонгодог коммунист нам биш байсан. Тэгээд ч монголчууд гарам дээр морио солих хэрэггүй гэж ярьдаг шүү дээ. Би эвлэлийн гишүүн байхдаа Улсын Бага хуралд суусан. Тэгээд эгзэгтэй энэ үед намын гишүүнээр элсэх нь зөв юм гэж хувьдаа үзсэн юм.
-Та тэгвэл төрд шинэ түшээ биш байх нь ээ?
-Мартагдсан хуучин гиш үүн гэж болох юм. Монгол Улсын байнгын ажиллагаатай анхны парламентын гишүүн.
-Залуухан гишүүдийн нэг нь байсан биз?
-Хамгийн бага нь гэхэд С.Баярцогт бид хоёр орж ирж байсан юм. С.Баярцогт II эмнэлгийн эвлэлийн үүрийн дарга гээд ирж байлаа. Тэр үед би 26 настай байсан болов уу даа.
-Харин шинэ Үндсэн хууль батлалцаж, түүхэнд үлдэх хувь нэмрээ оруулсныхаа дараа та хаачсан хэрэг вэ?
-Бага хурлын бүрэн эрх дууссаны дараа би Орос руу эрдэм номын мөр хөөгөөд хэсэг явсан юм. Олон улсын эдийн засаг, улс төрийн академид 4-5 жил сурсан. Зах зээлийн нийгэмд мэдлэг боловсролоо дээшлүүлж, ажиллах хэрэгтэй гэж үзээд номын дуу сонссон.
Төгсөөд 1996 оноос бизнес хийж эхэлсэн дээ. Арваад жил бизнес хийж аядуу намдуу явж, “Мандал” групп гээд гадаад, дотоод худалдаа эрхэлдэг компаниа хариуцаж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд улс төр, нийгмийн амьдрал бодож төсөөлж ирснээс нэг л гажаад байгаа юм шиг санагдах болсон. Ялангуяа ерээд оны сүүлч, 2000 оны эхнээс төрд гажуудал үүсээд байгаа нь мэдрэгдэх болсон. Үндсэн хуулийн үзэл санаа зарим талаар хөндөгдөх болсон. Тиймээс улс төрд эргэн орж, бодлого тодорхойлох түвшинд дуу хоолойгоо оруулъя гэж бодох болсон юм.
-УИХ-д нэр дэвших гэж байгаа хүмүүс тойргоо нэлээд эртнээс торддог болсон юм билээ. Таны хувьд яав. Мөнгө цаас ч их тараадаг сурагтай?
-Үнэнээ хэлэхэд сонгуулиас өмнө жил хагас, хоёр жил орчмын хугацаанд нутагтаа ажилласаан. Тэгж мөнгө төгрөг тарааж, нэр төрөө алдаж, хэрэг төвөгт орооцолдоод юу хийх вэ гэж би боддог. Үнэхээр сонгуульд мөнгө зарах гээд таван цаас нь байгаа юм бол нутгийнхаа ах дүүст хэрэг болохуйц, сүүлд өөрсдөд нь үлдэх бү- тээн байгуулалтын юм хийгээд өгөх нь зөв гэж би үзсэн. Би нутгийнхаа ах дүүстэй хамтраад гурван чиглэлээр ажилласан. Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулж нийслэлд их мөнгө зарсан сүртэй арга хэмжээнүүд зөндөө зохиож байсан. Харин би Завхандаа “Миний эх орон-Монгол Улс” сэдэвтэй зохион бичлэгийн уралдааныг бүх сургуулийн сурагч, оюутан, багш нарын дунд явуулсан юм. Үнэндээ сэтгэлд маань эмзэглэлтэй санагдаж, байнга бодогддог юм бол дахиад 100 жилийн дараа монголчууд бид Их Монгол Улс байгуулагдсаны ойгоо тэмдэглэж чадах болов уу, тусгаар тогтнол маань байх болов уу гэсэн бодол юм. Өөртөө энэ асуултыг их тавьдаг ч хариу өгч чаддаггүй хүн. Тэгээд энэ уралдаан нь сүүлд хүүхдүүдэд үлдэж хоцрох юм ихтэй гэж үзсэн учраас багагүй мөнгө, хүч гарган зохион байгуулсан.
-Уучлаарай, яг хэдий хэмжээний мөнгө зарцуулсан талаар хэлж болох уу?
-Энэ шагналын болзол, бусад зардал нь гээд 50 сая төгрөг болсон. Манай Завхан чинь 17-18 мянган сурагчтай, дөчөөд ерөнхий боловсролын сургуультай том аймаг шүү дээ. Болзолд нь түрүүлсэн сурагч 250 мянга, оюутан 350 мянга билүү 400 мянган төгр өг, сургуульд нь сая төгр өгийн шагналтай гээд зарласан. Тэр зун хүүхдүүд багш нар, ээж аавыгаа ёстой амраагааг үй гэсэн дээ. Бүгд л энэ уралдаанд ормоор байна Монголын түүх нь юу юм, манай аймгийн түүх юу юм, ямар алдартай хүмүүс төрж гарав гээд тэднийгээ багагүй зовоосон гэсэн. Харин би тэр хэмжээгээр тэдэнд эрж олсон мэдлэг нь үлдсэнд баяртай байдаг юм. Хүмүүст өөрийгөө таниулахын тулд, олонд нэр олохын тулд нүсэр нүсэр даншиг наадам зохион байгуулахыг би ер ойшоодоггүй. Бөх барилдуулж, олон зуун морьд уралдуулж байгаа харагдах юм. Бай шагнал нь бас л 50-100 сая төгрөг болох байх. Түрүүлсэн морины эзэнд жийп машин өгдөг. Хэрэв нэг тийм уралдаан зохион байгуулаад нэг хүнд машин өгчихдөг. Нөгөөх нь халамцуу унаж яваад л аягүй бол эвдлээд хаяна шүү дээ. Харин би зовж хөдөлмөрлөж олсон мөнгөө тэгж үрэхийг хүсээгүй ээ. Жинхэнэ Тамирын мөсийг долоох шахам олсон таван цаасаа адгуус малд өгөөд яах юм бэ. Бөхөд өгөөд яах юм. Харин хүүхдүү- дэд өгөх нь өөр хэрэг шүү.
-Нээрэн ч тийм шүү. Бас өөр ямар арга хэмжээ та зохиов?
-Бас эрүүл мэндийн салбарынхан дунд өндөр бүтээлийн зургаан сарын аяныг зохион байгуулсан. Эрүүл мэндийн салбарын ажил сайжирвал ард иргэдэд л тус нь ирнэ гэдэг үүднээс хийсэн юм. Жинхэнэ гадаа гандаж, морь унаж мод тохож явдаг хүмүүс бол багийн эмч нар байдаг. Тэднээс эхлүүлээд бүх л хүмүүс энэ аянд оролцсон доо. Түрүүлсэн эмнэлэгт нь Японы түргэн тусламжийн машин өгөх уралдаан зарласан. Үүнд хогоо кг-аар нь үнэлж аваад, хур хогноосоо салж чадсан Тосонцэнгэлийнхэн түрүүлсэн. Монголчуудын хувьд амь амьдрал, гол амьжиргаа нь мал шүү дээ. Тиймээс энэ чиглэлд ажиллахаар шийдсэн. Өмч хувьчлалаар малтай болсон монголчууд нэг хэсэг тооны төлөө хөөцөлдөж, малынхаа үүлдэр угсаа, ашиг шимийг яаж арвижуулах асуудлаа орхигдуулж ирсэн шүү дээ. Одоо малын чанарын тухай ярих цаг болсон. Тиймээс энд тэндхийн үүлдэр угсаа сайтай малыг нутаг орондоо аваачиж, малын чанарыг нь сайжруулах ажлыг хийсэн. Ер нь сүүлийн жилүүдэд энэ ажлыг тогтмол хийж байна даа. Шилмэл омгийн хуц гэхэд их үнэтэй, тиймээс хурган хуц байхад нь худалдан авсан нь дээр байгаа юм. Тэгээд ч сүүлийн үед хүмүүс тоо чухал бус чанар гэдгийг ойлгох болсон учраас чиглэл чиглэлийн шилмэлүүдийн үнэ өсөөд байна. Жилдээ 2000 орчим хурган хуц, ухна нутагтаа тараадаг юм. Яваандаа энэ ажлын маань үр дүн гарч эхэлнэ дээ. Ер нь миний эхлүүлсэн ажил бол одоо ганц БалданОчирын бодол санаа бус төрийн бодлогын түвшинд үргэлжлэх болно. Би сонгуульд өрсөлдөх үедээ олон зүйл амлаагүй ээ. Би ийм, ийм бодолтой хэрэв та бүхэн надад итгэл хүлээлгэвэл үүнийгээ төрийн хэмжээнд бодлого болгон ажиллах болно. Бага мөнгөөр их зүйл амжуулах боломж бидэнд бий гэж хэлсэн. Өмнө нь би өөрийн халаасны мөнгөөр малын үүлдэр угсааг сайжруулах гэж оролдож байсан бол одоо татвар төлөгчдийнхөө мөнг өөр зөв бодлого хэрэгжүүлэх ёстой засагт саналаа гарган ажиллах болж байгаа.
-Саяхан Үндсэн хууль баталсны ойн өдөр боллоо. Тантай мөр зэрэгцэн явсан нөхөд чинь ордноор их ирсэн биз. Шинэ Үндсэн хууль эх барьж авах гэж байсан тэр өдрүүдийн талаар хөгжөөнтэй дурсамжаасаа хуваалцана уу?
-Тэгэлгүй яахав. Хэдэн өдөртөө манай өрөө хөл ихтэй байлаа. Тэр үеийн бид чинь намчирхана, улс төржинө гэсэн ойлголт байх биш. Тэр үед Төрийн ордонд нэг давхарт мухлаг байдаг байсан юм. Тэнд нэг кг нь гурван төгрөг 90 мөнгөний үнэтэй боорцог их хайрдаг байлаа. Картны барааны үед түүн шиг сайхан хоол үгүй шүү дээ. Дугаарлаж зогсч байгаад оройд тийм кг боовтой гэртээ очих нь чухал байлаа. Бас энд сайхан хуйхалсан толгой зардаг байсан юм. Бид чинь хуулиуд батлах гэж шөнө оройжин сууна. Өдрийн цайгаар дундаа нэг толгой аваад л иддэг байв. Биднийг Бага хурлын гишүүн болоход Арьс ширний нэгдлэлд үйлдвэрлэдэг нэг нэг цүнх өгсөн юм. Нэг тасалгаанд баахан ном дэвтрээ хийж аваад, нөгөө тасалгаанд нь нэг толгой, нэг кг боов хийж явсаар байтал сүүлдээ сунаад нэг богц шиг юм болчихсон байж билээ. Одоо ч би тэр цүнхээ хадгалдаг юм. Чимэд гуай тэр үед яг бидний эцэг шиг л байдаг байсан. Оройд арав, арван нэгэн цагт л тардаг байсан. Бид эрч хүчтэй л ажиллахгүй бол цаана эх орон хүлээж байна гэсэн сэтгэлээр ажиллаж байв. Оройд тарахад автобус зогсчихно. Нэг жижиг автобус гаргаж өгсөн нь хү- мүүсээ тараасаар мөдгүй учраас бидний хэдэн нөхөд шууд л Сансар руу алхчихдаг байлаа. Тэр үед парламентын байшин гээд Сансрын туннелийн дэргэдэх за гэсэн байшинд нэлээд нь амьдардаг байсан.
-Тэр үед та залуу байсан. Тийм том алба хашдаг хүн гэж хүмүүс ер таамаглахгүй биз?
-Уг нь Ардын Их Хурлын депутат хүн автобусанд үнэг үй явах ёстой байдаг юм. Тэгээд би амьхандаа нөгөө тэмдгээ энгэртээ зүүгээд зогсоно, үнэмлэхээ гаргаж үзүүлэхгүй бол итгэдэггүй байлаа шүү дээ. Нэг удаа бүр “Аавынхаа тэмдгийг зүүчихээд” гэж загнуулсан гээч. Кондукторууд ч ааштай шүү дээ. Харин сүүлдээ тэр чиглэлийнхэн андахаа байсан даа.
-Та гэр бүлийн хүнээ танилцуулахгүй юу. Та хоёр хэрхэн яаж танилцсан юм бэ?
-Би Дарханы Төлөвлөгөө- ний комиссын даргаар ажиллаж байлаа. Харин манай хүн Улсын төлөвлөгөөний комисст ажиллаж байв. Өөрөөр хэлбэл, миний дарга л гэсэн үг шүү дээ. Энд ажлаар ирэхдээ өрөөнд нь хувцсаа тавьдаг, цай уух зэргээр танилцсан. Хааяадаа ажлаа санаатай дутуу хийж, ирж уулзах арга олдог ч байлаа. Бид үерхээд хоёр жил болсон. Тэгээд Улсын бага хуралд сонгогдож, хотод ирснээр бид нэг гэрт орсон доо. Тэр үед Эдийн засгийн байнгын хорооныхноо, гурван даргатайгаа урьж цай уулгаж байсан юм. Ханийн маань мэргэжил гэвэл кибернетикч, эдийн засагч хүн л дээ. Бид хүү, охин хоёртой. Тэд маань дунд сургуульд суралцдаг юм.
-Монголдоо юу, эсвэл гадаад уу?
-Монголдоо. Тэд орос сургуульд сурдаг юм.
-Та өөрөө хойно сургууль төгссөн болохоор орос ах нарт элэгтэй байдаг байх?
-Би хойно боловсрол олж авсан нь үнэн ч орос хүмүүстээ ойртох болсон нь бүр эртнийх юм даа. Ээж маань намайг төрүүлэхдээ их зовж төрсөн гэдэг. Тэгээд дуншаад төрж чадахгүй байхад нь бригадын сестра хүчилж төрүүлснээс болж хэвтрийн хүн болсон. Аав маань намайг дөнгөж ухаан орж байх үед нас барсан юм. Эгч маань долдугаар ангиа төгс өөд сумын төвийн агентийн ажлыг хийх болж, зургаан настай би туслагч нь болсон доо. Би чинь Завхан аймгийн Завханмандал сумынх шүү дээ. Тэр жил улсын тэжээлийн фондын склад барихаар 200 орос цэрэг манай суманд ирсэн юм. Зургаан настайгаасаа есөн нас хүртлээ би агентийн ажлыг хийсэн. Тэр орос цэргүүдэд хэзээ хэрэгтэй цагт нь бараагаа дэлгээд зогсч байх би хэрэгтэй байсан. Тэд ч надад сайн гэж, би ч оросоор чөлөөтэй ярьдаг болчихсон. Бас болоогүй тэдний машинд сууж аваад сумаа тойроод бараагаа борлуулчихна. Миний ажлын төлөвлөгөө дандаа биелдэг байсан. Нэг бэрхшээл байсан нь орлогоо банкинд тушаах үед насанд хүрсэн хүн байх хэрэгтэй гэдэг нь л төвөг болдог байлаа. Надад дандаа гоё юм өгдөг орос цэргүүд маань буцах болж, би гунигласандаа лав долоон өдөр хичээлээ тасалж байсан санагддаг юм. Тэдэнтэй хамт байсных Архангайн багшийн сургууль төгсөөд ирсэн багшийнхаа орос хэл заахыг дотроо шүүмжлээд л суудаг болчихсон байсан даа. Тэднийг буцах үед сургуулиа төгсөөд Орост л сургуульд явъя гэж хатуу шийдсэн юм. Сургуулиа онц төгсөөд цөмийн физикч болъё гэж боддог байв.
-Та ч багаасаа бизнес хийж эхэлсэн юм биш үү?
-Тийм ээ. Тэр агентийн ажил бизнесийн дөр болж байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ удалгүй агентийн ажлыг танил талаараа өөр хүмүүс авчихсан. Харин би ажил хийж гэртээ хэдэн төгрөг олох нь хэрэгтэй байсан учраас дө- рөвдүгээр ангиасаа сум нэгдлийн галчаар ажиллах болсон. Малчин ахынхаа нэр дээр тушаал гаргуулж аваад ажиллаж эхэлсэн. Шөнө дундаас хойш 12, 13 пийшингээ шаттал галлаж аваад нэгдлийн даргын өрөөнд сууж аваад хичээлээ хийж эхэлнэ шүү дээ. Хуучин сумын эмнэлгийн байр байсан захиргааны байрыг гүйдэлтэй, ногоон дээлтэй эмэгтэй яваад байдаг гэсэн яриа байдаг байсан. Гэхдээ л тэр чөтгөр нь намайг тоогоогүй юм даа. Уг нь миний цалин 160 төгрөг ч, сардаа 30- 40 төгрөг л ирдэг байв. Харин сүүлд мэдсэн чинь малын эмч нарын акт бичиж өгөөгүй хорогдсон малын суутгалыг араас нь хэл ам хийхгүйгээр нь миний цалингаас суутгаад байдаг байсан байгаа юм. Би ч хүүхэд гэлээ цалин өгч шалихгүй байгаад байхаар нь сургуулийн галчийн ажил руу шилжиж байсан. -Тэгээд хүүхдээр ажиллуулж ажиллуулчихаад мөнгийг нь суутгаж аваад байсан тэр хэрэг илэрсэн үү? -Нээрээ, юм гэдэг сонин шүү. Сүүлд 2000 онд нэг хөгшин намайг таниад байдаг. Харин би мэддэггүй. “Би чамайг бүр иймээс чинь мэднэ” гээд гоморхонгуй явсан тэр хөгшин манай сум дундын шүүгч хийж байсан хүн байв. Дээр үед чинь юмны тайлан тооцоог нарийн гаргадаг байсан, миний цалинг суутгасан хэргийг шалгаад тэр шүүгч хохиролгүй болгох шийдвэр гаргаж, надад 500, 600 төгрөг өгүүлсэн хүн байсан байхгүй юу. Гэтэл би таньдаггүй. Харин сүүлд зориуд олж уулзаж байж билээ.
-Та бие муутай ээж, эмээдээ их л тусалдаг байж…
-Хоршооны складыг хоёр өвгөнтэй нийлж бариад 6000 төгрөгийг гурвуулаа хоёр, хоёр мянгаар нь авч байлаа. Нийтдээ 20 метр урт, найман метр өргөн склад байсан сан. Манай ээжийн өвөг нь хошууны захирагч байсан мал хуй, өмч хөрөнгө ихтэй хүн байсан гэдэг. Тэдэнд овоо ч юм үлдэж ирсэн ч нэгдэлд оруулах их шахалтаар орохоос аргагүй болсон юм билээ. Тэр үед мах, өөх тосны нормыг нь биелүүлэх гэж олон бод мал гаргаж байж биелүүлдэг байсан гэж ярьдаг юм. Тэгээд тэр болгоноос нь залхаад цөөхөн хэдэн мал үлдээгээд үлдсэнийг нь нэгдэлд өгч, харин цөөхөн хэдэн мал нь эхний зуднаар л байхг үй болсон гэдэг. Тэгээд л манайх гэдэг айл сум бараадаж амьдрах болсон. Ээж маань намайг нэгдүгээр курст ордог жил бурхан болсон доо. Өнгөрсөн жил сонгуулиар нутаг орондоо очоод явж байхад хүмүүс таниад их л сайхан юм билээ. Миний нутгийн ах дүүс надад 84, 85 хувийн санал өгсөн байсан шүү дээ. Хүнгүйн голоос айлуудад усыг нь зөөгөөд гүйж байсан хүүдээ итгэл хүлээлгэсэнд нь баярлаж байгаа. Бас тэднийхээ төлөө ч хичээн ажиллах болно гэж хэлмээр байна.