Category: редакцийн-нийтлэл

-АЖЛАА ХИЙЖ, ҮР ДҮНГЭЭ ХАРУУЛАХ ЁСТОЙ
БАЙХАД ЯАГААД ОГЦОР ГЭЭД БАЙГАА ЮМ-

УИХ-ын гишүүн, Сангийн
сайд  Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Ардын
намынхан Засгийн газрыг тараана, огцруулна гээд эхэл­лээ…

-Тэр
бол Ардын намын л асуудал.

-Засгийн
газар ог­цор­вол танд ч хамаатай болох байх. Засгийн газ­рыг огцруулах үндэс­лэлүүд
нь хэр бодитой гэж та үзэж байгаа вэ?

-Ардын
нам албан ёсоор асуудлаа тавь­сны дараа Засгийн газрыг огцруулах гээд байгаа үндэслэлүүдийнх
нь та­лаар тайлбар хэлье. Одоо урьдчилан тааж яриад яахав.

-МАН-ын
Удирдах зөв­лөл  өнөөдөр (өчиг­дөр) албан
ёсоор шийд­вэрээ гаргаж, Засгийн газрыг огцруулах бич­гээ өргөн барихаар болж байх
шиг байна л даа…

-Тийм
үү. Тэгвэл Зас­гийн газрыг огцруулахад хүргээд байгаа шаард­ла­гуудыг нь харъя.
Тэгж байж үндэслэл нэг болго­ноор нь тайлбар өгье, одоохондоо тэр бичгийг нь хараагүй
байна.

-Монголын
эдийн за­саг буурч, гадаад хө­рөнгө оруулалт багас­лаа гэдэг нь Засгийн газрыг буруутгах
нэг үндэслэл болж байх шиг байна?

-Албан
ёсных нь шаард­лагыг харж байж үндэслэлтэй тайлбар хэлнэ. Хэн нь, хэзээ, юу хийгээд,
яачихав гэдэг тайлбарыг өгнө өө. Үг бүр агуулгатай шүү дээ, тий­мээс Ардын на­мынхны
бичсэн зүйлийг харж байгаад үг хэлнэ.
-Ер
нь Монголын эдийн засгийн бодит байдал одоо ямар бай­гаа юм бэ. МАН-ынхны яриад
байгаа шиг хүнд байдалд орчихсон юм уу?

-Гадаад
хөрөнгө оруу­лалт урьд онтой харь­цуу­лахад буурчихсан нь үнэн.

-Тэр
нь юутай хол­боо­той юм бэ?

-Томоохон
төслүү­дийн хэрэгжилтийн явц­тай холбоотой. Тухайл­бал, Оюу толгой, Таван толгойгоос
болж байна. Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт дандаа өсөх ёстой гэж хэн хэлээд бай­гаа
юм. Ямар хөрөнгө оруулалт бидэнд хэрэгтэй вэ 
гэдэг нь чухал. Мон­голд ашигтай хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй боло­хоос ашиггүй
юмны хой­ноос хөөцөлдөж болох­гүй. Монголд харилцан ашигтай байх зарчимд нийцүүлж,
манай хууль журманд илүүтэй нийцэж байх шаардлага тавьж байхад гадаадын хө­рөнгө
оруулалт буурч байна гэж ойлгох юм бол өрөөсгөл болно шүү дээ.

-Стратегийн
ач хол­богдолтой аж ахуй нэг­жүүдийн гадаадын хө­рөнгө оруулалтыг зохи­цуулах хуулиас
болоод хөрөнгө оруулалт буур­чихсан гэх юм билээ?

-Тэр
хуулийг хэн гарга­сан юм. Аль Засгийн газрын үед тэр хууль гарлаа. Тэр хуулиас бо­лоод
гадаадын хөрөнгө оруулалт буурчихсан юм бол өнөөдрийн Засгийн газарт ямар хамаатай
юм. Гэх жишээгээр цаг хуга­цааны хувьд авч үзэх, ярих юм бий.

-Бүтээн
байгуулал­тын ажил ерөөсөө эх­лэх­гүй байна гэдэг шүүмж­лэл Засгийн газрыг тойглоод
байна…

-Тийм
шүүмжлэл гараа л биз, ямар хамаа­тай юм бэ.

-Энэ
Засгийн газрын танхимд орж ажиллаж байгаа сайдын хувьд Засгийн газрын  үйл ажил­лагааг ямар байна гэж  дүгнэж байгаа вэ?

-Ямар
ч зав зайгүй, зүтгэж ажилласан гэж бодож байна. Бүтээн бай­гуулалтын ажил бол шууд
бүтчихдэг юм биш. Бүтээн байгуулалтын ажил эхлээд цаасан дээр бүтдэг байхгүй юу.
Зураг төсөл нь гарна, хөрөнгө тооцоог нь хийнэ. Бэлт­гэлийг нь хангана. Тэгж байж
бүтээн байгуулал­тын тодорхой ажил бол­но. Одоо Улаанбаатар хотод бүтээн байгуулал­тын
ажил эхэлж байна. Энд тэндгүй их ажил эхэл­нэ. Яагаад гэвэл бэлтгэл ажлууд нь хийгдсэн.
Ирэх намар гэхэд та нар бидэнд ийм асуулт тавих чадваргүй болно. Яагаад гэвэл улс
орны бүх зүйл нүдэн дээр өөрчлөгдөнө. Тийм учраас жаахан холыг харж бай гэж Зас­гийн
газрыг огцруулах гээд яваа хүмүүст хэлье.

-Бондын
мөнгөөр нэ­лээд төслүүдийг хэрэг­жүү­лэх байх. Тухайл­бал, ямар ажлууд эх­нээ­сээ
нүдэнд хараг­даж эхлэх бол?

-Засгийн
газар төс­лүү­дээ тогтоод зарлачих­сан. Маш олон төсөл бий. Тэр бүхнийг одоо нэрлэх
боломж алга. Битгий яарц­гаа. Бүх ажлын бэлт­гэл хангагдчихсан. Газар сайгүй бүтээн
байгуулалт өрнөөд эхэлнэ.

-Таван
толгойн нүүр­сээ худалдаж чадахгүй дарчихсан байгаа нь Засгийн газрыг шүүмж­лэх
нэг нээнэтэг болж байгаа.  Яагаад энэ асуу­­далд
ахиц дэвшил, гарц олохгүй байгаа юм бол?

-Харин
яагаад олох­гүй байгаа юм бол. Хэн ийм гацаа хийчихэв. Урьд өмнө нь байгуулсан гэрээ
хэлцэл чинь ийм гацаа үүсгэчихсэн байхгүй юу. Үүнээс гарах санаатай, гэрээ хэлцлээ
хянаж, Мон­гол талдаа ашигтай байл­гах үүднээс бид  үзэж байна. Энэ бүхнийг бид­ний хүссэнээр хүлээж
авах­гүй байсан шүү дээ. Өнөөдөр хэн нь гацаа үүсгэчихээд, хэн нь тэр түгжрэлээс
гаргах гэж оролдож байна вэ гэдгийг ялгаж салгах хэрэгтэй. Энэ зүйлүүдийг удахгүй
гаргаж тавина.

-МАН,
МАХН хоёр Ерөн­хийлөгчийн сон­гуульд хамтарна, цааш­лаад нийлж нэгдэнэ гэсэн зүйл
нэг хэсэг яригдсан. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Онолын
хувьд байж болох асуудал. Гэхдээ механикаар энэ хоёр нам нэгдэж, эвсч ажиллахгүй.
Яагаад салсан билээ. Салахад хүргэсэн хүчин зүйлүүд өнөөдөр зас­раа­гүй байна. Ийм
учраас буцаад нэгдэх, хамтрах асуудал байхгүй гэж бо­дож байна. Байгаа алдаа дутагдлаасаа
ангижирс­ны дараа аяндаа болох байх. Яагаад гэвэл үзэл бодол, орон зай, Монгол Улсын
төлөө гэсэн эрх ашиг нэг юм чинь ойртож л таарна.

-Хоёр
намыг сала­хад хүргэсэн хүчин зүй­лүүд нь юу билээ?

-Өөрийнхөө
үндсэн зарчим, үйл ажилла­гаа­наас ангижирч, хэсэг бүл­гийн эрх ашигт нийцдэг болсон.
Хөрөнгө мөнгө албан тушаалын төлөө үхэн хатан хөөцөлдөж, хөрөнгө мөнгөөр най­маалц­даг
болсон. Оли­гар­хижиж, эд баялгаа Мон­голд ашиггүй байд­лаар гадныханд найр тавьж
өгсөн гээд олон хүчин зүйл  бий шүү дээ.

-Хаврын
чуулганы нээлт дээр МАН, МАХН-ынхан хурал хаяад га­ра­хад Хувьсгалт на­маас үлдсэн
цөөн хэдэн гишүүний нэг нь та байсан байх аа. 
Сай­дын албан тушаал ав­сан хүмүүс нь танхимд үлдлээ гэдэг яриа нөгөө талаас
гарч байгаа байх…

-Би
гараад яваа биз дээ. Заавал бие биеэ дагаад гарах ёстой юм уу.  Байр суурь үзэл бодол нийлэхгүй бол хэдийд ч гарч
болно шүү дээ. Ца­хилгаанаар бүгдийг нь удирдаж байгаа юм шиг дэрхийтэл босоод явах
албагүй биз дээ. Ер нь гишүүдийн хэн нь үлдсэн, үлдээгүй гэдэг нь ямар хамаатай
юм. Тэр бас нэг шалгуур юм уу. Ардын намыг дагаж хошуураа­гүйгээрээ нэг шалгуурыг
давж чадаагүй болчих гээд байгаа юм уу.

-Намын
нөхдөө да­гаж гараагүйгээс бо­лоод та намынхандаа шүүмжлүүлээд байгаа юм биш үү?

-Юу
нь сонин байгаа юм. Хүн янз бүрээр ярьж болно шүү дээ. Эцсийн эцэст хэн нь хэнийгээ
дагасан юм. Ардын на­мын­хан Хувьсгалт намын гишүүдийг дагаад гарсан юм биш үү.

-Танд
ер нь намаас чинь дарамт ирдэг үү. Засгийн газарт орчи­хоод Н.Энхбаяр даргыг суллуулсангүй
гэдэг ч юм уу?

-Түүний
төлөө явсан­гүй гэдэг шүүмжлэл ирдэг­гүй. Яваад ажлын үр дүн муу байна гэдэг зүйлийг
хэлдэг. Энэ бол өдөр бү­хэн бидэнд ирдэг шүүмж­лэл. Үүнийг нь хүлээж авч байгаа.
Засгийн газраас гарах нь зүйтэй гэж хэлдэг хүмүүсийн тоо манай намд цөөн биш. Гэхдээ
нийтлэг эрх ашгийн үүд­нээс намын хамт олны шийдвэрээр эвслээрээ бид хамтарсан Засгийн
газарт орсон. Энэ хэвээ­рээ цааш явах болов уу гэж бодож байна.

-Тэглээ
гээд Засгийн газрыг огцруулахын төлөө та зогсохгүй байх л даа?

-Засгийн
газрыг зү­гээр огцруулахын төлөө огцруулах гэж байгаа бол тэр талд орохгүй. Ажлын
төлөө шүүмжлэл хэлж байгаа бол хэлэлцэнэ. Ажил хэрэгч шүүмжлэл байж болно шүү дээ.
Тэн­дээс сургамж авч, дүгнэлт хийх  ёстой.
Ийм байд­лаар хандаагүй нийтэд нь хавтгайруулан шүүм­жилж байгаа бол би хү­лээж
авахгүй.  Өнөөдрийн байдлаар Засгийн газрыг
огцруулаад байх нөхцөл шалтгаан бий болчихсон гэж харахгүй байна. Тэ­гээд ч бид
гэрээ байгуулж хамтарсан Засгийн газар байгуулчихсан. Тиймээс үүндээ үнэнч байж,
төр засгаа тогтвортой ажил­луулах ёстой шүү дээ. Бид ажил хийхийн төлөө сонгогдсон
биз дээ. Одоо бодлогоо тодорхойл­чих­лоо. Төслүүдээ сонгоод, санхүүжүүлэх мөнгөө
олчихлоо. Ингээд ажлаа хийх гэтэл яагаад ийш тийшээ давхих ёстой юм. Ажлаа хийгээд
үр дүнгээ харуулах ёстой, тийм биз дээ. Ийм байхад яагаад намайг огцор гэж шахаад
байгаа юм.

-Ардын
намынхан  шахаад байна л даа?

-Зарим
хүмүүс бид­нийг АН-д дагаар орчих­сон байна гэх мэтээр ярь­даг гэнэ лээ. Гэхдээ
бид АН-тай гэрээ байгуулаад, 70:30 гэсэн харьцаагаар Засгийн газар байгуулсан шүү
дээ. Тиймээс Засгийн газрын 70 хувийг бүр­дүүлж байгаа олонхийн бодлого явах ёстой
юм байгаа биз дээ. Үүнд би огтхон ч  эмзэглэхгүй
бай­на. Ийм шүүмжлэл гарс­ныг дарамт гэж үзэхгүй байна.

-Ер
нь Засгийн газар огцорлоо гэхэд дунд нь ард түмэн л хохироод үлдэнэ биз?

-Тэгэлгүй
яах юм бэ. Ард түмэн, улс орны эрх ашиг хохирно.

-Ер
нь Ардын на­мын­хан сонгууль угт­сан ээлжит шоугаа хийж байна гэж та үндсэндээ хэлэх
гээд байна уу?

-Тэгж
хэлэх гэж бай­гааг яаж мэдэж байгаа юм. Далдыг хардаг болчихоо юу. Зүгээр шүүмжлэхийн
төлөө шүүмжилж байгаа бол би няцаана. Ажил хэрэгч шүүмжлэл, улс­төрж­сөн шүүмжлэл
хоёрыг ялгах ёстой гэж хэлэх гээд байна.

-МАХН
Ерөнхий­лөг­чийн сонгуульд нэр дэв­шүүлэх магадлалтай таван хүнээ зарласан. Тэр
дунд та бий. Энэ сонгуульд үзээд алдъя гэсэн бодол танд бий юу?

-Хувь
хүний бодлоос шалтгаалдаг асуудал биш. АН-тай хамтарч Зас­гийн газрыг байгуулахад
хийсэн цагаан дээр хараар биччихсэн гэрээ хэлцэл бий. Энэ гэрээний дагуу хамтарч
ажилла­саар өнөөдрийг хүрсэн. Цаашдаа ч энэ чигээрээ байх болов уу гэж харж байгаа.
Сонгуульд нэр дэвших үү, үгүй юу гэдгийг нэг хүн дангаараа шийд­дэггүй. Засгийн
газрыг бүрдүүлж байгаа нам, эвслийн бодлогын тохи­рол­цоогоор асуудал ший­дэгдэнэ.
Энэ тохи­ролцоо хийгдээгүй байна.

-Таны
санаанд Ерөн­хийлөгчийн сонгууль багтаж байгаа юу?

-Тохирсон
зарчмаа л бид дагах ёстой. Тийм учраас одоогоор илүү дутуу юм бодоогүй байна. Энэ
Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд нэр дэвших боломжтой хүн дээ гэсэн зүйл зөвхөн одоо яриг­даж
байгаа юм биш.  Урьд өмнө нь яригдаж л бай­сан.
Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд өрсөлдөх бо­ломжтой хүн гэж намайг үздэг л юм билээ.

-Гэхдээ
МАН-тай нэг­дээд сонгуульд орвол дээр гэсэн бодол танд төрдөг үү?

-Юуны
төлөө.

-Ялалт
байгуулахын төлөө…

-Засгийн
газраас гараад яв гэж үү. Хэнд ашигтай юм. Тийм сон­голт, шийдвэр өнөөдөр гараагүй
байна. Энэ талаар бодоход ч, ярихад ч эрт байна.

-Танай
намын дарга Н.Энхбаярын гэргий О.Цолмон чуулганы ху­ралдааныг хаяж гараа­гүй гишүүдийг
дарамт­лаад байгаа гэсэн.  Үнэн юм уу?

-Механикаар
дагаад гүйх байсан юм бол би яах гэж Ардын намаас гар­сан юм. Михайлд өөрийн бодол
байна шүү дээ. Аливаа зүйлийн учир начрыг тунгааж, үнэлж цэгнэх ёстой. Би асуу­далд
өөрийн итгэл үнэмш­лээрээ ханддаг хүн. Гэхдээ нийтлэг эрх ашгийг дээгүүр тавьж,
түүндээ зохицсон шийд­вэр гаргахыг хичээдэг юм. Түүнээс биш хэн нэгний санаанд тааруулж
ажил амьдралаа зохион бай­гуулдаг хүн биш гэдгээ хатуу чанга хэлчихье. Шүүмж­лэлээс
айж, хэн нэгэнд тал засдаг зан надад байхгүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнөө жилийн элсэл­тийн ерөнхий шалгалт зургадугаар сарын 14-ний өдөр орон даяар эх­лэх тов гарчээ. Харин шал­­­галт өгөх хүсэлтэй хүмүүсийг онлайнаар бүрт­­гэх ажил өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 1-нээс эхлээд байгаа юм.  Бүрт­гэл энэ сарын 14-ний 18.00 цагт дуусах юм бай­на. Бүртгэлийн хугацааг дахин  сунгахгүй ба  нэ­мэлт бүртгэл хийх­гүй гэнэ. Одоогоор ерөнхий шал­гал­тын бүртгэл дуусах шатан­даа орсон гэдгийг Боловсролын үнэл­гээ­ний төвийнхөн онцолж байлаа.

Элсэлтийн шалгалт өгч байгаа залуусаас жил бүр гардаг нийтлэг
ду­тагдлыг тус төвийнхөн мөн он­цол­лоо. Бичиг ба­римтаа дутуу бөглөхөөс эхлээд
шалгалтад оро­ход шаардлагатай бичиг баримтаа мартах, гээх, шалгалтын журамд зөв­шөө­рөгдөөгүй
ноорог цаас, бал ашиглах, гар утас зэрэг техноло­гиос хуулах гэж  оролдох зэр­гээс болж шалгалтаас хөөгдөх тохиол­дол
цөөн­гүй гардаг байна.  Иймд манай сонин элсэлтийн
ерөнхий шалгалттай хол­боотой асууд­луу­дыг тойм­лон хүргэж байна.   

БҮРДҮҮЛЭХ МАТЕРИАЛ БОЛОН  ХЭРХЭН БҮРТГҮҮЛЭХ ВЭ?

Шалгуулагч нь монгол хэл, англи хэл, орос хэл, математик, физик, хими, биологи, газар зүй, Монгол Улсын түүх, нийгмийн тухай мэдлэг хичээлүүдээс сонгон шал­гуул­на. Шалгуулагч онлайн бүрт­гэ­лийн хугацаанд шалгалт өгөхөөр сонгосон хичээлээ нэмэх боломж­той юм билээ. Иргэний үнэмлэх болон түүнтэй адилтгах баримт бичиг (төрсний гэрчилгээ, гадаад паспорт, цагдаагийн үнэмлэх, мөн гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүний Монгол Улсад оршин суух үнэмлэх)-тэй байна. Өнгөт цээж зураг (цээж зураг нь сүүлийн гурван сарын дотор авахуулсан, 150х200 пиксель хэмжээтэй, 75 dpi нягтар­шил­тай, урагшаа харан цэх суусан, арын фон нь цайвар цулгуй өнгийн, нүдний шил болон малгайгүй байх гэнэ).  Бүртгүүлэхдээ зургийг зөвхөн нэг удаа оруулах ба зураг оруу­лаа­гүй болон шаардлага хангаагүй зураг оруулсан тохиолдолд шал­гал­тад оруулахгүй болно. Энэ онд төгссөн шалгуулагч бүртгэлд оруул­сан зургийн нэг хувийг тухайн дүүргийн болон хөдөө орон нут­гийн ЭЕШ хариуцсан ажилтанд хураалгана. Шалгалтын ху­раам­жийн гүйлгээ хийх (энэ журмын 2.9-д заасан банк) интер­нэт гүйлгээ хийх эрхтэй төлбөрийн мастер болон виза карт. Бүрэн дунд бо­ловс­ролын үнэмлэх түүнээс дээш боловсрол эзэмшсэнийг гэрчилсэн баримт бичиг (цаашид бүрэн дунд боловсролын үнэмлэх, түүнээс дээш боловсролын баримт бичиг гэх ба энэхүү заалт нь зөвхөн өмнөх онд төгссөн шалгуулагчид хамаарна). Гадаадад бүрэн дунд боловсрол буюу түүнээс дээш боловсрол эзэмшсэн иргэн ЭЕШ-д бүртгүүлэхдээ энэ журмын 2.3.5 дахь заалтад заасан боловсролын бичиг баримтыг БШУЯ-аар батал­гаа­жуулж, Боловсролын үнэлгээ­ний төв(БҮТ)-д ирж бүртгүүлнэ.  Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд шал­гал­тад хамрагдахаар бүртгүүлсэн бол холбогдох бичиг баримтыг БҮТ-д ирүүлнэ. Шалгуулагч нь бүртгүүлсэн үүрэн телефоны ду­гаа­раа ашиглан өөрийн мэдээл­лийг мессежээр авах боломжтой (нууц дугаар, бүртгэлийн дугаар, шалгалтын хуваарь, суудлын ху­ваарь, дүнгийн мэдээлэл зэрэг багтах ажээ). ЭЕШ-ын хураамж шалгалт бүрт 4800 төгрөг, батламж карт 700 төгрөг (цаашид хамтад нь шалгалтын хураамж гэх) байна. Шалгуулагч хэдэн ч шалгалт өгсөн нэг батламж хуудастай байна. Онлайнаар бүртгүүлж буй шал­гуулагч шалгалтын хураамжийг Голомт банк, Худалдаа хөгжлийн банк, Хадгаламж банк, Капитрон банк, Төрийн банк, Улаанбаатар банк, Хас банкны интернэт гүйл­гээ­ний эрхтэй төлбөрийн мастер карт болон виза картаар шилжүүлнэ. Хаан банкны бүх төлбөрийн хэлбэ­рийг ашиглан гүйлгээ хийж болно. (мобайл банк, интернэт банк, АТМ, бэлнээр дансанд тушаах) Хөдөө орон нутагт paycode-ийн систем ашиглан бүртгүүлж буй шалгуулагч шалгалтын хураамжийг Голомт банк дахь Боловсролын Үнэлгээ­ний Төвийн 1105038452 тоот дан­санд тушаана.(paycode-дотоод төлбөрийн систем) ЭЕШ-ын бүрт­гэ­лийн хугацаанд бүртгэлээ цуцлах тохиолдолд шалгалтын хураам­жийн 70 хувийг эргүүлэн олгох ба бүртгэл дууссаны дараа ямар нэгэн шалтгаанаар шалгалтанд ороогүй тохиолдолд шалгалтын хураамжийг эргүүлэн олгохгүй, бусдад шилжүүлэн тооцохгүй гэнэ.

Юутай ч шалгалтын сэдэв бү­рэн дунд боловсролын стандар­тын агуулгын хүрээнд байх юм. Ингэхдээ их, дээд сургуульд элсэ­хийг хүсэгчдээс тухайн мэргэжлээр цаашид суралцаж чадах суурь мэдлэг, бүтээлч сэтгэлгээний ерөн­хий чадваруудыг сориход чиглэг­дэх нь. Шалгалтын танхимд шал­гуу­лагчдад гэрээний хуудас болон шалгалтын дэвтрийг хариултын хуудасны хамт өгөх юм байна.

ШАЛГАЛТЫН ДЭВТЭР ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Шалгалтын дэвтэр нь тухайн хичээлийн агуулга бүхий даалгав­рууд­тай, А4 хэмжээтэй 4-8 хуудас материал байх юм. Даалгаврууд сонгох болон нөхөх гэсэн хоёр төрөл аж. Сонгох даалгавраар сурагчдын мэдлэг, чадварыг үнэлэх гэнэ. Ингэхдээ хариулт нь өгөгдөх тул зааврын дагуу гүйцэтгэж, олон хариултаас зөвийг нь сонгох хэрэг­тэй аж. Нөхөх даалгаврыг гүйцэтгэхдээ хариуг бодож гаргах учиртай болохоор зөв хариу өгөг­дөх­гүй. Шалгуулагчдын бүтээлч чадварыг илрүүлэх зорилготой нөхөх даалгаврыг гүйцэтгэхдээ өмнө эзэмшсэн мэдлэг, чадвараа хэр ашиглахыг шалгаж байгааг албаныхан онцолж байв.

Нэг шалгалтын үргэлжлэх хуга­цаа 80 минут байна. Даалгавар бүр өөр, өөр оноотой байх тул шалгалтын дэвтэр дээрх гүйцэтгэх зааврыг сайтар уншиж, хугацаагаа зөв зарцуулах хэрэгтэй юм байна. Хариуг буруу бөглөсөн тохиолдолд оноо өгөхгүй бөгөөд оноо хасагдах­гүй.

ХАРИУЛТЫН ХУУДАС ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Хариултын хуудас нь тусгай­лан бэлтгэсэн загвар бүхий ха­риулт тэмдэглэх зориулалттай, А4 хэмжээтэй хуудас юм. Уг хариул­тын хуудсыг тусгай программ ашиг­лан, засагч машинаар дүгнэх учир засалтад хүний оролцоо орохгүй. Хариултын хуудсыг бөглөхдөө дараах зүйлд анхаарах нь чухал болохыг мэргэжилтнүүд сануул­лаа. 

-Сонгох
хариулттай даалгав­руу­даас зөвхөн нэг хариуг сонгож, хариултын хуудас дээрх даалгав­рын дугаараар нь будаж тэмдэг­лээ­рэй.

-Нөхөх
хариулттай даалгав­рыг гүйцэтгэхдээ тухайн даалгав­рын ду¬гаар бүхий тусгай хэсэгт өөрийн гаргасан хариугаа будаж тэмдэглээрэй. Гол нь хариултын хуудас болон шалгалтын дэвтэр дээрх зааврыг сайтар анхаарна уу.

-Хариултын
хуудсыг бөглөхдөө үзгэн бал ашиглана.

-Хариултын
хуудас дээр хариу­гаа тэмдэглэхдээ будах талбай­наас илүү гаргалгүй нямбай тэмдэг­лэх хэрэгтэй.

-Хэрэв
хариултын хуудас дээр зааснаас өөр давхар тэмдэглэгээ хийх тохиолдолд хариулт хүчингүй болно.

-Шалгалтын
дэвтэр дээр зөв хариуг тэмдэглэсэн боловч хариул­тын хуудас дээрээ хариугаа тэмдэг­лээгүй тохиолдолд зөв хариулсан гэж тооцохгүй. Учир нь хариултын хууд­сыг л машинаар уншуулж дүнг гар­гана. Эцэст нь хариултын хуу­дас дээрээ тэмдэглэгээ хийсэн эсэ­хээ сайтар хянах хэрэгтэй гэж бай­на.

ГЭРЭЭНИЙ ХУУДАС БОЛОН БАГАНАН КОД ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Гэрээний хуудас нь таны зураг болон товч мэдээллийг агуулсан, шалгалтад орсныг гэрчлэх хуудас юм. Уг хуудас дээр таны мэдээл­лээс гадна шалгалтын танхимд мөрдөх дүрэм, зөвлөгөө байх гэнэ. Энэ хуудас дээр гарын үсэг зурж баталгаажуулна. Шалгалтын хуга­цаа дууссаны дараа тусгайлан бэлтгэсэн хос баганан кодыг дуг­туй­наас өөрөө сонгон авч, уг кодыг хариултын хуудас болон гэрээний хуудасны код наах хэсэгт дундуур нь таслан наах ёстой юм. Баганан кодтой гэрээний болон хариултын хуудсыг тус тусад нь дугтуйлан битүүмжилнэ.

ШАЛГАЛТАД ХЭРХЭН БЭЛТГЭХ ВЭ?

Шалгалтад бэлтгэхдээ ямар нэгэн гарын авлага, сурах бичгийг дагнан ашиглах боломжгүй. Мөн хэн нэгний зохиосон номоор даг­нан даалгавар авахгүй учир өөрийн сонгосон сурах бичиг, гарын авлагаа ашиглан дунд сур­гуульд суралцсан хугацаандаа заалгасан хичээлийн агуулгыг сэргээж, багш нарынхаа заавар зөвлөгөөний дагуу бэлтгэх хэрэгтэй юм байна. 

Шалгалтыг өгсөн хугацаанд зөв зохицуулж гүйцэтгэх нь бас нэг чадвар юм. Тиймээс шалгалтдаа бэлтгэхдээ хариултын хуудасны загварыг Боловсролын үнэлгээний төвийн вэб сайтаас татан авч, хариултын хуудастай ажиллах дасгал давхар хийх хэрэгтэй гэд­гийг Боловсролын яамнаас нийт элсэлтийн шалгалт өгөх гэж байгаа залууст сануулж байсан юм.  Түүнч­лэн www.eec.mn вэб сайтаас эл­сэл­тийн ерөнхий шалгалтын та­лаарх зөвлөгөө авч, шалгалт авах хичээлүүдийн жишиг даал­гавраар өөрийгөө шалгаж, шалгалтдаа бэлтгэх боломжтой юм билээ. Эл­сэл­тийн ерөнхий шалгалт өгөх гэж бэлдэж байгаа хүүхэд сэтгэлзүйн маш сайн бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй гэнэ. Шалгалтынхаа тухай байнга бодоод өмнө нь айгаад, сандраад байвал амжилт гарахгүй гэдгийг дунд сургуулийн багш нар зөвлөж байна. Тиймээс дунд сургуулийн багш нар төгсөх ангийн сурагчдыг сэтгэл санааных нь хувьд сайн бэлдэж өгөх хэрэгтэй бөгөөд айх, сандрах зүйл байхгүй гэдгийг нь сайн ойлгуулах хэрэгтэй ажээ. Дунд сургуулийн хүүхдүүд чадахгүй байсан ч эхний ажлыг хийчихээд дараагийнхаа даалгавар руу орох гэж цаг алддаг муур зуршилтай юм байна.  Энэ нь багш нарын  сургал­таас болдог гэсэн.  Багш нар хичээл дээр нэг даалгавар өгөөд хийс­ний­хээ хойно дараагийнхаа ажил руу орох ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг­тай холбоотой аж. Харин элсэлтийн ерөнхий шалгалтад бүгдийг нь хийх ёстой. Тиймээс хийж чадахгүй байгаа даалгавраа орхиод дараагийнхаа даалгавар луу орох хэрэгтэйг багш нар он­цолж байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

V цахилгаан станц баригдана хэмээн яригдаж буй “Ургах наран” хорооллын өмнөх
Хөлийн голын хөндий

Өнгөрсөн өвлийг тог цахилгааны хяз­гаар­­лалт хийж байж давсан
нийс­лэ­лийн­хэн энэ хавар “тав­дугаар цахилгаан стан­цын га­зар шо­рооны ажил эхэллээ”
гэсэн мэдээ сонсох байв. Гэтэл  өнөө­дөр тав­ду­гаар
цахилгаан станцын ажил эхлэх нь бүү хэл хэн барих нь ч тодорхойгүй байна. Өн­гөрсөн
оны долдугаар сард ДЦС-5-ыг барих тендерт Английн “Интер­нэшнл Пауэр Жи Ди Эф Суэз”,
Японы “Со­житц”, БНСУ-ын “Поско Энер­жи” болон Монголын “Нью­­ком” компанийн хам­тар­сан
консор­циум шал­гарч концессын гэрээ бай­гуу­лах шатандаа байгаа талаар хэв­лэ­лүүд
мэ­дээлж байв.

Гэтэл оны эхээр тендерт оролц­­сон БНСУ-ын “Самсунг” корпораци, Монголын “Очир төв” компанийн нэгдлийнхэн өнөөд­рийн зах зээлээс илүү бага үнэ санал болгосон гэнэ. Ийм шалтгаа­наар тендерт шалгар­сан Английн “Интернэшнл Пауэр Жи Ди Эф Суэз”, Японы “Сожитц”, БНСУ-ын “Поско Энержи”, Монго­лын “Нью­ком” компанийн консор­циум, “Сам­сунг” корпорац, “Очир төв” ком­па­нийн нэгдлээс бор­луу­лал­тын үнийн саналыг дахин ава­хаар болоод байгаа билээ. Тэд­ний алийг нь сонгож станцаа бариу­лахыг зургаан яамны тө­лөө­­лөл багтсан ажлын хэсэг шалга­руул­на гэсэн мэдээлэл аль хоёр­дугаар сард цацагдаж байсан. Энэ талаар тод­руула­хаар ЭХЯ-ны Стратеги, бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Т.Товуудоржид хан­да­хад “Эдийн засгийн хөгжлийн яамны С.Бэх­батаас асуу” гэсэн хариу өглөө. ЭЗХЯ-ны зүгээс V цахил­гаан станцын талаар тодор­хой мэдээлэл өгөхгүй байгаа юм бай­на. Тус яамны Инноваци, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн газрын дарга С.Бэхбатаас цөөн асуултад хариу авлаа.

–Засгийн газраас тавдугаар цахилгаан станцыг Хөлийн голын хөндийд барина гэсэн шийдвэр гарсан. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл газрын асуудал нь бүрэн ший­дэг­дээгүй байна. Газрын  зөв­шөөр­лийг нь хэзээ авах вэ?

-Газар
нь угаасаа тодорхой болчихсон шүү дээ. Хотоос газрын гэрчилгээ авах ажил л дутуу бай­гаа. Тун удахгүй гэрчилгээгээ авчих байх. Гэрчилгээ гарсны дараа байгаль орчны үнэлгээ хийгдэнэ.

–Байгаль орчны үнэлгээгээ хэнээр хийлгэх вэ?

-Тэр
талаар одоохондоо яриа­гүй байгаа.

–Тавдугаар цахилгаан стан­цыг хэн барих нь тодорхойгүй байгаа ч сүүлийн үед Англи, Монгол, Солонгос, Японы хам­тар­сан компанийн нэр дахиад дуулдаад эхэллээ. Станц барих компани  тодорхой болсон уу?

-Эцсийн
шийд гараагүй байгаа учраас тодорхой мэдээлэл өгөх боломжгүй байна. Сүүлийн үед зарим нэг сайд амаараа станц барих компанийг сонгосон шахуу юм яриад байгаа.  Тийм зүйл байхгүй. Өөрөө  ер нь тагнаж чагнаад байгаа юм уу, яагаад ийм зүйл асуугаад байгаа юм бэ.

–Концессийн  гэрээ юу  болж байгаа вэ?

-Гэрээ
байгуулах ажил болоо­гүй байна. Сүүлийн үед хэвлэлээр худлаа мэдээлэл цацаад байна. Одоохондоо ямар нэг мэдээлэл өгөх боломж  алга.

–Уг нь энэ хавар тавдугаар станцын барилгын ажил эхэлнэ гэсэн мэдээлэл гарч байсан. Шийдвэр гарахгүй удах тусмаа цаг алдах юм биш үү?

-Цаг
алдсаныг ойлгож байгаа. Аль болох хурдан хийхийг хичээж байна. Сайн нягталж байж зөв шийдвэр гарна.

Эдийн засгийн хөгжлийн яам­наас үүнээс илүү тодорхой мэдээ­лэл сонсч чадсангүй. Хийгдэж эхлээгүй, хийх газраа ч сонгоогүй байгаа Байгаль орчны үнэлгээг хийлгэхэд дор хаяж зургаан сар шаардагддаг гэнэ. Тэгэхээр энэ хавар тавдугаар цахилгаан стан­цын газар шорооны ажил эхлэхгүй нь тодорхой болжээ. Уг нь энэ хавар ажлаа эхэлчихвэл тун шахуу хугацаагаар хичээж барихад л 2016 онд цахилгаанаа түгээж эхэл­нэ гэж байсан юм. Ямартай ч энэ хугацаа нэг жилээр хойшлох нь тодорхой гэж салбарынхан хэлж байна.

Уг нь салбарын сайд нь хоёр сарын өмнө “Тавдугаар цахилгаан станцыг барих ажлыг дөрөвдүгээр сард эхлүүлэхээр төлөвлөж байна. Өнгөрсөн бямба гаригт болсон Засгийн газрын хуралдаанаар “V” дулааны цахилгаан станцыг “Амга­лан” гэж нэрлэхээр шийдлээ” гэж байсан юм.

Концессын гэрээ байгуулна гэдэг эрсдлээ л зөв хуваарилж байгаа хэрэг гэнэ. Концессын гэрээг энгийнээр тайлбарлавал Засгийн газар хөрөнгө оруулагч­дад “Та нар станц барьчих, бид 20 жилийн турш та бүхнээс цахилгаан худалдаж авъя. Дараа нь наад станц чинь төрийн мэдэлд шилжинэ” гэсэн тохиролцоо аж. 

Өнгөрсөн онд тендерт шалгарч Концессын гэрээ, технологийн судалгаа гээд станц барих ажил­даа шуурхайлан ороод байсан  Английн “Интернэшнл Пауэр Жи Ди Эф Суэз”, Японы “Сожитц”, БНСУ-ын “Поско Энержи” болон Монголын “Ньюком” компанийн хамтарсан консорциумын хувьд  өнөөдөр станц барих эсэх нь то­дор­хой­гүй байна. Эх сурвалжийн мэдээлснээр энэ оны нэгдүгээр сард Засгийн газар тендерээ хү­чин­гүй болгожээ. Санал өгсөн компаниудаас хэнийг нь ч сонгож чадал­гүй бүтэн улирлыг өнгө­рөө­жээ.

Тавдугаар цахилгаан станцын тендерийг 2008 онд анх зарлахад ТЭЗҮ хийгээгүй гэсэн шалтгаанаар хойшилж байж. Үүний дараа Зас­гийн газар Азийн хөгжлийн банктай ярилцаж буцалтгүй тусламж авчээ. Тавдугаар цахилгаан станцын  ТЭЗҮ-ийг  Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр олон улсын инже­нерийн  компани хийж хоёр жилийн өмнө Засгийн газарт хүлээлгэж өгсөн байна. Одоо Засгийн газрын ажил л дутуу байгаа аж.

ЖАР ГАРУЙ БАРИЛГА ЦАХИЛ­ГААН­ГҮЙ БАЙНА

Тавдугаар цахилгаан станц баригдах хугацаа хойшлох хэрээр бид ямар эрсдэл амсах бол гэсэн асуултад хариу авахаар “Мандал даатгал” дээр очлоо. Эднийх “Мон­гол Улсын эрсдлийн тойм”-ыг гар­гаад байгаа юм. Тэд эрчим хүчний салбарын эрсдлийг ч тооцоод үзчихэж. Нийслэлийн цахилгааны 70 гаруй, дулааны 60 гаруй хувийг хангадаг дөрөвдүгээр цахилгаан станц  2010 оноос ачааллын асуу­далд оржээ. Ид хүйтний үеэр  100 МВт дулааны эрчим хүч дутагдах гэнэ. 2020 он гэхэд дулааны хэрэг­лээ 1000 гаруй гегакалори, цахил­гааны хэрэглээ 700 гаруй мегават­таар өсөхөөр байгаа аж.  “ДЦС-2-ын ашиглалтын хугацаа  2015-2016 онд
дуусна, ДЦС-3 ба ДЦС-4 нь нас муутай. 2013-2015 онд дөрөвдүгээр Цахил­гаан станцад ноцтой гэмтэл гарахад Улаанбаа­тар хот хөлдөх эрсдэл ойрхон  байна. Хамгийн эрсдэлтэй нь улсын түвшинд ямар ч нөөц төлөв­лө­гөө алга” гэж эрсдлийн судал­гаан дээр ажилласан залуус ярив.

Харин Монголын эрчим хүчний ассоциацийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Пүрэвдорж “Эрчим хүчний хэрэглээ ойрын таван жилд хоёр дахин өснө. 2012 онд 800-900 МВт байсан бол 2020 он гэхэд өвлийн их ачааллын үед 3000 МВт болно гэсэн үг. 2030 оны өвөл бүр 7000 мвт болж өснө. Тэгэхээр тавдугаар цахилгаан станцыг ба­ри­лаа ч асуудал бүрэн шийдэг­дэ­хээргүй байгаа. Монгол Улсын эрчим хүчний систем  хэдхэн станц­тай болохоор дэндүү жижигхэн. Нэг том хэрэглээ ороод ирэхээр л хэцүүдчихэж байгаа юм. Оюу тол­гой гэхэд л өнөөдөр урдаас цахил­гаа­наа авч байна шүү дээ” гэж ярилаа. Одоогоор жар гаруй барилга цахилгаан дулаан өгөх боломжгүй гэсэн шалтгаанаар эзэнгүй байгаа аж. Одоо баригдаж байгаа, удахгүй ашиглалтад орох барилгууд ч цахилгаан, дулаангүй зогсолт хийх эрсдэлд оржээ.

ЦАХИЛГААН СТАНЦ БАРИХ ГАЗАР АЦАН ШАЛААНД ОРЖЭЭ

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Нийс­­лэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүлд тавдугаар цахилгаан станц барих газрыг яаралтай шийдэх үүрэг өгсөн. Үнэн хэрэгтээ бол шийдчихсэн газраа батал­гаа­жуу­лах үүрэг өгсөн байна. Засгийн газрын хуралдааны 191-р тогтоо­лоор тавдугаар  цахилгаан станцыг Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүргийн нутаг Хөлийн голын хөндийн 43 метр квадрат талбайд барихыг үүрэг болгожээ. Энэ газар нь Ургах наран хорооллын өмнөх талбай юм.  Мөн станц барихтай хол­боо­той судалгаа, байгаль ор­чинд нөлөөлөх байдлын нарийв­­чилсан үнэлгээ хийж батал­гаа­жуу­лахыг сайд М.Сономпил, С.Оюун нарт даалгажээ.  Гэвч одоог хүртэл дээрх сайд нараас тавдугаар ца­хил­гаан станцтай холбоотой ямар нэгэн хариу мэдэгдэл  Нийс­лэлийн Засаг Тамгын газарт ирүү­лээ­гүй, хүлээгдэж байна. Нийслэ­лийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл “Гэр хороол­лыг барилгажуулж, утааг арилгана” хэмээн мэдэгдээд байгаа. Түүний эдгээр ажлуудыг эхлүүлэх суурийг тавихад тавдугаар цахилгаан станц маш чухал үүрэгтэй гэдгийг онцлох хүн олон байна.

Засгийн газрын хуралдаанаар Хөлийн голын хөндийд тавдугаар цахилгаан станц барих төсөл бат­лагд­сан даруйд Нийслэлийн Засаг дарга газрын зөвшөөрлийг нь өгөх гэсэн боловч гурван сарын хуга­цаанд асуудлыг шийдэж чадсан­гүй. Өөрөөр хэлбэл, гацаанд орчих­сон гэсэн үг юм. Юунаас болж гацаанд орсон бэ гэхээр  Засгийн газраас тогтоосон Хөлийн голын хөндий орчим нийслэлчүүдийн цэвэр усны эх байдаг гэнэ. 2009 онд тухайн үеийн Засаг дарга захи­рамж гаргаж тусгай хамгаалалтад авчээ.  Дээрх  захирамжийг  Э.Бат-Үүл дарга хүчингүй болгох эрх мэдэл нь байгаа боловч нийс­лэл­чүүдийн ундны усны гол газар байх магадлалтай хэмээн үзэж Ус сув­гийн удирдах газарт санал хүр­гүүлжээ.  Уг санал нь Хөлийн голын хөндий орчимд цахилгаан станц барихад нийслэлийн ундны усанд нөлөөлөх үү гэдэг тодорхой судал­гааг харж байж шийдээ гаргах гээд хүлээж байгаа гэнэ. Хэрэв нийс­лэлчүүдийн ундны усанд сөргөөр нөлөөлөх  нь судалгаагаар тог­тоогд­­вол хэцүүхэн байдалд орох төлөвтэй байна.  Учир нь Засгийн газрын тогтоолд “Тавду­гаар цахил­гаан станцыг  Хөлийн голын хөн­дийн 43 га газарт барь” гээд ацаггүй заачихсан байдаг. Засаг дарга Э.Бат-Үүл цахилгаан станцтай болбол усгүй хатах, устайгаа үлд­вэл дулаангүй болох ацан шалаанд шаналж байгаа ажээ.

Орон сууцанд гарсан галын улмаас 21 настай эмэгтэй их
хэмжээний түлэгдэлт авчээ. Түүний нуруу, шилбэ хүзүү, хөлийн тахим, гарын сарвуу зэргүүд түлэгдсэн байна. Тодруулбал, өчигдөр 07.20 цагийн орчимд Хан Уул дүүргийн нэгдүгээр хорооны нутагт дэвсгэрт байрлах орон сууцны орцонд гал
гарч байна гэсэн дуудлага Нийслэлийн онцгой байдлын газарт иржээ. Дуудлагын
дагуу Аврах, гал унтраах 14 дүгээр ангийн тасгийг очиход байрны суурийн давхарт 2х3 метрийн өрөөнд тавилга
эд зүйлс шатаж байсныг унтраасан байна. Байранд утаажилт үүссэн байсан
бөгөөд 40 хүнийг гаргаж аюулгүй болгожээ.

Д.Даваасүрэн

Ерөнхий сайдын зөвлөх
Б.Ган-Очиртой ярилцлаа.

-Бурхан
Халдун ууланд Ерөн­хий сайд­тай хамт төөрч яваад ирсэн. Тэнд юу болсон, ямар адал
явдалтай тулгарсан бол гэдгийг  олон хүн сонирхож
бай­гаа байх. Хотоос хэдэн хүн­тэй баг хөдөлсөн бэ. Бурхан Халдунд гарах зорилго
юу байв?

-Бурхан Халдунд
хүн­дэт­гэл үзүүлэх гээд гара­хаар болсон юм. Явахаа­саа өмнө шийдвэр гар­сан байсан.
Өнгөрсөн жилийн сон­гуулийн өмнө Ерөнхий сайдтай хамт Бур­хан Хал­дун ууланд гарч
хүн­дэтгэл үзүүлсэн юм. Уул усандаа бүх зүй­лээ даатгаж, залбирсан. Энэ жил дахиж
гаръя гээд шийд­сэн байсан. Нийс­лэлээс гарахдаа бүгд л баяр баясгалантай бай­лаа.
Төөрнө гэж төсөөл­сөн­гүй. Эндээс 30 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй баг гарсан. Дөнгөж
очиход байгаль дэлхий хачин гоё байлаа. Цас зөөлөн буд­раад дулаахан байсан. Тэнд
чинь цастай мөрт­лөө моднууд нь нов ногоон. Биднийг очиход зөндөө хүн очсон байсан.
Эндээс Ерөнхий сайдыг ирнэ гэдгийг сонсоод Хэн­тий, Төв аймаг, ойрхон Мөнгөнморьт
сумын ир­гэд гээд бараг 100 гаруй хүмүүс цугларсан бай­сан. Орой нь тэнд очсон хүмүүстэй
Ерөнхий сайд уулзаад инээдэм хөгжөөн  болж
олон хүнтэй та­нилц­сан.

-Яагаад тэр өдөр Бурхан-Халдуныг
зорьсон юм бол. Цаг агаар ямар байх талаар мэдээ­лэлтэй байсан уу?

-Дулаарахаар их намаг ихтэй болдог
газар шүү дээ. Намаг боло­хоос өмнө явсан нь энэ. Бид нар кэмп дээрээ хоноод өглөө
эрт ууланд авирахаар тохирсон бай­сан. Ерөнхий сайд өглөө 8.00 цагт хөдөлнө гэж
байсан. Сайд долоо хоног болгон Цэцээ гүн рүү 
гардаг. Насаараа ууланд авирсан. Байн­гын бэлтгэлтэй учраас хурдан араас
гараад ирдэг. Тиймээс бид 08.00 цаг болохоос 40-50 минутын өмнө хөдөлсөн юм. Хөдлөөд
явах гэж байхад нутгийн иргэд морь­тойгоо ирчихсэн, түрүү­лээд маш олон хүн явсан.
Дунд овоон дээр очиход нэлээд олон хүмүүс ядраад, хэсэг хүмүүс суу­гаад үлдсэн.
Тэгээд цаашаа 70 градусын эгц өөдөө газар мацсан. Зарим газартаа мөстөлт үүссэн
байсан. Дээшээ мацсаар байгаад Бурхан Халдуны­хаа дээд тавцан руу гараад ирэхэд
цасан шуурга ширүүсээд эхэлсэн. Хангай газрын шуурга огцом эхэл­дэг юм билээ. Дээр
гараад байж байтал Ерөнхий сайд араас юу юугүй гүйцээд ороод ирлээ. Тэгээд цааш  бөөнөөр авирч гарсан. Цувааны эхийг Ерөнхий сайд
тэр­гүүлж яваад, ар, араас нь хэсэг хэсгээрээ явж оргил дээр гарсан. Овооны орой
дээр гараад ирэхэд, Ерөнхий сайд жаахан баруун та­лаар нь даялж яваад түрүүлээд
урд талаар нь буусан байсан. Араас нь бид нар бууж ирсэн. Яг орой дээр гараад буух
гэж байхад огцом шуурга тавьсан. Уулан дээр яагаад төөр­дөг вэ гээд эргээд бодоход,
хүн шуурга нам­дахыг хүлээж тэсдэггүй юм билээ. Хэзээ дуусахыг нь мэдэх­гүй шүү
дээ. Хоёрдугаарт ууланд яваад л байвал даарахгүй, таван минут зогсоход л хөлдөх
шахдаг. Тиймээс бүгдээрээ ямар ч байсан явах хэрэг­тэй гээд нүүр нүдгүй шуурганаар
бүгд уулнаас буусан. Шуурган дундуур явах дундаа баг маань гурав салсан. Ингэж салан­гуу­таа
манай баг хамгийн түрүүнд Ерөн­хий сайдтай станцаар хол­богд­сон. Эхний хэсэг нь
Дунд овооноос хэсэг дээшээ явж байгаад явж чадахгүй болсон. Хүмүүсийн маань зарим
нь турш­ла­гагүй, амьс­гаадна, ядарна. Дахиад дээшээ 70 орчим хүн явсан гэсэн үг
шүү дээ. Энэ дотроо 18 хүнтэй манай баг төөрч салсан. Ерөнхий сайд 53 хүнтэйгээ
бас төөрсөн. Манай баг нэлээд урт замыг туулсан даа. Уулнаас уруу­даад доошоо бүгдээ­рээ
буу­хад нэг л юмыг ойлгосон. Маш хурдан зохион байгуулалтад орвол ямар нэг эрсдэл
гарахгүй юм билээ. Тиймээс манай багийн хувьд төөрс­нөө мэдээд хоорондоо ярил­цаад
ээлжлэн замаа гаргаж, амаръя гэсэн зарчмаар явсан. Харанхуйд чинь олон хүн явж байгаа
учраас нэг хүн мөчир, модонд хөл гараа цохиж гэмтээх зэрэг осолтой шүү дээ. Тиймээс
хурдан нам дор, дулаахан нөмөр газар олоод хоносон.

-Нэгэнт төөрсөн юм чинь уулан­даа
хонохоос өөр аргагүй гээд цааш яваагүй хэрэг үү?

-Бид ямар ч байсан кэмпээ олоод
очно гээд нэлээд удаан явсан. Цээжээр татсан цастай учраас бүгдээрээ зам гаргаж
мөл­хөөд яваад л байсан. Хонохдоо Бурхан Халдуныхаа баруун урд талд нь байсан юм
билээ. Кэмп зүүн урд талд нь байсан. Нэг цагийн үед Бурхан Халдунаас буухад дөрвөн
цаг гаруй яваад харанхуй болчи­хож байгаа юм чинь. Замаа олох­гүй байгаа хүмүүс
чинь жаахан зам байсан ч их хүч гаргаж туулдаг юм билээ. Тэгээд харанхуй боллоо,
тусламж дуудах хэрэгтэй юм байна гэж бодсон. Манай багт Ерөнхий сайдын зөвлөх Хүдэрбаатар
гээд залуу явж байсан. Тэр хүн багаасаа хөдөө өссөн. Хэнтий нутгийн хүн. Тиймээс
газар усны баримжаатай тул аюулгүй байдлаа бодоод эндээ хоноглоё, энд чаддаг, чаддаггүй
олон хүн явж байгаа гэв. Тиймээс шууд модоо бэлтгэж, галаа түлээд хоно­хоор болсон.
Цасаа хачин сайхан цэвэрлээд тойрог үүсгэж, өмхөрсөн моднууд түүгээд, нэг шөнийнхөө
модыг овоолоод галаа асаагаад тойроод суусан. Тойрч суугаад бүгдээрээ хоорондоо
танилцсан даа.

-Хоол хүнсээ базаасан бай­сан
биз дээ?

-Манай багийн хүмүүсийн үүр­гэвч­нээс
нэг ширхэг алим, хоёр ширхэг жижиг хэвийн боов гарч ирсэн. Хэзээний ч хэвийн боов
юм, бүү мэд. Нэг алим, хоёр хэвийн боовоо 18 тэнцүү хувааж идээд. Бас тахилд өргөхөөр
авч гарсан жижиг шилтэй архи байсныг бас 18 хувааж уусан. Хүмүүсээ сэтгэл санаагаар
унагахгүй гэдэг үүднээс хувьдаа би нэлээд цоглог байхыг хичээж байсан. Галынхаа
түүд­гийн­хээ хажууд ардын дуу дуулсан. Араас хэн ч түрээгүй. Тэгээд сүүл­дээ дуулахаа
зогсоосон. Тэгээд түүдэг галынхаа дэргэд шөнөжин­гөө юм яриад хоносон доо.

-Юу ярьсан бэ. Айдастай л байсан
биз дээ?

-Шөнө хээр байгаа учраас тэр
үү, хүмүүс ургуулж фантастик юм их ярьдаг юм билээ. Нэг кинон дээр ууланд түүдэг
асаагаад тойроод сууж байтал чононууд дайрсан гэхэд гурав, дөрвөн хүн зэрэг араг­шаа
харж байсан. Тэр их цасан дотор чоно байтугай ямар ч амьд амьтан байхааргүй. Тэгээд
хэсэг байж байгаад нэг нь буун дуу гарсан уу гэхэд, хоёр гурван хүн би ч гэсэн тэгж
сонслоо гэж дагуулна. Нэгнийхээ хэлсэн зүйлд их горьд­лого  тавьдаг. Хэн нэгнийх нь гар утасны сэрүүлэг дуугарахад,
“хөөе  онцгой байдлынхан дохио өгч байна”
гээд л. Бүгдээрээ машиндаа үлдсэн юмаа ярьж байсан. Манай машинд талх хиам байгаа
шүү. Манайд пиво байгаа шүү гээд. Бүгд нийлүүлж иднэ шүү гэж ярьж бай­сан. Ер нь
хүмүүсийн сэтгэл зүй олон янз болдог юм билээ. Ар гэрээ их боддог. Хүмүүстэй юм
яриад сууж байхад, зарим нь эхнэртээ ямар их хайртайгаа ойлгож  бай­лаа. Манай эхнэрийн хоол их гоё юм байна гэдгийг
мэдэрч байх шиг байсан. Хүн бүр л гэр бүл хамгийн дотно хүмүүсээ бодож байсан л
даа.

-Унтаагүй юу?

-Зарим хүмүүс жаахан дуг хийц­гээсэн
байх. Ихэнхдээ л унтаагүй, юм яриад л өнгөрөөсөн. Хээр хөдөө болсон адал явдлуудын
талаар яриад л.

-Өглөө нь яасан бэ?

-Өглөө босоод замаа гаргаад явах
уу гэтэл шөнөдөө бээрсэн байсан учраас бүгдээрээ л залхуу­раад тусламж дуудвал яасан
юм бэ гэцгээж байсан. Тусламж дуудаад ч нэмэртэй биш шүү дээ. Тэр их тайга, модон
дотор хэнийг гэж хайхав дээ. Нисдэг тэргээр биднийг оллоо гэхэд хаана буух уу. Онцгой­гийн­хон
ирлээ гэхэд, бид нар яаж зам гаргаж туулсан яг л тэгнэ шүү дээ. Тиймээс бүгд өөрөө
өөрсдөдөө итгэе гэдэг дээр тогтоод замдаа гарц­гаасан.

-Хоорондоо санаа нийлэхгүй зүйл
их байв уу. Ядарч өлссөн олон хүн өөр өөр юм ярина биз дээ?

-Маргаан үүсэх завдал байхгүй.
Яахав хаашаа явах уу гээд зам дээрээ маргаж байлаа. Төөрсөн байхад ганц урд зүгт
чинь ямар олон урд зүг багтдаг юм бэ гэж гайхаж байлаа. Жаахан баруун урагшаа, жаахан
зүүн урагшаа гээд л хүн бүхэн маргана. Маргаан ч юу байхав дээ, ийшээ цас нь зузаан,
тийшээ цас нь нимгэн гээд ярьж байлаа. Зарим газар цасны нимгэ­нээр гээд тойрч явснаас
цасны зузаанаар явах нь амар байгаа юм чинь. Яг дагнасан чигтээ явах боломж байхгүй.
Мод, хонхор тааралдана. Өглөө нь 06.00 цагт босоод цасаа ухаж эхэлсэн боло­хоор
11.00 цагийн үе гэхэд хүн бүр ядраад, тамир нь тасарч байсан. Урд өглөөнөөс хойш
юм идээгүй. Ус ч байхгүй.

-Идэх юмаа яагаад базааж гараагүй
юм бэ?

-Дээшээ гарахдаа тахилдаа юмаа
өргөчихөж байгаа юм. Хоёр­дугаарт доошоо шууд буучихна гэсэн тооцоотой байгаа. Нөгөө
талаар Бурхан Халдунд гарч бай­гаа хүн бүр л сайн сайхан, аз хийморь даатгах гэж
явдаг. Орой дээр нь гараад баярлаж хөөр­сөн­дөө бүг­дээ­рээ л идээ будаагаа өргөчихөж
байгаа юм чинь. Харин ч нэг шир­хэг алим, хоёр боов үлдсэн нь яамай­ даа. Нөгөө
талдаа хамаагүй гялгар ууттай юм авч гарахгүй, хог  тарихгүй гэж эхнээсээ тийм зохион байгуулалттай
явсан. Маргааш өглөө нь 07 цагийн үед уулын­хаа бэл рүү нам дор газар буугаад станцаар
Ерөнхий сайд­тай хоо­рон­­доо холбоо барьсан. Уулынхаа өвөр рүү дулаахан нам дор
газар руу буу гэж захисан. Тэндээсээ аврах ажиллагааг зохион бай­гуу­лах хэрэгтэй
гэсэн. Ерөнхий сай­дын ахлах зөвлөх Л.Гансүх дарга түрүүлээд хүмүүсээ аваад буусан
байсан. 22 хүнийг амжилттай да­гуулж кэмп рүүгээ буусан. Л.Гансүх дарга бол асар
хурдан зохион байгуулалтыг хий­сэн. Онцгой бай­дал руу залгах, утсаараа хүмүүсийг
дуудах гээд. Хэрэв тусламж очоогүй бол 70 хүний амь нас шүү дээ. Бүгдээрээ л Ерөнхий
сайдыгаа дагаад Бур­хан Халдундаа очъё гэсэн сэтгэл нь хөөрсөн залуучууд байсан.
Тэгээд явж байтал гэнэт нисдэг тэрэгний дуу гарсан. Нисдэг тэрэг­ний дуу нэлээд
хол сонсог­дон­гуут нөгөө хүмүүс маань бүгд тамиргүй болоод суучихдаг юм билээ.
Нис­дэг тэрэг ямар ч буух боломжгүй газар явж байгаа гэд­гийг мэдсэн ч гэсэн. Олон
нисдэг тэрэг байсан бол хэдэн талд тараад буучихна шүү дээ. Гэтэл ганц тэрэг чинь
эхлээд илүү олон хүн явж байгаа учраас Ерөнхий сайдын багийг хайгаад олчихож байгаа
юм. Тэгээд хамгийн сүүлд нь биднийг зөөсөн.

-Тэгээд нисдэг тэрэг хаана буусан
юм?

-Бид нар нам дор газраа очсон.
Ер нь цаашдаа хүмүүст зөвлөхөд, ууланд гаръя, хиймороо сэргээе гэдэггүй хүн гэж
юу байхав. Дэлхий ертөнц даяараа ууланд гарч авирч байна шүү дээ. Хэрвээ төөрсөн
бол нам дор газраа хурдан бараадах ёстой юм байна гэдгийг мэдсэн. Тэр үед биднээс
гадна зургаан хүн цасанд боогдоод төөрсөн байсан. Тэр зургаан хүнийг манай онцгой
байдлын аврах анги машинтай очиж аварсан байсан. Хүн бүр л аялалд явахдаа тэр, тэр
юмаа авдаг байж гэж боддог юм билээ. Гал тогоогоо хүнснийхээ зүйлтэй авдаг байж
гэж их бодсон. Майхан, халдаг дулаан  мишоктой.
Мишок нь баттрейгаар халаадаг гээд мө­рөө­дөөд л яваад байгаа юм чинь. Тэгээд сайхан
унтаад цаашаа явсан бол  гээд мөрөөдөж байлаа.
Ер нь дараа нь бодоход, хүн зал­хуу­раад сэтгэлээрээ унавал хаана ч гэсэн хурдан
дуусахаар юм билээ. Сэтгэлзүй байхгүй болохоор хүн цасаа малтахгүй, цасаа малтахгүй
хөдлөхгүй болохоор бие хөрөөд даарна.  Сэтгэлзүйгээрээ
өөдрөг байж, ямар ч байсан урагшаа гарна гээд зүтгээд байхаар хөлс гараад, хөлдөхгүй,
хамаг юм халуун оргиод яваад байна. Нэг үгээр хэлбэл хөдөлмөр хүнийг бий болго­сон
юм гэдэг үг үнэн рүү дүйж очиж байна даа гэж бодсон. Тиймээс цасаа бүгд ээлжлээд
арилгаж байсан.

-Хүмүүсийн бие өвдөж, сан­дар­га­сан
уу?

-Манай багтай явж байсан онцгой
байдлын хүний шөрмөс нь татсан. Онцгой байдлын аврагч байлаа ч тэр чинь хүн шүү
дээ. Байгалийн хүчин зүйлийн өмнө хүн бүр 
адилхан. Ерөнхий сайдын зөвлөх байна уу, туслах нь байна уу, онцгой байдлын
аврагч байна уу хэн ч байсан ялгаагүй л бай­галийн хүчин зүйлийн өмнө хүчин мөхөстөнө.
Ямар ч том дарга бай­сан нэг шөнийн дотор л ялгаагүй л аюулд ордог юм байна.

-Онгоц ирэхээс өмнө орон нутгийн
иргэд, аврагч нар түрүүлж очсон гэсэн үү?

-Түрүүлж очсон нь Хэнтий айм­гийн
иргэд юм. Хэнтий аймаг ойр­хон учраас онцгой байдлынхан түрүүлээд ирсэн. Самналт
хийгээд, бидний явсан замуудын ойролцоо явсан байдаг. Явган хүн уулаар самналт хийлээ
гээд ялгаагүй л цаг алдана шүү дээ. Бид нар модоор цас малтаж байсан бол тэр хүмүүст
хүрз байгаа. Бусдаар бол адилхан л хүн шүү дээ. Ер нь өөрсдөдөө л итгээд нам дор
газраа бараадаж л байсан нь дээр байсан.

-Онгоцонд суугаад их баяр­лаж
байсан биз дээ?

-Жирийн үед нисдэг тэрэгний дуу
их чанга тээртэй сонсогддог ш дээ. Тэр үед нисдэг тэрэгний дууг сонсоход их кайфтай
байсан. Бүгд л баярлаж байсан. Баярын бөмбөр нүргэлж байгаа юм шиг сонсогдож байлаа.  Бүх хүний сэтгэлд од гийж байгаа юм чинь. Нисдэг
тэрэгнээс манай төрийн тусгай хамгаа­лал­тын таньдаг офицер бууж ирээд, бэртсэн
гэмтсэн хүн байна уу гэсэн. Бүгд байхгүй гэсэн. Хацар нь хай­раг­даж хөлдсөн хүн
байна уу гэхэд хөлдсөн хүн байхгүй, харин бүг­дийнх нь хацар хайрагдсан гэлээ. Тэгээд
нисдэг тэргэндээ бүгдээрээ суугаад хөдөлсний дараа хамгийн түрүүнд бидний асуусан
зүйл бол, Ерөнхий сайд яасан бэ гэсэн. Маш сайн уулчин болохоор түрүүлээд очсон
байх гэж бодож байлаа. Гэтэл Ерөнхий сайд бас ууланд гал түлж хоносон байна лээ.
Нисгэгч нь та нараас өмнө хоёр удаа бусад хүмүүсийг зөөсөн гэв. Шууд кэмп дээрээ
очоод цай ундаа уугаад Улаанбаатар руугаа ирсэн. Ер нь бол аяллыг бүхэлд нь хэлэхэд,
уул, цас, тэмцэл гэсэн гурван зүйл ярина. Сэтгэл дотор түмэн л зүйл бодогддог юм
билээ.

-Жишээлбэл, юу их бодож байв?

-Итгэл бол байсан. Гэхдээ хүн
чинь наагуур нь янз бүрийн юм боддог юм байна. Бүх л хүн хам­гийн түрүүнд хүүхдээ
боддог юм билээ. Хүн ойрхон байгаа бүхнээ хайрладаг. Цуваа явж байхад, мэдээлэл
технологийн Жадамбаа бид хоёр цувааны төгсгөлд явж байсан юм. Түрүүлж цасаа малтаад
арын эгнээнд явж байлаа. Тэгж байхад бид хоёрын дунд өрнөсөн яриа бүх хүмүүсийн
дотроо бодож байсан зүйлийг ил гаргасан байх. 
Би Жадамбаад хэлж байсан юм. Хамгийн бага цаг зарцуулдаг эхнэр маань хамгийн
их бодогддог юм байна гэж. Харин тийм ээ, ингээд бодоход хамгийн сайхан хоол хийдэг
нь манай эхнэр юм байна. Хамгийн түрүүнд явж очоод эхнэр­тэйгээ ёстой сайхан амарна
гэж бодсон. Улаанбаатарт байхдаа ажилтай завгүй гээд эхнэр, гэр бүлээ хамгийн бага
боддог шүү дээ. Хүн алдах хүртлээ юутай байснаа мэддэггүй гэдэг үг үнэн санагдаж
байна. Айгаагүй байж болно л доо. Гэхдээ айгаагүй бол биш. Санд­раа­гүй байж болно,
санаа зовоогүй бол биш. Тийм сонин байдалд орж, бэрх­шээлтэй тулгарахаараа ухаар­­­­даг
юм байна. Би хувь хү­нийхээ хувьд саяны явсан аялалд ухаарлын хувьд том зүйл олсон.
Ууланд очиж ухаардаг хэн бэ гэж бодох ч хүн бий байх. Ерөнхийдөө энэ удаагийн аялал
онцгой байд­лын хүмүүсийн хувьд ч тэр, төөрсөн бүх хүнд том турш­лага болсон гэж
бодож байна. Хамгийн эхний сүл­жээ орсон газар эхнэр, хүүхэд, найз нөхөд гээд түмэн
амьтнаас баахан дуудлага ирсэн байсан. Зүгээр гэдгээ хэлсэн.

-Танай багт хэд орчим нас­ны­хан  явж байсан бэ?

-Хамгийн залуу нь манай туслах
байсан. Загсийн газрын хэрэг эрхлэх газрын ажилтан залуу маань 23 настай. Хамгийн
ахмад нь 50 гаруй насны ах байсан. Хам­гийн мундаг санаачилгатай явсан нь манай
Ерөнхий сайдын зөвлөх Хүдэрбаатар юм. Мод түүгээд гал түлж, хээр амьдрах аргыг сайн
мэдэж байсан. Галаа яаж түлэх үү гэхэд, гацуур модныхоо ногоон навчнуудыг түүж суурь
болгоод, дээр нь хуурай мод, зомголуудаа тавьж асаана. Хөндлөн хөндлөн урт моднуудыг
гал дээрээ тавьж урд талын хэсгийг нь шатаагаад, ша­таж дуусахаар нь араас нь ахиу­лаад
суугаад байсан. Тэр маш шилдэг арга байна лээ. Ер нь бэлтгэлээ  сайн базааж явахгүй бол ууланд хэцүүдэх юм билээ.
Бид гадны орны жуулчдыг хараад дулаахан өдөр явах гэж байж юун олон юм авч явдаг
юм гэдэг. Тэр хүмүүс чинь ачаанд дуртайдаа биш. Ер нь хэрэгтэй гэсэн болгоноо авч
явдаг юм байна. Ямар ч зүйл­тэй тулгарч магадгүй гэдгийг тоо­цоол­дог зан бид нарт
дутмаг юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Тэнд очоод маш олон зүйлийг мэдэрсэн. Өөрөөс шалтгаалах
зүйлээ хийдэг­гүй юм байна шүү гэдгийг мэдэрсэн. Гэр бүлээ ямар их үнэ цэнэтэй зүйл
болохыг, өөрсдийгөө ямар их аз жаргалтай амьдардгаа ойлгосон.

-Түүдэг галын дэргэд  дараа­гүй хоносон уу?

-Ерөнхийдөө гайгүй. Гол нь галыг
тактиктай асаах ёстой юм билээ. Хоёр гал асаагаад голд нь орох ёстой. Тэгэхгүй бол
нэг талаас нь шатаах гээд нөгөө талаас нь дааруулна. Бас төмөр аяга заавал авч явах
ёстой юм билээ. Яагаад гэвэл, төмөр аяган дотор цас хийгээд хайлуулаад халуун ус
уучихна. Бидний дунд төмөр аяга­тай хүн байгаагүй. Бүгдээрээ хуван­цар гонзгой аягатай
байсан.

-Шөнө хурдан өнгөрсөн үү, удаан
байсан уу?

-Шөнө хурдан өнгөрсөн.  Галаа асаагаад норсон болгоноо эргүүлж тойруулж
хатаасаар байтал хур­дан өнгөрдөг. Тэгээд юм яриад байгаа болохоор уйдаагүй. Харин
ч цаг хурдан явахаар уур ч хүрэх шиг. Жаахан явж байтал цаг хурдан өнгөрч орой болох
гээд байхаар чинь. Бас нэг зүйл хэлэхэд, тод өнгийн хувцастай явбал зүгээр юм байна.
Нисдэг тэргээр хайж байхад тод өнгийн хувцас хэрэг болдог юм байна. Би улбар шар
өнгийн хув­цас­тай байсан болохоор нисдэг тэрэг миний хувцсаар биднийг олсон гэсэн.
Уулын хувцас тод өнгөтэй байдаг нь тийм учиртай юм билээ. Хүн чинь хамт явж байгаа
хүмүүс нь удаан явж бээцэгнээд ирэхээр чи бос гэж хэлж чаддаггүй юм билээ. Өрөвдөөд
байгаа юм чинь. Бүгдэд нь хэцүү байгаа учир аргадасхийгээд одоо жаахан зүтгэ­чих
гээд хэлж байлаа.

-Ерөнхий сайдын баг ямархуу хоносон
бол?

-Ерөнхий сайдын баг давгүй. Яагаад
гэвэл хүн нь их олон учраас эрсдэл бага. Нөгөө талдаа нэг толгойтой учраас бүгд
амаръя, гурван галаа зэрэг асаагаад суу­гаа­рай, бүгд үүргэвчин дэх идэх юмаа задлаарай
гэхэд яг л тэгнэ шүү дээ. Хэн нэг нь зөрөхгүй. 
Ерөнхий сайдын багийг яаж явсан талаар сонсоход их хөгжилтэй явсан гэсэн.
Ерөнхий сайд “Өлсөөд арга ядахад бүгдээрээ туулай агнана аа” гэж багийн­хандаа хэлсэн
гэдэг. Мөн “Ядарлаа ч бид морьтой явж байгаа юм чинь” гээд наргиа хийж, сэтгэлийн
дэм өгч байсан байна лээ. Морьтой гэдэг нь бүх ачаагаа моринд ачихыг хэлж байгаа
юм. Нутгийн иргэд морьтой ирсэн. Морь нь замаа сайн мэддэг. Бидэнд тохиолдсон бэрхшээл
малчин хүн бүрт л тохиолд­­дог. Хүн бэрхшээлийг давж гарч байж кайф авдаг.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Өнгөрөгч амралтын өдрүүдэд телевизээр нэг кино гарахыг үзлээ л дээ. Хойд Солонгосоос зугтааж буй иргэний тухай юм. Яагаав, бие муу сүрьеэтэй эхнэрээ, хүүхэдтэйгээ дагуулаад гарч буй нэг нөхөр Хятадад ажиллаж, дараа нь Мон­голд ирж удалгүй өмнөд Солонгос руу алга болоод өгдөггүй юу. Ту­хайн киноноос хэд хэдэн зүйлийг мэдэрснээ өгүүлэх гэсэн юм. Эх­лээд уг киноны үйл явдлыг ерөн­хийд нь тайлбарлая л даа. Гол баатар маань Хойд Солонгос бол тамын орон юм гэдгийг мэдрээд өөрийн эрхгүй оргон зайлдаг. Хятадад очиж ажиллах нь хувь амьдралд нь хамаагүй нэмэртэй гэдгийг гадарладаг. Тэгээд л хүүх­дээ аваад, сүрьеэтэйгээ эхнэрээ дагуулаад өнөө тамын орноосоо явж байгаа юм.

Хятадад байхад Хойд Солон­го­соос хамаагүй дээр гэдэг нь мэдээж мэд­рэгдэнэ. Гэвч олны яриагаар Монголд очоод тэндээсээ өмнөд Солонгос руу гарчихвал ахиухан мөн­гө хийж амар амгалан, ямар нэгэн дарамтгүй санасныхаа зор­гоор ажиллаж амьдарч болохыг мэдээд авч байгаа юм. Ингээд л Хятадаас талын Монгол руу онго­цоор ниснэ дээ. Гол зорилго нь өмнөд Солонгос руу гарах. Түү­ний­гээ ч биелүүлээд авна. Монголд газардсан хугацаанд манай цаг­даа нарт ээрэгдэж, хар тамхины хэрэг энэ тэрд сэрдэгдэн жаахан базаахгүй үйл явдлууд өрнөсөн. Гэхдээ тэр нь ноцтой байгаагүй. Ямар чиг л байсан хүссэн газар болох Өмнөд Солонгостоо хөл тавиад ажил төрөлд ороод ганга­раад явчихлаа. Хойд Солонгосын хатуу дэглэмд байсан хүн чинь нуруу нь амсхийгээд л явчихсан нь мэдээж. Ингээд ард хоцорсон хүүгээ дуудна биз дээ. Өөрийнхөө явж ирсэн зам мөрөөр явахыг нэгд нэгэнгүй захих нь тодорхой. Гэтэл хүү нь Хятадаар дамжиж явахдаа баригдчихдаг. Хятадууд нь цаашаа наашаа хэлээд л өнөө нялх амьт­ныг чинь ёстой амьд үхдэл бол­го­дог. Эх орноосоо урвалаа хэмээн яргалж, хүнийг том, бага гэлтгүй хэрхэн яаж зовоож, дором­жилж буйг харахад үнэндээ элэг эмтэрч, зүрх шимширмээр. Өнөө банди тийнхүү үйл тамаа идсэний эцэст Монгол руу гаргаж чадах Хятадын мафийн нөхдүүдтэй таардаг. Тэ­дэнд аавынхаа явуулсан мөнгийг хахууль болгон өгч байж өнөө аймшгийн лагериас сая л нэг сул­лаг­дана. Хахтлаа хахууль авсан мафийнхан хүүг мэдрэл муутай хоёр гурван авгайтай хамт явуул­даг. Энгэрт нь пайз зүүгээд түүн дээр “Би Ардчилсан Солонгос улсын иргэн байна. Би улс төрийн орогнол хайж Өмнөд Солонгос руу гарахыг хүсч байна. Ардчилсан улс болох Монгол орон надад тусална уу” гэж бүр монголоор бичээд ма­най улсын хил рүү нэвтрүүлэхийг оролддог. Хууль бусаар л Монго­лын хилийг нэвтрүүлэх гэж үзэж байгаа.

Монгол, Хятадын хилийн бүсийн орчим зогсоод өнөө хүүд чинь мафийн нөхдүүд “За чи тэр харагдаж байгаа төмөр торон доогуур шургаад л цааш гарна шүү. Гарч чадах л юм бол чи аврагдана. Тэнд чамайг ирээдүйн амьдрал чинь хүлээж байна” гэх утгатай үгсийг хэлээд гүйлгэчихдэг. Тэгтэл Хятадын хилийн цэргүүдэд бариг­да­на. Зэвсэглэсэн баахан хятад цэрэг дайрч ирээд нүдэж гарна даа. Мэдрэл муутай хүүхнүүдийн хэрэг тэгэхэд л гарч  цэргүүдтэй үзэлцэж “Намайг алаад өгөөч. Тэртэй тэргүй би дууссан хүн” гэж орилолдоно. Энэ үед хүүхэд сэм­хэн гүйгээд Монголын хилийг нэв­тэр­чи­хэж байгаа. Харамсмаар нь, Монголын хилчид хүүтэй таар­даггүй. Үндсэндээ түүнийг анзаа­рал­­гүй өнгөрчихнө. Аав нь хүүгээ тосч авахаар Элчин дээр ирнэ биз дээ. Элчингийнхэн “Та айж сандрах хэрэггүй. Хил рүү очих гэж зүтгэх ч хэрэггүй. Монголын хилээр нэвт­рэ­хэд мэдээж баригдана. Тэгээд л нэр ус нь Элчин сайдын яаманд хүрээд ирнэ” гэж сануулдаг. Гэвч хүү Монголын хилчидтэй таараагүйн дээр айсандаа хил рүү улам гүн орчихдог. Ухаандаа, хээр тал, цөл рүү явчихдаг. Хүн амьтангүй цөлд хүрээд ирдэг. Тэгээд аргагүйн эрхэнд өлсөж, ядарч туйлдаа хү­рээд үхэж байгаа юм, хөөрхий. Ингэж л уг киноны үйл явдал дэндүү эмгэнэлтэйгээр өрнөнө шүү дээ. Монголын цөл хээрт хүүгээ алдсан аав тэнд нь нутаглуулдаг. Эцсийн амьсгалаа отголсон тэр л газар нь эцэг хүний ёсоор оршуулдаг. Салах ёс гүйцэтгэх үед нь манай хилийн цэргийнхэн  ядарсан эцэгт ямар нэгэн дарамт саад учруулдаггүй. Холоо гэгч очоод бүгд төв маягаар эгнээд зогсоно. Дэлхийн аль ч оронд байдаг тийм л жишгээр зогсож байгаа нь харагддаг.

Хүний нутагт хүүгээ оршуулсан аав харууслын нулимстай Мон­голд ирээд Монголын  олон улсын нисэх онгоцны буудлаас Сөүл рүү “Аэро Монголиа” гэсэн онгоцоор нисч буй нь кинонд тодхон гарч байв. Тэрхүү зурвас хэсэгт Монгол гэдэг жигтэйхэн гоё орон гэдэг нь илтээс мэдрэгдэж, эрх чөлөөний орон ийм л байдаг болов уу гэх сэтгэгдлийг тухайн киног үзсэн хэн хүнд төрүүлэхээр. Манай хил гаа­лийнх­ны хувцас хунар, инээм­сэг­лэсэн төрх, харилцааны өндөр соёл, боловсон байдал зэргээс дэлхийн жишиг болсон өндөр хөгжилтэй орнуудын төрх хараг­даад байгаа хэрэг. Мэдээж Мон­го­лын олон улсын нисэх онгоцны буудлаар Ази, Европ, Америкийн иргэд хөлхөлдөж, урсан өнгөрч буй нь үзэгдэх нь бий.

Тийм ээ, энэ юуг өгүүлнэ вэ? Ардчиллын төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр тэмцэж ирсэн хорин хэдэн жил, энэ хугацаанд ард­чил­лын төлөө зүтгэхдээ есөн шидээ­рээ дуудуулж байсан ард­чилагч­дын ач буянаар Монгол Улс гадны нэртэй уран бүтээлчдийн хийсэн кинонд анх удаа ийм гоёор гарч байна. Урьд өмнө нь яадаг байлаа. Дандаа л Монголыг гутаасан зүйлс гар­даг байсан шүү дээ. Тэмбүүтэй, ядарсан, зүдэрсэн, их гүрнүүдийн эрхшээлд автсан ийм л нэг нохой, гахай шиг хүмүүс гадныхны дуранд өртөж дэлхий даяар цацагддаг байлаа. Тиймийн учир харийн нутагт явахад Монголтой холбоо­той нэвтрүүлэг гарах вий гэхээс яс хавталзаж, үзсэн бүхэн өөрийн эрхгүй гутармаар болдог байсан. Тэгвэл энэхүү киноноос улбаалаад нэг л гоё сэтгэгдэл төрөөд явчихаж байна. Ардчиллын хорин хэдэн жилийн тэмцэл үр дүнгүй болоогүй юм байна. Тэр нь миний танд өгүүлээд байгаа, та бүхний шимтэж үзсэн тэрхүү киноноос харагдаж байна.

Мөн эндээс бид хорь гаруйхан жилийн өмнөх нийгмээ харж боло­хоор байна. Хятадын коммунист нийгэм, хойд Солонгосын даран­гуй­лал ямар аймаар байна вэ. Манайх яг л тийм байсан шүү дээ. Тэгвэл өнөө цагт бид Хятад, Умард Солонгосын дэргэд диваажинд байгаа юм шиг амьдарч байгаа биз дээ. Бүх зүйл нээлттэй.  Хүмүүний энэхэн амьдралд эрх чөлөө шиг үнэтэй зүйл үгүйг бид бүхэн ханат­лаа мэдэрч, амьдралын үнэ цэнийг сайтар ойлгож байна. Хүний эрхийг дээдэлдэг, иргэнээ хүндэтгэдэг нийгэмд аж төрж буй минь юугаар ч хэмжээлшгүй баялаг. Гэхдээ бид ийм л үнэ цэнэтэй зүйлээ өнөөдөр мартаад байгаа нь харамсалтай. Өнөөдөр хэдий ардчилсан хүчин засгийн эрхэнд байгаа ч социалис­тууд арай олон  байгаа нь өдөр тутмын амьдралаас мэдрэгдээд байх юм. Социалистууд гэдэг аюул­тай хүмүүс байдаг. Комму­нис­туу­даасаа долоон дор тийм л хүмүүс. Уул нь нэг зоосны хоёр тал л даа. Гэхдээ социалистууд хэцүү. Үүнийг харьцуулсан жишээгээр тайлбар­лаж болох юм. Ухаандаа, ком­му­нист удирдлагатай хятадууд өнөө­дөр хувийн өмчид хэрхэн хандаж байна вэ. Ямагт хувийн өмчийг хүндэтгэж, мөнгөтэй хүмүү­сээ дээ­дэлж дэлхийд нэртэй баячууд, түүгээрээ дамжуулан улс орны үнэт капиталуудыг бий болгож байна шүү дээ. Гэтэл өнөөгийн манай социалист удирдлагууд яаж байна. Дандаа л хувийн өмч рүү дайрдаг. Хувийн өмчийг нийгмийн өмч, нийтийн өмч мэтээр үздэг. Мөнгөтэй нэгийгээ үнэн голоосоо үзэн яддаг. Нийгэм даяараа баячуу­дыг үзэн ядах сэтгэгдэл төрүүлдэг. Юм л болбол “Муусайн баячууд л” гэдэг. Аливааг бүтээсэн, гавьяа байгуулсан хүмүүсээ алдаршуулах нь бүү хэл нэг нүдээрээ ч харахаа больсон. Ингэж болдоггүй л юм даа.

Энэ тухай сая хаврын чуулганы нээлтэд хэлсэн үгэндээ Ерөн­хий­лөгч онцолж байна лээ. “Монголын төр бүтээгчдээ дэмжихгүй байна. Юм бүтээж, ажил хийж яваа хүнээ дэмжихгүй байна” гэж. Өнөөгийн залуучууд социализм, коммунизм гэдгийг мэдэхгүй. Тэрхүү хатуу харгис нийгмийг мэддэг хүмүүс нь ярихаа ч байж, дурсахаа ч байж. Түүний төлөө тэмцэж явсан хүмүүс өдийд нас хэвийсэн биз. Гэхдээ Монголын залуу үе, уралдааны морьд шиг гарч ирж буй шинэ цагийнхан, бид бүхэн социализм, коммунизм гэж ямар аймшигтай нийгэм байсныг мартах учиргүй ээ. Хэрвээ залуу үедээ тийм аймшгийн нийгэмд Монгол Улс оршин тогтнож байсныг хэлж ярьж өгөхгүй, хор уршгийг нь мэдрүүлэхгүй, хүний эрхийг хэрхэн боогдуулж, яаж дарангуйлж, үйл тамыг нь иддэг байсныг сануулахгүй бол залуу­чууд социализм гэж нэг их сайхан зүйл байсан мэтээр ойлгох вий дээ.

Үүнийг л дээрх киног үзэж суухдаа бодож байлаа.          

Ингэхэд, социалистуудын хам­гийн сүүл үеийн жишээ, адгийн шаар нь Уго Чавес байлаа шүү дээ, хөөрхий минь. Тэрээр капита­лис­туу­дын хөрөнгийг хураан авч ний­гэм­чилсэн адгийн шаар. Түүний “гавьяагаар” Венесуэль улс одоо намгандаа живж байна. Ядуурал гуйланчлалд бүрэн автаж байна. Гадагш нь л мэдээлэхгүй байгаа болохоос барууны хэвлэлийнхний бичиж байгаа үнэн. Тэр олон орон сөнөж байна. Латин Америкаас олон социалистууд төрсөн. Гэвч тэд амьд буй цагтаа л ард түмэнд таалагдах гэдэг. Ерөөсөө со­циа­лис­туудын үнэн нүүр царай тэр. Түүнээс “Намайг үхээд өгөхөөр ямар нийгэм үлдэж, улс орон минь цааш яах бол” гэж тэд хэзээ ч боддоггүй л байхгүй юу. Уго Чаве­сын жишээ үүнийг илтгэж байгаа биз дээ.  Дээрх киног надтай хамт ахимаг насны нэг хүн үзсэн юм. Тэрээр тамын орон болох хойд Солонгосыг, Хятадад үйл тамаа идэж буйг хүүг хараад “Монгол минь үнэхээр ийм байсан юм шүү дээ” гээд л шогшроод байсан.  “Одоо улс орон минь ардчиллын хүчээр ямар гайхамшигтай болоо вэ. Гадныханд хүртэл ингэж хараг­даж байна шүү дээ”  гэж үнэн зүрхнээсээ баярлаж байлаа.

Үнэндээ бол миний бие социа­лизм, коммунизмыг мэдэхгүй юм аа. Насч бага балчир байж дээ. Залуу насаа засгийн их адуунд нухлуулж өнгөрүүлсэн аав минь ерээд оны эхээр малаа нийгэмчил­чи­хээд “Ялтай малаас ингэж салдаг байжээ. Одоо нэг бүтэн нойртой хоноё доо” гэж байсныг санах юм. Ганц шөлний хонь ядарсан хүнд өгөхдөө ч айдастай байсан ёрын цаг байж шүү. Тийм болохоор л учир мэдэх ухаантнууд “Социализм хүсэх нийгэм биш ээ” гэж толгой сэгсрээд зүрх нь үхчихсэн  хэлээд байжээ. Нээрээ чиг хүсэх нийгэм биш юм аа. Энэ нь нэг л зүйлээр өнөөдөр илэрч байна. Ардчиллын амин шүншиг болсон хувийн өмч рүү ингэж айхтар дайрч, компанийн захирал, алив л мөн­гө­тэй хөрөнгөтэй гэсэн бүхнийг элд­вээр доромжлох болсон нь өнөө айх­тар социализм чинь эргээд сэргэж буйн илэрхийлэл биш гэж үү. Бид хорь гаруйхан жилийн өмнөх нийгэм рүүгээ эргээд орчих вий гэхээс сэтгэл зовох юм. Үнэндээ элэг эмтэрмээр нийгэм байсныг дээр өгүүлсэн кино бидэнд дахин дахин сануулаад л байна даа.

Н.ГАНТУЛГА

Нийслэлийн МАН–ын дэд дарга Ш.Сайхан­самбуутай ярилцлаа.

–Танай намынхан жаг­­саал хийгээд сүйд болж байна. Та оролцов уу?

-Хөдөө
явсан хойгуур тийм юм болсон байна лээ. Зурагтаар л харлаа.

–Та  дэмжиж байв уу? 

-Эрх
барьж байгаа нам, төр засгийн ажлыг шүүмжилж байгаа л хэл­бэр шүү дээ. Сөрөг хүчин болсон юм хойно  эрх баригчдаа шүүмжлэх эрхээ эдэлж байгаа юм байлгүй.

–Парламентын гад­наас төрийн ажлыг хара­хад ямар санагдаж байна вэ?

-Өнгөрсөн
дөрвөн жил парламентад суух­даа АН ямар үйл ажил­ла­гаа явуулдаг билээ, Ардын нам яадаг билээ, хэн хэн  юу хийж, яадаг билээ гэдгийг гадарладаг болсон. Гэхдээ тэднийг парламентын гаднаас ха­ра­хад өөр л юм байна. Худлаа ярьж, иргэд сон­гогчдыг хуурч байгаа нь ч ажиглагдаж байна. Намууд жирийн гишүүдээ мохоож, идэвх зүтгэлийг нь сулруулж байгаа явдал ч харагдаж байна.

–Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар дүг­нэлт өгч байна вэ?

-Сонгуульд
орохдоо дэвшүүлсэн мөрийн хө­төл­бөрийг нь ард түмэн харж сонгосон шүү дээ, тэднийг. Тиймээс хөтөл­бөрт тусгасан ажлаа хийж л таараа. Гэхдээ зарим том том ажлууд нь зогс­чихоод байна л даа.  Ялан­гуяа уул уурхайн хөрөнгө оруулалттай аж­лууд байна. Гадны хө­рөнгө оруулагчид зугтаа­гаад эхэллээ. Ноднин өдийд манай УИХ “бит­гий” гээд байхад хөрөнгө оруулагчдыг зугтаах хууль баталчихсан.  Үүнийг нь сая Ерөнхий­лөгч ойлгомжтой хэлнэ лээ дээ. Хөрөнгө оруу­лагч­дыг үргээчихээр бид төсвөө яаж бүрдүүлэх юм.  Монголынхоо татвар төл­дөг хэдэн компаниудаар том ажлуудаа хийлгэх ямар ч боломжгүй. Мөнгө нь хаанаа ч хүрэлцэхгүй. Тиймээс Засгийн газрын юу хийхийг хараад сууж байна. Манай намынхан нарийн ширийнийг нь сайн мэдэж байгаа боло­хоор жагсаад байгаа байлгүй дээ.

Гэхдээ хот, нийтийн аж ахуйн салбарт олон жил ажилласан хүний хувьд нэг зүйлийг сайн мэднэ. Аливаа бүтээн байгуулалтын ажлыг хий­хэд  хөрөнгө их шаарддаг юм. Мөн өндөр зохион байгуулалт шаардлага­тай. Яг ажил хийе гэхээр дотоодын гүйцэтгэгч ком­паниуд бантагнуулдаг байхгүй юу. Төрөөс баа­хан мөнгө авчихаад таг зогсдог байхгүй юу. Энэ буруугаа төгсгөлд нь цаг агаар руу чихээд сууж байдаг. Үүнийг би өөрийн­хөө биеэр мэдэр­сэн туршлагатай. Ажил хийх гэж байгаа хүмүүсийг энэ талаас нь харж ойл­гох хэрэгтэй. Тэрнээс биш одоо яахав дээ.  Нэг нам сонгуульд ялаа л биз. Хийх ёстой юмаа  хийх л байлгүй.

–Засгийн газар бү­тээн байгуулалтын нэг ч ажил эхлүүлсэнгүй гэдэг шүүмжлэлд өр­төөд байгаа л даа?

-УИХ-д сууж байгаа аль ч намынхан ялгаагүй, бүгдээрээ л монгол хүн. Өнгөрсөн дөрвөн жил пар­ламентад суухдаа нэг л зүйл ойлгосон. Улс төр­чид бие биеийнхээ хэл­сэн саналыг ерөөсөө хү­лээн зөвшөөрдөггүй юм билээ. Хүн саналаа хэлэ­хээр “Энэ юугаа мэддэг юм” гэсэн байдлаар хан­даж, өөрийгөө зөвтгөдөг. Парламентад удсан ги­шүүд нь шинүүдээ түрэм­гийлээд, хэсэг бүлгээрээ нийлчихдэг юм билээ. Шинэ соргог санаа хэлсэн гишүүдээ даанч авч хэлэлц­дэггүй нь сайхан даа. Тийм учраас манай ажил урагшаа явдаггүй юм. Одоо ч тийм байгаа байх. Шинэ гишүүдийнхээ өргөн барьсан хуулийг дарчихдаг хуучин бай­дал нь хэвээрээ байна.

–Та гишүүн байхдаа нэлээд хэдэн хууль санаачлаад даруулсан байх шүү?

-Ганцхан
урт нэртэй хуулиа батлуулж чадсан. Шинэ парламент дөнгөж ажлаа эхлээд гишүүд нь учир зүйгээ олоогүй бай­хад батлуулчихсан юм.  Харин Эрүүгийн хууль, Шагналын тухай хуулийг өөрчлүүлэх гээд  дөрвөн жил зүтгээд бараагүй л дээ. Одоо Эрүүгийн тухай хуульд өөрчлөлт оруула­хаар ярьж байна. Х.Тэмүү­жин сайдын оруулж байгаа энэ хуу­лийг би дотроо дэмжээд байгаа юм. Эрүүгийн хуульд оруулах юмсан гэж боддог байсан өөрч­лөлтүүд тэр төсөлд тус­гагдсан юм билээ. Х.Тэмүү­жин өөрөө сайд хүн байна даа учрыг нь олоод хуулиа хурдан батлуу­лах байлгүй. 

–Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулахын тулд  та нэлээд мөнгө зарсан байх шүү?

-Хүн
хөлсөлж ажил­луу­лахаас эхлээд судал­гаа хийхэд нэлээд мөнгө шаарддаг юм билээ. Тэр мөнгийг хувиасаа гарга­сан.

–Х.Тэмүүжин сай­даас эхлээд Засгийн газрыг огцруулах шаард­лагууд гараад эхэл­лээ. Засгийн газ­рыг огцруулах цаг мөн үү?

-Биш
шүү дээ. Бөөн хэл ам болж байж арай гэж нэг Засгийн газар бай­гуулаа биз дээ. Энэ Засгийн газар найман сар ч ажиллаагүй байна. Ийм байхад засагтайгаа ноцолдоод яах юм.  1996 онд АН-ын Засгийн газар дөрвөн удаа огцорсон гашуун туршлага бий.  Энэ түүх давтагдвал   хэрэг алга. Улстөрчид хохирохгүй, ард түмэн дунд нь хохирно. Засгийн газар огцорлоо гэхэд дар­га болох өвчин тусчихсан нөхдүүд дараагийн ээл­жинд сайд дарга болж бөөн баяр болох биз.

–Таныг сонгуульд нэр дэвших эрхээ ли­цен­зээр сольсон гэсэн яриа гарсан бай­сан…

-Үгүй
ээ. Бага хурал дээр намайг нэр дэв­шүү­лэх­гүй унагаасан шүү дээ. Удирдах зөвлөлөөс уг нь Д.Оюунхорол бид хоёрын нэрийг дэвшүүлэ­хээр гаргасан. Гэтэл Бага хурал  шөнөжингөө ху­рал­даад намайг унагааж, Д.Балдан-Очирыг оруул­сан  байна лээ. Тэр ху­ралд би суугаа ч үгүй.

–Намдаа тэрбум төг­рөг хандивласан таныг нэр дэвшүүлэх нь баа­раг­гүй гэгдэж байсан байх шүү?

-Үгүй
ээ. Өнгөрсөн дөрвөн жил хүний өөрийн гэлтгүй улс тө­рийн намуудыг шүүм­жилс­нээс болоо биз.  Ард түмэнд хэрэгтэй юм хий­гээч гэж дуугардаг байсан. Нам шинэчлэгдэхгүй бай­на гэж шүүмжилдэг бай­сан. Манайхан шүүмж­лэлд дургүй шүү дээ. Тэгс­нээс би тэднээс орд авъя гэж царай алдаад гуй­гаад байсан юм байхгүй. УИХ-ын гишүүн болох гээд улайрдаг бол намын Бага хурал дээр гөлийтөл сууж байгаад заргалдах л байсан. Яахав Бага хуралд 238 хүн сууснаас  138-тай нь  ярьдаг хөөр­дөг найраагаа хийгээд зохицуулсан л байна лээ. Тэр зэргийг тоохгүй ээ.

–Уг нь та Завханд нэлээд ажил хийсэн биз дээ?

-Манай
сонгогчид бие даагаад хүрээд ир л гээд байсан. Гишүүн болох гээд 800 хүний гарын үсэг цуглуулаад явбал болох л байлаа. Гэхдээ яршиг яршиг.

–Таныг сонгуульд нэр дэвшүүлээгүйдээ бантаад нийслэлийн на­мын дэд дарга болго­сон юм биш үү?

-Үгүй
ээ. Нийслэлийн Бага хуралд би өөрөө суугаагүй байхад тэргүү­лэг­чээр сонгочихсон бай­на лээ. Тэгээд дэд дарга болгосон байна билээ. Намайг сонгоод өг гэсэн биш.

–Намынхаа сон­гуульд ялагдаад байгаа шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Нийслэлийн намын дэд дарга болчихоод орон нутгийн сонгуулиас өмнө дүүргүүдээр явж, намын гишүүдтэйгээ уулз­­сан. Манай нам нийс­­лэлд 152 үүртэй юм билээ. Энэ бүгдээр орж чадаагүй л дээ. Нэг дүүр­гийг төлөөлж дөрөв, таван үүрийн гишүүдтэй уул­заад намд юу болохгүй байгаа талаар санал со­лилц­сон. Тэгэхэд ихэнх гишүүн энэ намд удчих­сан  зарим гишүүнд үнэ­хээр дургүй юм билээ. Намын ажил хийгээд гарш­­чихсан, ядахдаа ком­пьютер сөхөөд хар­чих­даг, интернэт рүү ороод олон улсад юу болж байгааг уншчих чадвартай залуучуудаа дээшээ гаргаж өгөхгүй юм. Өнөө л хэдэн хүн жилийн жилд намын нүүр царай болоод явж байх юм. “Одоо больчихооч ээ” гэж намын анхан шатны гишүүд надаар дамжуулж хэлсэн.

–Хэн хэнийг хэлээд байгаа билээ?

-Ц.Нямдорж даргаас эхлээд 12 хүнийг нэр­лэсэн л дээ. Сая Сүх­баа­тарын талбай дээр бол­сон жагсаалд манай намын хууччуулын зарим нь үг хэлээд байна лээ. Тэдний үгийг иргэд хүлээж авахгүй шүү дээ. Түүний оронд арай өөр нүүр царай гарч ирвэл манай намын рейтинг өсөх юм биш үү.

–Тэр хүмүүс намаас явахгүй байлгүй дээ?

-Уг
нь одоо өөрс­дий­гөө мэдээд явчихмаар юм. Залуучуудаа дээш нь гар­гаад өөрсдөө ард нь зөв­лөөд сууж байвал барав биз дээ. АН-ын Р.Гончиг­дорж байна. Миний багш байгаа юм. Албан тушаал булаацалдаад байхгүй, залуучуудынхаа ард заа­вар зөвлөгөө өгөөд номын сууж байх юм. Түүнээс үлгэр дуурайлал авах хэрэгтэй шүү дээ. УИХ-д дөрөв, тав, зургаа сонгогдчихсон хүмүүсээс иргэд уйдаж байна. Нэг их худлаа ард түмний эрх ашиг гэж ярьчихаад сууж байдаг. 20-иод жил ярьсан тэр улиг болсон зүйлийг нь сонсохоос ард түмэн  уйддаг юм байна л даа. Ард түмэн улс төрийн товчооноос уйдсантай л адил. Намын анхан шатны гишүүдийн хэлсэн үгийг би сониноор дамжуулж хэлсэн л дээ.

–Хариу хандлага нь танд яаж ирэв?

-Дам
сонсох нь ээ дээр нэр дурдсан манай намын хуучцуул “Биднийг ингэж шүүмжлээд яах нь вэ” гэж ярьж байгаа сурагтай. Гэхдээ тэр хүмүүс төрийн албанд өчнөөн зүтгэлээ, овоо ч сайхан амьдарлаа, одоо больё доо гээд больчих хэрэгтэй. Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад гэдэг дээ. Ер нь манай нам 60, 70, 80, 90 оны МАХН шиг хүчтэй байхаа больчихсон байна. 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдлаа. Үүнээс хойш хэд хэдэн сонгуульд дараалаад ялагдчихлаа. Одоо энэ сонгуульд нэр дэвших лидер байгаа юм уу, үгүй юу.

–Намын нэр хүнд унасан нь юутай холбоотой гэж та харж байна вэ?

-1992-2012 оны сонгууль хүр­тэл бүх муу нэрийг МАХН-д зүүлээ.Үүнээс үүдэлтэй. Манайхан ч энэ бүхнийг няцаахгүй байсаар одоо ийм болж байгаа байхгүй юу. Манай намынхан өөрсдөдөө шүүмжлэлтэй хандаж чадахгүй байна. Асуудлаа дотроо ярьж хурлаа ч хийхгүй юм. Сонгуулиас хойш олигтой  хурал хийсэнгүй.  Бүх зүйлийг Удирдах зөвлөлөөрөө шийдлээ л гэх юм.

–Хувьсгалт нам МАН хоёр нийлнэ гээд яриад эхэллээ. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Нэг
хэсэг хүн салаад МАХН нэрээ аваад явчихсан. Тиймээс дахиад нийлнэ гэдэг нь дэмий. МАН МАН-аараа явах хэрэгтэй. Энэ удаагийн сонгуульд ялагдвал тэр л биз. Дараагийнхаа сонгуульд сайн бэлдэхгүй юу. 2016 он ойрхон байна шүү дээ. Энэ сонгуулиас шинэ залуу хүмүүсээр манай нам цус сэлбэчихмээр санагдаад байгаа юм даа.

–Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН, МАХН хамтарч орох гээд байгаа бололтой…

-Уг
нь тэгвэл ч зөв л байх. Гэхдээ энэ хоёр нам анхнаасаа салаагүй бол сая 2012 оны сонгуулиар наад зах нь 31 суудал авах байсан байна лээ. Даанч улс төрийн со­нирх­лоос холдож чадахгүй, өөрий­гөө жолоодож хүчрэхээ байчихсан, заавал Төрийн ордонд байхаар зүтгээд байгаа хүмүүсээс бүх юм боллоо.

–Жишээ нь ямар хүмүүс?

-Н.Энхбаяр дарга тусдаа нам байгуулаагүй, дөрвөн жил завсар­лачихаад сая УИХ-ын сонгуульд орсон бол өдийд ийм байхгүй. Намаараа олонхи болчихоод өнөө­дөр өөрөө Ерөнхий сайд юм уу, УИХ-ын дарга болчихоод сууж байх боломж байсан. Гэтэл Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд ялагд­саны­хаа маргаашнаас “Ц.Элбэгдор­жийн оронд нөхөн сонгуульд өрсөлдөнө” гэсэн. С.Баяр дарга “хэрэггүй” гээд байхад Бага хурал дээр “үг хэлнэ” гэж хөшигний ард бөөн юм болсон. Гэтэл АН-ынхан яаж байна.  Сонгуульд ялагдахаа­раа хэсэг хугацаанд алга болчих юм байна шүү дээ. Тэгээд сонгуу­лиас өмнө гарч ирээд улс төр хийгээд одоо алдсан юмгүй сайхан болчихсон байна. Гэтэл манайхан ялагдчихаад л маргаашнаас нь өөр ажилд очно гэж зүтгэснээсээ болоод намаа хоёр хувааж, ийм байдалд орууллаа. Энд нуугаад байх юм алга. Ийм үйлдлүүд гарга­чи­хаад одоо эргээд нийлнэ гэж ярих хэрэггүй. Энэ ямар тоглоом юм уу. Айл гэр болж тоглоод, нэг хара­хад муудалцчихсан, дахиад хара­хад эвлэрчихсэн сууж байдаг хүүх­дүүд биш дээ.  Ийм утгагүй улс төр бидэнд хэрэггүй л баймаар юм. 

–Сүүлийн үед “Нарантуул” захын наймаачид эрх ашгийн­хаа төлөө дуугарах боллоо. Ер нь жил бүр байнга ийм зүйл яригдах юм. Үүнийг нэг мөр болгочихож болдоггүй юм уу?

-Хөдөө
явж байх хооронд янз бүрийн юм зурагтаар гараад байна лээ. Манай түрээслэгчид дээр гаднаас Байгалмаа гэдэг нэг хүүхэн ирээд үйлдвэрчний эвлэлийн хол­боо байгуулж байгаа юм гэнэ. Түрээслэгчдээс сард 1000 төгрөг хурааж, түүгээрээ өөрөө цалинжих юм байх. Түрээслэгчдийн эрх аш­гийг хамгаалах гэнэ. Манай “Наран­туул” компани түрээслэгчдийнхээ эрх ашгийг хамгаалдаг, тэдэнтэйгээ зохицоод өдий хүрсэн. Түрээс­лэгч­дээ банкнаас зээл авна гэвэл  баталгааг нь манайх гаргаж өгдөг. Тиймээс манайд үйлдвэрчний эвлэлийн хороо хэрэггүй.

Ер нь түрээслэгч нь байнга солигдож байдаг газар шүү дээ, Нарантуул зах. Сардаа 20-60 мянган төгрөгийн түрээс төлчихөөд бараагаа борлуулдаг. Ашигтай байвал түрээсээ сунгаад явдаг шүү дээ. Гэтэл тэр хүмүүсийг очиж үймүүлээд нэг харахад УИХ-ын гишүүн дагуулаад оччихсон ч байх шиг. Тэртэй тэргүй сонгууль болго­ноор нэр дэвшигчид тэр зах дээр очдог юм. Тэглээ гээд асуудлыг нь шийдээд өгсөн нь хаана байна. Эцсийн дүндээ бид л түрээс­лэгч­дийн эрх ашгийг хамгаалж үлддэг байхгүй юу.

–Захаа битүүлээч гэж хич­нээн жил шаардав  даа?

-Битүү
болгочихвол түрээсийг нь дийлэх хүн гарахгүй шүү дээ. Манай хажуугийн Дүнжингарав зах гэхэд сарын 500-600 мянган төг­рөгийн түрээстэй. Гэтэл түүнийг үүргийн худалдаачид дийлэхгүй биз дээ.

–Тэгэхээр танай захад тү­рээс­лэх нь түрээслээд,  түрээс­лэхгүй нь болчихно биз гэж үү?

-Тийм.
Үсрээд сард 60 мянган төгрөгийн түрээс төлөөд бараагаа зарж байгаа шүү дээ. Тэгж чадахгүй гэвэл больчихож болно. Угаасаа ч ийм байдлаар явсаар ирсэн. Энэ бол түрээслэгчдийн дурын асуу­дал. Яахав өвлийн арванхоёр, нэгдүгээр сард ид хүйтний үед жаахан хүнд байдаг. Гэхдээ ийм задгай зах дэлхийн аль улс оронд байдаг шүү дээ. Үнэндээ хөдөө, гадаанаас ирсэн хүмүүс ачаа бараа авахад задгай зах хамаагүй амар л даа. Битүү болчихвол орох хүн ч олдохгүй. Гэхдээ яахав бид захаа битүүлэхээр хотын захир­гаанд зураг төслөө өгчихсөн. Эхний ээлжинд дэмжигдсэн, ажил нь намраас эхлэх байх. Битүүлсэн тохиолдолд ядарсан хүмүүсийн наймаа хийдэг зах байхгүй болно л гэсэн үг.

–Хотын зах руу нүүлгэнэ, танаас хурааж авна гэх мэтээр л ярих юм…

-Их
ад үзэж байгаа. Энэ зах  хотоос зайдуу болчихвол хүмүүс очихгүй шүү дээ. Дундаас доош орлоготой хүмүүс Нарантуул захад хоёр, гурван сар лангуу түрээслээд жижиг сажиг наймаа хийдэг асуудал байхгүй болно. Тэгэхээр юмны үнэ тэнгэрт хадна л даа. Хөндий хоосон гуу жалга байсан газрыг шороогоор дүүргэж тэгшлээд “Нарантуул” захыг бай­гуулж байлаа.  Ингээд ярих юм бол ярина шүү. Үнэхээр нийтийн эрх ашгийг бодоод байгаа юм бол Нарантуул зах энэ байдлаараа задгай байх нь ард түмэнд хэрэгтэй байхгүй юу. Үүнийг дэндүү сайн мэдэж байна. Нарантуул зах замын бөглөө үүсгэж байна лгээд байх юм. “Нарантуул”-ыг ашиг­лал­тад орсны дараа замын бөглөө байгаагүй шүү дээ. Харин энэ захыг тойроод 60 гаруй төрлийн зах үүссэнээс хойш түгжрэл бий бол­сон. Гэтэл муу л бол хойд захын хар овоохой гэдэг шиг манайх руу л дайраад байх юм. Бидэнд түрээс­лэгчдийг дээрэлхэж дарамтлаад байгаа юм алга. Бид улсад хан­галт­тай татвар төлж байна. Би Дэнжийн мянгын зах дээр оюутан байхдаа юм оёж зардаг байлаа. Тиймээс захын зовлонг сайн мэднэ. Бай­цаагч­тайгаа өдөрт аль хэрэлдэж, сайдахыг тэр гэдэг юм. Тэр бол дарамт биш шүү дээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Жин Коронно”-гийн агуулахад хураасан биржээр арилжаалагдаагүй ноолуур. 2013.04.08

-НООЛУУРЫН ӨЧИГДРИЙН ХАНШ 67000-67500 ТӨГРӨГ БАЙЛАА-

Өнгөрсөн долоо хоно­гоос ноолуур арилжиж эхэлсэн Хөдөө аж ахуйн бирж өчигдөр хоёр дахь арилжаагаа хийлээ. Бир­жийн зүгээс эхний ээл­жинд ноолуур нь эхэлж гардаг зүүн гурван айм­гийг онцолж байсан  юм. Өчигдрийн хувьд Төв аймаг, Булганы итгэмж­лэгд­сэн агуулахад буй ноолууран дээр ханш тогтлоо. Булганы агуула­хын ноолуур 67500, ха­рин Төв аймгийнх 67 мян­ган төгрөгөөр арилжаа­лаг­дав. Энэ өдөр 2,4 тонн ноолуур зарагджээ. Мэдэгд­лүүд өчигдөртөө багтаж хүрээд, өнөөд­рийн дотор төлбөр тоо­цоо­гоо хийлцэх гэнэ. Арил­жаа өдөр бүрийн 11.00-12.00 цагийн хоо­ронд болох юм байна. Тэгэхээр ноолуурын үнэ эрэлт, нийлүүлэлтээсээ хамаараад өдөр бүр ялгаа­тай  тогтоно гэсэн үг. Зүүн гурван аймаг, Төв, Дорноговь, Дундговийн ноолуур нийлээд нийт ноолуурын 30 хувь л бол­дог гэнэ. Ноолуурын гол гарц нь баруун талдаа байдаг аж.

Онцолж байсан  Дор­нод,
Хэнтий, Сүхбаа­тарын ноолуур дээр өчигд­рийн арилжаагаар ханш тогтсонгүй. Бир­жийн­хэнд
эдгээр аймгийн ноолуур буруу гараар ороод байна уу гэсэн хардлага төрж эхэлжээ.
Өнгөрсөн тав дахь өдөр гэхэд 1,5 тэрбум төг­рөгийн ноолуур худал­даж авах санал
ирсэн ч  500 сая төгрөгийн ноо­луур зарах
санал л иржээ.

ХЯТАДУУД БИРЖИЙН АРИЛЖААНААС ГАДУУР ИХ ХЭМЖЭЭНИЙ НООЛУУР ХУДАЛДАН АВЧЭЭ

Хятадууд их хэмжээний ноо­луурыг биржээр дамжуулалгүй авч, угаагаад хилээр гаргах гэж байна гэсэн мэдээлэл ҮХААЯ, бир­жийн­хэнд иржээ. ҮХААЯ, Биржийн зохицуулах зөвлөлийн ажлын алба, Хөдөө аж ахуйн бирж, ГЕГ-ын төлөөлөл энэ өдөр хэд хэдэн үйлдвэрээр орсон юм. Биржийн арилжаанд Итали, Японы хөрөнгө оруулалттай ноолуур самнах үйлд­вэ­рүүд оролцъё гэсэн санал ирүүлж байгаа бол монгол  ноо­луу­рыг их хэмжээгээр гаргадаг Хята­дын иргэд, компанийн зүгээс ямар нэг хүсэлт ирээгүй гэнэ. Тэдний орсон эхний газар “Автобус-2”-ын ойролцоо орших “Жин Короно” ноос угаах үйлдвэр байлаа. Хашаа­гаар ороход ноолуураар дүүргэсэн контейнерт тав, зургаан хүн ажил­лаж байв.  Хэд хэдэн хятад иргэн харагдсан ч шалгалтаар ирсэн ажлын хэсгийнхнийг хараад хэд хэдээрээ жипэнд суун явж одлоо. Удсан ч үгүй компанийн захирал залуу ирж “Би энэ ноолуурыг аваа­гүй, ноолуураа угаалгах гэж байгаа хүмүүс л манай агуулахад авчраад байгаа юм” гэсэн тайлбар хийв. Хөдөө аж ахуйн биржийн дарга Ж.Эрдэнэбат “Хуулиар бол итгэмж­лэгд­сэн агуулахад л ноолуур авах ёстой. Гэтэл танайх итгэмж­лэг­дээ­гүй агуулахад ноолуур буулгасан байна. Хууль зөрчвөл олсон орло­гыг хураах хүртэл заалт бий.  Улаан­баатарт итгэмжлэгдсэн 13 агуулах л байгаа” гэж сануулахад  “Жин Короно”-гийн захирал толгой дохиж байлаа. Эдний компани зургаан тонн ноолуур угаажээ.  Биржээр арилжаалагдаагүй ноо­луурыг экспортод гаргахгүй гэдгийг яам, биржийнхнээс гадна, гаалийн­хан ч хэлж байв. Тэд энэ өдөр “Ган нэхээс”, “Хос гол”  үйлдвэрээр орсон. “Жон Короно” шиг бүгдийнх нь агуулахад  багагүй хэмжээний ноолуур хураасан байв. “Ган нэ­хээс”-ийн хувьд биржийн арил­жааны бичиггүй ноолуур экс­порт­лох гэж байгаад баригдсан гэнэ.

Ноолуурын арилжааг зүүн бү­сийн гурван аймаг гэхгүйгээр улсын хэмжээнд зохион байгуулах шийд­вэр гарчээ.  Биржийн зохи­цуулах зөвлөлийн ажлын хэсгийнхэн өчиг­дөр төвийн болон баруун аймгууд руу биржийн арилжааг сур­талч­лахаар нийслэлээс гарсан юм. 

Энэ өдөр ГЕГ-ынхан биржээр арилжаалаагүй угаасан, самнасан ноолуурыг хилээр гаргахгүй гэсэн шийдвэрийг хэрэгжүүлэхээр болов.

БИРЖЭЭР АРИЛЖААЛАГДАХ НООЛУУРААС ТАТВАР АВАХГҮЙ

Албаны баримтаар бол өнгөр­сөн жил 600 тонн ноолуур л хилээр гарчээ. Үндэсний үйлдвэрүүд 1200 тонныг нь авсан гэхээр 3200 тонн ноолуур хаачсан нь мэдэгдэхгүй алга болсон гэсэн үг. Бирж ажиллаж эхэлснээр хичнээн тонн ноолуур хаашаа гарсан зэрэг бүх мэдээлэл тодорхой болох гэнэ.

Биржээр дамжуулж ноолуур арилжсан тохиолдолд үнийн дүн­гийн 0.3-0.6 хувийг л биржид үйл­чил­гээний шимтгэл гэж төлөх юм байна.  Зуучилж байгаа брокер нь ч  энэ хэмжээний шимтгэл авна гэхээр зарах ноолуурынхаа нэг хувьтай тэнцэх хэмжээний үйл­чилгээний хөлсийг л биржид өгөх нь. Ноолуураа зарах гэж буй хувь хүн, байгууллага аль нь ч Сан­хүү­гийн зохицуулах хорооноос зөв­шөөр­лөө авсан 23 брокерийн компанид хандаж дансаа нээлгээд заруулах аж. “Алтан шагай импекс”, “Хаан тэлмэн”, “Бурхант таван эрдэнэ”, “Вүүдсоунд”, “Интерлогик”, “ҮСҮ”, “Бат билгэх”, “Саяан хаан”, “Увс таван эрдэнийн ундарга”, “Гурван цаст гал тамга”, “Хөвчийн тал”, “Өлгий түүхий эд”, “Сантланс”, “Гүүд комэкс”, “Бурнавасан од”, “Хонгорын таван эрдэнийн хишиг”, “Лотус комэкс”, “МЭТУ”, “Өвөр таван эрдэнийн шим”, “Цэц инвест”, “Бадар хундага оргил”, “Мөрөн таван эрдэнэ”, “Ханбүргэдэй хэн­тий” зэрэг компани СЗХ-ноос тусгай зөвшөөрөл авчээ. Бирж брокерын 32 суудалтай. 23 нь эрхээ аваад байгаа нь энэ аж.

Малчдын хувьд итгэмжлэгдсэн агуулахад нь бараагаа хүлээлгэн өгөхөд л болох гэнэ. Одоогоор зүүн гурван аймаг, Төв, Булган аймагт итгэмжлэгдсэн агуулахууд ажиллаж эхэлжээ. Өмнө нь ажиллаж байсан агуулахуудыг итгэмжлэх ажлыг яамнаас хийж байгаа юм байна. Яамны зүгээс эхний ээл­жинд 21 аймгийг  итгэмжлэгдсэн агуулахтай болгож, агуулах бүрийн дэргэд брокерын мэргэжлийн байгуул­лага ажиллуулах бодлого барьж байгаа аж. “Малчид явуулын чен­жийн аманд багтаж ноолуураа хямдхан өгснөөс  биржээрээ дам­жуулж багахан хэмжээний  шимтгэл төлж брокерынхоо агуулахад аваачиж өгөөд байвал өөрсдөд нь ашигтай” гэж биржийнхэн ярилаа. Хувь малчин пүүсээр дамжуулж ноолуураа заруулбал ноолуурынх нь мөнгө тухайн пүүсийн дансанд орох юм байна. Нэр дээрээ данс нээлгэж ч болох аж. Малчдын хувьд үндэсний үйлдвэрлэгчдэд ноо­луу­раа шууд зарах боломж бас бий. Учир нь ноолуурын үйлдвэрүүд эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэдэг утгаараа биржээр дамжин арилжаа хийх шаардлагагүй юм. Хуульд зааснаар анхан шатны боловс­руулалт хийн ноолуур экс­порт­лох хүмүүст л  биржээр дам­жуу­лан арилжах нөхцөлийг тавьж байгаа аж.

Биржээр арилжаалаагүй ноо­луу­рыг хил гаргах гэж байгаад илэрвэл хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 3-5 дахин нэмэг­дүүл­сэнтэй тэнцэх торгууль хүлээхээс гадна ноолуураа хураалгах ха­риуц­лага хүлээх эрсдэл ч байгаа аж.

НООЛУУРЫН ҮНЭ ЯАЖ ТОГТОХ ВЭ?

Хөдөө аж ахуйн биржийн дарга Ж.Эрдэнэбат ноолуурын үнэ яаж тогтдогийг “Хү­мүүс ноолуур авах, зарах саналаа компьютерт оруул­на. Зарах гэж  байгаа саналд дуртай үнээ хэлж болно. Зах зээ­лийн, нөхцөлт гэсэн хоёр янзын захиалга өгөх боломж­той. Тэрийг нь бирж дээр гаргахдаа авах, зарах захиалгын дундаас бодож үзээд хамгийн  их хэмжээ­ний бүтээгдэ­хүүн арил­жаа­лагд­са­наар нь тог­тоо­но. Өнөөдөр 67500 төгрөгөөр  хамгийн их  буюу хоёр тонн гаруй ноолуур зарагдаж байгаа учраас энэ өдрийн  зах зээлийн үнэ болчи­хож байгаа юм. 67000 төгрөгөөр заръя гэсэн санал өгсөн хүний ноолуур  500-гаар ахиу зарагдаж байна гэсэн үг. 68000 төгрөгөөр зарах санал өгснийх нь 500 төгрө­гөөр татуу зараг­даж байгаа хэрэг. Олон улсад хэрэг­лэдэг дуудлага худалдааны зарчмаар явагдаж байгаа юм” гэж тайлбарлалаа.

Биржийн компьютеруудад арил­­­жааны захиалгын бүртгэлийн программ суулгажээ. Орон нутгаас энэ программ дээр захиалгаа ши­вээд явуулангуут нийслэлд байгаа брокерууд захиалгыг нь 11.00-12.00 цагийн хооронд шивж оруу­лах аж.   Захиалгын цаг  дуусангуут  дуудлага худалдаагаар үнийг нь бодоод тогтоочихдог гэнэ. Өгч авалцах хүмүүс гэрээгээ байгуулж, мөнгө, төгрөгөө солилцсоны дараа тодорхой хугацааны дотор итгэмж­лэгд­сэн агуулахад байгаа ноо­луурыг худалдан авагчийн агуу­лахад тээвэрлэж хүргэж өгөх юм байна. Итгэмжлэгдсэн агуу­лахаас гадна  тээвэр хийх итгэмжлэгдсэн байгууллага ч байх нь.

БИРЖИЙН АРИЛЖААНД ХЭН ОРОЛЦОХ ВЭ?

Өмнө хэлсэнчлэн мэргэжлийн брокерууд оролцоно. Тэд Сан­хүү­гийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрлөө авсаны дараа бир­жээс суудлын эрхээ жилийн ху­раам­жаа төлж  худалдаж авна.  Байнгын бус оролцогч гэж бий. Тэр  нь хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэгчдээс бүрдсэн хоршоо.  Малчдын хор­шоо бэлдсэн түүхий эдээ арил­жаалах хэлбэрээр нэг удаагийн арилжаанд оролцох зөвшөөрлөө биржээс авна.  Малчдын хувьд арилжаанд оролцох ийм боломж бий. Өчигдрийн арилжаанд бир­жээс арилжаа хийхийг зөвшөөрсөн хоршоо байсангүй. Дан брокерууд арилжаанд  оролцжээ. Малчид  цаашдаа итгэмжлэгдсэн агуу­лах­тай болж  түүхий эдээ стандартын да­гуу бэлтгээд эхэлбэл  биржээс зөв­шөөрөл авч шууд арилжаанд оруу­лах боломж нээлттэй байгаа аж. 

Хөдөө аж ахуйн биржийн дарга Ж.Эрдэнэбат “Түүхий эд бол  их том зах зээл. Ноос, ноолуур гэхэд жилдээ  330 тэрбум болдог. Үүнийг зохион байгуулалттайгаар  зах зээлд  оруулаад Монголын банкны системээр дамжуулж төлбөр тоо­цоог нь хийвэл манай  эдийн засагт л өгөөжтэй. Далд байсан мөнгө­нүүд ил гарч ирнэ. Биржээр арил­жаа­лагдах түүхий эдэд улаан­буудай орвол  мөн л ашигтай. Өнгөрсөн жилийнх шиг  хэмжээний буудай хураавал багаар бодоход л 120 тэрбум төгрөгийн улаан буудай арилжаалагдана. Амьд малын арилжаа гэж  800 гаруй тэрбум төгрөгийн маш том зах зээл байна. Амьд малын зах зээлийн үнээс хамаарч махны  жижиглэн­гийн үнэ зөв тогтож эхэлнэ. Мах бэлтгэлийг үйлдвэрийн аргаар стандартын дагуу хийвэл  махны арилжаа ч хийж болохоор. Бирж дээр махны үнэ 4000 төгрөг байхад 8000 төгрөгөөр зараад байвал ШӨХТГ жинхэнэ утгаараа ажиллах боломжтой. Хянах, шаардлага тавих боломж гарч ирнэ. Бирж гэдэг бол бариад авчих эдийн засгийн уяатай болохыг л хэлээд байгаа юм” гэж ярилаа.

Хөдөө аж ахуйн биржийн өнөөд­рийн арилжаа 11.00 цагт эхэлнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Лениний
музейн барилгын асуудал маргаантай байгаа. Уг барилгы яг хэний өмч болохыг тал дээр
Төрийн өмчийн хороо болон МАН хоорондоо булаалдах болсон. Гэтэл оросууд өөрийн өмчөө
хэмээн бас яригдаж байгаа. Төрийн өмчийн хорооноос нэхэмжлэлтэй, МАН хариуцагчаар
оролцох шүүх хурал энэ сарын 1-нд товлогдсон байсан ч хойшлогдсон билээ. Тэгвэл
маргааш 08.30 цагт Нийслэлийн шүүхэд Лениний музейн шинээр илэрсэн нөхцөл байдлыг
тогтоох шүүх хурал болно гэж албаны эх сурвалж мэдээллээ.

М.МӨНХ

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Чинбатын Бат–Эрдэнэтэй ярилцлаа.

–Дөрвөн жилийн өмнө алсын Ирланд руу сура­хаар мордсон. Сургуу­лиа төгсөөд эх орондоо ирэх сайхан байгаа биз дээ. Ингэхэд та чинь яг ямар чиглэлээр сураад ирэв ээ?

-Хоёр
сарын өмнө Мон­голдоо ирлээ. Цээж дүүрэн амьсгалаад сайхан байна. Энэ
хугацаанд эх орноо, ах дүү амраг садан, Монголын ард түмнээ ямар их
санасан юм бэ гэдгээ мэдэрсэн. Сур­гууль соёлын тухайд гэвэл мастерын
дараах сургалтад манлайлан удирдах чиглэ­лээр сураад төгслөө.

–Удахгүй өөрийн бие даа­сан тоглолтоороо Монголын ард түмэндээ бэлэг барих гэж байна гэж дуулсан. Хамгийн сүүлд таван жилийн өм­нө тоглолтоо хийсэн байх аа?

-Бие
даасан тоглолтоо хийлгүй дөрвөн жил гаруй,  бараг таван жил болчихсон
байна. Энэ хугацаанд гэхдээ зүгээр байгаагүй.  Олон уран бүтээлчидтэй
хамтран ажил­лаж, амралтаараа хоёр гур­ван ч дүү нарынхаа тоглол­тыг
зохион байгууллаа. Найз нөхөд, уран бүтээлч андууд, ард түмнийхээ
хүсэлтээр тоглолтоо хийхээр болсон. Хэдэн жил уран бүтээлийн тоглолт
хийгээгүй болохоор аятайхан тоглолт хийчих юм­сан гэж л хичээж явна. 
Дө­рөвдүгээр сарын 17, 18-нд тоглохоор төлөвлөсөн. Анх­ны бие даасан
тоглолтоо  2003 онд хийж байлаа. Ту­хайн үед нээрээ “Хонхны нулимс”
тоглолт маань тэр үеийхнийгээ залуусыг хошуу­руулж л байлаа. Зохиолын
дуу ид хүчээ авч байсан үеийг ч хэлэх үү. Түүнээс хойш  нийт долоон удаа
бие даасан тоглолтоо ард тү­мэндээ тай­лагнажээ. Зургаан удаа эх орноо
нар зөв бүтэн тойрсон. Энэ удаагийн тог­лолт ч гэсэн өмнөх тоглолтуу­дын
үргэлж­лэл байх болно. Харийн оронд хэдэн жил боллоо. Монголчуудтайгаа,
тэднийхээ халуун алга та­шил­тан дунд хоёр оройг өн­гө­рөөмөөр бай­на
шүү. Дуу­чин хүнд урам зориг эрч хүч өгч байдаг халуун сэтгэл, алга
ташилтыг ахин мэдэрмээр байна. Энэ удаагийн тоглолт “Хонхны нулимс”-ыг
тоглох гэж байсан үе шиг л эрч хүч, энерги, сэтгэл догдлолыг на­дад өгч
байна даа. Тайзан дээрээ хурдан гарах юмсан гэж бодохоос цаг хугацаа
хүртэл удаан өнгөрөөд ч байх шиг. Төр түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг
хүлээсэн боло­хоор санасанд нь хүртэл тоглочих юмсан л гэж хичээж явна.

–Харийн оронд байхад Монголын тухай юу бо­догдож байх юм. Тоглол­тынхоо нэрийг “Мон­го­лын тухай”  гэж нэрийд­сэн байсан?

-Тоглолт
маань “Монго­лын тухай” гэдэг нэртэй. Ми­ний дуулсан уран бүтээлүүд
тэрхүү цаг хугацаа “Монголын тухай” байсан бол цаашид ард түмэндээ
хүргэх уран бүтээлүүд хүртэл “Монголын тухай” байх юм. Бид ер нь
Монголынхоо тухай тэр сайн сайхан зүйлсийг дуулдаг юм байна. Уур
амьсгалаас эх­лээд аж байдал, үнэт зүйл, тэрхүү соёл бүрийг дуу бол­гон
ард түмэндээ илгээдэг нь дуучид бид юм. Нэг аав, ээжийн тухай дуулахад л
Монгол аав, ээжийн тухай дуулдаг. Газар нутаг, эх орон, элгэн садан,
уул ус, ургамал амьтан тэр бүгд Монголын тухай юм байна гэж бодсон.
Р.Чойном агсны “Сүмтэй бударын чулуу” номонд

“Гүн зузаан хөвчийнхөө тухай

Гүйдэлгүй жороо мөрөн голынхоо тухай

Асгасан ч сав нь цагаан үлддэг сүүнийхээ тухай

Алдалсан ч үзүүр нь газар хүрдэггүй хадагны тухай“ гээд шүлэг байдаг. Тийм ч болохоор би Монголынхоо тухай дуулах учиртай
юм байна гэж итгэх болсон. Ма­гад­гүй дэлхий дээрх долоон тэрбум хүнээс
би монгол гэж ялгарах онцлог нь энэ байж мэднэ.

Харьд байгаа
хүн бол эх нутгаа, тэр ахуйгаа үгүйлдэг юм билээ. Ирландад очоод эхний
зургаан сар үнэхээр хэцүү байсан. Би ер нь юунд ирчихээд байна вэ гэж
хүртэл бодогдсон. Хөгжчихсөн хот хөгжиж байгаа хот хоёрын хооронд асар
их ялгаа бий. Гэвчиг бид юуны төлөө, хэний төлөө яваад байгаа юм бэ гэх
бодол адгаж эхэлсэн. Өнөө­дөр бид хэн байсан, хэн бай­гаа, одоо хэн
болох гээд бай­гаа юм гэдгийг бүгдээрээ бие биенээ­сээ асуумаар
санагд­сан. Бид америк, солонгос болох гээд байгаа юм уу эсхүл
монго­лоороо байх гээд бай­гаа юм уу. Энэ бүхнийг тодорхой болгож гэмээ
нь бид урагшаа зүтгэх ёстой. Эх орноо гад­наас харахад болж бүтэж байгаа
зүйл харагдаж байхад болохгүй байгаа нь харагдаж  л байна. Монгол­чууд
омогтой, ууртай болсо­ноос эхлээд янз бүрийн зүйл харагдаж байна шүү
дээ. Яваандаа энэ бүхэн илаар­ших байлгүй.

–Монголд ирээд Алтай нутгаараа очив уу. Өдийд уулсын сэрвээ­гээр эрэмгийн салхин исгэрсэн нэг тийм таа­вар ч гэмээр юм уу хавар болж байгаа байх даа?

-Сайхан
хавар болж бай­гаа гэж бодож байна. Ах дүү хамаатан садангууд нутагтаа
байгаа болохоор ийм байна, тийм байна гэж хэлдэг. Ирээд нутаг явж
амжаагүй байгаа. Харин тоглолтоо дуусгаад 21 аймагтаа очиж ая дуугаа
өргөнө.

–Хэзээнээс аялан тог­лол­тоо эхлэх гэж байна вэ?

-Энэ
сарын 22-ноос эхэл­нэ. Нэг сарын дотор эх орноо бүтэн тойрчих болов уу гэж бодож байгаа.

–Манай хамтлаг дуучид аялан тоглолт хийхээ­рээ аймгийн төв томоо­хон хотуудаар л явчи­хаад ирдэг. Тэдний цаа­на өчнөөн суманд олон хүн уран бүтээлчдээр цангасан байдаг?

-Бүх
сумдаар аялан тоглох боломж бий. Урлаг соёл хэнд  яаж хүрэх  вэ гэдэг
Төрийн бодлого байх ёстой.  Соёлын тухай хуулинд ч байгаа. Уг нь сум
бүрт ард иргэддээ үйл­чилдэг урлагийн хүмүүс нь байгаа. Ч.Бат-Эрдэнэ бүх
сумдаар очно гэвэл асуудал­тай. Бүтэн жилийн хөтөлбөр боловсруулж байж
бид сум бүрт очно. Магадгүй удахгүй тийм боломж нээгдэх биз. Өнөөдөр
уран бүтээлчид өөрс­дийн уран бүтээлээсээ олж буй хэдэн төгрөгөөсөө
зардалаа гаргаад орон ну­тагт очиж байгаа нь үнэлүүш­тэй. Бидний хэдэн
уран бүтээлчид жим гаргаснаас хойш Монголыг сарын дотор тойрдог болсон.
Тэр жимээр л яваад байгаа. Удахгүй энэ өөрчлөгдөнө гэдэгт итгэж байна.
“Хонхны нулимс” тог­лол­тоо ард түмэндээ хүргэх гэж 45 хоногт монголоо
тойр­сон. “Хайрын хишиг” тоглол­тоос эхлээд хугацаа нь богино болсон.
Хамгийн сүүлд Г.Эрдэнэбат гавьяаттай хамт “Хит” тоглолтоо 28 хоногт бүх
аймагт тоглосон. Бүх аймагт 28 хоногийн дотор уран бүтээлээ хүргэсэн
хүмүүс бид хоёроос өөр байхгүй байхаа.

–Ирландад байхдаа уран бүтээлээ хийж байв уу. Таныг гавьяат болоод л таг болчихлоо гээд байгаа?

-Гавьяат
болчихлоо гээд өөрөө л дуулаад байх нь тийм ч сонин биш. Өөрийн дотор
байгаа зүйлээ гадагш нь гаргахын тулд уран бүтээлч дүү нартаа олон ч
уран бүтээл зориулан хийж өглөө. Бат-Эрдэнэ өөрөө дуулж, тоглолт хийж
байснаас бидний араас гарч ирж буй нэгэн бүлийнхээ за­луу­сыг дуучны
дайтай болго­чих юмсан гэж хичээлээ. Дуу­чин Д.Намсрайноров,
П.Идэр­жавхлангийн тоглол­тыг хийлгэлээ. Үүнийг хий­хийн тулд би төр
түмнийхээ хайр хишгийг хүртсэн гэж ойлгож байгаа. Дэлхий дээрх бүх
хүмүүсийн дотор Бат-Эрдэнэ гэж хэн бэ. Ямар байх ёстой вэ гэдгээ
мэдэхийн тулд би Ирланд явсан. Монго­лынхоо урлагийг хариас нэг харъя.
Дэлхийн урлагийн үнэт зүйлийг судалъя гэж л бодсон. Бид дотор талдаа
талцсан, бужигнасан хүмүүс байгаад байдаг гаднаас ямархан харагдаж
байгааг мэдэхийг хүссэн.

–Урлагийн салбарт ам барих явдлыг цэгцэлье гээд байгаа. Нийтийн дуучдыг л ам барьдаг гэлцэх юм?

-Нийтийн
дуучид ам барь­даг гэж хэлээд байгаа хүмүүс өөрсдөө “но”-той. Дуучид ам
бариад байгаа юм бол хэн нь ам бариад байгааг шалгаад гаргаад ир л дээ.
Монголчууд хаана ч явсан  ардын дууны үргэлжлэл нийтийн дууг л дуулдаг,
дуулцгааж байна шүү дээ.   Урлаг гээд нэг том мод байлаа гэхэд түүнээс
салбарласан мөчрүүдийг алийг нь ч муу хэлж чадахгүй. Яагаад гэхээр энэ
чинь өөр өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй. Өнөөдөр хошин урлагийг муулаад л
байна. Гэтэл цаа­на чинь хүмүүст өгөх ёстой эрч хүч, инээд баясал,
тэмүү­лэл, итгэл үнэмшлийг өгч чадаж байгаа. Үүнийг муу­лаад л байж
болохгүйтэй адил юм. Рок попын дуучин гэхэд л өөрийн үнэт зүйлтэй
болохоор харин түүнийг нь судлах хэрэгтэй. Манайд энэ муу, энэ сайн
гэсэн нэг ойл­голт яваад байгаа. Ийм байж болохгүй. Сайн, муу гэдгийг
хэн шүүгээд байгаа юм. Цаг хугацаа өнгөрсний дараа түүх шүүгээд өгнө.
Харин түүхийг хэн ч шүүдэггүй. Түүнээс биш хэн яаж дуулж байна вэ гэдэг
нь сонин. Дуучид болгон л өөр өөрс­дийн гэсэн өнгөтэй шүү дээ. Дуугаа
хэр­хэн амьдруулж байгаа нь л сонин. 

–Сүүлийн үед дууны яруу найраг элгээрээ хэвтэж байна. Үүн дээр ямар бодолтой явдаг вэ?

-Шүлэг
гэж яг юуг хэлдэг юм бэ. Тодорхойлсон тодорхой­лолт байна уу.
Б.Галсансү­хийн “Бурхан чамд хэлэх нэг зөвлөгөө байна Чи битгий хуц аа”
гээд энэ шүлэг л байна шүү дээ. Үүнийг хэн шүүх юм. Харин логикийн алдаа
байж болно. Ээжийн тухай бичиж байгаад ээжийгээ чулуутэй зүйрлэвэл
цагаан цайлган сэтгэл энэ тэр нь алдагдах жишээтэй. Юуг яаж бичиж байгаа
нь чухал биш. Түүнийг хүн хүлээж авч байна уу гэдэг нь чухал байхгүй
юу. Шүлгийг ингэж бичнэ гэх юм бол бүгд нэг хайрцаганд орсон шүлэг бичнэ
биз дээ. Хүмүүс өөр өөрсдийнхөөрөө бичиж, туур­виг хамаагүй. Би бол бүр
халбага, сэрээ, ундааны соруул­ны тухай дуу байхгүй байгааг гайхдаг.
Яагаад энэ тухай бичихгүй байгаа юм бэ. Бичих ёстой шүү дээ. Тэр дууны
шүлгийг ойлгохгүй бол дахин дахин унш л даа. Хүмүүс яруу найрагч, шүлэгч
л гээд байх юм. Яг алийг нь яруу найрагч, алийг нь шүлэгч гэж нэрлэдэг
юм бэ. Хүний оюунаас гарсан өмчийн бү­тээ­лийг нэг нөхөр шүүмжилнэ гэдэг
их зориг байгаа биз.

–Халтуурны гэгдэх за­хиалгын уран бүтээ­лүүд уран бүтээлийн үнэ цэнийг алдагдуу­лаад байгаа даа?

-Уран
бүтээл бүтээх нь уран бүтээлчидэд нээлттэй ганцхан тэр нь хуулийн дагуу л
байх ёстой. Ямарваа нэгэн зүйлд хэмжүүр тогтоох гэдэг учир дутагдалтай.
Оюуны өмчийн хууль гэж айхтар том юм байна шүү цаана чинь Монгол Улсын
хил гараад л бүгд адилхан л хүмүүс. Тий­мээс бид бие биедээ
хүндэт­гэлтэй хандаж хийж байгаа уран бүтээлийг нь ч гэсэн шүүмжилхээсээ
өмнө зөвөөр ойлгохыг хичээх хэрэгтэй. Үүнд хэмжүүр тавиад байх
шаардлага ч байхгүй.

–Тэгвэл “Халуун элгэн нутаг” шиг ч юм уу. Тийм сайхан дуу төрөхөө байжээ гэх болсон. Үүн дээр байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Би
энэ ойлголтоос хол байдаг хүн. Уламжилдаа суу­рилсан хөгжил яваад
байгаа. Хөгжөөгүй юм бол энэ олон зохиолч байгаад яах юм. Тэр олон
хөгжмийн зохиолч, дууч­дыг сургаад яах юм. Эд юу бүтээх гээд ингэж
олноороо төрөөд байгаа юм бэ. Нийгэм хөгжихийн хирээр цаг мөч бүртэй
уралдан хүмүүс хөг­жиж байна. Өглөө бүр хүмүүс шинэ сайхныг мэдэрч, харж
байгаа. Уламжлал, шинэчлэ­лээ аваад л явж байгаа гэж боддог. Үүнийг
хөгжил гэж ойлгож байгаа юм уу эсхүл хүний амьдрал үргэлжилсээр байгаа
гэж ойлгож байгаа юм уу. Монгол Улс хөгжөөд бай­гаа юм уу эсвэл энэ
чигтээ байсаар байх уу. Магадгүй бид 70 нас хүрчихээд “Бид­ний үеийнх
шиг дуу гарахаа байж ээ” гэж байх ч юм билүү бүү мэд. Дууг хэдэн жил
нас­лахыг хэн ч мэдэхгүй шүү дээ.

–Хувь хүмүүсийн салах нийлэх олонд хамаагүй ч дуучин Э.Оюумаа та хоёрын тухай янз бү­рээр ярих юм. Саллаа, буцаад нийллээ гээд байгаа?

-Миний
алдаа гэвэл энэ л байсан. Би ямар мундаг гайхалтай зүйл хийчихсэн биш
үүнийг би яриад байхыг хүсдэггүй. Миний хувьд цамц­ныхаа товчийг
зөрүүлээд товчилчихсон байсан юм аа. Одоо харин зөв товчлох гэж хичээж
байна.

–Олон зүйл дээр сай­хан ярилцлаа. Таны ху­вьд “Монголын тухай” тоглолтдоо шинэ уран бүтээлүүдээ дуулах уу. Эсвэл бусдын адил хуу­чин дуунуудаа дуулах гэж байна уу?

-Мэдээж
шинэ уран бүтээ­лээ үзэгчдэдээ хүргэнэ. Үүний зэрэгцээ шилдэг уран
бүтээлүүдээ хүртэл эгшиг­лүүлнэ дээ. Хуучны сайхан дуунуудаа сэргээн
дуулах болно.

–Таны дуу болгон өөрийн гэсэн түүхтэй байх. Гэвчиг үүн дотроо сэтгэлд тодхон дур­самж үлдээсэн ямархан бүтээл байдаг бол?

-Яалт
ч үгүй бүгд л өөрийн гэсэн түүхтэй. Яахав хамгийн сайхан дурсамжтай нь
“Хонх­ны нулимс” дуу минь юм аа. Бүх зүйл дээр л “Хонхны ну­лимс” дуу
хамгийн түрүүн сэтгэлд буудаг. Оюутан байх­даа халаасандаа мөнгөгүй
байхад Аранзаа ах, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Х.Болормаа эгч хоёр
надад туслаж хямд үнээр дууг нь минь үнэгүй шахам бичиж өгөөд л. Энэ
мэтчилэн хараад байхад хамгийн дурсамжтай нь яах аргагүй “Хонхны
ну­лимс” байгаа юм. Ганц дуутай хүн шиг л “Хонхны нулимс”-аа ярьж байна
даа. Гэхдээ анхны уран бүтээлд гэдэг бол яалт ч үгүй л дурсамжийн эхлэл
юм .

Э.ЭНХБОЛД