Category: редакцийн-нийтлэл

“Hawk” багийн гишүүд зүүн гар талаас Б.Батжаргал, Б.Мөнхжаргал, Б.Төрбат, Э.Өлзийбуян, М.Батмөнх, А.Мөнхболд

-“Windows Vista” ҮЙЛДЛИЙН СИСТЕМТЭЙ, “Pentium Duo” КОМПЮЬТЕРЭЭР МОНГОЛЫН
ХАКЕРИУ ДЭЛХИЙД ДӨРӨВТ ОРЖЭЭ-

Гурав­­ дахь жилдээ зохион бай­гуу­лагдсан
“Cyber olymp” хэмээх дэлхийн ёс зүйт буюу “white hat” хакерийн тэмцээнд Монголын
Үндэсний дата төвийн прог­рам­мист, мэдээллийн технологийн инженерүүдээс бүрдэх
“HAWK” баг амжилттай оролцон дөрөвдүгээр байрт шалгарчээ. Тэд тэмцээнээ амжилттай
дуусгаад өнгөрсөн баасан гаригт эх орондоо иржээ.

Үндэсний Дата төвийн захирал Д.Энхцогтой ярилцлаа.

-Дэлхийн ёс зүйт хакеруудын тэмцээнд танай байгууллагын
баг тамирчид амжилттай орол­цон дөрөвдүгээр байрт шалгар­санд баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Бидэнд бүр дэл­хийн аварга болох боломж
бүрэн байсан гэдгийг давхар хэлэх нь зүйтэй байх.

-Тэгвэл яагаад чадсангүй вэ?

-Унасан бөхөд шалтаг мундах­гүй гэдэг шиг шалтаг
тоочих нь хаашаа юм. Гэхдээ дэлхийн хэм­жээ­ний нэр хүндтэй энэ тэмцээнд манай баг
тамирчид анх удаагаа оролцож байгаа гэх утгаараа турш­лага дутсаныг би үгүйсгэхгүй.
Хам­гийн гол нь компьютер, тоног төхөө­рөмжийн хувьд үнэхээр хоцрогдсон байсан.
Үндэсний Дата төв 2009 онд байгуулагдахад л тусламжаар олгогдсон хэдэн зөөврийн
компью­терээ аваад “Cyber olymp”-д орол­цохоор явсан. Тэдгээр компюьтер чинь
“Windows 7” гарахаас өмнөх “windows Vista” үйлдлийн систем­тэй, i3, i5,
i7,  процессор гарахаас өмнөх “Pentium
Duo” байхгүй юу. Тэдгээрийнхээ рам, CPU зэргийг чадлынхаа хирээр нэмэгдүүлсэн л
дээ. Тэглээ гээд Голландын түрүүл­сэн багийнхны хэрэглэж байсан компюьтер шиг төгс
байж чадахгүй нь мэдээж. Тэдний хэрэглэж байсан тоног, төхөөрөмж нь үнэхээр төгс.  Багийн гишүүн бүр сүүлийн үеийн хүчин чадал сайтай
компьюте­руудтай. Ямарваа өгөгдөл өглөө гэхэд багийн гишүүд нь биш прог­рамм нь
өмнөөс нь хийчихэж байх жишээтэй. Манай тамирчид зарим өгөгдлийг компьютертэй оруулсан
ч гэсэн хүчин чадал нь хүрэхгүй учраас давхар өөрсдөө оролцож байж гүйцэтгэж байлаа.
Хүний гар хичнээн хурдан хөдөллөө ч секун­дэд хэдэн мянган үйлдэл хийхээр програмчлагдсан
компьютерээс хурдан байж чадахгүй нь мэдээж. Ийнхүү манай тамирчид дэлхийн аварга
шалгаруулах сүүлийн шатанд хугацаа алдсан тал бий.

-Уг нь “HAWK” баг Ази тивээс нэгдүгээр байраар
гарч ирсэн гэл үү?

-Тийм ээ. Энэхүү тэмцээний эхний гурван шат нь
онлайнаар бүсчилсэн байдлаар явагдаж сүү­лийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд
орох багуудаа шалга­руулдаг. Монголоос эхний шатанд арваад баг оролцсоноос гурав
нь хоёрдугаар шатанд орох эрхээ авсан. Эхний шатанд дэлхийн хэмжээнд 667 баг оролцсоноос
Ази тивээс 167 баг оролцсон юм. Ийнхүү гуравдугаар шатнаас буюу Ази тивээс Үндэсний
Дата төвийн дэргэдэх “HAWK” баг нэгдүгээр байраар шалгарч гарч ирсэн. Өнөө мэдээллийн
технологийн хөгжлөөр шилдэгт тооцогддог Энэтхэг улсын баг чинь Ази тивдээ хоёрдугаарт
буюу манай багийн дараа гишгэсэн. Ийнхүү тив бүрээс шалгарсан шилдэг зургаан багтай
дэлхийн аваргын төлөө хүч үзэхээр АНУ-ын Атланта хотыг зорьсон юм. Хойд болон өмнөд
Америкийн тус бүр хоёр, Европ тивийг төлөөлж Гол­лан­дын хоёр баг, Ази тивийг төлөөлж
Монгол, Энэтхэгийн болон Австрали тивийн төлөөлөл зэрэг нийт долоон баг оролцон
аваргаа шалгаруулсан. Голландын баг дахин аваргалсан.

-Тэгэхээр мэдээллийн аюул­гүй байдлын тал дээр
Монгол Улс дэлхийн тавцанд гарсан гэж хэлж болох нь ээ?

-Яг тийм. Тэмцээнд дэлхийн мундгуудтай өрсөлдөн
дөрөв­дү­гээр байрт шалгарсан гэдэг бол манайх дотооддоо мэдээллийн аюулгүй байдлын
талаар боловсон хүчнээ богино хугацаанд хэр үр дүнтэй бэлтгэж чадсаны илрэл. Тийм
ч учраас “HAWK” багийн зургаан гишүүний тав нь ШУТИС, МУИС-д тус тус мэдээллийн
аюул­гүй байдлын чиглэлээр суралцаж төгссөн байдаг. Дээр нь өнгөрсөн зун “Мэдээллийн
аюулгүй байд­лын өдөрлөг”-ийг гурав дахь жил­дээ өргөн цар хүрээтэйгээр зохион байгуулсан
бөгөөд үүнд Ази ном­хон далайн бүсийн кибер довтол­гоо­той тэмцэх байгууллага орол­цон
бидэнд өндөр үнэлгээ өгсөн. Дээр нь Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөл биднийг дэмжин
ажил­ладаг зэрэг нь бид дэлхийн тав­цанд амжилт гаргах үндэс нь бол­сон.

-Мэдээллийн аюулгүй байд­лын төв байгуулах асуудал
ямар шатандаа явж байна вэ?

-Хятадад фейсбүүк, youtube бай­даг­гүй. Оросод
бол зарим цахим сайтыг ажиллуулдаггүй. Энэ мэт­чилэн улс орнууд зарим цахим сайтын
сүлжээг дотооддоо нэвт­рүүлэлгүй хориглож байгаа нь тухайн улс үндэстэн мэдээллийн
аюулгүй байдлын тал дээрээ онц­гой анхаарч байгаагийн илрэл. Өөрөөр хэлбэл орон
болгоны онцлогийг харгалзан ямар мэдээл­лийг нууцлах, ямрыг нь хамгаалах, ямар мэдээллийг
нь өглөө гэхэд хэрхэн хяналт тавих зэргээ шийд­дэг. Энэ тухай тодорхой бодлого хүртэл
боловсруулсан. Энэ бол дэлхийн жишиг. Тиймээс Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн
шийд­­вэ­рээр мэдээллийн аюулгүй байдлын төв байгуулахаар болсон. Тус төв нь төрийн
болон хувийн хэвшлийн нийлсэн байгууллага байх юм. Тэд мэдээллийн аюулгүй байдлыг
хангах тал дээр зөвлөмж, санамж бичиг боловсруулах юм.                

Энэхүү дөрвөн үе шаттай явагд­­даг “Cyber olymp”
дэлхийн ёсзүйт хакерийн тэмцээн хэрхэн явагдсан талаар хүргэе.  Эхний шатанд банкны системийн доголд­лыг шинжлэх
даалгавар өгсөн байна. Баг тус бүр өгөгдсөн хуга­цаанд банкны ажилтны буруутай үйл
ажиллагаанаас ямар мэдээлэл алдагдсан болон тэрхүү системийн алдааг хэрхэн засах
талаар зөвлө­гөө өгсөн байна. Харин хоёрду­гаар шатанд багуудын оношилсны дагуу
серверээ шинэчилсэн байна. Тэгээд тус шинэчлэгдсэн серверт хакерууд ямар “нүх сүв”-ээр
нь нэвтэрч, нууц мэдээлэл авч боло­хыг шинжлээд дахин хамгаа­лал­тын системийг нь
сайжруулах даал­­гавар өгсөн байна. Шалгар­сан багууд   даалгаврыг нь ёсоор гүйцэтгэж, системийн бүрэн
байд­лыг эцсийн байдлаар хангасан байна.

Ийнхүү дараагийн буюу гурав­дугаар шатанд дахин
шинэч­лэн, аюулгүй байдлыг нь хангасан тэр­хүү системээ дахиад “хакердаж” нэвтрэн
орох даал­гавар өгсөн байна. Энэ даал­гаврыг Монголын баг өгөгдсөн гурван цагийн
хуга­цаанд нь гүйцэт­гэл өндөртэй хий­сэн учраас нэгдүгээр байраар буюу Азийн аваргаар
шалгарч шууд дэлхийн аваргын төлөө Европ, Америк, Австрали тивээс шалгар­сан зургаан
багтай хүч үзэхээр болжээ. Дэлхийн авар­гын төлөө эзэнгүй сервер рүү долоон баг
нэгэн зэрэг нэвтрэн орж, нэгнээсээ өрсөн серверүүдийг эзлэх даал­гавар байсан байна.
Нэгэнт эзэл­сэн тохиолдолд бусад багийнханд “хакердуулж” алда­хаас хамгаалах ёстой
байж.  

Дашрамд дуулгахад “Мэдээл­лийн аюулгүй байдал”-ын
тухай хуулийг энэ намрын чуулганаар хэлэлцэх гэнэ. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Монголд ардчилсан хувьсгал
ялахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн гавьяа­тай хүмүүсийн нэг бол Санжаасүрэн­гийн
Зориг агсан билээ. Тэрээр бусдын гарт харамсалтайгаар амиа алдсан тэр өд­рөөс
хойш 15 жил өн­гөрчээ. Талийгаа­чийн дотнын нөхөр Ш.Мяг­мар­сам­буутай ярилц­лаа.

-Та С.Зориг агсантай анх яаж
танилцаж бай­сан бэ?

-Биднийг талийгаа­чийн ах
танилцуулж бай­сан юм. Тухайн үед би “Новести Монголия” со­нинд ажиллаж байлаа.
Анх 1989 оны шинэ жи­лээр С.Зоригоос ярилц­ла­га авч танилцаж билээ. Ингээд
1990 оноос хойш холбоотой байж дээ. Тэр жил ардчиллын хөдөл­гөөн Монголд өрнөж,
би хэвлэлд ажиллаж байсан хүний хувьд С.Зориг агсанд тус болох үүднээс сонин
энэ тэр хийгээд хамтрах болсон юм.

-С.Зориг агсан ард­чиллын
төлөө зүтгэж байхдаа ямар албан ту­шаал хашиж байв?

-МУИС-ийн Нийгмийн шинжлэх ухааны сур­гуульд аспирантурт
сурч байсан юм байна. Тэр­нээс өмнө хотын эвлэ­лийн хороонд зааварлагч байсан.
Анд нөхөр маань хорвоогоос одоод 15 жил боллоо. Энэ бол тийм ч богино хугацаа
биш. Шинэ үеийнхэн өснө, түүх шинээр бичигдэх магад­лал өндөр. Одоо арван
жилийн хүүхдүүд С.Зориг гэж  хүний
тухай,  энэ хүн юугаараа гавьяатай юм бэ
гэдгийг  төдийлөн мэ­дэх­гүй. С.Зориг бол
Мон­голын нийгмийн инфор­ма­цийг өөрчилсөн хүн. Коммунист дэглэмийг ха­ла­хад
гол үүрэгтэй бай­сан. Ардчилсан хувьсга­лыг удирдаж байсан хү­мүү­сийн нэг.
Тэрбээр ард­чилсан хувьсгалаас хойш улс төрд идэвхтэй орол­цож байлаа. УИХ-д
сон­гогдож, улс орны амьд­ралд чухал нөлөөтэй, асуудлыг шийдэхэд гар бие
оролцсон юм. С.Зори­гийн хамгийн гол гавьяа зүтгэл нь мон­гол­чуудыг ардчилсан
нийгэм рүү удирдаж оруулсан явдал.

Тиймээс энэ хүн мон­гол­чуудын
хувьд мартаг­дах ёсгүй. Ардын хувьс­га­лыг үндэслэгч Д.Сүхбаа­тар жанжны талаар
хүн бүр мэддэг шиг С.Зориг тийм л байх ёстой.

-Түүнийг олон хүн­тэй нөхөрлөж
байгаагүй гэлцдэг юм билээ. Харин та дотнын найз нь байсны хувьд дурсам­жаасаа
хуваал­цахгүй юу?

-С.Зориг Орост сур­гууль төгссөн
хүн. Тэр утгаараа оросоор онигоо ярьдаг найз нар нь бус­даас арай дээр байсан
юм байлгүй (инээв). Түү­нийг тойрон хүрээлэгчид нь гэвэл, унш­сан ном
зохиолуудынх нь зах зу­хаас мэддэг хүмүүс бай­сан гэх үү дээ.  Мань эр байнга өдрийн тэмдэг­лэл хөтөлдөг
байлаа. Тун цэгц­­тэй хөтөлнө. Хүнийг маш сайн сонсдог,  яриа­наас нь санаа гаргаж чад­даг хүн байсан
юм. Хүнд буруу санадаг­гүй тийм л аядуу хүн байж билээ.

-Тэгвэл тойрон хү­рээ­лэг­чид
гэвэл танаас өөр хэн хэн байсан бэ?

-Их сургуулийн багш нар, шатрын
ахмад мас­те­рууд гээд олон хүнтэй танил нөхөд байсан. Бас ардчилсан хувьсгал
яла­хад хамт зүтгэсэн хүмүүс байна. Харин ойр дот­нын тэр нь тийм гээд явсан
хүн байхгүй. Азаар бид ха­жууд нь байсан болохоор одоо дотнын хүмүүсийнх нь
тоонд орж байгаа юм.

-Монголчуудын хувьд С.Зориг агсан
“Шулуун шударга зан­тай хүн байсан” гэж үнэ­лэгддэг. Түүнтэй ойр байснаараа та
илүү дүгнэх байх…

-Тийм шүү. Монгол­чууд түүнийг
тэгж үнэлдэг. Найз нөхөдтэйгөө 100 грамм хөнтөрчихдөг, бүгд­тэй нөхөрсөг
харилцдаг бай­лаа. Жишээлбэл, О.Даш­­балбар агсантай хамт хөөрөлдөж сууж бай­­сан
нь санаанд тод­хон бууж байна. Хүнд муу юм хийе гэж огт боддоггүй байсан.
Өөрийнхөө дот­нын хүмүүст тун тусархуу хүн байж билээ.

-С.Зориг агсны хэл­сэн “Би
монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг” гэсэн үг нь бараг афо­ризм болж дээ?

-Энэ үгийг дүү С.Оюу­ны­­­гаа
Чехэд сурч байхад нь бичсэн захи­дал­даа дурдсан байдаг. Тэгэхэд ардчилсан
хувьс­гал эхлээ­гүй байсан юм. Ер нь дүүдээ ахын сур­гаал хайрлаж, ирээдүйн үйл
хэргийг нь зөвлөж сурга­даг байсан юм уу даа. С.Зориг гэдэг хүнийг монголчууд
мартахгүй байхын утга учир нь  “Би монгол
хүний саруул ухаанд итгэдэг” гэсэн үг гэж боддог. Монгол­чууд бидний
саруул ухаанд итгэж байсан түү­нийг мар­тахын аргагүй юм. Яахав он цагийн явцад
мартаг­нана гэвэл ардчилсан хувьсга­лаа мартаж бай­гаа­тай адил болно доо.

-Та талийгаач нөх­рийн­хөө
хөшөөнд жил болгон хүндэтгэл үзүүл­­дэг. Жирийн өд­рүү­дэд зорьж очдог уу.
Хажуугаар нь өнгө­рөхөд ямар сэтгэгдэл төрдөг бол?

-Хааяа замын хажуу­гаар явж
байхдаа хөшөөг нь харж, хамт байсан сайхан үеүдээ дурсдаг даа.

-С.Зориг агсан Мон­го­лын улс
төрийг юу гэж дүгнэж, ирээдүйгээ хэр­хэн хардаг байв. Хэрэв тэр хүн өнөөдөр
амьд сэрүүн байсан бол  манай улсын
өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байх байсан гэж та боддог вэ?

-Одоогийн сууж бай­гаа хүмүүсээс
хамаагүй туршлагатай, шилдэг улс­төрч байх бай­сан. Миний санахад, банк­ны
асууд­лаар УИХ-ын гишүүд шөнөжин хурал­даж байж билээ. С.Зориг “Бид ямар банк­ны
мэргэжилтнүүд биш, ингэж хамаагүй ярьцгааж байхаа больё” гэж хэлсэн юм. Тэгтэл
дараагийнх нь хүмүүс “Уучлаарай” гэсэн үгээр яриагаа эхэлсэн нь санаг­даж
байна. С.Зори­гийн хувьд иймэрхүү нөлөө байсан л даа. Харин одоо тэр лидер
хүний зай Мон­голын улс төрд дутаг­даж байна. Удир­даад, зохион бай­гуу­лаад
явах хүн гэвэл, гадаадад нэр хүндтэй Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж л байх шив.
Гэхдээ мань эр байсан бол Н.Алтанхуяг энэ тэр­тэй зүйрлэхгүй л хүн бай­сан гэж
боддог. С.Зори­гийн сэтгэх хүрээ, асуу­далд хандах хандлага нь өөр юм даа.
Тиймээс түү­ний улс төрийн орон зай өнөө­гийн нийгэмд дутаг­даж байна.
С.Зоригийн хэлсэн үгэнд “Нийгмийн зэрэг дэвийн давхаргуу­дын ашиг сонирхол нэн
түрүүнд тавигдана. Харин хувь хүний ашиг сонир­х­лыг хамгийн сүүлд тавих ёстой”
гэсэн байдаг. Тийм зарчмаар явж байж улс орон хөгжих ёстой.

-Их сургуульд хи­чээл зааж
байсан боло­хоор шавь олонтой биз. С.Зориг гэдэг хүний үйл хэргийг
үргэлжлүүлээд аваад явах бэлтгэсэн гарын шавь гэж бий юу?

-Өө, шавь олон. Үйл хэргийг нь
үргэлж­лүү­лээд аваад явах хүн гэвэл дүү С.Оюун л байна даа. С.Оюун гишүүний
хувьд мэдлэгтэй, чадвартай, биеэ даасан бодолтой хүн. Улстөрчид биеэ даа­сан
бодолтой байх хэрэг­тэй. Гэхдээ тэр нь нийгэм­дээ харшлахгүй байх ёстой.

-Та С.Зориг агсантай хамгийн
сүүлд ямар яриа өрнүүлж байв?

-Санахгүй байна. Түүний ойр
байсан хүмүүс бие бие­дээ саад болох­гүй, өөр өөрсдийнхөө ажлыг хий­гээд явдаг
бай­сан. Бие биенийхээ дэмж­лэгийг авдаггүй байсан гэх үү дээ. Намайг “Зас­гийн
газ­рын мэдээ” сони­ны эрх­лэгч болоход ту­хайн үед хүмүүс С.Зо­ригийн дэмж­лэг­тэй
тэр албан тушаалд очсон гэж харддаг байсан байх. Үнэн хэрэгтээ М.Энх­сай­хан
Ерөнхий сайд болс­ны­хоо дараа намайг томилсон юм. Учир нь сонгуулийн үеэр сайн
ажилласан болохоор энэ хүн ажиллаж чадна гэсэн­дээ тэр. Тухай үед би
дургүйлхэж, С.Зоригт хэлж байсан юм. 
“Намайг яах гэж ийм ажилд тавь­чи­хав” гэтэл “Хүн өөрт чинь ажил санал болгоод
найдаж байгаа бол ажил­ла” гэлээ. Тэгээд л би ажиллахаар шийдсэн юм.  Хэрэв ажиллаж чадах­­­гүй бол сольчихно
биз  гэсэн бодолтой байв. Ингээд С.Зориг
маань 1999 онд Япон руу явах­даа нэг ярилцлага өгсөн байдаг. Тэр ярилцлага­даа
“Зас­гийн газрын мэдээ сони­ныг өөрчилж чадсан хүн” гээд л намайг магтсан байна
лээ. Мань эр хэн нэгнийг дээш нь зүтгүүлнэ гэсэн бодолгүй хүн бай­сан. Тийм
санаа С.Зоригт огтхон ч төрөхгүй. Хэрэв одоогийн сайд дарга нар шиг бай­сан бол
бид аль нэг яаманд нэг, нэг дарга хийгээд л, чадна, чадна гээд явж  байх байсан биз.

-Түүнийг бусдын гарт амиа
алдахаас өм­нөх арван жилийн хуга­цаанд нэг ч өдөр дэргэ­дээс нь холдож байгаа­гүй
хүн бол таныг гэх юм билээ. Хурлаас тараад гарч ирэхэд нь хүртэл хамт явдаг бай­сан
гэдэг. Харам­сал­тай хэрэг гардаг тэр өдөр та яагаад түүний дэргэд байсангүй
вэ?

-Ерөнхий сайд болох гэж байсан
түүний хажууд  хөтлөлцөж гүйгээд яахав
гэж бодоод бид хамт бай­гаагүй юм. Түүнд бодож сэтгэж, суух юм байдаг байх гэж
бодоод тэр өдөр бид хол байсан юм.

-С.Зоригийг Ерөнхий сайд
болохын нэг хоно­гийн өмнө хороосон тухай мэдээлэл байдаг. Та үүнд ямар хариулт
өгөх вэ?

-Тухайн үед Ерөнхий сайдын
суудлаас Да.Ган­болдыг Ерөнхий­лөгч до­лоон удаа буцааж бай­сан шүү дээ. Тэгээд
зөв­шил­цөл хийгээд С.Зо­ригийг Ерөнхий сайд бол­гох гэж байсан юм шиг байна
лээ. Маргааш нь энэ асуудал орж ирнэ гэж байтал харамсалтай хэрэг гарсан. Харин
хэрэг гардаг орой бид ажил дээрээ байсан юм. Со­нин­­оо хийгээд байж байтал
түүнийг хороосон тухай сонсоод итгээгүй. Маш хүндээр хүлээж ав­сан. Түүнийг
мартъя, мар­таг­нуулъя гэсэн бодол­той хүмүүс байж болно л доо. Гэхдээ
монголчууд С.Зо­ри­­гийг хороосон хэрэг илрээсэй гэж хүс­дэг. Гэтэл яагаад,
ямар шалтгаа­наар хэн хөнөө­сөн нь тодорхойгүй, нууц чигээ­рээ үлдэж байна.
Түүнийг хөнөө­сөн нь цаагуураа өөр зорилготой байсан. Эрүү­гийн гэмт хэрэгтний
гарт азгүй тохиолдлоор үрэг­дээгүй байх.

-Тийм шүү. Монго­лын ард түмэн
ч, ар гэрийнхэн нь ч тийм л бодолтой байгаа болов уу?

-Тийм учраас хэрэг илэрдэггүй
байх.

-С.Зориг агсан бус­дын гарт
амь үрэгддэг тэр өдөр ямар ажилтай явж байсан бэ?

-Тэрээр талийгаач Пү­рэв­дорж
гуайнхаар орно гэж байсан юм. Мар­гааш нь талийгаачийг нутаг­луулах байлаа.
С.Зориг тэр комиссынх нь дарга байсан. Тэгээд орой 22.00 цагийн үед ар гэ­рээр
нь ороод гарсан байдаг юм. Тэдний хоё­рын гэр зэргэлдээ шахам. Тэгээд талийгаач
Пүрэв­дорж гуайнхаас гараад гэртээ ороод бусдын гарт амиа алдсан даа.

-Тухайн үед С.Зори­гийн үхэлд
олон хүнийг хардаж сэрдэж байлаа. Э.Бат-Үүлийн малгайг гэрт нь байсан ч гэх
шиг. М.Энх­сай­хан алсан гэж хэлэх хүн ч байлаа. АН төрд байгаа цагт энэ хэрэг
илрэхгүй гэж ярих нэгэн ч байсан. Гэвч МАН-ынхан эрх барих үед ч энэ хэрэг илэр­сэн­гүй.
Та энэ хэр­гийг юунаас болсон гэж хард­даг вэ. Илрэх бо­лов уу?

-Үүнийг хэлэхэд их хэцүү юм аа.
Энэ талаар таавар алга. Хэрэг гарсны дараахан “Монголын нэг өдөр” сонинг эрхлэн
гар­гаж байсан Даваадорж олон таавар, таамаг­лал­тай дугаар гар­гаж билээ. Анд
нөхөр маань өөд бо­лоод 15 жил болж байгаа учраас олон хүн хэргийг ил болоосой
гэж хүсч байгаа байх. Улс тө­рийн утга агуулгатай бай­сан бол илрэхгүй биз дээ.
Хэрэгт холбогдож байсан хүмүүсийн хувьд батал­гаа­гүй мэдээлэл. Хэрэв
баталгаатай байсан бол нэлээд том асуудал бо­лоод явах байсан биз. Талийгаачийн
гэрээс Э.Бат-Үүлийн малгай гарч ирсэн гэдэг мэдээлэл хэргийн анхаарлыг өөр тийш
нь хандуулах бай­сан байх.

-С.Зориг агсан Ерөн­хий сайд
болох тухай­гаа танд ярьж байв уу?

-Үгүй ээ. Тэр тухай огт ярьдаггүй
байсан. Бид “Да.Ганболдыг Ерөнхий­лөгч буцаагаад байна, дараагийн хүн чи юм шүү
дээ” гэж С.Зоригт тоглоом шоглоомоор хэл­дэг бай­лаа. Тэгтэл огт тоодоггүй
байсан. Ерөн­хий сайдын алба бол хүн бүр шүүрч аваад хийчих­дэг ажил биш шүү
дээ.

-Та С.Зориг агсны ар
гэрийнхэнтэй уулзалд­даг биз дээ?

-Ах дүү хоёртой нь л холбоотой
байдаг. Та­лий­гаачийн ээж Ерөн­хий­лөгч Н.Багабандитай уул­заж, хэргийг
илрүүлж өгөхийг хүсч байсан даа. Гэвч хүүгийнхээ үхлийн буруутныг мэдэж чадал­гүй
хорвоогоос явсан даа хөөрхий минь.

-Эхнэртэй нь хол­боо­той
байдаг уу?

-Тааралдахаараа мэнд­­лээд
өнгөрдөг дөө.

-Тэрээр хэргийн та­лаар яагаад
одоо бол­тол дуугардаггүй юм бол. Тэд хэзээ танил­цаж байсан бэ?

-Талийгаач эхнэр Булгантайгаа
1991 онд танилцаад гэр бүл болж билээ. Хэргийн дараа гэрээр нь орж гарахаас
хэцүү байсан учраас тэгс­гээд холдсон. Булганы хувьд хэргийн газарт бай­сан
болохоор ярихад хэцүү байх нь мэдээж. “Хэрэгтэн ямар царайтай байсан” гэхээс
өгсүүлээд асуусан асуултад нь яаж хариу­лахав дээ.

-Хэргийн явцын та­лаар танд
ямар мэдээ­лэл байдаг вэ?

-Одоо шалгаж л бай­гаа байх. Он
жил өнгөрөх тусам улам бүдгэрэх байх. Гүйцэтгэгчид нь байхгүй болно, гэрч
байхгүй болно.

-С.Зориг агсантай хамт
өнгөрүүлсэн ар­ван жилийн хуга­цаанд таны сэтгэлд үлд­сэн дурсамжаар яриагаа
өндөрлөе.

-Шатар тоглох дуртайг нь  хэн хүнгүй мэднэ. Би хааяа түүнийг хожчихно
оо. Мань эр шатар тоглох­доо сайн. Тоглодог хүмүү­сээ ихэнхийг нь хожно шүү.
Бас гитар тоглож дуулдаг байсан. Урд талынх нь шүд хугарсан нь Орост оюутан
байхдаа регби тоглож байгаад хугалсан юм гэсэн. Ээж, ах дүү нартаа тун халамж­тай,
ахмад хүмүүстээ хүн­дэт­гэлтэй ханддаг байсан даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

-“ЖАСТ ОЙЛ” КОМПАНИД ОЛГОСОН ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛИЙГ МОНГОЛ БАНК БУЦААЖ
АВСАН УЧРААС ХҮНДРЭЛ ГАРСАН БАЙЖ МАГАДГҮЙ ГЭНЭ- 

Зарим компани ша­тахууны­хаа
үнийг нэ­мээд байгаа. Энэ та­лаар Газрын тосны газ­рын хангамжийн хэлт­сийн дарга
Л.Раднаа­сүрэн­гээс тодрууллаа.

-Хоёр компани шата­хууны үнээ нэмлээ.
Юу­наас болж үнээ нэмсэн тухайгаа тайлбарласан уу?

-“Магнай трейд” ком­па­ни шата­хуу­ны үнээ 50 төгрөгөөр нэмсэн.
“Маг­най трейд” компани “Жаст ойл” компанийг худалдаж авсан тул “Жаст ойл” ком­па­ни
мөн шатахууны үнээ нэмсэн байна. Бусад ком­па­­ниуд үнээ нэмээгүй. Уул уурхайн яам,
Газрын тосны газрын удирд­ла­гууд “Магнай трейд” ком­панийн­хантай өнөөдөр­төө багтаж
уул­залт хийж, шалтгааныг нь тодруу­лах байх.

-Шатахууны нөөц хангалттай  гэсэн тайлбарыг албаныхан өгч байсан. Энэ үнэн
үү. Шатахууны үнэ нэмэгдсэн шалтгаан хомс­дол­той холбоотой юу?

-Нөөц хангалттай байгаа. Өн­гөр­сөн
оны мөн үетэй харьцуулбал хоёр дахин их нөөц байна. Хомс­дол үүсээгүй. Үнэ нэмэгдэх
шалт­гаан энэ оны зургаа, долдугаар сараас эхлээд 1400 төгрөг байсан валютын ханш
наймдугаар сарын сүүлээр 1700 хүрч, есдүгээр сард ч нэмэгдлээ. Нийтдээ 260 төгрөгөөр
валютын ханш өссөн. Бид шата­хуу­наа валютаар худалдаж авдаг. Тиймээс валютын ханшийн
өсөлт шатахууны үнэд нөлөөлөх гол хүчин зүйл юм. Үүнийг Засгийн газраас тогтвортой
байлгахын тулд тухайн үед нь зохицуулах арга хэмжээ авч ирсэн. Шатахууны жижиглэнгийн
үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийг Уул уурхайн яам, Монголбанктай хамтраад хэрэг­жүүлж
байна. Энэ бүхний үр дүнд өнөөдрийг хүртэл шатахууны үнэ нэг ч төгрөгөөр нэмэгдээгүй.
“Маг­най трейд” компани өнгөрсөн амралтын өдрүүдээр 50 төгрөгөөр нэмснийг эс тооцвол
шүү дээ. Энэ асуудлаар тухайн компанийн удирд­лагуудтай уулзаж ярилцаад ямар нэг
шийдвэрт хүрэх байх.

-Нефть импортлогч компа­ниу­­дад
улсаас дэмжлэг үзүүлж, хөнгөлөлттэй зээлэнд хамруул­сан. Хөнгөлөлт авсан компаниуд
шатахууны үнэ нэмэхгүй гэсэн гэрээ хэлцэл хийсэн гэсэн. Шата­хууны үнээ нэмсэн
“Жаст ойл”, “Магнай трейд” компани хэлцэл хийгээгүй юм уу?

-Өнгөрсөн оны арванхоёрду­гаар сараас
Монголбанк, Засгийн газраас дэд хөтөлбөрүүдийг хэрэг­жүүлсэн. Тодруулж хэлбэл үнэ
тогтворжуулах хөтөлбөрүүд хэрэг­жүүлж байгаа. Энэ хөтөлбөрүүдийн хүрээнд хөнгөлөлттэй
зээл олго­сон. Банкны зээл жилийн 15, 16 хувийн хүүтэй байдаг бол хөнгө­лөлттэй
зээлийн хүү нь дөрвөн хувь. Ийм зээл олгож санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх маягаар үнэ
тогт­воржуулах хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлж байна. Шатахуун импорт­логч 13 компанид харилцагч
бан­каар нь дамжуулж нийтдээ 120 сая ам.долларын зээл олгосон байгаа. Нэг жилийн
хугацаатай зээл олгоод явж байна. Энэ зээлийг нефть импортлогч компаниудад олгос­ноор
гадаад төлбөрийн тооцоо хийх санхүүгийн эх үүсвэр нь нэ­мэгд­сэн. Мөн зээлийн хүүгийн
зардал нь буурсан гээд олон талын ач холбогдолтой ажил болсон л доо. Графикаас харахад
хөнгө­лөлт­тэй зээл олгож эхэлсний дараа импортлогч компаниудын шатахуу­ны нөөц
огцом нэмэгдсэн байдаг. Өнгөрсөн жилүүдэд улсын хэм­жээнд ердийн хэрэглээ гэхэд
15 хоногийн нөөцтэй байдаг байсан. Энэ жилийн эхний есөн сарын байдлаар ердийн хэрэглээ
30-35 хоногийн нөөцтэй байна. Нөөцтэй холбоотойгоор компаниуд шата­хуу­ны үнийг
нэмэх асуудал байхгүй гэсэн үг. Гадаад хилийн үнэ, валю­тын ханш, Сирийн болон Египе­тийн
хямрал зэрэгтэй холбоотой­гоор дэлхийн зах зээл дээр түүхий тосны үнэ нэг баррель
нь 114 ам.дол­ларт хүрч байсан. Сүүлийн үед нефтийн үнэ бууж тонн нь 107, 108 ам.доллар
болоод байна. Гадаад зах зээлийн эдгээр хүчин 
зүйл манайд шууд нөлөөлдөг. Бид ОХУ-ын “Роснефть” компанитай томьёогоор үнэ
тогтоодог болсон. Өмнө нь ОХУ-ын нэг компанийн хэлсэн үнээр нь л авдаг байсан юм.
Тэр компаниуд нь үнээ ямар үндэс­лэлтэйгээр нэмсэн нь тодорхойгүй байдаг байсан.
Үүнийг арилгаж, хоёр талдаа ил тод болгоё гэж яриад дэлхийн зах зээлийнхээ зарчимд
уялдуулж томьёолдог болсон. Одоо дэлхийн зах зээлд түүхий нефтийн үнэ буурвал Орос
нефтийн хилийн үнэ бууж байгаа.

-Монгол АИ-93 шатахуун ний­лүүлж
байна. Энэ нь хэр үр дүнтэй ажил болж байна вэ?

-Монгол АИ-93 шатахууныг хам­гийн
анх 6000 тонныг оруулж ирсэн. Монгол АИ-93 зах зээлд маш сайн нэвтэрч байна. Импорт­логч
компаниуд захиалгаа сар сард нь нэмэгдүүлээд явж байна. Жи­шээл­бэл, есдүгээр сард
нийтдээ 15500 тонныг Хятадаас авсан байна. Хятад улс маш том зах зээлтэй. Монгол
Улсын хэрэглээ маш өчүү­хэн хэсэг нь учраас манай улсыг хэзээд бүрэн хангах боломж­той
гэсэн үг. Би өөрөө Хятадад очиж үйлдвэртэй нь танилцсан. Маш сайн чанарын шатахуун
бай­на лээ. Шинжилгээ­гээр Монгол АИ-93 бол манайд одоо худалдаж байгаа АИ-95-тай
актан нь адил­хан шахуу тийм сайн шатахуун байсныг хар­сан. “Жаст ойл” компани татан
буугдаж, шатахуун түгээх стан­цуу­дыг нь “Магнай трейд” компани худалдаж авсан.
Үүнтэй холбоо­тойгоор, “Жаст ойл” компанид олгосон байсан хөнгө­лөлт­тэй зээ­лийг
Монголбанк бу­цаа­гаад авсан. “Жаст ойл” компани манай зах зээлийн дөрвөн хувийг
эзэлдэг. Хөнгөлөлттэй хөтөлбөрт хамрагдах­гүй яг зах зээлийнхээ зарчмаар валютыг
зах зээлийнх нь ханшаар авч байна. Тэгэхээр “Маг­най трейд” компанийн нэг салбар
болсон “Жаст ойл” энэ мэт байд­лаас болж яалт ч үгүй үнээ нэмэ­хээс өөр аргагүй
байдалд орсон юм болов уу гэж харж байна. Тэрнээс биш бүх компанид хөнгөлөлттэй
зээл өгсөн. Ямар нэг байдлаар ялгасан юм байхгүй. Долоо, найм, есдүгээр сарын зохицуулалт
хийсэн. Одоо аравдугаар сарын зохицуулалт хийгдэнэ. Төрөөс цаашдаа ч зохи­цуу­лалт
хийж, хөнгөлөлттэй зээл олгоно гэдгээ импортлогч компа­ниудад хэлсэн байгаа. Компаниуд
ч хүлээж байгаа байх. Тэгэхээр шатахууны үнэ тогтвортой байж чадна гэж хэлмээр байна.

-Төрөөс зохицуулалт хийж байна
гээд хэт шатахууны үнийг барьж байна гэсэн шүүмжлэл байгаа?

 -Шатахуун бол стратегийн онцгой бүтээгдэхүүн. Бүх
бараа бүтээгдэхүүний суурь үнийг бүрдүү­лэгч болдог. Энэ утгаараа тодор­хой хэмжээний
төрийн хяналт зохицуулалтан дор явуулахаас өөр ямар ч аргагүй байдаг. Дэлхийн зах
зээлийн нөхцөл байдал хилийн нефтийн үнэ буурах үед компаниуд тодорхой хэмжээний
ашиг олж байна. Хүнд үед нь тухайн компа­ниуд нийгмийн хариуцлагаа хүлээх ёстой.
Ашиг олох үедээ олоод, олохгүй үедээ олохгүй байх асуу­дал байх ёстой. Монгол Улсын
шатахууны хангамжийг хариуцан тусгай зөвшөөрөл аваад улсын өмнө үүрэг хариуцлага
хүлээгээд явж байгаа учраас тэр. Ашиг оло­хоо­соо илүү нийгмийн хариуцла­гатай байх
ёстой. Тэр утгаараа төр засагтайгаа нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлаад хамтарч ажиллаж
байгаа гэж ойлгож байна. Яамнаас шатахууны үнийг хэт бариагүй. Зээл тусламж олгох
маягаар хам­тарч ажиллаж байгаа. Цаашдаа ам.долларын ханш буурахгүй, дээр нь гаднаас
авч байгаа хилийн үнэ нэмэгдээд байвал зах зээлтэй нь уялдуулж шатахууны үнийг бага
хэмжээгээр нэмнэ. Ер нь шат­а­хуу­ны үнийг хамаагүй барьж болдог­гүй. Хүчээр барьсаар
байгаад компаниуд нь хүнд байдалд орох тийм асуудал гарч байсан. Шата­хууны үнийг
тогтвортой байлгана гэдэг нь үнийг огт өөрчлөхгүй, хөдөлгөхгүй гэсэн үг биш. Огцом
100, 200 төгрөгөөр нэмэгдүүлэхгүй­гээр барих юм.

-“Магнай трейд” компанитай уулзаад
ямар шийдэлд хүрэх вэ. Шатахууны үнийг бууруулах уу?

-Төр засгаас ийм ийм арга хэмжээ авна,
та нар эргүүлээд үнээ буулга гэдэг байдлаар ажиллах байх. Тиймээс бусад нефть импорт­логч
нар үнээ нэмж барьцах зүйл байхгүй.

-Хөнгөлөлттэй зээл, туслам­жийг
ямар байдлаар өгдөг юм бэ. Зээл авахад валютын өсөлт нөлөөлж байна уу?

-Импортлогч компаниуд банкин дээр
очоод валютынхаа ханшийг урьдчилж тохирч байна. Жишээл­бэл, банкин дээрээ очоод
“Манай компани одоо байгаа шатахуунаа борлуулаад нэг тэрбум төгрөгтэй болчихно.
Тэр мөнгөөрөө танай банкнаас ам.доллар аваад мянган тонн шатахуун авах юм. Гэхдээ
одоо биш шатахуун авах үедээ буюу аравдугаар сарын 10-нд вальют авна. Аравдугаар
сард танайхаас авах валютын ханшаа тохирчихъё. Өнөөдөр ам.доллар 1630 төгрөгийн
үнэтэй байна. Энэ үнээр валютаа авна. Хэрвээ сарын дараа ам.доллар 1700 болчихсон
байсан ч гэрээнийхээ дагуу 1630 төгрөгөөр авна” гэсэн хэлцэл хий­дэг. Зарим компани
доллар 1400 байхад нь наймдугаар сард 1400 төгрөгөөр нэг сая ам.доллар авна гэсэн
урьдчилсан хэлцэл хийсэн байгаа. Урьдчилаад тохирсон учраас валютын ханшийн өсөлт
импортлогч нарт хамаагүй болчи­хож байгаа юм. Иймэрхүү байд­лаар зохицуулалт хийж
ажиллаж байна.

-Нефть импортлогч 13 компа­нид
өгсөн хөнгөлөлттэй зээлээс аль аль компани хичнээн сая доллар авсан тухай мэдээллийг
дэлгэрэнгүй хэлж өгөхгүй юу?

-Зээлийн мэдээлэл Монгол банкинд байгаа.
“Жаст ойл”-оос бусад нь бүгд авсан даа.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

 

Г.Мөнхбаяр нарын нэр бүхий хүмүүсийг шал­­гаж эхэлснээс хойш
компаниуд газар авс­ны­хаа төлбөрийг хийж эхэл­жээ. Өнгөрсөн долоо хо­но­гийн хугацаанд
Нийс­лэлийн өмчийн ха­рил­­цаа­ны газар, хууч­наар Газ­рын албаны дан­санд 1.5 тэрбум
төгрөг төвлөр­чээ. Засаг дарга Г.Мөнх­баярын үед нийт 280 тэр­бум төгрө­гийн үнэлгээ
бүхий газрыг 250 орчим аж ахуйн нэгж ямар ч мөнгө төлөлгүйгээр авс­ны дэргэд
1.5 тэрбум төгрөг өчүү­хэн мэт боловч сүүлийн арав орчим жилд Газрын албаны дансанд
богино хугацаанд орж ирсэн хамгийн их мөнгө болж тодотгогдоод байгаа бололтой. Гэхдээ
энэ мөн­гийг 10-20 тэрбум төг­рөг төлөх ёстой “Торгон хэлхээ”, “Би Энд Си Эйч Өү”
гэх мэт томоохон байгуул­лагууд өгөөгүй гэдгийг эх сурвалж хэлж байна. Харин газрын
төлбөрт 10-20, 100-150 сая төгрөг төлөх ёстой жижиг гэх тодотголтой байгуулла­гууд
төлбөрөө хийжээ. Ийнхүү Нийслэ­лийн өм­чийн харил­цаа­ны газарт, газар авсны­хаа
төлбө­рийг байгуул­ла­гууд төлж эхэлсэн нь Засаг дарга асан Г.Мөнх­баяр, НИТХ дар­га
асан Т.Билэгт, Газ­рын албаны дарга асан Ц.Сандуй, дэд дарга асан Э.Ариун­гэрэл,
Орлого, бүрдүүлэлтийн хэлтсийн дарга асан Д.Даш­­цэцэг нарын хоо­ронд хэрүү­лийн
алим болоод бай­гаа гэнэ.

Учир нь дээрх нэр бүхий хүмүүс хуулийн
байгуулла­гынх­ныг өнгөрсөн жилүүдэд аргалж байсан шигээ энэ хэргийг хамтдаа ажрахгүй
давна гэж тооцоолж байж. Гэтэл хууль бусаар газар авсан компаниудын удирдла­гууд
авлига өгсөн ялд унахаа­саа эмээж хэргийг нь илчилж, газрынхаа төлбөрийг хийгээд
эхэлжээ. Үүний сацуу тухайн үед нийслэлийн удирдлагуу­дын халаасанд хийж байсан
мөнгөө нэхэх, “наад хэргээ өөрсдөө аргалаарай” гэх мэт дарамтыг компаниудын зүгээс
илгээх болж. Энэ бүх­нээс үүдэн өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд хамтдаа байж
хэдэн зуун тэрбум, их наядаар тоологдох үнэлгээ­тэй газрыг хууль бусаар ол­гож үүнтэй
тэнцэх хөрөнгийг хувьдаа завшсан гэгдэж буй хотын Газрын албаныхан хөлөө жийлцэж
байгаа сураг­тай. Өнгөрсөн жилүүдэд ав­сан авлигынхаа мөнгийг ком­па­ниудад буцааж
олгох бол­бол хэнийхээ халааснаас гаргах вэ гэдэг хамгийн том асуудал нь болж байгаа
юм байна. Зөвхөн энэ л асууд­лаас болж олон жил дарга цэрэг, найз нөхдийн холбоо­той
явсан дээрх нэр бүхий хүмүүс “би, чи”-дээ тулж “чи төл, би чадахгүй” гэж нэгнээ
далдуур муулан явааг эх сур­валж өгүүлж байна. Бас хэв­лэл мэдээллээр гарч байгаа
мэдээллийг зогсоох кампанит ажлыг Д.Дашцэцэг, Э.Ариун­гэрэл нар удирдан эхлүүлсэн
ч энэ нь амжилт муутай болж, зөвхөн өөр, өөрийнхөө нэрийг гаргуулахгүйн төлөө хэн,
хэн нь ажилласан нь эцэстээ өширхөл болж сүү­лийн хэдэн өдөр хоорондоо уулзахаа
ч байсан гэдгийг ойр тойрных нь хүмүүс хэллээ.

Тэрчлэн Г.Мөнхбаяр, Т.Билэгт, Ц.Сандуй
нар АН-ынханд халаагаа өгөхдөө “өмнөх хэргээ аргалж, энэ хэдэн жилийг өнгөрүүл”
гэж Д.Дашцэцэг, Э.Ариунгэрэл нарт үүрэгдэн Өмчийн харил­цааны газарт даргын албан
тушаалд үлдээсэн нь  тус болоогүйд тэд бухимдацгааж
эхэлсэн байна. Уг нь Д.Даш­цэцэг, Э.Ариунгэрэл хоёр энэ үүргээ эхний нэг жил овоо
сайн биелүүлж Э.Бат-Үүл даргын хураах захи­рамж гаргасан компанийн газрыг шүүх дээр
эсрэг дүг­нэлт гаргуулан А үнэлгээ авахуйц ажиллаж байж. Үүнээс өмнө мандсан бас
нэг асуудлыг хав дарж найр наа­дам хийх дээрээ тулж байсан тухай мэдээлэл ч байна.
Шууд хэлбэл одоо мандаад  байгаа 280 тэрбум
төгрөгийн цаана үүнээс их хөрөнгө мөнгөний асуудал байгаа гэсэн үг.

Гэтэл яалт ч үгүй хэргийг нь Эрүүгийн
цагдаагийн газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс шал­гаж эхлэ­хэд Э.Ариунгэрэл,
Д.Даш­цэцэг нарын хүчин мөхөсд­жээ. Уг нь Э.Ариун­гэрэл нь хойно сургууль төгсч
хуулийн мэргэжил эзэмсэн нэгэн бөгөөд Монголын цаг­даа, шүүх, прокурор, ШШГЕГ-т
хүртэл гар хөлтэй, нөлөөлж чадна гэдгээрээ данайж ямар ч асуудлыг аргална гэдэг
байсан нь хуулийн байгуул­ла­гын шинэчлэл яригдсан өнөө үед амжихгүйд хүрсэн бололтой.
Ийнхүү аль, аль талдаа уруудан доройтсон нийслэлийн хуучин удирд­ла­гууд болон хуучнаар
Газрын албаныхан өнөөдөр нийтээ­рээ бултах биш зөвхөн дан ганц хар толгойгоо хэргээс
мултлахын тулд ажиллаж эхэлсэн байна. Энэ хүмүүстэй хамт хуучнаар Газрын алба­ны
Ашиглалт, бүртгэлийн хэлтсийн дарга М.Дунгармаа, Газар өмчлөлийн асуудал хариуцсан
ахлах мэргэжил­тэн Ё.Энхээ, хуульч Цолмон нарыг байцааж байгаа гэсэн.

Тэдний өдүүлсэн хэргийг дахин сануулахад
хууль бусаар нийслэлийн гурван дүүргийн 240 хэсэгт 24 сая метр квадрат газрыг
250 аж ахуйн нэгжид ямар ч үнэлгээ төлбөр авалгүйгээр, сонгон шалгаруулалт, тендер
зар­лал­гүйгээр өгсөн байгаа юм. Ингэхдээ хуулийн цоорхойг ашиглан “төр, хувийн
хэвшил хоршин ажиллана” гэсэн захи­рамжийг гаргадаг байсан байгаа. Үнэн хэрэгтээ
олго­сон газарт нь бага боловч төрийн оролцоо байдаггүй байсан нь одоо илэрсэн.

Түүнчлэн Г.Мөнхбаярыг нийслэлийн Засаг
даргаар ажилласан дөрвөн жилд Т.Билэгт, Ц.Сандуй, Э.Ариун­гэрэл, Д.Дашцэцэг нар
хотын А зэрэглэлийн бүсэд байх хүүхдийн тоглоомын талбай, нийтийн эзэмшлийн газрыг
хувийн компаниудад өмч­лүүлж, байшин, барилга ба­риул­сан хэргүүд нь ч илрээд  байгаа гэнэ. Одоогоор хүүх­дийн тоглоомын хэдэн
тал­байг хувьд шилжүүлж барилга бариулсан нь тодорхойгүй байгаа ч иргэдийн гомдол
санал дээр тулгуурлан үзэхэд өндөр тоо гарах магадлалтай байгаа аж. Баянгол дүүргийн
III, IV  хороолол, Чингэлтэй дүүрэг, Сүхбаатар
дүүргийн XI хороололд нийтийн эзэзмш­лийн талбайд барилга барих зөвшөөрөл олгосон
гэх мэдээллүүдийг иргэд ирүүлж байгаа. Ийн хүүхдийн тоглоо­мын талбай, олон нийтийн
эзэмшлийн газрыг хувьд шил­­жүүлснийхээ дараа тэд өөрсдийн хөрөнгөөр өндөр, өндөр
барилгууд бариулж өөр хүний нэрээр эзэмшлийн гэрчилгээ авдаг байсан гэх мэдээлэл
ч байгаа юм.  Тэр ч бүү хэл Засаг дарга асан
Г.Мөнхбаяр Хөдөө аж ахуйн яамны өөдөөс харсан 44 дүгээр байрыг ашиглалтын шаардлага
хангахгүй гэдэг үндэслэл гаргуулан дүн өв­лийн хүйтэнд оршин суугчдыг нь хөөж туун,
тог цахилгааныг нь таслан байж шинээр барил­гын ажил эхлүүлэх шийд­вэрийг гаргаж
байсан нь ч хуудуутай, хууль бус байс­ныг эх сурвалж өгүүлж байна. Ер нь нийслэл,
дүүргийн үе үеийн Засаг дарга нар нийслэлийн газрыг зарж хөлж­дөг нь нууц биш байсан.
Үүндээ бага, дунд албан тушаалтнуудыг татан орол­цуулж, хувийн компаниудын талд
асуудлыг шийдвэрлэдэг байсан энэ хэрэг ихээхэн өргөн хүрээг хамарч байгаа. Бизнесменүүд
болон нийслэ­лийн нэр бүхий удирдлагууд, дүүргийн газрын алба, Засаг дарга нар гээд
ойролцоогоор 300 гаруй хүнээс мэдүүлэг авах нь тодорхой болсон байна. Мөн 1990 оноос
хой­ших нийслэлийн үе үеийн удирдлагуудыг газрын асуу­далд холбоотойгоор шалгах
тухай мэдээлэл ч өчигдрөөс хойш тархлаа. Ямар сайндаа л МАН-ын залуус “М.Энхбол­д­ыг
энэ хэрэгт холбогдуулан шалгана гэдэг нь үнэн үү. Хэрвээ шалгавал цаад хүн чинь
давж гарч чадах уу. Үүнийг эртхэн мэдэж намын­хаа Их хурал дээр дэмжих эсэхээ шийдэх
гэсэн юм” хэмээн Эрүүгийн цагдаагийн газраар орж, гарч байхав.

ГАЗРЫН ТӨЛБӨРТ ТЭРБУМААС ДЭЭШ
ТӨГРӨГ ТӨЛӨХ ЁСТОЙ КОМПАНИУД

Тэрбумаас дээш төгрө­гийн үнэлгээтэй
газрыг үнэгүй авсан хорь орчим компани, хувь хүн байна. Жагсаалтын эхэнд Монголын
морин спорт, уяачдын холбоо байх юм. Тэднийх Хан-Уул дүүргийн 14 дүгээр хороонд
10.3 тэрбум төгрөгийн үнэлгээтэй 18 га газрыг хэдэн жилийн өмнө авсан ч өнөөдрийг
хүртэл төлбөрийг нь төлсөн баримт алга. Бас “Грийт ЭдэнВайс” гэх компани Баянзүрх
дүүр­гийн 20 дугаар хороонд 84 га газар авч төлбөр болох 9.2 тэрбум төгрөгийг төлөлгүй
өдийг хүрчээ. “Импайрланд” компани ч мөн л Г.Мөнхбаяр Засаг даргын захирамжаар Хан-Уул
дүүргийн 10 дугаар хороонд 20 га газар гаргуулан авч 2.2 тэрбум төгрөгийн төл­бө­рийг
төлөөгүй нь хуулийн­ханд ороогдох шалтаг болж байна. Иргэн А.Янжинлхам, Ж.Тэмүүжин,
нар мөн л Хан-Уул дүүргийн аравдугаар хорооны нутаг дэвсгэрт тус бүр 10 га газар
авч нийт 2.7 тэрбум төгрөгийг хэнд, хаана, хэзээ тушаасан нь тодор­хой­гүй байгаа
бол А.Буяндэлгэр гэгч нэгэн Баянзүрх дүүргийн 20 дугаар хороонд 16 га газрын
1.7 тэрбум төгрөг төлөх ёстой аж. Энэ мэтчилэнгээр “Органик” компани Хан-Уул дүүргийн
10 дугаар хороонд 17.6 га газрын 2.3 тэрбум төгрөг, “Алтан ар тэвш” ком­пани Хан-Уул
дүүргийн 14 хороонд 150 га газрын 9.9 тэрбум төгрөг, “Дасон” ком­па­ни Хан-Уул дүүргийн
14 хороонд 150 га газрын 9.9 тэрбум төгрөг, “Техник кастле” компани Хан-Уул дүүргийн
16 дугаар хороонд 10 га газрын 1.3 тэрбум төгрөг, “Субутын гэгээ” компани Хан-Уул
дүүр­гийн 10 дугаар хороонд 100 га газар авсны 6.6 тэрбум төгрөг, “Сэлэнгэ ургац”
компа­ни Хан-Уул дүүргийн 10 дугаар хороонд 20 га газрын 1.7 тэрбум төгрөг, “АЧинскай”
компани Баянзүрх дүүргийн 20 дугаар хороонд 84 га газрын 1.1 тэрбум төгрөгийг тус
тус төлөх ёстой байна.

Ийн14 аж ахуйн нэгж дээр асуудлыг
шүүхэд нийслэлийн хэмжээнд 80 орчим тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан байна. Эрүүгийн
цагдаагийн газрын Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс яагаад энэ мөнгө орох
ёстой дансан­даа ороогүйг шалгаж, хэн нь төрийн өмчийг завших сэд­лийг гаргасныг
эхний ээлжинд тогтоохоор шалгаж байгаа юм.

Л.МӨНХТӨР
Үргэлжлэл бий

Өнөөдөр С.Зориг агсаны
хөшөөнд цэцэг өргөх ёслол боллоо.

1998 оны аравдугаар
сарын 2-нд түүнийг гэрт нь олон удаа хутгалж амь насыг бүрэлгэсэн билээ. Түүний
үхлийг улс төрийн аллага байсан гэдэгтэй олон хүн санал нэгддэг ч энэ хэргийг
чухам хэн үйлдсэн бэ гэдэг нь одоо ч илрээгүй, оньсого хэвээр байгаа. С.Зориг
агсаныг амиа алдаад гурав хоногийн дараа түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхэд гучин
мянга гаруй хүн цуглаж, бүх нийтийн гашуудал зарлаж байлаа. Тэр үед болсон энэ
үйл явдал одоо ч Монголын ард түмний сэтгэлд хадгалагдаж “Энэ хэрэг хэзээ илрэх
бол” гэсэн далд асуулттай тулгардаг байх.

Гаднаас нэртэй үзмэрч,
зөн билэгч гэгдэх хүмүүс ирэх тоолонд “С.Зоригийн хэрэг хэзээ илрэх вэ” гэсэн
асуултыг манайхан асууцгаадаг.

Уг аллага болоод 15 дахь
намартайгаа золгож байна. Мартагдах дөхөөд байгаа энэ хэргийг С.Зоригтой хамтдаа
мөр зэрэгцэн явсан журмын нөхөд, ар гэрийнхэн нь нийтэд сануулахын тулд төрсөн
өдөр буюу дөрөвдүгээр сарын 20-нд, бас нас барсан энэ өдрөөр хөшөөнд нь цэцэг
өргөдөг. Нэг үгээр С.Зоригийн хөшөөнд цэцэг өргөх ёслол боловч нөгөө утга нь
түүний аминд хүрсэн этгээдийг олохыг шаардсан өдөр гэж ойлгож болно.

Өнөө өглөө болсон
С.Зоригийн хөшөөнд цэцэг өргөх ёслолын хажуугаар аавынхаа гарнаас хөтөлж явсан
охин хөшөөн дээрх “С.ЗОРИГ. Монголын ард түмнээс” гэх бичгийг олж уншчихаад
“Аав аа С.Зориг гэж хэн юм бэ. Бас нэг Сүхбаатар юм уу” гэж асуусан нь чихэнд
содон сонсогдов. Дунд сургуулийн бололтой энэ охин арван хоёр, гуравтай л
байсан байх.

Үр, үндэс соёолж, хуучин
навчис эхэлж унадаг хорвоогийн жамаар та бидний амьдрал үргэлжилсээр байна.
Дараа жилийн энэ өдөр аав, ээжээсээ ингэж асуух хүүхдийн тоо дахиж л нэмэгдэнэ.
Тэдний буруу биш л дээ.

Чингэс хааны хөшөөг
хараад “Энэ хүн Сүхбаатарын аав нь юм уу. Хоймортоо суучихаж” гэж асуудаг
бидний хойч үеийнхэн хэдэн жилийн дараа С.Зоригийн хөшөөг хараад “Энэ хэн юм
бол” гэсэн асуултыг өөрөөсөө асуух нь дамжиггүй юм.

Хүүхэд бүр заавал
С.Зориг агсаны аллагын талаар мэдэх албагүй л дээ. Гэхдээ нийгмийн эс, нэг эд
болж торниж буй бидний хойч үеийнхэн үүх түүх, нийгэмд болж буй үйл явдлын
талаар хангалттай биш ч өөрийн гэсэн хэмжээндээ мэдлэгтэй байх ёстой.

Тэднийг ийм байхад эцэг
эх, багш нар нь хамгийн их нөлөө үзүүлж, ярьж тайлбарлах хүмүүс сэн, уг нь.

Д.ГАНСАРУУЛ

Өнгөрсөн долоо хоногийг АНУ-д өнгөрөөлөө.
Америкийн хамгийн том, дуулиан, шуугиантай Нью-Йорк хотод хэд хонолоо. Тэнд  дэлхийн улс гүрнүүдийн Ерөнхий­лөгч, Ерөнхий сайд,
Гадаад хэр­гийн сайдууд цугласан юм. Үнд­сэндээ дэлхийн ихэнх улс орон энэ өдрүүдэд
“эзэнгүй” байсан гэхэд болно. Учир нь жилд нэг удаа болдог НҮБ-ын Ерөнхий Ассамб­лейн
чуулган уламжлал ёсоороо хуралдаж, ах дүүсээрээ цагаан сараар нэг золгодог шиг л
орон орны төр засгийн тэргүүнүүд уул­заж бужигналдлаа. Манай Ерөн­хийлөгчийн хувьд
АНУ-ын Ерөн­хийлөгч Барак Обаматай хамт хурал даргалсан. НҮБ-ын индэр дээр нэг өдөр
хоёр удаа гарч үг хэллээ. Дэлхий нийтийн анхаар­лын төвд байгаа сэдвүүдээр өөрийн
улсын байр суурийг жин­тэй­хэн шиг илэрхийлээд ирлээ. Энэ удаагийн НҮБ-ын Ерөнхий
Ас­самб­лейгаар юу хэлэлцэж, манай улс ямар байр суурь илэрхийлсэн тухай мэдээллүүдийг
цаг тухайд нь уншигчдадаа хүргэсэн гэж үзээд алгасчихъя.

Бөмбөрцөг дэлхийн зургаан тэрбум хүний
дийлэнхийнх нь мөрөөдөл болсон Америк бол хуучин цагийг бодвол монголчуу­дын хувьд
“сонин” биш болчихсон биз ээ. Гэхдээ анх удаа очсон над мэтийн сэтгэлд холын Нью-Йорк
нүргээнтэй санагдлаа.  Тэнд өглөө, оройдоо
жихүүн салхитай, дан цамцтай гүйхэд чичрэм байна лээ. Харин навчис шарлаагүй, ногоо­ноороо
байхыг бодоход намар цаг хаа ч байсан юм. Бороо хур нь ч татарсан юм уу даа, өнгөрсөн
өдрүүдэд лав үзэгдсэнгүй. Нью-Йоркийг АНУ-ын худалдаа, санхүү­гийн төв гэлцдэг.
Хувцас загварын нөлөөтэй хотуудын нэг ч гэдэг. Тийм  учраас хүүхнүүд Нью-Йоркоос гангарааны хувцсаа
авахаар хошуур­даг тал бий. Хэдийгээр хамгийн өртөг өндөртэй хот ч гэлээ Америкийн
бусад хотуудын хүүх­нүүд амралтын өдрөөр зөвхөн Нью-Йоркт ирж дэлгүүр хэсдэг гэж
байгаа. Америк хүүхнүүд  хээ шаа­гүй, гартаа
таарснаараа хувцасла­чихдаг.  Бүр ажил хэргийн
хослол дээр пүүз жийчихсэн явах нь элбэг. Тэгвэл Нью-Йоркийн хүүхнүүд тэр шонхруудаас
арай өөр, хээнцэр гэж яригддаг. Үнэхээр ч маяг моодтой хувцасладаг нь үнэн юм. Гэхдээ
ганган хээнцэр азиудыг яаж гүйцэхэв. 

Нью-Йоркчууд нэг бодлын соёл­той сайхан
зантай, нөгөө талаас их зантай хүмүүс юм. Таньдаг, таньдаггүй хамаагүй гу­дам­жинд,
лифтэнд хаана л таарна малилзтал мишээж, 
мэндлэх, үдэх урлагт гарамгай. Харин үйлчилгээ­ний соёлд тиймхэн. Ялангуяа
азиудад хандах хандлага нь дорд. Наймаа хийе гэсэн азиудыг үл тоож, даапаалах нь
цаанаа зэвүүн. Дээрээс нь хүн, машин хоёр нь байх ёстой хэмжээнээсээ хэтэр­чихсэн
мэт  төвөгтэй санагдах аж. Нью-Йоркт машины
бөглөрлөөс гадна хүн түгжрэл гэж нэг асуудал байна. Бужигнасан түмний хаш­гиралдаанд
чих ядармаар төвөг­тэй. Ялангуяа алдарт Бродвейн гудамжинд бол өдөр бүр баяр ёслол,
багт наадам болж байдаг юм уу гэлтэй. Энд тэндгүй үлгэрийн баатрууд нь “амилчихсан”
зургаа татуулна. Тэр бүр нь нэг ам.долларын үнэтэй. Хичээл, сургууль, баяр ойртсон
өдрүүдэд манай Нарантуул зах л нэг тийм шахцалдаантай байдаг даа.

Тэнгэр баганадсан урт чацтай барилгуудаараа
Нью-Йорк алдар­тай хот. Тэр өндрүүд хоёроор дутчихаад байсан. Есдүгээр сарын
11-нд террористуудын гарт үрэг­дэж нурсан тэрхүү ихэр цамхгийн туурин дээр босгож
байгаа хоёр өндөр ашиглалтад ороход бэлэн болчихсон харагдана лээ. Ийнхүү түм түжигнэж,
бум бужиг­насан Нью-Йоркт манай Ерөн­хий­­лөгч НҮБ-ын чуулганд оролц­сон юм. Тэрээр
энэ үеэр Германы канцлер Ангела Меркельд дахин сонгогдсонд нь баяр хүргэж утсаар
ярих мөчид сэтгүүлчид хамт байж таарсан билээ. Үүнээс өмнө Ерөн­хийлөгч бидний хэдэн
сэтгүүлчтэй цөөн хором хэрхэн буу халсныг элдэв хачиргүйгээр хүргэчихье.

Сэтгүүлч: Обама та хоёрын хамт сууж байгаа зурагнууд Амери­кийн
хэвлэлүүдээр их гарсан байна лээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм үү. Ирэх жилийн НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблей их чухал
болно. Учир нь 2015 оны мянганы хөгжлийн зорилтуудыг авч хэлэл­цэнэ. Энэ зорилтуудын
төслийг би гаргалцсан л даа. Монголын хувьд энэ зорилтуудын гурав нь биелсэн. Нийт
12 зорилт байгаа шүү.

Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн: Германы канцлер Ангела Меркель одоо холбогдоно гэж байна.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Өө тийм ш дээ. Германы сонгуульд 44 хувийн санал авчихвал
ялсанд тооцогдчихдог. Меркель 41.7 болчих­лоо. Ингээд гурав дахиа сонгогдлоо. Меркель
сая сайн дэмжлэгтэй байна лээ. Аль намтай эвсэх үү гэдгээ л шийдэх байх. За тиймээс
эгчтэйгээ баяр хүргээд нэг ярьчихъя.

Сэтгүүлч: Та сонирхолтой уулзалтуудаасаа яриач.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Зөндөө зөндөө. Протоколд орсон улсуудын тухай л ярина.
АНУ-тай бид ил тод байдлын гэрээ байгуулж байгаа. Энэ талаарх мэдээл зүгээр л байх.
Тэгээд Нью-Йоркийн тухай нэвтрүүлэг хийхгүй юу.

Ер нь бол есдүгээр сарын 1-нд ангидаа
цуглаж байгаа хүүхдүүд шиг л болчихдог юм байна. Ерөн­хий Ассамблейн чуулганы нээлтэд
өглөө 07.00 цагаас очих байсан. Гэхдээ 09.00 цагаас очиход яг л таарч байна лээ. 

Сэтгүүлч: Цагтаа цуглахгүй дээ гээд хашир явжээ. 

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Америк руу сэтгүүлчдийг сургалтад явуулаад байгаа
хүмүүстэй та нар уулзсан уу. Энэ сургалтын хугацааг сунгая гэж ярьж байна. Гурван
сараар явуулж, мастерт сургаж болж байна. Энэ сургалтуудын зардлыг Тамгын газраас
гаргадаг гэж бодож байна уу.

Сэтгүүлч: Дандаа гадаад мэдээнийхэн явсан байх шүү, тэр сургалтад.
Явсан сэтгүүлчид юм сураад ирдэг юм билээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Залуу багш нарын сургалт нь бас их зүгээр юм билээ. Үүнийг
дэмждэг юм уу гэж бодоод байна. Та нар эндээс зургаа авахуулаач. Би буусан буудлынхаа
цонхоор зураг аваад твиттерт жиргэчихсээн. Шилэнд өөрийгөө тусч байгааг мэдэхгүй
халаадтайгаа зогсч бай­гаад авахуулсан зургаа твиттерт тавьчихсан байна лээ.

Сэтгүүлч: Та хамгийн их дагагч­тай юм билээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Сургуулийн хүүхэд бүр фэйс­бүүкт ордог юм билээ.
Есдү­гээр сарын 1-нд хичээл зааж байхдаа хүүхдүүдээс асуусан чинь бүгд гараа өргөж
байна лээ. Их гайхсан шүү.

Сэтгүүлч: Танай хүү Суданд алба хааж байгаа байх аа.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Тийм. Гэхдээ нийгэм итгэж хүлээж авахгүй байх шиг байгаа
юм.

Сэтгүүлч: Тантай их адилхан шүү дээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Би цэрэгт байсан үеэ зүүдлээд байдаг юм. Тэгэхээр Суданд
байсан үе нь мартагдахгүй  л дээ.

Сэтгүүлч: Та Ерөнхийлөгчийн­хөө тангаргийг өргөөд сандал дээрээ
суухдаа нэг их санаа алд­сан. Тэгэхэд юу бодсон бэ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Хоёр дахь удаа тангараг өргөхдөө туршлагатай болчихдог
юм билээ. Бараг хөтөлбөрөө ч хараагүй шууд гарчихсан шүү дээ. Гэнэт хүмүү­сийн өмнө
гарч ирээд би чинь тангараг өргөх гэж байгаа бил үү гэж бодсон.

Зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн: Обама өчигдрийн хурал дээр их тайван байна лээ.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Нүүр нь цонхийчихсон байсан. Өчигдөр харин тос даагаад
л өнгө­тэй байна лээ. Тэрээр ийн хууч хөөрсний дараа Ангела Меркель­тэй утсаар ярьсан
билээ. Ангела Меркель Ерөнхийлөгчийн баяр хүргэсний хариуд “Би Монголд очих юм уу,
та Герман руу ирэх юм уу” хэмээн хатагтай Ангела манай Ерөнхийлөгчөөс асууж, эвсэл
байгуулахаар зэхэж суугаагаа илэрхийлсэн билээ.

Үргэлжлэл
бий
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Сүүлийн үед Их хурлын гишүүд ялангуяа залуу гишүүд
ганцаараа тодрох гэж янз бүрийн арга чарга хэрэг­лэх болжээ. “Манай нам муу­хай,
олигархиудаар дүүрсэн. Намын бодлого надад таа­лаг­­дахгүй байна. Би бол шудар­га
хүн, ард түмнийхээ төлөө зүтгэж яваа” гээд эхлэх юм. Тэдний ийм байдал улс төр бужигнаанд
орж хавар, намрын чуулган эхлэх, улс орны цаашдын хувь заяаг шийдсэн олон чухал  хуулиу­дыг хэлэлцэх үеэр бүр илүү­тэй анзаарагдах
боллоо. Нийг­мийн бүхий л давхарга фокусаа саарал ордон руу тусгасан үед “ажлаа”
хийхээ тэд эрхбиш  мэднэ. “Яг энэ сиймхийг
ашиглаж үгээ хэлэх хэрэгтэй” гэх зарчмаа аль эртнээс тодорхойлчихсон байгаа. Тэгээд
нэг их шударга царайлсан хүмүүс сонин, теле­визэд ярилцлага өгч наанаа эх орон,
ард түмэн минь гэсэн атлаа цаанаа өчүүхэн эрх ашиг, нэр төрийн  төлөө  ажиллаж
эхэлж байгаа нь яалт ч үгүй анзаарагдах нь бий.

Их хурлын танхимд иймэр­­хүү төрийн түшээд байгааг
ний нуугуй хэлье л дээ. Ж.Батзандан, Г.Уянга, С.Ганбаатар нарын залуу гишүүдээс
дээр өгүүлсэн өнгө аяс, өнөө л шударга царайл­сан хуурамч төрх илүүтэй мэдрэгддэг.
Намтайгаа, намын бүлэгтэйгээ өглөө орой өдөр шөнөгүй дайтсан,  шударга ёсны төлөө тэмцсэн тэгээд тусыг эс олсондоо
машид зовцгоосон, зовлон­той хүмүүс л байх юм. 
“Би үнэндээ нам дотроо ганцаар­даад байна. Бүгд миний эсрэг боллоо. Миний
эсрэг байна гэдэг чинь ард түмнийхээ эрх ашгийн эсрэг байна гэсэн үг биз дээ” гэх
утгатай мессе­жийг зогсоо зайгүй нийгэмд хаяж өөрсдийгөө сурталчилж эхэлсэн. Тэднийг
иймэрхүү зүйл яриад эхлэхээр иргэний хөдөлгөөнийхөн ханддаг, үйлдвэрчний эвлэл юм
уу, төрийн бус байгууллага бай­гуу­лаад жижигхээн эрх ашгийн төлөө, баялаг бүтээж
ажилтай, орлоготой Монго­лыг бий болгож буй хувийн хэвш­лийнхний эсрэг тэмцэ­хээр
санаа шулуудсан хэдэн нөхөд ирнэ. Даруйхан бүс­лээд авна. Хуулийн төсөл санаачлахыг
санал болгоно. Ингээд Уянга, Батзандан, Ганбаатартангууд иргэний хөдөлгөөн, үйлдвэрчний
эвлэ­лийнхэнтэйгээ нийлж аваад намынхаа эсрэг, төрийн­хөө эсрэг, ард түмний сайн
сайхан амьдралын эсрэг тэмцээд эхэлнэ дээ. Үүгээрээ тэд өөрсдийгөө тодроод бусад
түшээдээсээ ялгараад байна гэж боддог байх. 
Өнөө “дуулсан дуундаа өөрөө уяраад” гэдэг шиг. Үнэндээ эрх баригчдын эсрэг
зоримог­хон хэлж буй үг, хийж буй үйлдэл нь залуу гишүүдийг нийгэмд тодруулдаг л
даа. Гэтэл аливаа зүйлийн наад цаадахыг ойлгодог, учир мэдэх, юунд ч болов ултай
суурьтай ханддаг хүмүүст  “шударга” түшээдийн
аяг ааш үнэндээ инээдэм шүү дээ. Жүжиг гэдгийг нь бүгд мэдэж байгаа. Хий хоосон
зүйл, зүгээр л дүр эсгэлт гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой. Захын хүн гадарлах болсон.
Харин “нялх Сэнгүм”-үүд маань үүнийг мэдэж баймаар юм. Өөрсдийгөө буруу замаар явж,
маш богино зайны өнөө маргаашийн улс төр хийж байна гэдгээ ухаармаар юм. Огт ухаарахгүй
байгаа нь хачирхалтай, хатуухан хэлэ­хэд эмгэнэлтэй юм даа.

Хамтран зүтгэгч зорилго нэгт нөхдөө муу муухайгаар
дуудах, олигархи энээ тэрээ гэж цоллох нь наанаа улс төр гэж цайруулавч хүн ёсныхоо
хувьд   энэ нь увайгүй зан. Эгэл жирийн амьдрал
дээр энэ нь дэндүү увайгүй, ёс зүйгүй  болж
хувирдаг. Ерөөс тийм ч харагддаг. Энгийнээр жишээ аваад үзье. Нэг ширээ­ний ард
нэгэн санаа бодол­той сууж үзэл бодлоо хуваал­цан, ажил төрлийн гэрээ хэлэл­цээр
хийж гэмгүй сай­хан нөхдийн хүрээнд сэтгэл нэг байчихаад тухайн өрөө­нөөс гарангуутаа
хамтран зүтгэгчээ хулгайч дээрэмч­нээр нь дуудаж, хүний адаг мэтээр яриад байвал
тэр хүн өөрөө ямар харагддаг билээ. Тийн хэлж ярьж буй хүнийг бусад нь яаж хүлээж
авах уу. Өөрийг нь л “ёстой хүний адаг юм даа, үүнтэй нөхөрлөвөл алуулах нь байна
шүү” гэж бодоод өнгөрнө биз дээ. Хүмүүний амьдралын бичиг­дээгүй хууль бол энэ.

Түүн лүгээ адил эрхэм төрийн түшээд минь Их хур­лын
танхимд нүүр нүүрээ харж, тохой нийлүүлж суу­гаад Монгол төрийн төлөө итгэл, сэтгэл,
зорилго нэг гэчихээд хоёрхон алхаад нэгийгээ олигархиар нь дуу­даж “Монгол төр,
Монголын ард түмний  эсрэг явж байна” хэмээн
хэвлэл мэдээллээр зарлахын хэрэг байна уу даа. Ядахад эргээд уулзах нүүр гэж нэг
юм бий дээ . Эл бүг­дийг өгүүлсний учир саяхан Батзандан гишүүн өдөр тут­мын нэгэн
сонинд өгсөн ярилц­лагадаа “Олигархиуд юу ярихыг сонсох гэж би бүлгийнхээ хуралд
суудаг” гэж ярьсан байна лээ. Тэгээд намынхаа олигархиудын дунд ихэд огиудас нь
хүрч бөөлжис нь цутгаж байгаа маягийн юм хэлсэн байна лээ. Гэхдээ өнөө олигархиудаа
бас нэрлэчихэж чадахгүй байна лээ. Эрхэм гишүүний огиудсыг хүргэж бөөлжсийг нь цутгуулж
бүлгийн хуралд суухад чимээгүйхэн тамлаж буй нөхдүүд  хэн байж таарах уу. Ардчилсан намаас  төрд тодорхой хэмжээний алба хашиж дээр нь төрийн   мөн­гөөр хөрөнгөжсөн гэх хүмүү­сийг хэлнэ байх
даа.  Тэгэх­лээр ардчилсан намын  бая­чуу­даас нэрлэх нь зөв болов уу.  Гэхдээ эдгээр нөхөд төрийн мөнгөөр баяжиж олигар­хи
болсон гэдэг нь  одоохондоо мэдэгдээгүй бай­гааг
хэлэх нь зүйтэй болов уу. Ардчилсан намын нөхдөөс арай бэл бэнчинтэй нь гэвэл Д.Зоригт,
Г.Батхүү, “Ажнай”-н Бат-Эрдэнэ, “Женко” Баттул­га, “Мон-Уран”-ы Б.Наран­хүү, Лу.Болд
энэ хэд лав орно байх. Та хэд хажууд чинь хүн огиудсаа барьж ядан суугааг ер нь
анзаардаг уу. Ардчил­лын төлөө цохилох зүрхтэй юм гэж, аргагүй байдалд орж орон
шоронгийн хадаас болох нь гэж, залуу хүний зүрх зоригийг нь мохоогоод яах вэ гэж  намдаа элсүүлээ байх. Тэгж ч үзэж нөмөр нөөлөг
болж одоо хүртэл хажуудаа авч яваа биз. Гэтэл та нар ингэж өөрчлөгдсөн юм уу, танай
залуус та нараас ийм өөр юм уу.

Харин  журмын
нөхдөө олигархиар цоллон огиудсаа хүргэж байхаар эрхэм залуу түшээд минь Их хурлын
танхимаа орхиод өгвөл яасан юм бэ. Намынхаа бүлгийн хуралд суухгүй юм бол та гишүүн
байгаад яах вэ. Намын батлахаа даргадаа өгчихөөд Их хурлын гишүү­ний үнэмлэхээ хууль
жур­мынх нь дагуу хураалгачи­хаад гудмандаа гарвал зүгээр бус уу. Өөрийн хүсэлтээр
Их хурлын танхимыг орхиж болно шүү дээ. Тэр эрх таны өмнө нээлттэй байгааг эрх биш
мэднэ байлгүй дээ. Хэр­вээ гишүүнээсээ татгалзаж чадахгүй юм бол жүжиглэхээ болих
хэрэгтэй. Шударга царайлсан хуурамч дүр эсгэн бусдаасаа ялгарах гэсний, өөрийгөө
тодруулах гэсний хэрэг байхгүй.

Шударгад ч хэмжээ бий. Хэмжээ нь хэтэрсэн шудар­гуу­дын
түүхийг бид хэтэрхий их мэднэ дээ. Ардын хувьс­га­лын шударга гарууд эх эцгээ ногоон
малгайтанд барьж өгдөг тухай, тэднийгээ энэ хорвоогийн муу муухайгийн туйл байсан
тухай ярихыг бид уншиж байсан. Киноноос үзэж байсан. Залуу гишүү­дийн шударга зүтгэл
тэр гашуун түүхийг санагдуулаад байх юм. Ямар ч ялгааг би олж харахгүй байна. Ардын
хувьс­галд үнэнч байх, Ард түмний төлөө хөдөлгөөнд үнэнч байх хоёрын ялгааг. 

Өөрийн итгэл үнэмшил, бас ч үгүй зорилго чиглэлдээ
хөтлөгдөн намын гишүүн болж улмаар Их хурлын тан­химд суух дархан эрхтэй бол­сон
бол намынхаа шийдвэ­рийг үг дуугүй дагах, даалгав­рыг нь биелүүлэх  эрхтэй. Энэ бол эрхэм түшээдийн үүрэг. Гишүүдэд
бүлгийнхээ хуралд сууж бодлого тодорхойло­хоос аваад өөр олон ажил байна шүү дээ.
Монгол төрийн ажил ар араасаа ундарч байгаа нь мэдээж. Дахиад хэлэхэд, бүлгийн хуралд
сууж бодлого ярих гэж улс орныхоо хувь заяаг ший­дэл­цэх гэж та намын гишүүн болж,
улмаар Их хурлын сон­гуульд өрсөлдсөн юм байгаа биз дээ. Тэгчихээд дараа нь журмын
нөхдийнхөө эсрэг, намынхаа эсрэг зогсоож байж болохгүй байх аа. Намаа жийж өөрсдөө
тодор­но гэдэг хоцрогдсон асуудал. Харин одоо чинь намаараа нийлж, бүлгээрээ хэлэлцэж
аливаа асуудалд ул суурьтай ханддаг цаг ирээд байна.

Н.ГАНТУЛГА

УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан­тай ярилц­лаа.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган өндөрлөлөө. Харамсалтай нь ганц ч хууль
баталж чадсан­гүй. Уг чуулганд та ямар дүгнэлт өгөх вэ?

-Ээлжит бус чуулганы гол зорилго Монголын нийгэм, эдийн засагт
үүсээд буй өнөөгийн нөх­цөл байдалд үнэлэлт дүг­нэлт хийх, үүнээс гарах арга зам
нь юу байх вэ гэдгийг хүлээх байлаа. Уг чуулганы үеэр МАН-ын зүгээс са­нал тавьж
хур­лын дар­гын захирам­жаар гарга­сан ажлын хэс­гийн дүг­нэл­тийг сонсох шаардла­га
тавьсан. Энэ ажлын хэсэг Монгол Ул­сын га­даад, дотоод орчинд үүсээд буй нөхцөл
бай­далд дүн шинжилгээ хий­хээр байгуулагдсан юм. Угтаа ажлын хэсгийн дүг­нэлт тавдугаар
сард гар­чихсан. Тэрхүү дүгнэл­тийг тухайн цаг үед нь сонсчихсон бол өнөө­дөр үүсээд
буй нөхцөлөөс арай бага өртгөөр гарах бо­ломж байлаа. Үүнийг чуул­ган дээр бус Эдийн
засгийн байнгын хороон дээр сонсоод өнгөрч буй нь учир дутагдалтай бай­гаа юм.

Ээлжит бус чуулга­наар таван хуулийн төсөл өргөн барьсан. Эдгээр
хуулиудыг ярихын тулд төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бод­ло­гын бичиг баримтыг
гаргачихаад алт, зэс, нүүр­сэн дээр ямар бодло­го явуулахаа тодорхой болгочихсон
бол ард иргэд, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газарт ч ойл­гомж­той байх байв. Гэтэл хоорондоо
уялдаагүй, зөв зохион байгуулалт төлөвлөгөөгүйгээр хийсэн байна. Хөгжлийн бодло­го­гүй
явж ирсний гай нь ингэж гарч ирж байгаа юм. Эдийн засгийн хямрал нөгөө талаасаа
том бо­ломж байдаг. Улс­ төрийн хоёр нам ойлгол­цох цаг болчихжээ. Эрх ашгийн эрэмбэ
дараалал гэж байдаг бол нэгдүгээрт улс орны эрх ашиг байх ёстой. Монгол Улсын эрх
ашгийн үүднээс бид ойл­голцох цаг нь болсон. Чуулганы нэг давуу нь цаашид зөвшилцлийн
хэлбэр рүү орох уур амьс­галыг бий болгож чадсан. Гэхдээ тодорхой хүлээсэн үр дүнд
энэ удаагийн ээл­жит бус чуулган хүрч чад­сангүй.

-Цаашид бид яах ёс­той вэ. Ниргэсэн хойноо хашгираад байгаа юм
биш үү?

-Асуудлуудыг дэс да­раа­тай шийдэх ёстой. Өнөөдөр Монголын ний­гэм,
эдийн засагт ямар нөхцөл бүрэлдчихээд бай­на. Үүнийг бид хямрал гэх үү, хүндрэл
гэж үзэх үү. Манай намынхны ярьж буйгаар энэ нь хямрал болж таараад байгаа. Харин
засаг барьж буй намынхны ярьж буйгаар хүндрэл гээд байна. Гэхдээ хямрал нь байна
уу, хүндрэл нь байна уу хамаа алга. Бид үүнээс гарахын тулд хамтдаа ажиллаж байна.
Хамгийн гол нь улс төржсөн байр суурийг барихгүй байгаа гэдгийг хэлье. Бидний цаана
ганцхан эрх ашиг байгаа тул нийгэм, эдийн засгийн нүдээр харж то­дорхой шийдэл гаргах
хэрэгтэй. Шийдэл гар­гахын тулд бодлогуудаа тодорхойлох шаардла­га­тай. Бодлогуудаа
үе шат­тай авч хэрэгжүүлэн, УИХ юу хийх вэ, Засгийн газар юу хийх вэ гэдэг нь тодор­хой
байх хэрэгтэй юм. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралын үед УИХ улс оронд үүссэн
нөхцөл байдлын талаар УИХ-ын тогтоол, хэрэг­жүү­лэх ажлын төлөвлө­гөөг баталж байсан
прак­тик бий. Энэ нь тухайн үед бодитой үйл ажил­ла­гаа болж чадсан. Учир нь УИХ-ын
тогтоол нь сайн гарч, Засгийн газарт өгсөн үүрэг чиглэл нь нарийн төлөвлөгөөний
дагуу явагдсан тул хям­ралаас бага өртгөөр гарсан. Ийм бодит турш­лага байхад үүнийгээ
бид авч хэрэгжүүлэх ёстой. Энэ хүрээндээ Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, Хөрөнгө
оруулалтын сан­гийн тухай хууль орж ирж байгаа бол бид батлаад явъя гэсэн байр суурьтай
байсан.

-Хөрөнгө оруулал­тын тухай хууль гадна, дотнынхны хамгийн том
хүлээлт байлаа. Үүн дээ­рээс хөрөнгө оруу­лагчдын итгэл сэр­гэх томоохон боломж
байв уу?

-Нийгэмд маш том хү­лээлт үүсчихээд байгаа. Хөрөнгө оруулалтын
ту­хай хууль сайн гарч чад­вал эдийн засгийн хям­ралаас гарах эхний гарц юм. Гадныхан
өнөөдөр Монголд хөрөнгө оруу­лах итгэл нь алдарчих­лаа гээд байгаа. Нэг жилийн дотор
1.8 тэрбум ам.дол­лартай тэнцэх хө­рөнгө оруулалт буурчих­сан. Хэрэв энэ мөнгө Мон­голд
орж ирсэн бол өнөөдрийн нөхцөл бай­дал өөр байх байлаа. Энэ мөнгөөр олон тооны ажлын
байр бий болгож, худалдан авалт хийгдсэн бол бид боломжоо ал­дах­гүй байсан. Одоо
ал­дагдсан боломжоо хэр­хэн олж авах вэ гэдэг нь Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль
байсан. Уг хуулийг хүмүүс янз бү­рээр ярьж байгааг сонс­лоо. Зарим нь бүр лобби
хийгээд хэдэн том оли­гархи компанийн төлөө­лөл УИХ-аар батлуулах гээд байна. Жижиг,
дунд үйлд­вэрийнхнийгээ харж үзсэн­гүй гээд байна лээ. Үндэсний томоохон ком­па­ниудаа
дэмждэг бод­ло­го аль ч улс оронд байдаг зүйл. Өнөөдрийг хүртэл үндэсний томоо­хон
компаниудаа дэмжих төрийн бодлогогүй явж ирлээ. Харин жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих
тухай хууль гээд баталсан. Уг хуулиар татварын хөнгө­лөлт чөлөөлөлт нь явж байгаа
юм. Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль нь гадаадын, дотоодын гэж ялгаварлахаа больё,
оруул­­сан хөрөнгө оруу­лал­тын хэмжээнээсээ шалт­­гаалан хөрөнгө оруу­­­лалтын
тогтвортой байх хугацаагаа тодор­хойлъё, энэхүү хууль нь Хөрөнгө оруулалтын тухай
хууль мөн юм бол хөрөнгө оруулагчдаа тат­варын бус замаар яаж дэмжих эсэхийг тодор­хойл­сон
хууль болох бай­сан.

-Уг хуульд бол­гоомж­­лохоор зүйлс байна уу?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлагдан гарснаар одоогийн хүчин
төгөлдөр байгаа хуулиу­даас хөрөнгө оруулалтын орчин нь дордож болох­гүй. Одоо хөрөнгө
оруу­лал­тын орчинг юугаар тогтворжуулж байна гэ­хээр уул уурхайн салбарт томоохон
хэмжээний хө­рөнгө оруулсан хүмүү­сийн хөрөнгө оруулалтын татварыг тогтворжуулж
өгч байна. Энэ бол ямар нэг татварын хөнгөлөлт биш. Гэтэл томоохон ком­па­ниуддаа
татварын хөн­гө­лөлт үзүүлээд жижиг, дунд компаниуддаа тат­ва­рын хөнгөлөлт өгөхгүй
байна гэсэн яриа гараад байгаа. Хөрөнгө оруу­лал­тын тухай хууль тат­варын хөнгөлөлт
өгдөг хууль биш юм. Харин тат­варын тогтворжуулалтын тухай хууль гэдгийг санах хэрэгтэй.
Том, жижиг хө­рөн­гө оруулагч аль алинд нь татварын тогтвортой байдал хамгийн чухал.

Гадаад, дотоодын хө­рөнгө оруулагчид Мон­голын татварыг өндөр
гэж хэлэхгүй байна. Хамгийн гол нь татварын орчин тогтворгүй байна гээд байгаа юм.
Олон улсын байгууллагуудаас хийсэн судалгаагаар манай хө­рөнгө оруулалтын бод­ло­го
тодорхой бус бай­гаагаас шалтгаалан хө­рөнгө оруулалтын орчин муудаад байна гэдгийг
хэлсэн. Уул уурхай эдийн засагт нь голлох үүрэгтэй 100 гаруй улс байдаг. Эдгээр
улсаас уул уур­хайн салбарт явуулж буй бодлого нь хурдан өөрч­лөгддөг, тогтворгүй
орчин­той улсын жагсаал­тад Монгол Улс 80 дугаар байрт орсон явна. Тэгсэн хэрнээ
уул уурхайгаа хөгжүүлнэ гээд байгаа, бодлого нь тодор­хой бус байгааг анхаарах хэрэг­тэй.
80 дугаар байрт явна гэдэг том дохио. Энэ нөх­цөл байдалд хөрөнгө оруу­лагчид ийм
дохио өгч байгаа тул үүнээс яаж гарах тухай ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх байсан.

-Засаг барьж буй нам бидний үгийг хү­лээж авахгүй байна гэсэн
гомдлын үгс та­най намаас гараад бай­гаа…

-Бидний үгийг хүлээж авч байна. Эдийн зас­гийн хямрал нүүрлэ­чих­лээ
гэдгийг тэд ойлгосон. Мөн төсөв хүндэрчихлээ, орлого буурчихлаа гээд төсвийн тодотголыг
оруулж ирнэ гэдгийг Ерөн­­хий сайд албан ёсоор мэдэгдчихлээ. Тий­мээс хүссэн хүсээгүй
бид­ний тавьсан шаардлага биелэлээ олж эхэлж бай­на гэж ойлгоод байгаа. Төсвийн
тодотголоо оруулж ирэх ёстой. Орлого нь 1.8 их наяд төгрөгөөр тасарчих­сан үүнийг
оруулж ирье гэж Ерөнхий сайд мэ­дэгд­сэн нь манай намаас тавьсан шаардлагуудыг үе
шат­тай­гаар авч байна гэж ойлгож байна. Эдийн зас­гийн хямрал гэдэг аль нэг намын
оноо цуглуу­лах асуудал биш. Хям­ра­лаас гарах нь ард түмний эрх ашиг байх ёстой.
Бид нэг завин дээр хөвж яваа. Тийм болохоор завиа хөмрүүлэх хүсэл хэнд ч байхгүй
биз.

-“Чингэс” бондын мөн­­гийг үр ашиггүй зар­цууллаа гээд байна.
Сая­­хан Ерөнхий сайд Японд айлчилснаар “Са­му­рай” бондын су­раг гараад эхэллээ.
Эд­гээр бондын асуу­дал дээр ямар байр суурь­тай байгаа вэ?

-Өр тодорхой хэмжээ­тэй байх ёстой. Түүнээс биш дааж давшгүй өрийн
дарамтад ард түм­нээ оруулж болохгүй. То­дорхой нөхцөлтэйгээр хэдэн жилийн дараа
эргэн төлөгдөх хүүтэй зээл авч байна гэсэн үг. Харин зээл, хөрөнгө оруу­лалт хоёр
тусдаа зүйл. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь төр ямар нэгэн эрсдэл хүлээдэггүй, гадаад,
до­тоодын хөрөнгө оруулаг­чид өөрсдийн хөрөнгөөр эрсдэл хийж баялаг бү­тээж байгаа.
Үүнийг дагаад олон ажлын байр бий болдог. Энэ бол хө­рөн­гө оруулалт. Хөрөнгө оруулалтыг
бид дэмжиж байх ёстой. Өрийн асууд­лыг бид болгоомжтой авч үзэх хэрэгтэй. Ирээ­дүйд
эдийн засагт ямар хүнд­рэл дагуулж ирэхийг бо­долцох нь зүй­тэй. Олдсон бүгдийг
нь зээлээр аваад байж бо­лохгүй. Олон улсын бай­гууллагуудаас манай зээл­жих зэрэглэ­лийг
буу­руулаад байна. Энэ нь “Монгол итгэл хүлээх нөхөр биш байна шүү” гэдгийг хэлээд
бай­гаа юм. Хуучин бидэнд бага хувийн хүүтэй зээл өгөх боломж байсан бол цааш­даа
Монгол Улсын улс төрийн эрсдэл нь өндөр байгаа тул зээл олговол өндөр хүүтэй зээл
олгоно гэдэг ч юм уу иймэрхүү сануулгыг өгөөд байна гэсэн үг. Төс­вийн тогтвортой
байдлын тухай хуулиар ДНБ-д эзлэх өрийн хэмжээ гэж байх ёстой. Үүнээсээ давж болохгүй.

-“Урт” нэртэй хуу­лийг хэлэлцэ­хээр бол­сон. Мөн бусад хуулиуд
дээр ямар байр суурь­тай бай­на вэ?

-“Урт” нэртэй хуулийн үзэл санаа нь зөв. Тийм болохоор бид дэмжиж
байгаа. Манайд ямар нэ­гэн хууль гарахад орчноо тогтворгүй болго­чихдог. Өнөөдөр
уул уурхайн салбарт үүсээд буй энэ нөхцөл байдлаас эрт орой хамаа­гүй хэзээ нэгэн
цагт гарах ёстой. Энэ тал дээр гарц хэрэг­тэй. Төрийн санаачилга байх ёстой. Ард
нь олон зуун компани, хүмүүсийн эрх ашиг бай­гаа тул төр үүнийгээ эргэж харах зүйтэй
гэж бодож байна. Хувийн хэвшлийн сал­баруу­­даа байлгаад байж болохгүй. Үндсэн­дээ
600 тэрбум төгрөгийн нөхөн олговрын асуудал гарч ирлээ. Төрийн мөнгө гэдэг татвар
төлөгчдийн мөнгө байдаг. Татвар төлөгч­дийн мөнгөөр тэр нөхөн олговрыг олгож болох­гүй.
Хууль гарахаас өмнө ямар нөхцөл байдал бай­сан. Хууль гараад ямар нөхцөл бий болсныг
дүн шинжилгээ хийгээд то­дор­хой шийдлүүдийг аль аль нь авч гарч ирэх ёстой юм.

-Эдийн засаг хямра­хад нөлөөлсөн гол хү­чин зүйлс дээр та ямар
бодолтой явдаг бэ?

-Хөгжлийн бодлого­гүй явсан нь эдийн засаг хямрахад нөлөөлсөн
нэг хүчин зүйл. Дунд болон урт хугацаанд монгол­чууд тохиролцоод хөгж­лийн бодлогоо
тодор­хойл­сон бол хямралаас аятайхан гарчих байсан. Улс төрийн зөвшилцөл байгаагүйн
улмаас хям­рал хүчээ авсан. 2012 оны сонгуулиар байгуу­лагд­сан УИХ дээр өнөөд­рийг
хүртэл зөвшилцье гэсэн хүсэл эрмэлзэл бай­сангүй. Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын
тал дээр авч явах бодлого тодорхой бус байлаа. Энэ гурван алдаа эдийн засгийг ийм
болгочих­лоо.

-Гадны хөрөнгө оруу­­лалт хэзээнээс сэр­гэх бол. Хугацааны хувьд
хэр удах бол?

-Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлагд­са­ны маргаашнаас нь хөрөнгө
оруулалт орж ирнэ гэж байхгүй. Хүний итгэл олно гэдэг цаг хуга­цаа­ны асуудал. Буурсан
итгэлийг сэргээх асуудал бидэнд тулгараад байна. Хууль сайн гарч чадвал хөрөнгө
оруулалтын итгэл сэргэнэ. Өнөөдрийн баталж буй хууль алдах эрхгүй хууль гэж бодож
байна. Энэхүү хуулийг үндэсний зөвшилцлийн хэлбэрээр гаргавал үр дүнд хүрэх болно.

Э.ЭНХБОЛД

Олон жил яригдсан газрын наймаа, үүнийг
тойрсон авли­га, хээл хахуулийн асуудлыг Эрүүгийн цагдаагийн Эдийн засгийн гэмт
хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс шалгаж эхэлжээ. Энэ хэргийг санамсаргүй шалгаж эхлээгүй бөгөөд
холбогдох хүмүүсийг байцаагаад зургаа хонож байгаа сурагтай. Хууль бусаар олгогдсон
газрын асуудлыг цэгцлэхээр жилийн өмнөөс холбогдох байгуул­лагууд ажиллаж шат дараа­тай
арга хэмжээнүүдийг авч эхлэхэд нэлээд бэрхшээл тулгарч эхэлсэн байна. Эхлээд өнгөрсөн
гуравдугаар сард нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл захирамж гарган хууль бусаар олгогдсон
газ­руудыг хурааж авахаар болж ажлыг гүйцэтгэхэд “АН-ынхан ард түмнийхээ өмчийг
булааж эхэллээ” гэсэн яриа гарч байсан. Энэхүү яриаг хууль бусаар газар авсан болоод
өгсөн хүмүүс гаргаж ийм байдлаар иргэдэд ойл­гуулсан гэдгийг учир мэдэх хүмүүс тайлбарлаж
байна. Ингэж хууль бусаар олгосон газрыг цэгцлэх ажил нэг хэсэг гацсан ч нийслэлийн
Өмчийн харилцааны газар буюу хуу­чин Газрын албаны санхүү, тайлан тооцоо, баримт
сэл­тийг нягталж үзэхэд хотын экс удирдлагууд газрын наймааг нэг бус удаа хийж төрд
ихээ­хэн хэмжээний хохирол учруул­сан нь тогтоогджээ. Ийн Эрүүгийн цагдаагийн Эдийн
засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс хэргийг шалгаж эхэлсэн нь энэ гэнэ.

НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА АСАН Г.МӨНХБАЯР
НАРТ 240 УДААГИЙН ҮЙЛДЭЛТЭЙ ХАВТАСТ ХЭРЭГ ҮҮСГЭЖЭЭ

Хотын мэр асан Г.Мөнх­баяр, НИТХ-ын
дарга Т.Билэгт зэрэг долоо, найман хүнийг холбогдуулан шалгаж эхэлсэн бөгөөд нийт
240 удаа­гийн үйлдэлтэй гэсэн тодотголтой хавтаст хэрэг үүсгэсэн сураг байна. Үүн
дээр нийслэлийн Засаг дарга, УИХ-ын гишүүн асан Ц.Бат­баярын нэр ч нэмэгдэж бай­гаа
бололтой. Мөн нийс­лэ­лийн Газрын албаны дарга асан Ц.Сундуй, Газрын алба­ны дэд
дарга асан одоогийн Өмчийн харилцааны газрын Хуулийн хэлтсийн дарга Э.Ариун­гэрэл,
Үнэлгээ, төл­бө­рийн хэлтсийн дарга Д.Дашцэцэг гээд хэрэгт шууд холбогдох хүмүүсийн
нэрс эхнээсээ гарчээ.

Хэрэгт холбоотой хүмүү­сийн нэр үүгээр
тогтохгүй бөгөөд газар авсан компа­ниудын удирдлагуудыг ч албан тушаалтанд авлига
өгч төрд их хэмжээний хохирол учруулсан хэрэгт сэжиглэн шалгаж эхлэх бололтой. Одоогийн
байдлаар газрын төлбөр хэлбэрээр төрд орох байсан 280 орчим тэрбум төгрөг хувь хүмүүсийн
халаас руу орсон гэж үзэж байгаа аж. Ийн Газрын албанд мөнгө орсон нэг ч баримт
үлдээгүй­гээс гадна Хотын мэр асан Г.Мөнхбаярын гарын үсэгтэй газар олгох захирамж
л архивт хадгалаастай байгаа юм байна. Тэрчлэн Барилга, хот байгуулалтын сайдын
тогтоосон газрын үнийг үндэс­­лэн дуудлага худалдаа, тендер, сонгон шалгаруулалт
явуулсан нэг ч баримт байдаг­гүй аж. Уг нь газрыг олон нийтэд нээлттэй хэлбэрээр
тендер зарлан олгох хууль­тай байдаг ч Г.Мөнхбаяр мэрийн үед энэ хууль нэг ч удаа
хэрэгжиж байгаагүйг эх сурвалж өгүүллээ. Төрд төл­бөр төлөлгүйгээр газрыг аж ахуйн
нэгж, иргэд үйлчил­гээний зориулалтаар өмчлөн авах эрхгүй бөгөөд тэд ажлаа гүйцэлдүүлэхийн
тулд арга сэдсэн байдгийг хэлэх хүмүүс байгаа юм. Тэдний сэдсэн арга нь төр, аж
ахуйн нэгжүүд хоршиж газар  эзэмших тухай
тогтоол гэж байгаа. Нэг үгээр хэлбэл нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, газрыг
хувь хүмүүстэй хамтран эзэм­шигч болно гэсэн үг аж. Тэгэ­хээр аж ахуйн нэгжүүд газрын
төлбөр төлөх шаардлагагүй болох юм байна. Гэхдээ энэ зарчмаар өгсөн газрыг нь судалж
бичиг баримт барин, нэр зааж хөөцөлдөхөд нийс­лэ­лийн мэдэл огт байдаггүй бөгөөд
бүх газар  100 хувь аж ахуйн нэгжид шилжсэн
бай­даг бололтой. Бидэнд ирсэн мэдээллээр Хан-Уул дүүрэгт 160 хэсэгт ийм байдлаар
газар олгосныг тогтоогоод байгаа гэнэ. Ихэнхийг нь Нисэх, Яармагийн зам дагуу олгосон
бөгөөд томоохон компаниуд энэ хэсгийн газрыг Засаг дарга асан Г.Мөнхбая­раар захирамж
гаргуулан авчээ. Сонгинохайрхан дүүр­гийн 22-ын товчоо, Баянзүрх дүүргийн Баянзүрхийн
тов­чооны зам дагуу ч газар олгох захирамж гаргаж аж ахуйн нэгжүүдэд өгсөн нь тогтоогд­сон
байна. Мөн Богд уулын дархан цаазат бүсэд газар эзэмших эрх олгож, захирамж гаргасан
байж магадгүйг эх сурвалж өгүүлж байгаа юм. Тэд нэг удаагийн захирам­жаар доод тал
нь 10 га газар олгодог байж. Гэхдээ төрд нэг ч төгрөг оруулдаггүй байсан бөгөөд
төлбөрийг өөрсдөө авсан нь бараг тогтоогдоод байгаа гэнэ.

Өөрөөр хэлбэл нийслэ­лийн Засаг дарга
асан Г.Мөнх­баяр, НИТХ-ын дарга Т.Билэгт нар аж ахуйн нэгжид газар олгох захирамж
гаргаж Ц.Сундуй, Э.Ариунгэрэл, Д.Дашцэцэг гурав хэргийг гүйцэлдүүлж 240 удаагийн
захирамжаар 240 хэсэгт 2400 орчим га газар олгожээ. Ийн төлбөр болох 280 тэрбум
төгрөг нь Газрын албаны дансанд ороогүй бөгөөд хувьдаа завшсан гэж ярих хүмүүс байгаа.
Газрыг худал­даалахад тогтоосон хамгийн доод үнийг жишиг болгон тооцоход ийн
280 тэрбум болж байгаа гэсэн.

Энэ хэргийг дөрвөн жилийн хугацаанд
гүйцэл­дүүл­сэн бөгөөд хамгийн анх 2008 онд төр, аж ахуйн нэгж хамтран газар эзэмших
захи­рамж гарч байжээ. Ийнхүү 200 орчим аж ахуйн нэгж 280 тэрбум төгрөгөөр үнэлэгдэх
газрыг ямар ч төлбөр төлсөн баримтгүйгээр авчээ. Үүн дотор 100 сая, тэрбум төгрө­гийн
төлбөр төлөх ёстой байгууллага ч байгаа юм байна.

Л.МӨНХТӨР

Ховд аймгийн Алтай сум

-НҮҮЖ ИРЭЭД УДААГҮЙ БАЙГАА АЛТАЙ СУМЫН БҮХ ЗҮЙЛ ШИНЭ-
   
Захчин ястнуудын эх өлгий нутаг Ховд
аймгийн Алтай сум. Гурван мянга хол давсан хүн амтай Алтай сум гурван жилийн өмнө
Хөх үзүүр гэх газраас Бодончийн хав­цалын баруун талын хавтгай Боом ам хэмээх газарт
нүүж ирээд бай­гаа юм. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн хэдэн жил Монгол Улсад буурь сэлгэн
нүүсэн сум Алтай сумаас өөр байхгүй. Бүр нүүхдээ 30 гаруй километр нүүсэн гэж байгаа.
Шинэ нутагт буугаад удаагүй байгаа Алтай сум хэрхэн төвхнөж байгаа, иргэдийн аж
амьдрал хэрхэн өрнөж байгааг сурвалжлахаар Булган сумаас Алтай сум руу хө­дөллөө.
Алтай сум Булган сумаас 90 гаруй километрийн зайтай ажээ. Урд талаараа БНХАУ-ын
хилээр заагладаг уг суманд биднийг очих үед хоёр айл нүүж ирж байгаа харагдлаа.
Чиргүүлтэй “Зил 130” машины тэвшин дээр хашаагаа ачаад портер маркийн ачааны машин
дээр гэрээ ачсан байв. Харин нөгөө айл нь Ярантын боом­тоор хил давах гэж байсан  “Хово” маркийн ачааны машинаар бай­шин, хашааныхаа
банзыг ачаад, дээр нь гэрээ овоолоод ачсан байгаа харагдав. Дээрх хоёр айлын нүүдэлтэй
Ховд аймгийн Цэцэг суманд үйл ажиллагаа явуулж байгаад түр зогсолт хийгээд буй Хөшөөтийн
уурхайн засмал замаас хойшоо Алтай сум руу салах гэж байхад нь таарсан юм. Алтай
сумын иргэн Баяржаргал, Мөнхсайхан гэх хоёр айл хуучин сумынхаа туурин дээрээс нүүж
ирж байгаа нь энэ аж. Тэдэнтэй мэнд мэдэлцээд, сум орон нутгийн талаар хөөрөлдлөө.
Мөнхсайхан гэх 40 орчим насны залуу “Боомна аманд манаа сумнаахан нам нүүж ирчкээд
байтал мануус шинэ ир­жайнай. Сумнаан өврийн гудам­жинд газар өгч байниш. Тэнд нам
буудаг санаатаал. Сумнаас зааж өгсөн тэр газар нь нам сургууль, Засаг дарганаан
тамгаан газраас ойрхон санж л. Көк үзүүр гээд хуучин сумна ор газраасаа нүүеэ гэсэн
чинь  манай кокшин аав нүүх гүва гээд зөрайд
тэгээд ингээд өнайдрийг күргэж байнаш. Саянаа зун өнгөрээд мануус 49 хоногааг нь
гүйцээгээд ирж байнайм” хэмээн ярив. Харин Баяржаргал гэх 30 хүрэх гэж байгаа болов
уу гэмээр залуу “Сумнаа хуучин сургуул, цэцэрлэг, закиргаа, эмнэлэг гээд бүх барилгыг
экнээс нь буулгаад экэлчиклээ. Аймагт дуудлага кудал­даа зарлаад авсан кампаан буул­гаад
авч байгаа гэнэш. Ирдэг өвлөөс наана Алтай сум байсан гэмайр туурь үлдчик шиг кэвтэй.
Ирэк кавар тэр кавийн когийг цэвэрлэк юм гэсэн гэж боддуу” хэмээн ярив. Захчин,
торгууд яст­нууд хоорондоо ярихаар халхчууд ойлгоход бэрх.

Тэдний ярьж буйгаар сумын захиргаанаас
эхлээд сумын айлууд тэр чигтээ нүүчихээр эвгүй байсан гэсэн. Одоо хуучин суман­даа
хэдэн хөгшин үхэр, малтайгаа амьдарч байгаа юм байна. Ирэх жилээс сумын төвийн цаана
байх багийн төвийг Хөх үзүүрт нүүлгэж ирэхээр болжээ.

“ЗА САЙХАН АМРУУЧ, КӨВӨН” ХЭМЭЭН
МЭНДЭЛДЭГ АЖЭЭ

Ийнхүү 20 гаруй километр шороон замаар
давхиад Алтай сумын төв рүү ороод ирлээ. Сумын урд хэсгээр олон айл шинээр ха­шаа
хатган бууж байгаа харагдлаа. Энд тэндгүй хашааны шон суулгах нүх ухаж байгаа хүмүүс.
Мөн мото­цикль унасан залуус сумын төвөөр сүлжилдэн давхих ажээ. Гудамжны үзүүрт
хоёр гурваараа зогсох захчин үндэсний хувцастай ахимаг насны хүмүүс зогсох нь сонин.
Ер нь захчин ястнууд их үндсэрхэг үзэлтэй байдаг бололтой юм. Нут­гийн хөгшчүүлтэй
очиж уулзхад өөдөөс мэнд мэдэхдээ хэзээний таньдаг хүн шиг “За сайхан амрууч, көвөн”
хэмээн мэндлэх. “Сайхан амарсан уу” гэж  хүнтэй
мэнд мэ­дээд заншчихсан юм билээ.  Нут­гийн
залуусын өмсөж эдэлж байгаа зүйлс бусад сумынхаас ялгагдаад байх зүйлгүй. Гэхдээ
Алтайн ну­руунд цас орж намрын сэрүүн унасан болохоор хөдөөнөөс мото­цикльтой орж
ирсэн залуус захчин ястны дээл өмсчихсөн байх аж. Алтай сумын иргэд Булган сумын
залуус шиг үнэтэй машин унаад байхгүй нэвс навс хийсэн УАЗ, Пургон, 69 гэх зэрэг
хойд хөршид үйлдвэрлэсэн машин  унадаг юм
билээ. Нутгийн ахмад настай хү­мүүс “Сүүлийн үед закчин ястны дээл кувцас өмсөкий
күн ковордоод байх юм. Сургуульд ороогүй күүк­дүүд көгшид л өмсөж байна” гэж ярих. 

СУМ ТӨЛӨВЛӨЛТ САЙН ХЭРЭГЖИЖ БАЙНА

Боомын ам гэх газар Алтайн нурууг
даваад төв зам дагуу байх учир Үенч, Булган цаашлаад хил давах гэсэн машин дайран
өнгөр­дөг болжээ. Үүнээс үүдэн жилийн дөрвөн улиралд хүн амьтны бараа харахгүй шахам
байдаг байсан Алтай сум хүний хөл хөдөлгөөнд дарагджээ. Бүр арав гаруй цайны газар,
дэлгүүр, дугуй засварын газартай болж төвхнөжээ. Гурван мянга гаруй хүн амтай сумын
40 гаруй айл өрх дээр дурдсан төрлүүдээр үйл ажиллагаа явуулж амьжиргаагаа дээшлүүлэх
болжээ. Мөн Үенч сумын захчин ястнууд Алтай суманд шилжин ирэх болсон гэнэ. Нүүж
ирээд удаагүй болохоор Алтай сумын бүх зүйлс шинэ. За­хир­гаа, сургууль, эмнэлэг,
цэцэрлэг, гээд бүгдийг улсын хөрөнгөөр шинээр бариад өгчихсөн байх аж. Мөн айл өрхүүдийн
байшин, хашаа гээд бүгд шинэ. Нүүхээсээ өмнө сум төлөвлөлтийн зураг төсөл гаргачихсан
юм байна. Тийм боло­хоор дэлгүүр гэхэд гэр хороолол  сумын захиргаа, сургууль зэргийн­хээ дунд байх
юм. Бүх дэлгүүрийг дээвэртэй барих сумын Засаг дар­гын тогтоол хүртэл гаргасан байна.  Тэгэхгүй бол нутгийн иргэд бай­шингаа барихдаа
дээвэр барилгүй ёотон шиг дөрвөлжин юм барьчих­даг гэнэ. Тийм төрлийн дээвэргүй
дөрвөлжин байшин хилийн цаа­дах суурингаар дүүрэн байдаг гэсэн. Харин цайны газрыг
сумын­хаа төвийн зам дагуу байрлуулжээ. Бусад сумын хувьд газар төлөв­лөлт байхгүй,
хаана, юу байгаа мэдэгдэхгүй болчихсон байдаг. Тэгвэл шинээр нүүж ирсэн сум бүгдийг
графикийн дагуу шийджээ. Хогийн жалга, бурхан болоочдоо нутаглуулдаг газраа хүртэл
сонго­чихсон байх юм. Сургуулийн до­туур байр цэцэрлэг, эмнэлгийн хөнжил, гудсыг
хүртэл бүрэн шинэчилсэн байна. 

Алтай сумын захиргааны бай­раар орлоо.
Сумын Засаг дарга нутгийн иргэдээ дагуулаад аймгийн төв явсан гэнэ. Харин Засаг
даргын орлогч Д.Ринченханд гэх эмэгтэй биднийг угтан авч уулзсан юм. Алтай суманд
өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулиар Ардчилсан нам ялсан гэнэ. Засаг дарга болоод орлогч
нь хоёулаа эмэгтэй. Сумын орлогч дарга “Анх нүүж ирж байхад дээр үеийн нэгдэл шиг
л байлаа. Сумын Засаг даргын Тамгын газар, цагдаа эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг бүгд
гэр барьчихсан. Хулдаасан хэвлэл дээр хаягаа бичээд гэрийнхээ бүслүүрт уячихаад
үйл ажиллагаагаа эхэлсэн юм. Гурван жилийн өмнө нүүж ирэхэд албан газруудын барилга
бүгд ашиглал­тад ороогүй байсан. Тэгээд гэр барьсан хэрэг. Харин одоо овоо тохижоод
байна. Захиргааны үүд­нээс эхлээд сумын төв талбай зэрэг бүх газрынхаа үүдэнд талбай
байгуулах гээд их ажил эхэлж байна. Сумын айл болгонд улсаас нүүхдээ зарцуул гэж
зуун мянган төгрөг өгсөн . Эхлээд  нутгийн
иргэд эсэргүүцэж байснаа төр захиргааны бүх байгууллага нь нүүгээд ирэхээр араас
өөрсдөө нүүгээд ирцгээдэг юм билээ. Тэгээд төвхнөж аваад байна” хэмээн ярив.

Харин сумын иргэд сум нүүсэн талаар
янз бүрийн санаа бодолтой байв. Г.Баянмөнх гэх иргэн нүүдэл болон шинэ байшин барих
зэрэгт 20 гаруй сая төгрөг гаргасан гэж ярьж байна. Бүх зүйлс шинээр эхэлж байгаа
болохоор өмхийрсөн намаг шалбаагтай газраас сэрүү­хэн дэнж бүхий газарт буусандаа
сэтгэл хангалуун байгаа гэдгээ хэлж байсан. Харин нутгийн ахимаг насны иргэд “Өсч
төрсөн нутгаа орхиод хүний хөлийн газар буучихлаа, гэмт хэрэг тасрахгүй гарах байх”
зэрэг ярьж байна лээ.

АЖИЛГҮЙ ЗАЛУУС УУЛНААС ҮНЭТ ЧУЛУУ
ТҮҮЖ МӨНГӨ ОЛДОГ

Алтай сумын иргэдийн ихэнх нь мал
аж ахуйгаар амьдралаа болгодог байсан юм билээ. Гэвч гурван жилийн өмнөх зуднаар
50 гаруй айл малгүй болоод сумын төвөө барааджээ. Тэд амьжир­гаагаа дээшлүүлэх мал
байхгүй. Дээр нь эрхэлсэн ажилгүй боло­хоор тэтгэмжийн мөнгөөр амь зуу­даг юм байна.
Алтай суманд ядуу айл өрх олон юм билээ. Гудамжаар гундуухан хувцас хунартай иргэн
цөөнгүй таарах аж.

Бодончийн ам хавиар утаат болор,  мана, геологийн янз бүрийн насны чулуулаг хурдастай
холбоо бүхий ховор, холимог, үнэт металл болон хагас эрдэнийн чулуу гялтгануур,
давсны нөөц бүхий орд илэрцүүд элбэг байдаг юм байна. Нутгийн залуус тэдгээр чулуу,
эрдэсийг түүдэг ч үнэд хүрэх нь цөөн учир амьдралд нэмэр болох нь бага хэмээн ярьж
байсан юм. Нутгийн залуус уулнаас түүсэн янз бүрийн үнэт чулуугаа аймгийн төв оруулж
килограммыг нь мянган төгрөгөөр өгдөг гэсэн. Бодончийн голоос өнгөрсөн хавар ус
татаад сумынхаа баруун хаяагаар урсга­жээ. Сумын баруун талын тэгш талбай дээр ойн
төгөл байгуулж, ногоо тарих юм гэнэ. Гэвч Алтай суманд өнгөрсөн хавар хүнсний ногоо
тарьсан нэг ч айл байхгүй гэсэн. Үржил шимт говийн баян бүрд бүхий газраас машинаас
шороо зөөж хөрсжүүлж байгаад ногоо тарих гэнэ. 

Нар хэвийхэд шинэхэн төвхнө­сөн буйд
сумын хөл хөдөлгөөн эрс татарч, хаа нэгтэй нохой боргох, байшин, гэрүүдийн цонхоор
цахил­гаан гэрэл ёлтойхоос өөр үзэх юмгүй эл хуль болох аж.  Энд нүүж ирэхээс өмнө буюу Алтай сумынхнан хуучин
бууриандаа байхдаа цагийн хуваарийн дагуу дизель моторын тусламжтайгаар цахилгаантай
залгадаг байсан аж. Нүүдэл суудал хийхийн өмнөхөн нь харин Хятадаас цахилгаан татаж,
24 цагийн гэрэлтэй болсон байна. 21 дүгээр зуунд лааны гэрэлтэй аж төрдөг байсан
Алтай сум шинэ газарт нүүж ирээд хөгж­лийн тухай ярьдаг болжээ. Сумын удирдлагууд
сум хөгжүүлэх мөн­гөөр хийх ажлынхаа төлөвлөгөөг гарга­сан гэсэн. Энэ Засгийн газрын
хугацаанд ийм ийм юм амжуулна, дараагийнхад нь ингэнэ гээд тусгайлан төлөвлөжээ.

3000 гаруй иргэнээ эд хөрөнгө, мал
хуйтай нь “ачаад” шинэ газар төвхнөсөн Алтай сумынхан одоо нүүдэл, суудлын тухай
биш тохи­жих, хөгжихийн тухай ярьж байна. Гэвч Алтай сумын иргэдэд ажлын байр үгүйлэгдэж
байна. Хөдөл­мөрийн насны зуу зуун залууст хийх ажил, эрхлэх хөдөлмөр алга. Уулзсан
хүн бүр “Хийх ажил л хэрэгтэй байна. Бусад нь болж байна. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл,
бизнесийн болоод бусад үйл ажил­лагааг манай суманд үүсгэх, өргөжүүлэхэд төрөөс
дэмжихийг уламжилж өгөөрэй” хэмээн захиж байв.

Үргэлжлэл бий…
Э.ХҮРЭЛБААТАР