Category: редакцийн-нийтлэл

Ирэх оны төсвийн төс­лийг боловсруулж дуу­саад Засгийн газраас
УИХ-д өргөн барьсан. Үүнийг өчигдрөөс УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэж эхэлж байна.
2014 онд манай улсын төсвийн нийт орлого зургаан их наяд 865 тэрбум, зарлага нь
долоон их наяд 275 тэрбум төгрөг байхаар төсөвлөгдсөн. Харин алдаг­дал нь 410.1
тэрбум төгрөг болж байгаа юм. Энэ нь төсвийн алдагд­лыг ДНБ-ий хоёр хувьд багтаана
гэсэн Төсвийн тогтвортой байдлын ту­хай хуульд нийцэж байгаа аж. Дэлхийн зах зээлд
зэс, алт болон уул уур­хайн эрдэс баялгийн бү­тээгдэхүүний үнэ хэд бай­на гэж тооцоолсноос
тө­сөв ямар байх нь шалт­гаалдаг гэдэг. Тэгвэл ирэх жилийн төсөвт зэсииг
6,242.0 ам.доллар, бо­ловс­руулсан нүүрсний үнийг 115.9 ам.доллар байхаар тусгажээ.
Уул уурхайн салбарынхан ирэх жил улсын төсөвт нэг их наяд 424 тэрбум төг­рөгийн
орлого оруулах юм байна. Харин Оюу толгой 161.5 тэрбум төг­рө­гийн орлого төвлөрүү­лэхээр
болжээ. Тэгвэл “Эрдэнэт үйлдвэр” 185.7 тэрбум төгрөгийн ашиг оруулахаар төлөвлөсөн
байх юм.

ЦАЛИН, ТЭТГЭВЭР НЭМЭХЭД 200 ТЭРБУМ
ТӨГРӨГ ЗАРЦУУЛНА

Монгол Улсын төсвийг бүрдүү­лэгч гол
эх үүсвэр нь татвар. Гэхдээ ирэх оны төсөвт элдэв төрлийн татварын дарамт тусгагдаагүй,
хуучнаараа төлөвлөгдсөн юм бай­на. Манай улс гадагшаа экспорт­лох нэг баррель нефтийн
үнээ 99 ам.доллараар тооцож, төсөвт то­дор­хой хэмжээний орлого оруула­хаар тусгасан
байна лээ. Мөн Навигацийн орлогоор төсөвт 54.9 тэрбум төгрөг орж ирнэ хэмээн тооцоолжээ.
Энэ нь Монголын нутаг дээгүүр өнгөрөх нислэг бү­рээс авах төлбөр юм байна. Өмч хувьчлалаас
бага хэмжээний орло­го төсөвт ирнэ. Тухайлбал, Хөтө­лийн цемент шохой хувьцаат ком­па­нийг
хувьчилснаар 25 тэрбум төгрөгийн ашиг гарах юм байна. Түүнчлэн төрийн өмчит хувьцаат
компаниудын  ногдол ашгаас төсөвт орлого оруулахаар
тооцжээ. Энэ бол төсөвт суух татварын бус орлогууд юм.

Тэгвэл зарлага тал дээр энэ жил бүсээ
чангалах бодлого хэрэгжих бололтой. Зарим шаардлагагүй зардлуудыг танахаар болсон
бай­на. Тухайлбал, элдэв төрлийн эд хогшил худалдан авах, гадаад томилолтоор явах,
гадаадын зочид төлөөлөгчдийг урьж, сургалт семи­нар хийх ажлуудыг хязгаарлах гэнэ.
Цахилгаан, эрчим хүчний үнэ тариф нэмэгдэж байгаа учраас эрчим хүчний компаниудад
төсвөөс олгох татаасыг багасгаж байгаа юм байна. Үүний оронд цалин тэтгэв­рийг ирэх
оноос үе шаттайгаар нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж, 200 тэрбум төгрөгийг хуваарилсан байна.
Мөн хүүхдийн 20 мянга, оюутанд сар бүр олгодог тэтгэлгийг үргэлжлүүлэн өгөхөөр болжээ.
Үүнээс гадна мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвд суралцагчдын 45 мянган төг­рөгийн
тэтгэлгийг их, дээд сургуулийн оюутнуудынхтай дүйцүүлж, 70 мянгад хүргэхээр болжээ.
Цааш­лаад боловсролын салбарт 34 тэрбум, эрүүл мэндийн салбарт 44 тэрбум, шинээр
хөрөнгө оруулалт, ажиллах хүчний  зар­далд 23 тэрбум төгрөгийг төсвөөс гаргахаар
тооцоолсон байна. Ажил­ласан жил, тэтгэврийн даат­галын шимтгэлээ нөхөн тооцуул­сан
70 гаруй мянган хүнд 31 тэрбум төгрөг олгохоор тусгаж. Арьс шир­ний урамшуулалд
ирэх онд төсвөөс 20 тэрбум төгрөг өгөхөөр тус тус төлөвлөсөн байна.

АЛЬ ДАРГАД ХЭДЭН ТӨГРӨГИЙН ТӨСӨВ
ХУВААРИЛАВ

Харин төсвийн ерөнхийлөн захирагчдад
ирэх жил ямар хэм­жээний төсөв хуваарилагдсаныг одоо сонирхуулъя. Ерөнхийлөг­чийн
тамгын газарт гэхэд 9.6 сая төгрөг, УИХ-ын даргад 22.9 сая төгрөг, Ерөнхий сайдад
118 сая төгрөгийн төсөв ногджээ. Төсвийн 34 ерөнхийлөн захирагч байдгаас ирэх жил
хамгийн их мөнгө Сан­гийн сайд Ч.Улаан, Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөр
нарт очихоор хуваарилагдсан байна. Тэд сайдын багцдаа тус бүр тэрбум гаруй төгрөг
авахаар бол­жээ. Харин Уул, уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд
Н.Батбаяр нарт бусдыг нь бодвол бага мөнгө хуваасан байна. Өөрөөр хэлбэл, Д.Ганхуяг
сайд 25.3 сая, Н.Батбаяр сайд 58.4 сая төгрөг тус тус авахаар болжээ. Бусад сайд
нарын хувьд 100-гаас дээш сая төгрөгийн төсөв авахаар багцдаа суулгасан байна. УИХ-аас
томилогддог төрийн байгууллагын дарга нар дотроос шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга
хамгийн их буюу 46.4 сая төгрөгийг төсвөөс хуваарилуулж чадсанаар тодрох бололтой.
Харин СЕХ-ны даргад ердөө 900 гаруй мянган төгрөг ногджээ.

ХӨВСГӨЛ АЙМАГ ТӨСВӨӨС ХАМГИЙН
ИХ ДЭМЖЛЭГ АВАХ ЮМ БАЙНА

Орон нутгийн төсөв бие дааж байгаа
гэх боловч ирэх жил тэдэнд дэмжлэг өгөх хэвээрээ юм байна. Тиймээс аймаг, нийслэлд
ирэх жил төс­вөөс хичнээн төгрөгийн дэмжлэг үзүүлэхээр болсныг энд танил­цуулъя.
Нийт 17 аймагт 162.7 тэрбум төгрөгийн санхүүгийн дэмж­лэгийг улсын төсвөөс олгохоор
төлөвлөжээ. Үүнээс хамгийн их дэмжлэгийг Хөвсгөл аймаг авахаар байна. Тус аймаг
нийтдээ 19.1 сая төгрөгийг төсвөөс хүртэх эрхтэй болжээ. Харин араас нь Өвөрхан­гай
аймаг орсон байна. Тэд­нийд 13.9 сая төгрөгийг төсвөөс дэмжлэг болгон өгөхөөр болжээ.
Архангай, Баянхонгор аймаг тус тус 12 сая гаруй төгрөгийг төсвөөс авахаар болж удаах
бай­руудад жагсчээ. Тэгвэл Дархан-Уул, Орхон, Өмнөговь, Дорноговь аймаг болон Улаанбаатар
хотын хувьд улсын төсвөөс ирэх жил нэг ч төгрөгийн дэмжлэг авахгүйгээр зүтгэх нь.
Учир нь тэд өөрсдийнхөө олох орлогоо­роо бусад аймгийг хол хаяжээ. Нийслэлийн ирэх
оны төсвийн орлого гэхэд 459,1 тэрбум төгрөг байх гэнэ. Улсын төсвөөс бага дэмжлэг
авч буй аймгаар Булган тодрох нь ээ. Тус аймаг ердөө 2.4 сая төгрөг авах бол Сэлэнгэ
аймагт 4.4 сая төгрөг хуваарилагдахаар төсөвлөгджээ. Мэдээж энэ бол төсвийн төсөлд
тусгагдсан тоонууд. Харин хэлэл­цүүлгийн явцад гишүүд “Манай аймагт бага мөнгө хуваариллаа.
Ад шоо үзлээ” гэх мэтийн их хэрүүл үүсгэдэг жамтай. Үүний эцэст дээрх тоонуудад
өөрчлөлт орж магадгүй юм.

2014 онд хэрэгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын
төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламж гэх урт жаг­саалт төсвийн төслийн хавсралтад
бий. 2013 онд хэрэгжиж амжаагүй ажлууд ирэх жил рүү шилжиж байгаа нь мэдээж. Тэр
бүхнийг тоочно гэвэл сонины хуудас хүрэл­цэхгүй биз ээ.  Хэдийгээр ирэх онд шаардлагагүй зарим урсгал зард­лыг
төсөвт танахаар байгаа ч хөрөнгө оруулалтын зардал дээр бүсээ чангалах бодлого барихгүй
юм байна гэж ойлгогдож байгаа. Гэхдээ хэлэлцүүлгийн явцад төс­вийн хөрөнгө оруулалтаар
хэрэг­жүүлэх төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийг обьект бүрээр нь ярьж, хөрөнгө
мөнгийг нь танах асуудал яригдаж магадгүй юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Made in Mongolia” гэсэн шошготой
брэндүү­дийн нэгд яах аргагүй ордог бүтээгдэхүүн бол  оймс. “Янмал”, “Гэр”, “Мон­гол оймс”, “Тод оймс”  компанийнхан оймс хийх техник технологиороо дэлхийд
Италийн дараа ордог солонгос маши­наар даавуун, ноосон, ноолууран, урт, богино гээд
төрөл бүрийн оймс үйлдвэрлэж байна.  Бид энэ
удаа оймсны үйлд­вэрүүдийг сурвалжилсан юм. Сурвалжлахаар оч­сон эхний газар маань
“Янмал” үйлдвэр. Мене­жер­тэй нь холбогдож байрш­лыг нь заалгаж аваад Хайлаастын
хоёр­дугаар буудал дээр оч­лоо. Хайх гэж цаг авсан­гүй. Зам дагуу барьсан гурван
давхар томоо гэгч тоосгон байшингийн гадна “Янмал” гэсэн хаяг хаджээ. Үйлдвэр нь
нэг давхартаа байрладаг юм байна. Хаа сайгүй 
оймс өрсөн цэлгэр өрөөнд за­луус завсар чөлөөгүй ажил­лацгааж байв. Дан залуус
ажилладаг боло­хоор хөгжим тавиад  өгчих­дөг
гэнэ. Хөнгөн хэмнэлтэй ая чанга дээр нь тавьчихсан ажиллаж өгч байна. Энд 60 гаруй
хүн ажилладаг юм байна.

“Янмал”-ыг анх байгуулсан
Лхаг­важав биднийг очиход байсан­гүй. Менежер В.Отгонболд бидэнд үйлд­вэ­рээ танилцуулсан
юм.  Лхаг­ва­жав эхнэртэйгээ Солонгост оймс­ны
үйлд­вэрт нэлээд хэдэн жил ажилласан гэнэ. Ирэнгүүтээ  гэрийнхээ нэг өрөөнд хоёр машин ажиллуулж оймс
хийж эхэлжээ.  Эхэндээ аятайхан амьдрахын
тулд эхэлсэн үйлдвэрлэл нь сүүлдээ өдөрт 10 мянган оймс өлхөн гарга­чих­даг том
үйлдвэр болтлоо өргөжжээ. В.Отгон­болд “Манай үйлдвэр 2006 онд бай­гуу­лагд­сан
гэхээр бараг найман жил болчихсон юм байна. Захирлыг анх гэртээ хийсэн оймсон­доо
шошго хадаад зах дээр очиход хүмүүс “Хятад оймсон дээр монгол ярлик наачихаад юундаа
худлаа хэлээд байгаа юм” гэж загнацгаагаад авахгүй байсан гэдэг. Тэр үеийг бодвол
манайхан их гоё болсон. Үндэсний үйлдвэр­лэл­дээ сэтгэлтэй, элэгтэй ханддаг болсон
шүү” гэж ярилаа.

“Янмал” үйлдвэр дээр  оймсыг дөрвөн дамжлагаар хийж байна. Эхний дамжлага
нь компьютер дээр загвар дизайнаа гаргах гэнэ. Үйлд­в­эрийн өрөөнд байгаа  хоёр компью­тер дээр оймсны хээ, хэл­бэр, хэмжээ,
өнгө энэ тэрийг нь зураад хийчихдэг аж. Тэгээд оймс хийх машин руугаа команд өгнө.
Команд авсан машин нь л оймсоо хийчихдэг юм байна. Машинаас гар­сан оймсны ердөө
урд хамрыг нь нийлүүлж оёх л дутуу. Ийм ид шидтэй машин бидний орсон тасал­гаанд
51 байна лээ. Оймсоо хэдэн өнгөтэй, ямар хээтэйгээс хамаарч утаснуудаа сүвлэчихнэ,
тэгээд л үлдсэн бүх ажлыг машинд даатгадаг аж.

Хоёр дахь дамжлага
дээр ажил­ла­даг машин  оймсны  урд хэсгийг ний­лүүлж оёх үүрэгтэй. Гуравдугаар
дамжлага нь  бэлэн болсон оймсоо уураар индүүдэх
гэнэ. Сүүлийн дамж­лага нь мэдээж шошго хадаж, уутлах. Нэг иймэрхүү процессоор бидний
өмсдөг оймс үйлдвэрлэгддэг юм байна. Сонир­хуулж хэлэхэд”Говь”, “Гоёо” зэрэг ноолуурын
үйлдвэрүүд эднийд захиалга өгч оймсоо хийлгэдэг юм билээ. Биднийг очиход “Алтай
кашемир”-ын оймсыг хийж байв.

Бүх машинаа Солонгосоос
оруулж иржээ.  Хөвөн даавуун оймс хийдэг утсаа
мөн Солонгосоос оруулж ирдэг гэнэ. Харин сарла­гийн хөөвөр, тэмээ, хонины ноос,
ямааны ноолууран оймсныхоо утсыг Хятадаас оруулж ирдэг аж. Эндээс авах гэхээр нэг,
хоёр дахин илүү үнэтэй байдаг болохоор урд хөршөөс импортолдог юм байна. Түүхий
эдээ гаднаас оруулж ирдэг болохоор валю­тын ханшийн чангарал бүтээгдэхүүнийх нь
үнэд нөлөөлжээ. Нэг оймсон дээрээ 200 төгрөг нэмсэн гэж менежер нь тайлбарлаж байв.
“Янмал”-ынхан утас ээрэх үйлдвэр байгуу­ла­хаар судалгаа хийж эхлээд бараг жил болжээ.
“Утсаа эндээ хийгээд эхэлбэл гадны нөлөөгөөр үнэ өснө гэсэн эрсдэлгүй болох гээд
байна” хэмээн В.Отгонболд бидэнд сонирхуулав.

Үйлдвэрийнхээ  хоёр давхарт нэрийн барааныхаа дэлгүүрийг нээжээ.
Томоо гэгч өрөөнд оймсыг төрөл төрлөөр нь өрчихөж. Урт, богино, элдэв өнгийн, зүсэн
бүрийн оймс өрсөн тавиуруудыг сонирхож жаал алхав. Үйлдвэрийн үнэ нь гадуур зардаг
үнээсээ хамаагүй бага юм. Хүүхдийн тэмээний ноо­сон оймсыг гэхэд энд 2400 төгрөгөөр
зарж байлаа. Эдний нэрийн бараа­ны дэлгүүр Хайлаастаас гадна хоёр газар ажилладаг
гэнэ. Нэг нь гуравдугаар эмнэлгийн чанх урд талд зам дагуу, нөгөө нь Зүүн дөрвөн
замын ойролцоо байдаг East худал­дааны төвийн урд талд байрладаг аж. Нэрийн барааны
дэлгүүртээ жижиг­лэнгийн, бөөний гэсэн хоёр үнээр үйлчилдэг юм байна. Гэхдээ жижиг­лэн­гийн
үнэ нь бөөний­хөө­сөө 200 төгрөгийн л зөрүүтэй 
юм билээ.

Эднийх Нарантуулын
цагдаа нар­тай хоёр жил хамтарч ажиллаж байгаа гэнэ. Учрыг нь сонирхоход В.Отгон­болд
“Хулгайн оймстой тэмцэх гэж тэр л дээ. Цагаан сараар “Монголд үйлд­вэр­лэв” гэсэн
шошготой янз бүрийн оймс гараад ирдэг юм.  
Урдаас хямдхан оруулж ирээд монгол хаяг наачихдаг. Чанаргүй оймсон дээр монгол
шошго наах нь үндэсний үйлдвэр­лэгч­дэд хортой. Бүр манай шошгыг урдаас оруулж ирсэн
тэмээ­ний ноос шиг өнгө оруулсан оймсон дээр хүртэл хадсан тохиол­дол гарсан. Уг
нь харахад ялгаа нь андашгүй л дээ. Гэхдээ ийм явдал гараад байх нь хэрэглэгчийн
сэт­гэл­гээнд нөлөөлөх эрсдэлтэй бай­даг” хэмээн хэлээд  толгой сэгсрэв.

Үйлдвэрийг сонирхох
зуур тэрээр  “Биднийг олонд таниулж зах зээлээ
олоход манайхаас оймс бөөндөж авч, зардаг наймаачид их тус болсон. Харин супермаркетууд
маань жаахан хүнийрхүү хандах гээд байдаг. Ойм­соо төрөл төрлөөр нь тавья гэхээр
зай байхгүй гэдэг хэрнээ импортын ойм­сыг өнгө өнгөөр нь төрөлжүүлээд дэлгэчих жишээний”
гэж яриагаа үргэлж­лүү­лэв. Скай, Номин, Миний дэлгүүр, Смарт худалдааны төв,
Everyday сүлжээгээр эдний оймсыг албан ёсоор борлуулдаг юм байна.

Оймсыг нь хувь наймаачид
ихээр авдаг гэж худал­дагч охин ярьж байв. Тэмээ, хонины ноосон оймснуудыг нь Орос,
Хятад руу их гаргадаг  аж.

Бидний орсон дараагийн
үйлд­вэр “Монгол оймс”. “Янмал”-ын ердөө хажууханд хоёр давхар тоосгон бай­шинд
үйлдвэрийн ажил нь өрнөдөг юм байна. Залгаа гурван давхар шар байшин саяхан өргөт­гөсөн
гэдгийг илтгэнэ. “Янмал”-ын захирлын дүү Ц.Отгонбаяр энэ үйлдвэрийн захирал нь. 2009 оны 12 дугаар сард “Янмал”-аас өрх тусгаарлажээ. Оймсны зах зээл дээр өрсөлдөөн
бий болгож, өөр өөрийн өнгөтэй брэнд бий болгох гэж өрс тусгаарласан гэнэ. “Монгол
оймс” үйлдвэрт хорь гаруй хүн ажиллаж байв. Хагас бүтэнд сайнд оюутнууд ажиллуулахаар
гуч гараад явчихдаг аж. “Өдөрт мянга гаруй оймс гаргачихдаг” гэж Ц.Отгонбаяр ярив.
Түүхий эдээ татдаг орнууд, үйлдвэрийн ерөнхий процесс “Янмал” шиг юм. Сүүлийн үед
супер­маркет, зах, худалдааны төвүү­дээр “Тод оймс” гэсэн шош­го­той оймснууд ихээр
зарагдах бол­сон. “Тод оймс” үйлдвэр ч гэсэн “Янмал”-аас өрх тусгаарлажээ. Ах дүү
гурав оймсны гурван том үйлд­вэ­рийг тус тусдаа толгойлж яваа юм байна. Энэ гурвын
гол ялгарах зүйл нь загвар дизайн гэнэ. Ц.Отгон­баяр “Манай гурван үйлдвэ­рээс гарсан
оймснуудыг хэн ч, хаа­наас нь ч харсан, аа энэ Тод оймсынх юм байна, харин энэ Янмалынх
байна шүү гэж ялгаж чаддаг. Бид ийм зорил­гоор л бизнесээ тус тусдаа эрхэлж байгаа
юм” хэмээн ярьж байлаа. “Монгол оймс” Оюу толгойн захиалгаар оймс нийлүүл­дэг аж.
Өвлийн цагаар захиалга нь ихэсдэг гэнэ.

Мөн л үйлдвэрийнхээ
байранд нэрийн бараа­ны дэлгүүр нээжээ. Оймсыг төрөл, өнгөөр нь ёстой л өрөх шиг
болжээ. Худалдагч Ариунгэрэл “Хүмүүс их орж ирдэг. Бас наймаачид бөөндөж авна. Нэг
дор 100-1000 ширхэг оймс худалдаж авдаг юм” гэж ярив. Ц.Отгонбаяр “Бид анх нэг сонир­хол­той
судалгаа хийж байсан юм. Хятад оймсыг нэг хүн сард хоёрыг өмсдөг байсан. Сард хоёр
гэсэн тоог хоёр сая долоон зуун мянган хүнээр үржүү­лэ­хээр овоо тоо гарна. Сая
бид бас судалгаа хийлээ.  Манай оймсыг авсан
хүн өвөл, зундаа  гурав, дөрвөн оймстой байхад
л болчи­хож байна. Чанар нь сайн учраас эдэлгээ сайтай байгаа хэрэг л дээ” хэмээн
ярьж байлаа. “Янмал”, “Монгол оймс”, “Тод оймс”-ынхон нийлээд оймсны зах зээлийн
15  хувийг л хангадаг гэнэ. 

“Монгол оймс”-оос
гараад “Тод өнгө” үйлдвэр рүү явлаа.  Долоон
буудлаар уруудаад явахад таардаг “Макс” супермаркетын хажууд үйлдвэ­рээ байгуулжээ.
“Янмал”, “Монгол оймс”-оо бодвол цомхон юм. Гэхдээ оймс хийдэг бүх л процесс энд
явагдаж байна. Өнгөр­сөн жил байгуулагджээ. Үүдээр оронгуут нэрийн барааны дэлгүүр
угтлаа. Оймснууд нь нөгөө хоёроо­соо тод өнгө, хурц шийдэлтэй хээ хуар, зураг чимэглэлээрээ
ялгарч байв. Хүүхдийн оймс гэхэд мики маус, хүн аалз, бэтмэн гээд хүүхэл­дэйн киноны
төрөл бүрийн зураг­тай юм. Ийм зурагтай оймснуудыг ээж, аавууд хүүхдүүддээ их авдаг
гэнэ. Үнэ нь үйлдвэрийн үнээрээ боло­хоор тун боломжийн санагдав. За тэгээд “Мон­гол
оймс”, “Янмал”-ын нэрийн барааны дэлгүүрт өрөөс­тэй тэмээ, хонины ноос, ноолууран
оймснууд ч төрөл бүрээрээ өнгө алаглаж байна. Биднийг очиход жар эргэм насны  эмэгтэй оймс сонирхоод зогсч байв. “Монгол­чууд
маань сайхан юм хийдэг болжээ.  Эмээ нь үндэсний
үйлдвэ­рээ  дэмжье гэж бодож явдаг хүн. Сая
хажуугаар нь өнгөрч яваад хаягийг нь хараад ороод ирлээ. Хачин сайхан дэлгүүр юм”
гэж магтаад авав. Б.Мядаг гуай энэ хавьд амьдардаг гэнэ.  

“Тод оймс”-ынхон өдөрт
6000-7000 оймс хийдэг юм байна. Гучаад ажил­тан­тай, оймс сүлжих 19 машинтай гэнэ.
Индүүний тасагт ажилладаг С.Өлзийбаяр “Би өмнө өмнө нь хятад оймс аваад өмсчих­дөг
байсан л даа. Үйлдвэртээ ажилласнаас хойш монгол ойм­сон­доо дуртай болсон. Хамаатнуу­д­аа
хүртэл монгол оймс руу урвуул­сан. Наад зах нь чийг татахгүй, цоорохгүй, эдэлгээ
сайтай. Хоёр  хүүхдэдээ хэдийг аваад өгчихсөн,
одоо хүртэл өмсөөд л байна. Уг нь оймс тэсгээдэггүй нөхөд байгаа юм” гэж хэлээд
инээв. Загвараа өөрс­дөө ярьж байгаад гаргачихдаг гэнэ. Зарим үед долоо хоногт нэг
удаа  загвараа шинэчлэх тохиолдол ч гардаг
аж. Дунджаар сард нэг удаа оймсныхоо загварыг шинэчилдэг юм байна.  

Бидний орсон сүүлийн
газар маань Бэлхэд байрлах “Гэр” оймсны үйлд­вэр. Гурав, дөрвөн жилийн өмнөөс бий
болсон энэ брэнд өнгөрсөн хавраас үйлд­вэ­рээ барьж энд төвхнөжээ. Ойм­соо “Янмал”
үйлдвэрт захиалга өгч хийлгэдэг байж. Бэлхийн хуучин эцэст зам дагуу үйлдвэрээ барь­жээ.
Бид­нийг очиход үйлдвэрийн байшингийн­хаа гадна талын дулаал­гыг хийж байв. Хоёр
давхар тоосгон байшин дотор ажил ид өрнөж байна. Мөн л Солонгос технологиор үйлдвэрлэлээ
явуул­даг гэж байлаа. Үйлдвэрлэлийн процесс нь “Янмал”-тай адилхан юм. Оймсоо өөрөө
нэхээд, сүлжээд гаргаад ирдэг ухаалаг машин эд­нийд 19 байна. Ирэх хавраас өргөтгөл
хийж машиныхаа тоог 30 болгож нэмэх бодолтой байгаа гэнэ. “Гэр” оймсны үйлдвэрийн
захир­лыг Ж.Ганбат гэдэг юм байна. Хүргэн ахтайгаа нийлж энэ үйлдвэрийг байгуулжээ.

Үйлдвэрт нь ороход
ажилчид ид ажиллаж байв. Оймс сүлжих машины хажууд оймс эргүүлж зогсоо  охинтой ганц, хоёр үг солилоо. Оюунаа гэж өөрийгөө
танилцуулсан энэ охин эднийд ажилд ороод долоон сар болж байгаа гэнэ.  Оймс эргүүлэх ажил хийдэг юм байна. Индүүдэх ажил
дээр ч дөр суужээ.

 Ж.Ганбат “Манай компани оймс нэхдэг утсаа Солонгосоос
оруулж ирдэг. Саяхан Туркээс сунадаг утас оруулж ирсэн.  Хорь гаруй 
хүн ажиллуулж байна. Сардаа 90 мянган оймс гаргаж байна.  Нэг хүн сард ганц оймс авна гэж бодоход л Улаанбаатарт
сардаа сая оймсны хэрэглээ байна. Гэтэл одоо ажил­лаж байгаа дөрвөн үйлдвэр ний­лээд
нийт хэрэглээний 20 хувийг ч хангаж чадахгүй байгаа. Тийм болохоор үйл ажиллагаагаа
өргөт­гөж, компаниа томруулах бодол бий” гэж ярилаа. Компаниа том­руулъя гэхээр
зээл олдохгүйн зовлон байдаг болол­той. Жижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих зээлийн шугамаар
өнгөрсөн хавраас зээл хөөцөлдөж эхэлжээ. Санхүүжилт байхгүй гэсэн шалтгаанаар өнөөг
хүртэл шийдэгдээгүй байгаа аж.  Арилжааны
банкнаас зээл ава­хаар хүү өндөр байдаг гэнэ. “Гэр” оймсны үйлдвэр 240 сая төгрөгийг
жилийн 22 хувийн хүүтэйгээр банк­наас зээлжээ.

Үйлдвэрийн байрандаа
нэрийн барааны дэлгүүрээ нээжээ. Бэл­хийн­хэн сүүлийн үед эднийхээс үйлдвэ­рийн
үнээр нь оймс их авах болсон гэнэ. Гадуур 18 мянган төгрөгөөр зарагддаг ноосон оймс
энд 9000 төгрөгөөр зарагдаж байв. “Би аавдаа хайртай”, “Би ээждээ хайртай” гэсэн
бичигтэй оймснуудыг нь хүүхдүүд их авдаг гэнэ. Зарим аав, ээжүүд ийм бичиг­тэй оймснуудыг
өнгө ижилсүүлж аваад нэг хөлд нь аавдаа хайртай, нөгөө хөлд нь ээждээ хайртай гэсэн
бичигтэйг нь өмсүүлчихдэг гэж Ж.Ганбат сонирхуулав.

Эдний нэрийн барааны
дэл­гүүр аравдугаар хорооллын “ХААН” банкны  
эсрэг талд байдаг юм байна. Супер­мар­кетуудаар ч бүтээгдэхүүнээ бор­луул­даг
байна.   Өнөөдөр  Улаанбаа­тарт бидний үйл  ажиллагааг нь сур­вал­жилсан дөрвөн үйлдвэрээс
гадна  “Сод оймс” гэдэг үйлдвэр  Чингэлтэйд тав, зургаан сүлжигч машинтайгаар дөнгөж
байгуулагдаад байгаа гэсэн. Цаашдаа ч оймсны үйлдвэр байгуулах зах зээлийн орон
зай байгаа гэж оймс үйлдвэрлэгчид ярьж байлаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын гавьяат жүжиг­чин
С.Дамдин гуай­тай ярилцлаа. Драмын урла­гийн тайзнаа хамт­ран ажиллаж ирсэн жүжиг­чид,
шавь нар нь түүнд зориулан хүндэтгэ­лийн тоглолт хийхээр болжээ. Тоглолт маргааш
UB Palace-т болох юм байна.

-Таныг тоглолт хийнэ гэсэн мэдээлэл
байна. Ямар тоглолт хийх гэж байна вэ?

-Би их урлагтай амьдра­лаа холбоод
50 жил болж байгаа юм. Оюутан цагийн дөрвөн жил дээр УДЭТ-т дөчин зургаан жил ажил­лаад
тавин жил. Сая би театртаа хүсэлт тавилаа. Бие хаа гайгүй байгаа дээрээ нутаг орондоо
очиж агаар салхинд гардаг юм уу даа, Одоо ингээд би театраасаа явъя даа гэж хэлсэн
юм. Тэгээд манай Болд-Эрдэнэ “Шинэ үе”, “Өн­гөт инээд”, “Х ТҮЦ” продакш­ны залуу­чуудтай
ярилцаад эд нар маань надад зориулж хүндэтгэлийн тоглолт хийж өгье гэж ший­дэц­гээжээ.
Та дуучидтайгаа ярь гэлээ. “Ха­ран­га” хамтла­гийн Лхагва­сү­рэн гэж сайхан дуучинтай
эхлээд ярилаа. Өө тэгэлгүй яахав, Дамдин гуай. Би Дэл­гэр­мөрөн, Амараа хоёр дүү­гээ
дагуулаад очъё гэлээ. “Чингэс хаан”-ы Жаргал­сай­хан, гавьяат жүжигчин поп Сарантуяа
нартай ярилаа. Өө, тэгье тэгье гэлээ. Ариу­наа­тай ярьсанд нэг тоглолт­той байгаа,
давхацчихгүй бол тэгье л гэсэн боловч тоглолт нь нэг өдөр байж таарч байх шиг байна.
За, тэгээд манай нутгийн Амгаа зааны охин Ширмэнтуяа оролцоно гэсэн. Тэгээд надтай
хамт ажиллаж ирсэн дунд, залуу үеийн жүжиг­­чид маань оролцох юм. Ингээд миний төрсөн
нутаг Булган аймгийн Бугат сумын нутгийн зөвлөл дэмжээд хүн­дэт­гэ­лийн тоглолт
хийхээр боллоо.

-Та тэгэхээр төрсөн нутаг­таа суурьшина
гэж бодож байгаа юм уу?

-Үгүй үгүй. Ирж очин бай­на. Тэнд
манай хүүхдүүд, ах дүү нар байна.

-Драмын театр дэлхийн сон­годог
жүжгүүдийг өөрийн тайз­наа ид босгож бүтээж байсан жар далаад оны үед та театрт
оржээ. Тэр бахар­хам орчин нөх­цөлд хөл тавихдаа та хэдэн настай байв?

-Энэ хооронд би зуун тавиад жүжгийн
гол, туслах дүрд тоглосон байна.

– Намдаг, Ойдов, Ванган нарын шинэ
шинэ жүжгүүд, дэл­хийн сонгодог том том жүжгийг дараалан тавьсан нь нийгмийн оюуны
боловс­ролд маш том шинэтгэлийг авчирсан байж таарна. Жаран хоёр гурван оноос хойшхи
арав гаруй хориод жилийн ажил байжээ. Олон нийтийн хандлага чухам ямар байсан бэ?

-Жүжиг тавина гэдэг чинь нийгэмд оюун
санааны тэ­жээл өгч байгаа хэрэг юм  шүү дээ.
Хүмүүс үзсэн жүжгийнхээ дүрээс сурал­цана гэж том юм байдаг. Түүнээс биш бие бие­нээ­­сээ
илүү гарах гэж, өрсөл­дөх гэж жүжиг тавьдаг­гүй.  Би бол сонгодог жүжгүү­дийн бага сага дүрүүдэд
тоглосон. Ер нь би монгол төрхийн жүжигчин л дээ. Тийм боло­хоор үндэсний жүжигтээ
их тоглосон, монгол талын дүрүү­дийг нэлээн хийсэн. Намдаг гуайн жүж­гүүд гэхэд
л тэр чигээрээ түүх шүү дээ. Үндэсний соёл, заншил бүх юм жүжигт нь байж байдаг.
“Арын албаныхан”, “Ээдрээ”, “Цэрэн хаа­чив”, “Шинэ бай­шинд” гээд жүжгүү­дэд нь
тоглолоо.  “Маш нууц”, “Буцах хаяг” гэхчилэн
үндэс­ний сай­хан сайхан жүжгүүд­дээ тоглосон.

-Таны багш хэн бэ?

-Ч.Лодойдамба гуайн эх­нэр, ардын
жүжигчин Долгор­сүрэн шүү дээ. Их хүнлэг сайхан сэтгэлтэй хүн. Ер нь тэр үед сэтгэл
муутай, бие биедээ тусалдаггүй хүн байгаагүй юм.

-Тантай нэг үед театрт орж ирсэн
залуучууд хэн хэн байв?

-Багшийн дээдийн дра­мын ангийн хоёр
дахь төгсөл­төөр би орж ирсэн. Анхны мэргэжлийн жүжигчнээр бэлт­гэгдсэн Мэндбаяр,
Лхамхүү, Бужгар, Буриадын гавь­яат жүжигчин Зориг эд нар 1963 онд,  дараа нь Цэрэндарьзав, Жарантав, Латиф, Шагдар­жав
бид хэд 1967 онд орж ирсэн юм.

-Дэлгэцэнд бүтээсэн шилийн сайн
эрийн дүрээ та хэрхэн үздэг вэ. Ер нь кинонууддаа сэтгэл хэр хангалуун байдаг вэ?

-Олон түмэн намайг “Их замын эхэнд”
киноны дүр Хөх чоноор маань нэрлэсэн л дээ. Зарим хүмүүс “Сайн байна уу, Хөх чоно
гуай” гэдэг. Дамдин гэдэг нэрийг минь мэдэлгүй мэндэлчихээд “Уучлаарай таны нэр
хэн билээ?” гэх жишээтэй. Түүхэн кинонуу­дад голдуу тоглосон доо. Эргээд харахад
гурван ч нийгмийн нүүр үзлээ.

-Гурван нийгмийн нүү­рийг үзэхэд
аль нь танд тааламжтай санагдана вэ?

-Мэдээж өнгөрсөн социа­лист нийгэм.
Орохгүй гэсээр байхад намайг сургуульд хөөж оруулсан. Ээжийгээ ганцааранг нь малтай
нь орхихгүй гээд би сургуульд оролгүй арван нас хүрсэн. Арван жил сур­гуульд сурах­даа
дотуур байранд нь бай­лаа. Дараа нь Багшийн дээ­дийн кино драмын ангид дөрвөн жил
сурсан. Оюутны цалин 200 төгрөг дээр нь сайн сурсны нэмэг­дэл ний­лээд 320 төгрөгийн
цалин­тай сурч төгссөн. Төгсмөгц театрт ирээд 500 төгрөгийн цалин авч эхэлсэн. Тиймээс
би тэр цаг үедээ баярлаж явдаг юм. Ардчилсан нийгэмдээ ч баяр­лаж л байна. Хүний
ажил, амьдралыг, алдсан оносон аль алиныг нь ялгаж салга­даг энэ нийгэмд би баярлаж
явдаг. Надад гавьяат цол хүртээсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд та теле­визийн
уран зохиолын нэвт­рүү­лэгт зохиол нэлээн уншлаа.  Кинонд тоглов уу?

-Жил болгон л ганц хоёр кинонд орох
юм. Тэр болгоны нэрийг нь ч тогтоож чадсан­гүй, дүрийнхээ нэрийг ч сайн тогтоохгүй
юм. Одоо би Онц­гой байдлын тухай хорь гаруй ангитай нэг кинонд Намхай гэдэг хүний
дүрд тоглож бай­на. Тэгээд энэ хүндэтгэлийн тоглолтоо “Шилийн сайн эр Хөх чоноос
гэрийн сайхан өвөө Намхай болт­лоо” гэсэн нэрээр нэрлэж байна.

Та тоглолтын тасалбар авах бол
96091940 дугаарт хандаж болох юм.

Н.ПАГМА  

Цэцэрлэгийн эрх­лэгч нь багшаа
зодож хүнд гэмтээсэн хэрэг Говь-Алтай аймгийн Тонхил суманд гарчээ. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр
сард болсон уг хэргийн хохирогч Р.Таня Улаан­баатар хотод олон сар эмнэлэг, сувиллаар
явж биеэ тэнхрүүлээд сая­хан нутаг буцжээ. Үр хүүхдүүд нь энэ хэр­гийг шийдүүлж,
буруу­тай этгээдүүдэд ха­риуц­лага тооцуулахын тулд сумын Засаг дар­га, аймгийн
Засаг дарга, шүүх, цагдаа гээд хө­лөө хүрэх бүх газраар явж байгаа аж. Түүний охин
Т.Шинэбаяртай уулзаж энэ талаар ярилцсан юм.

-Болсон явдлын та­лаар тодорхой
ярихгүй юу?

-Энэ хэрэг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын
1-нд Говь-Алтай аймгийн Тон­хил суманд болсон. Ма­най ээж Тонхилын цэцэр­лэгт багш
ажилтай. Цэ­цэр­лэгийн эрхлэгч Р.Эр­дэнэ нь ээжтэй минь адил­хан тавь гаруй насны
эмэгтэй хүн.

Ээж минь тэр өдөр 32 хүүхэдтэй ангидаа ажил­лаж байсан гэсэн.
Тэгтэл эрхлэгч нь өрөөндөө дуу­даж оруулаад мөнгөн аяганд цэлэлзтэл архи дүүргээд
“Уугаадах” гээд өгсөн байгаа юм.

-Тэр өдөр ямар нэг тэм­дэглэлт
баяр болж байсан юм болов уу?

-Баяр тэмдэглээгүй. Өрөөн­­дөө согтуу
байсан гэсэн. Өгсөн архийг нь уулгүй “Би өнөөдөр 32 хүүхэдтэй ажиллаж байна. Чи
ажил ямаршуухан байна гэж асуу­даг­гүй мөртлөө яагаад архи уу гээд байгаа юм бэ”
гэж хэлсэн гэсэн.

Ээжийг минь “Ажлын байр тавьж өгдөг”
гэж зоддог гэсэн. Хоёр дахь удаагаа зодсон нь тэр.

Өнгөрсөн жилийн есдү­гээр сард “Ажлын
байр тавьж өг” гэж зодсон гэсэн. Миний ээж яагаад ч ажлын байраа өгөх шаардлага
байхгүй. Тэт­гэ­вэрт гарах нас нь болоогүй, өөрөө жар хүртлээ ажиллана гэсэн хүсэлтэй
байгаа. Ээжийг минь барьж аваад “Ажлын байр тавьж өг. Зайл п… минь” гээд хөөдөг
гэж байгаа байхгүй юу.

-Хэзээнээс ингэж да­рам­талж эхэлсэн
юм бол?

-2011 оноос эхэлсэн бай­гаа юм.
2011 онд Р.Эрдэнэ эрхлэгч өрөөндөө дуудаад өргөдөл бичүүлсэн гэсэн. “Чиний нэр дээр
5.8 сая төгрөг ирсэн байна. Энэ мөнгийг ав. Одоо авахгүй бол эргээд ол­дох­­гүй
шүү” гээд байхаар ямар ч багш хүн эрхлэгчийн­хээ үгэнд итгэнэ биз дээ. Энэ жил бас
таван сая төгрөг өгөх гэсэн байгаа юм. Ээж тэр үед надтай утсаар ярьж “Надад эрхлэгч
маань цувуулаад мөн­­гө өгөөд байх юм. Ямар учиртай мөнгө юм бол. Миний охин яваад
асууж мэдээч” гэлээ. Би Боловсрол шинж­лэх ухааны яаманд очоод холбогдох хүмүүстэй
нь уулз­сан чинь “Танай ээжид 2011 онд ямар ч мөнгө өгөх ёсгүй байсан. Тэр ямар
учиртай мөнгө вэ. Харин энэ жил буюу 2013 онд тэтгэвэрт гарах хүмүүсийн нэрсийн
жагсаал­тад ээжийн чинь нэр Говь-Алтайгаас иржээ. Тэтгэвэрт гарахад нь өгөх тэтгэмжийн
19 сая төгрөг батлагдчихсан байна. Ийм л мөнгө энэ жил батлагдсан. Түүнээс өмнө
ямар ч мөнгө улсаас төсөв­лөөгүй” гэсэн хариу өгсөн. Тэгэхээр нь болсон бүх үйл
явдлыг АТГ-т бичээд өгсөн.

-Тонхилын цэцэрлэг улсынх биз дээ.
Гэтэл хувийнх мэт л байдаг бай­сан гэж нутгийнхан ярилц­даг юм билээ?

-Тонхилд ганцхан л цэцэр­лэг байдаг.
11 ажилтных нь дөрөв нь Р.Эрдэнийнхэн. Р.Эрдэнэ өөрөө эрхлэгчээр нь ажиллаад хоёр
бэр, төр­сөн дүүгээ ажиллуулдаг. Ийм хууль бус юм байна аа. Үүнийг шалгаад өгөөч
гэж АТГ-т шалгууллаа. Тэгтэл өнөө мөнгийг нь тогтоогоод гаргаад ирсэн.

Р.Эрдэнийн тэтгэвэрт гарах эрх нь
2011 онд үүссэн юм билээ. Тэр үед тэтгэмжийн мөнгө 18 сараар бодогддог байж. Дараа
оных нь тавду­гаар сард хууль өөрчлөг­дө­хөөр болоод 36 сар болсон. Сарынх нь хэмжээ
нэмэгдэ­хээр авах мөнгөн дүн нь нэмэг­­дэнэ дээ. Тэр бүхэн л Р.Эрдэнэд ашигтай санаг­даад
ээжээр минь хүчээр өргөдөл бичүүлээд өөртөө ирсэн мөнгийг шилжүүлсэн байгаа юм.
Гэтэл хууль ёсоор авах тэтгэмжийн мөнгөнөөс нь эдгээр хууль бус мөнгүү­дийг нь хэдийнээ
хасчихсан байна. Ийм хууль бус үйл ажиллагаа болоод байхад Говь-Алтайхан яагаад
гаргаж ирэхгүй байгаа юм бэ. Дарга нар нь хоорондоо холбоо сүлбээтэй. Даргын суудалдаа
арав, хорин жил суучихсан хүмүүс. Нэгэн дээр нь яваад орохоор нөгөөхөө хаацайл­сан
улс. Иргэдээ хүлээж ав­даг ганц ч хүн байхгүй байна.

-Аймгийн Засаг дарга­даа хандсан
уу?

-Ээжийгээ хэвтэрт ортлоо зодуулчихсан
байсныг хараад би тэсч чадаагүй. Бүх л газарт өргөдөл гаргасан. Боловсрол соёлын
газрын­хан “Очиж шалгалт хийсэн. Ноцтой алдаанууд илэрсэн учир Р.Эрдэнийг ажлаас
нь халуулъя” гэсэн хүсэлтээ Засаг дарга Ш.Амгаланбаярт хүргүүлсэн. Гэтэл сая есдүгээр
сар хүртэл өнөө хүсэлт нам зогссон. Ингэхээр чинь би ээжийгээ зодуулчихсан хүн,
иргэн хүний хувьд шударга юмны төлөө зүтгэнэ биз дээ. Залуу хүн байна даа.

Засаг даргатай утсаар ярьсан чинь
“Юу яриад бай­гаа юм бэ. Чи муу новш. Хаана тийм зодоон болсон юм. Би мэдэхгүй байна”
гэж аймаар муухай харьцсан. Утсаар ингэж л ярьж байгаа юм. 55 мянган хүний толгойг
хариуцаад Засаг даргын ажил хийгээд сууж байгаа хүн биз дээ. Өдий болтол ганцхан
иргэнийхээ асуудлыг шийдэж чадахгүй байгаа байхгүй юу. Бид нар тэр хүнд итгээд дөрвөн
жил ажиллуулчихаад дахиад сонгосон. Энэ хүний уг гарал нь манай сумын хүн байхгүй
юу. Тавын таван жил биднийг төлөөлж байгаа энэ хүнийг сумын иргэд нь тань­даг­гүй.
Очиж хурал зөвлөгөөн хийдэггүй.

Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лийн үе таарчихсан
байсан юм. Тэр үеэр би телевизийн шууд нэвтрүүлэгт энэ талаар цухас дурдаад маргааш
нь хэвлэлийн хурал хийлгэхээр болчихоод байлаа. Тэгтэл ээж минь “Ш.Амгаланбаярын
эхнэр нь утасдаж байна аа. Танай охин чинь телевизэд ярилцлага өгөөд байна. Энэ
асуудлыг зогсоогооч ээ. Сон­гууль болж байгаа болохоор бидэнд хэцүү байна. Нэр төрөө
сэвтүүлмээргүй байна” гэж ярьж байна гэсэн. Тэр хүний нэр хүнд бидний эрүүл мэнд
аминаас дээгүүр юм гэж үү. Ээж минь “Миний охин түр хүлээгээд үз. Эхнэр нь учир­лаад
гуйж байна. Маргааш­наас асуудлыг чинь хөөцөл­дөж өгье гэнэ” гэхгүй юу. Би ээжийнхээ
үгэнд ороод түр хүлээсэн. Гэтэл өнөөдрийг болтол ямар ч хариу байдаг­гүй. Таг болчихсон.
Эхнэр нь сонгуулийн өмнө ярьж байс­наас огт өөр зүйл яриад “Яахаараа Амгаланбаяр
та нарын асуудлыг шийддэг юм. Наад асуудлыг чинь бид нар хөөцөлдөх ёс байхгүй” гэж
харьцаж байна.

-Цэцэрлэгийн эрхлэгч Р.Эрдэнэ гэж
ямархуу хүн байдаг юм бэ?

-Энэ хүн уг цэцэрлэгт багшаас нь эхлүүлээд
эрхлэгч болтлоо арав гаруй жил ажилласан хүн. Р.Эрдэнийн дунд хүүгийн эхнэр нь өмнө
нь сургуульд ажиллаж бай­гаад тэнцэхгүй гэсэн шалтгаа­наар халагдчихсан. Тэгтэл
тэр бэрээ цэцэрлэгтээ ажилд оруу­лаад яваандаа ээжийн минь оронд тавих санаатай
байсан юм билээ.

-Р.Эрдэнэ эрхлэгч аж­лаа хийж байгаа
юу?

-Ажлаас нь халчихсан. Ажлаа хийхгүй
байгаа. Би яагаад өнөөдөр гомдолтой яваад байна гэхээр миний ээж амьдралынхаа
32 жилийг бусдын үр хүүхдийн төлөө явчихаад эцэст нь эрүүл мэн­дээрээ хохирчихоод
байна. Гэтэл энэ хүний амь нас, эрүүл мэндийг ердөө 15 мян­ган төгрөгөөр үнэлж байна.
Ээжийг минь зодсон Р.Эрдэ­нийг цагдаагийнхан “Жижгээр танхайрсан” гээд 15 мянган
төгрөгөөр торгоод л явуул­чихсан.

-Тухайн үед танай ээж ямар гэмтэл
бэртэл авсан юм бэ. Биеэ хамгаалах боломж байгаагүй гэж үү?

-Р.Эрдэнэ эрхлэгч том биетэй хүн.
Би архи ууж үзээ­гүй болохоор мэдэхгүй юм. Архи уучихаар хүч тэнхээ орчихдог юм
шиг байгаа юм. Ээж маань “Тогооч, манай ангийн туслах багш хоёр орж ирээгүй байсан
бол ээж нь өнөөдөр ингээд байж байхгүй байсан” гэж ярьсан. Намайг хотоос яваад очихоор
ээж минь гүйж ирээд тосдог. Гэтэл хэвтэрт орчихсон хүлээж бай­гааг нь хараад сэтгэл
эмтэр­сэн. Намайг шөнийн гурав, дөрвөн цагт унаанаас буухад хүртэл тосоод гараад
ирдэг хүн, гарч ирэхгүй боло­хоор эвгүй л байдаг юм билээ. Гэртээ яваад ортол ээж
минь бүр хачин царайтай болчих­сон хэвтэж байсан. Ээжийгээ хараад цурхиртал уйлтал
“Энэ зэрэгтэй байгаа минь их юм. Хэрвээ туслах багш, тогооч хоёр орж ирж намайг
авраагүй байсан бол чи өнөө­дөр миний оршуулгын ажлыг хийх гээд л ирэх байлаа. Хатуу
хэлэхэд ийм байна” гэж хэлсэн.

Ээж маань зодуулсан ту­хай­гаа надаас
нуусан. Нуу­гаад хэлэхгүй байсан. Сумаас таньдаг хүн маань утасдаад “Ээж чинь зодуул­чихсан,
хэв­тэрт орчихсон. Миний дүү ирэх юм биш үү. Ээж нь энд хэцүү байна ш дээ. Өнчин
ишиг шиг. Эрдэнэ авгайд хоёр удаа зодууллаа” гэж хэлсэн.

-Өмнө нь зодуулахдаа мөн хүнд гэмтэл
авсан юм болов уу?

-Р.Эрдэнийх дэлгүүр ажил­луулдаг.
Дэлгүүрийнхээ нэрээр Хятадаас бараа татаж оруулж ирээд Мэргэжлийн хяналтын ямар
ч актгүйгээр цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд өнөөх бүтээгдэхүүнүүдээ шах­­даг гэсэн. Муухай
наалд­чих­сан ирисийг хүүхдүүдэд өгөөд байхаар нь ээж тэрийг нь авч яваад Захиргаан
дээр очоод “Ийм ирис өгөөд байна. Шар өвчин гарахаар бидэн дээр л бууж, бидний буруу
болдог. Үүнийг хяналт шин­жил­гээнд өг. Шаардлага хан­гаж байгаа юм уу” гэж хэлсэн
байна лээ. Ингэснийх нь төлөө Р.Эрдэнэ “Чи бай­гуул­лага дээр болсон зүйлийг Захиргаан
дээр очиж ярилаа” гээд зодсон байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд сая зодуулд­гаа­саа бүр
аймаар зодуулсан байсныг манай нутгийнхан ярьсан. Ээж минь зодуул­чи­хаад гэр рүүгээ
явж байхдаа тааралдсан хүнд “Би цемен­тэн дээр уначихлаа” гэж хэл­сэн гэсэн. Тэр
болгоныг нуу­гаад л өнгөрдөг байж. Хөдөө­ний хүмүүс чинь айдас­тай шүү дээ. Жижигхэн
газар, ажлаас халчих болов уу, яах бол гээд л хүн амьтны хэл амнаас эмээнэ.

-АТГ-аас энэ хэргийг шал­гаад ямар
хариу өгсөн бэ?

-Би энэ бүхнийг судлахын тулд өөрөө
хуулийн мэдлэгтэй байх шаардлагатай болсон. Би Авлигын эсрэг хуулийг эхнээс нь дуустал
нь уншсан. Хуулийг нь уншихаар энэ хэрэг эхнээс аваад бүгдийг нь зөрччихсөн байсан.
Албан тушаалаа урвуулан ашиг­ла­сан, ашиг сонирхлын зөрчил­тэй, тамга тэмдгээ ашиглаад
өөрийн нэр дээрх мөнгөө хүн рүү хүчээр шилжүүлсэн гээд их зөрчил байсан. АТГ-ын
Цэдэн-Иш гэдэг мөрдөн бай­цаагчид энэ хэрэг ирсэн. Тэр хүн ээжийг минь дуудаж уулз­сан.
Шалгаж байна л гээд байдаг байлаа. Гэтэл дараа нь тодруултал хэрэгсэхгүй болгоод
явуулчихсан гэсэн. Тэгэхээр нь би “Наад хэрэг чинь танай хуулиудыг эхнээс нь аваад
бүгдийг нь зөрч­чих­сөн байна. Яагаад хэрэг­сэх­гүй болгочихов оо” гэсэн чинь “Мэдэхгүй.
Хэрэгсэх шаард­ла­гагүй хэрэг байсан даг” гэж хариулсан.

-Тухайн үед шүүх эм­нэл­гээр гэмтлээ
тодорхой­луулсан уу?

-Ээжийгээ зодуулсны мар­гааш нь би
хотоос сумын мөрдөн байцаагч руу залгаж энэ тухай хүсэлт тавьж, гэм­тэл бэртлийнх
нь зургийг аваарай. Баримт нотолгоо хэрэгтэй гэсэн чинь “Тийм үү. Зургийг нь авах
шаардла­гатай байдаг юм уу” гэж инээж тавласан. Тэгэхээр нь арван жилд сурдаг дүү
рүүгээ яриад ээжийн биед нь гарсан бүх шарх сорви, хөхрөлт няцрал­тын зургийг аваарай.
Эгчид нь хэрэгтэй шүү гээд зургийг нь авахуулсан юм.

55 мянган хүнтэй Говь-Алтай аймагт
би ээжийгээ эмчлүүлэх гээд очиход улсын эмнэлгийнх нь эхо ажил­лахгүй байсан. “Эвдэрчихсэн.
Янзалж чадах хүн байхгүй” гэж сууцгааж байна. Хувийн ганц эмнэлэгт нь өглөө най­ман
цаг гучин минутад очиход дөч, тавин хүн дугаарлаад зогсч байсан. Тэгээд ээжийгээ
үзүүлсэн чинь “Зөөлөн эдийн гэмтэлтэй. Элгэндээ гэмтэл авсан байж магадгүй. Тийм
учраас дотор эрхтэнээ сайн ажаарай” гэсэн. Ээж маань уг нь их тайван хүн. Гэтэл
одоо маш их цочирдолтой. Жаа­хан л юмнаас цочдог болсон байна лээ. Одоо даралтын
эмгүйгээр амьдарч чадахаа байсан. Байнгын түгшүүртэй.

Р.Эрдэнийн оронд очсон хүн нь ээжийг
минь энэ сарын 1-нээс ажлаас нь халсан гэх тушаал гаргачихсан. Учрыг нь лавлатал
“Өмнөх эрхлэгч хоёр ч удаа ээжийг чинь халах тушаал гаргачихсан байсан байна” гэж
хэлсэн. Ээжийн тэтгэмжийн мөнгө­нөөс одоо 2.6-хан сая нь л үлдчихсэн байна гэсэн.

-Тэтгэмжийн мөнгөнөөс нь урьд нь
өгсөн хууль бус мөнгөний дүнг хасчихсан гэсэн үг үү?

-Тонхилын цэцэрлэгийн нягтлан Баясгалан
гэх эмэг­тэй­тэй уулзаад “Та нар яагаад ээжийн тэтгэмжийн мөнгийг өгөхгүй байгаа
юм бэ. Тэр та нарын хармаанаас гарах гэж байгаа юм биш. 32 жил ажиллачихсан наад
хүнийг чинь төр нь үнэлээд “Баярлалаа, багш аа. Бид танд талархаад энэ мөнгийг өгч
байна” гээд өгч байгаа мөнгийг та нар яагаад өөрс­дөөсөө өгч байгаа юм шиг муухай
аашлаад байна вэ” гэтэл “Үгүй ээ. 19 сая төгрөг ч биш. 21 сая төгрөг ээжийн чинь
нэр дээр ирчихээд бай­на. Түүнээс 12 саяыг нь Р.Эрдэнэд өг гэж аймгаас мэдэгдсэн”
гэж тайлбарласан. Би энэ талаар бүх албан бичиг баримт, төсвийн мате­риал­тай танилцахад
Р.Эрдэнэ гэдэг энэ хүний нэр дээр 2013 онд улсын төсвөөс ганц ч төгрөг тусгагдаагүй
байна лээ. Бүх юм ингээд ил болоод баримттай, нотол­гоо­той байхад Говь-Алтайн бүх
дарга, цэргүүд яагаад ажлаа хийхгүй байгаа юм бэ. Би Говь-Алтайд очоод зарим нэг
хүн­тэй уулзаад энэ бүх байдлаа хэлсэн чинь “За даа  миний дүү, наадах чинь хэцүү дээ. Манай аймагт
иргэдийн асуу­дал бол асуудал биш байдаг. Ямар нэгэн дарга цэрэг тань­даг хүн байж
л наад асуудал чинь шийдэгдэнэ” гэсэн. Үнэ­хээр ч тийм юм билээ. Говь-Алтайд хүмүүсийн
амьдрал маш хүнд байна. Хүмүүс хууль эрхзүйн талаар ямар ч мэдлэггүй байна. Үйлд­вэрч­ний
эвлэл гэж байхгүй. Шууд ардчилал гэж хэн ч мэдэхгүй байна. Иргэний танхим гэж тэндхийнхэн
дуулаагүй юм байна. Иргэн хүн ороод үзэл бодлоо илэрхийлж, үгээ хэлэх ганц ширхэг
ширээ, сандал алга. Ийм л байдалтай байна, тэнд.

Д.САРУУЛ

Гурвалжингийн гүү­рийг зорилоо. Учир нь иргэдийн дунд цемен­тийн
үнэ нэмэгдсэн, хомс­дол бий болсон зэрэг яриа тархжээ. Үүнтэй хол­боотойгоор Гурвалжин­гийн
гүүрт байрлах це­ментийн бөөний цэгүү­дээс сурвалжлагаа бэлтгэ­сэн юм. Хуучин
44 гэсэн нэр­тэй цемент зардаг чин­гэлгүүд татан буугд­жээ. Зөвхөн гүүрний зүүн
талд байрлах том бето­нон ха­шаанд вагоны чин­гэлгээс шууд худалдааг явуул­даг болж.
20 гаруй чингэлэг цементтэй вагон зогсчээ. Чингэлэг бүр эзэн­тэй юм байна. Эхний
чингэлгээс төгсгөл хүр­тэл өөр өөр эзэнтэй бөгөөд дараагийн вагон ирсэн ч энэ дугаараа
эзэд нь хү­лээж авдаг байна. Толгой чингэлэг нь хаалт­тай бай­сан учраас дараа­гийн
хэд хэдэн чингэлгээр явлаа. Нээлттэй чин­гэ­лэг бүр дээр 10 минут тутамд цемент
авах гэсэн машин тасрахгүй ирэх аж. Ингээд ченж Г.Батаатай цөөн хором ярилцлаа.

-Яг одоо цемент хэдэн төгрөгийн
ханштай байна вэ?

-Нэг тонн цемент дунд­жаар 220 мянган
төгрөгийн үнэтэй. Эндхийн ченжүүд бүгд л ийм ханштай байгаа даа.

-Энэ бөөний үнэ үү. Тонноос дээш
цемент авбал үнээ буулгах уу?

-Хэр их авахаас л шалт­гаал­на даа.
Хоёр тонноос дээш авбал жаахан ярьж хөөрөөд тонныг нь 195-205 мянган төгрөгөөр зарж
болно.

-50 кг-ийн савлагаатай ирдэг юм
байна. Шуудай­гаараа хэд гэхэв?

-Нэг шуудай нь 9-12 мянган төгрөг.

-Гадуур цементийн үнэ нэмэгдлээ
гэж яриад байх юм. Үнийн хувьд хэр тогт­вортой байгаа вэ. Сая зарим ченжүүд өчигдрөөс
үнэ бууж байна ч гэх юм?

-Тийм ээ. Тонн нь 250 мянга хүрээд
байсан цемент өнөөдөр 220 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Энэ ха­шаанд тонныг нь
240 мянгаа­раа зарж байгаа газар ч байж л байна.

-Юунаас болоод үнэ нэмэгд­сэн юм
бэ?

-Юань, доллар өссөн уч­раас цементийн
үнэ нэмэгд­сэн. Хил гаалийн татвар хүр­тэл нэмэгдчихсэн юм билээ. Одоо харин ханш
бага зэрэг буусантай холбоотойгоор цементийн үнэ буурсан байх.

-Цемент өдөрт хэдэн вагон ирдэг
юм бэ. Нэг чин­гэ­лэгт хичнээн тонн цемент ирдэг бол?

-Бараг 50, 60-аад вагон орж ирдэг.
Нэг чингэлэгт 64 тонн цемент багтдаг юм.

-Эрэлт их байна уу. Өдөрт хэр их
цемент зараг­даж байна вэ?

-Өнгөрсөн сараас эхлээд эрэлт их байгаа.
Өдөрт гур­ван чингэлэг цемент зарах тохиолдол ч бий.

-Тэгвэл цементийн хомс­дол үүссэн
гээд байгаа нь худлаа хэрэг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Өчнөөн чингэлэг дүүрэн
цемент бай­гааг чи харж байгаа биз дээ. Үнэ өссөн нь ханштай л хол­боотой байх.

Биднийг тэнд байх хуга­цаанд хоёр
ч чингэлэг цемен­тээ зараад дуусчихав. Энэ бол үдийн 13.00 цагийн үе. Тиймээс энэ
вагоноо буцаа­гаад дараагийн вагоноо хүлээж авах гэнэ. Өдөрт цемент ачсан вагон
гурван ч удаа ирдэг юм байна. Хэрэг­лэг­чид вагоны чингэлэг дээ­рээс шууд цементээ
ачуул­чих­даг байна. Нэг чингэлэг дээр 3-4 хүн ажиллаж хараг­дав. Тэд өдөрт 10 орчим
чингэлэг цемент ачдаг бөгөөд нэг тонныг нь 2000 төгрөгөөр бодож ченжээсээ цалин
авдаг гэсэн. Портер машинтай цемент авахаар ирсэн 40 орчим насны эрэгтэй таарав.
Гурван тонн цемент авахаар болж худалдагч залуутай тохироод мөнгөө бэлэн тоолж өгч
байгаа нь харагдав. Хоёр удаа зөөх юм гэнэ. Ачигч нар машинаа чингэлэгтэй тулган­гуут
яах ийхийн зуургүй 1.5 тонныг аччихав. Тэрээр ху­вийн­хаа машинаар барил­гын компаниудад
цемент болон хайрга, элс зөөж халтуур хийдэг гэнэ. Сүүлийн 14 хоног тасралтгүй олон
ч ком­па­нид цемент зөөсөн аж. Ямар ч байсан өдөр бүр л цемент элбэг байсан талаар
ярив. Гэхдээ энэ сарын эхээр хоёр гурав хоног өмнөхөөс цөөн вагон цемент буужээ.
Энэ хугацаанд л цементийн үнэ нэмэгдсэн байна. Учир нь Хятадын баяр гээд хилээ хаа­сан
байсан учраас энд бага зэргийн хомсдол үүсчээ. Энэ нь цементийн үнэд хүрэх хэмжээний
хомсдол биш аж. Гол нь хил нээгдэх үеэр Эрээнд байр­лах цементийн үйлдвэ­рүүд нь
үнээ нэм­чихсэн юм байна. Тодруул­бал, үйлдвэ­рээс нь нэг тонн цементийг 260 юаниар
бодож авдаг байсан бол 320 юань болтлоо нэмэгджээ. Харин манайд нэг чингэлэг нь
дунджаар 140 мянган төгрөгөөр орж ирдэг байсан бол одоо 150-160 мянган төгрөгт ирдэг
болжээ. Тиймээс ченжүүд ирсэн үнэ дээр 20-50 мянган төгрөг  нэмж зардаг байна. Ченжүүдийн ярьж байгаагаар
цемент өнөө жил өнгөрсөн жилийнхээс эрэлттэй байгаа гэнэ. Жил ирэх бүр барилга,
бүтээн байгуулалтын ажил төрөөс зохицуулалттайгаар өргөжих болсонтой холбоотой юм
байх. Зуны улиралд эрэлт бага байсан бөгөөд ихэнх хүмүүс амарчихдаг. Харин есдүгээр
сараас ид ажил эхэлсэн бололтой. Эрэлт ихсээд ирэхээр наймаачид ч үнийн хөөрөгдөл
бий болгох тохиолдол бий гэнэ.

“Цементийн бизнес эрх­лэгч­дийн холбоо”-ны
тэргүүн Б.Баатар “Цементийн үнийг Барилга, хот байгуулалтын яам, ШӨХТГ, барилгын
мате­риал нийлүүлдэг аж ахуй нэгжүүд гурвалсан гэрээний тусламжтайгаар өнгөрсөн
есдүгээр сар хүртэл барьж чадсан. Уг нь энэ гэрээний дагуу аравдугаар сар дуустал
барилгын материалын үнийг тогтвортой байлгах, ком­па­ниу­дад үнээ нэмэгдүүлэхгүй
байх нөхцөлтэйгээр хөнгө­лөлт­тэй зээл олгосон шүү дээ. 379 тэрбум төгрөгийн хөнгө­лөлт­тэй
зээлийн гэрээ. Гэвч биднээс шалтгаалахгүйгээр цементийн үнэ нэмэгдсэн. Тэрнээс хомсдол
үүссэн зүйл байхгүй. Төмөр замын­хан ачиж буулгах ажиллах хүчнээс болоод хил дээр
жаахан удааширсан. Мөн Хятадын баяр гээд хилээ хаа­чих­сан хэд хоногт цемент оруулж
ирэх боломжгүй бай­лаа. Харин юань, ам.доллар өссөн нь энэ үнийн өсөлтөд яалт ч
үгүй нөлөөллөө. Хэдий юань, ам.долларын ханш багагүй бууж байгаа ч гэсэн нэмсэн
хэмжээндээ хүртэл буугаагүй шүү дээ. Тиймээс цементийн үнэ нэмэгдсэн нь үнэн. Өчигдрөөс
наймаачид цементээ тонныг нь 195 мянган төгрөгөөр зарж бай­на” гэсэн  тайлбар хийв. Дээрх зээлийн журмаар нэг ком­па­нид
ойролцоогоор 100 сая төгрөг олгосон бололтой. Монгол, Оросын хувь ний­лүүл­­сэн
Улаанбаатар төмөр зам компанид ч мөн барил­гын материалыг төмөр за­маар зөөж байгаа
хэмээн мөнгө өгсөн сурагтай. Гэвч ийн цемент­ийн үнэ багагүй үнээр нэмэгджээ. Хэдий
буур­сан гэх боловч гэрээний дагуу нэг тонн цементийн үнэ бөөн­дөө 165 мянга бол
жижиглэн­гээр тон­ныг нь 175 мянган төгрөг гэж талууд гарын үсэг сурсан. Харин өчигдрийн
байдлаар нэг тонн нь 195-220 мянган төгрөгөөр зарагдаж байна. Энэ нь саяхан нэмэгд­сэнээс
буугаад байгаа эцсийн үнэ. 100 айлд байрлах жижиг­лэн­­гийн худалдаачид килог­рам­мыг
нь 300 төгрөг, 50 кг-ын шуудайтайг нь 13000 мянган төгрөгөөр зарж байна.

Тулгарч болох эрсдлийг бодоод импортлогчид
их хэм­жээ­гээр нөөцлөх гэхээр мөнгө санхүүгээс гадна хадгалах газаргүй болчихдог
гэнэ. Тэг­лээ ч цемент нь нунтаг бүтээг­дэхүүн болохоор бороо, шорооноос хамгаалах
гээд үйлдвэрлэснээсээ хойш гур­ван сарын дотор ашиглах зориулалттай байдаг аж. Жилд
3-4 сая тонн цементийн хэрэгцээ гардаг учраас манайд үйл ажиллагаа явуул­даг Хөтөлийн
цемент шохойн үйлдвэр нь энэ эрэлтийн хэд­хэн хувийг л хангах хүчин чадалтай байдаг
гэнэ. Харин шинээр Дорноговь, Ховд аймагт барихаар төлөвлөсөн цементийн үйлдвэрүүд
ашиг­лал­тад орчихвол заавал Эрээний цементийн үйлд­вэ­рийн аманд унахгүй дотоо­дын­хоо
хэрэгцээг хангах чадал­тай болох аж.

Д.ДАВААСҮРЭН
Гэрэл
зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Саяхан хэвлэл мэдээллийн удирдах ажилтны
үндэсний хоёр­ду­гаар зөвлөгөөн болж өнгөрөв. Зөвлөгөөн дээр нөгөө л улиг бол­сон
зүйлээ ярилаа. Хувийн хэвлэл мэдээллийг нийгэмчилнэ. Ядаж дөрвөн хүн байж нэг хэвлэл
мэдээл­лийг удирдвал зүгээр юм. Яагаад гэвэл эзний цензур арилна. Хэвлэл мэдээлэл
Засгийн газрын цензурт, хөрөнгө оруулагчийн цензурт, эзний цензурт юм хийж чадахаа
болив. Хэвлэл мэдээллийн хөгжил зогсож сэтгүүлчдийн нэр хүнд муу байна. Тэдний цалин
хөлс бага гэх зэргээр ярилцаж хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль бол ганц аврал гэцгээлээ.
Бас энэ удаагийн нэг нэмэгдсэн зүйл бол редакци буюу сэтгүүлч реклам зар сурталчилгаа
хийж болохгүй гэж үзсэн. Энэ зөвлөгөөнийг ямар хүмүүс зохион байгуулав гэвэл Хэвлэлийн
хүрээ­лэн зохион байгуулаад Сэтгүүлч­дийн эвлэл, Радио Телевизийн академи, Телевизүүдийн
холбоо, Өдөр тутмын сонинуудын холбоо,  Сайтуудын
холбоо хамтран зохион байгуулж оролцов. Оролц­сон хүмүүс нь хэвлэл мэдээллийн удирдах
ажилтнууд. Гаднаас нь энэ бүхнийг харахад ямар ч өөгүй, Монголын хэвлэл мэдээллийнхэн
бүгд л оролцсон мэт. Тэгээд хэвлэл мэдээллийн удирдах ажилтнууд хөрөнгөө нийгэмчлэх  тухай шуугил­даад л, түүнийг нь хэвлэл мэдээллийн
төрийн бус байгуул­ла­гууд нь за яах вэ та нар ингэж үзэж байгаа бол  гэж тэмдэглээд  л. Мөн цаана нь хэвлэл мэдээллийн тухай хууль
гаргах гэж зовчихсон гишүүд нь “бас л нэг ажил удлаа” гээд л. Ийм л нэг хурал зөвлөгөөн
болоод өнгөрчихсөн мэт харагдаад байна аа даа. Үгүй дээ, жинхэнэдээ зүгээр л хэвлэл
мэдээллийн буурин дээр хаягдсан хэсэг нөхдийн хорслоо тайлах ээлжит жүжиг л болоод  өнгөрлөө. Гэхдээ энэ жүжиг чөлөөт хэвлэлийн хөгжилд
их хорлонтой, түүнийг хойш татсан зүйл юм.

Манай хэвлэл мэдээллийн төрийн бус
байгууллагууд яг жин­хэн­эдээ яаж байгуулагдсан, юуны төлөө явж байна вэ. Эдгээр
ТББ- дыг хэвлэл мэдээлэлд өндөр албан тушаал хашиж байсан нөх­дүүд өөрсдөө байгуулсан.
Тэгээд дарга нь болоод явж байгаа. Гэхдээ тэр өндөр албан тушаалаа  социа­лиз­мын үед хашиж байсан хүмүүс. Тэгээд
зах зээлийн нийгэмд шил­жи­хэд тэд өөрсдийн анхигүй байд­лаас болж хоосон хоцорсон.
Тэд зөвхөн өөрсдөөсөө болж л хоосон хоцорсон. Гадны ямар ч шалтгаан тэнд байхгүй.
Өвчин зовлон тусаа­гүй, нам эвлэлээр ялгаварлаагүй. Тэд хэвлэл мэдээллийн мэргэжлийг
голцуу хойно Зөвлөлтөд эзэмшиж салбартаа “акул” байсан хүмүүс. Харин юм хийгээгүй
л байхгүй юу. Зүгээр ярьдаг хүмүүс байж дээ гэж харагдаад байдаг. Энэ ерөнхий зохион
байгуулагч Хэвлэлийн хүрээлэн бол Дани улсын Засгийн газраас чөлөөт хэвлэлийг Монголд
бий болгох зориулалттай бэлгэнд ирсэн олон нийтийн байгууллага. Тэд Монголд чөлөөт
хэвлэлийг бий болгоход тэгж их нэмэр тус болсон юм болов уу даа. “Чөтгөртэй” хэвлэ­лийг
л бий болгосон байх. Дан шар хэвлэлийг л дэмжихээс бус  үндэс­ний хэмжээний том ямар хэвлэл бий болгосон
юм бэ. Сонин хэвлэх үнэ гэхэд тухайн сонинд ямар ч ашиг гарахааргүй өндөр үнээр
хэв­лэ­дэг. Тэд үнээ буулгаж байсныг мэдэхгүй юм байна. Бүтэн сар хэвлэнэ гэж гуйхад
гурван төгрөг хямдруулж өгч байсныг л мэднэ. Ийм хэдэн байгууллага сүүлийн хоёр
гурван жил хэвлэлийн эрх чөлөөний хууль гаргана гэж  шуу­гиж давхиад байдаг боллоо. Гаргах гээд байгаа
хууль нь ямар хууль вэ.  Эзэн редакцидаа орж
болохгүй. Эзэн нийтлэл, нэвтрүүлэгт  орол­цох­­гүй.
Редакцийг эзэн мөнгөөрөө ажиллуулна. Редакци хүн гүтгэж буруу зүйл хийвэл эзэн хариуцна,
харин сэтгүүлч хариуцахгүй. Сэтгүүлч хүн гүтгэхэд ялгүй гэх зэрэг заалттай хууль.
Эзэн хэвлэл мэдээллийн байгууллагаас 33 хувиас илүүг эзэмших эрхгүй, мөн одоо байгаа
хөрөнгөө ах дүү авгай хүүхдэдээ хувааж өгч болохгүй  гэдгийг хажуу­гийн саналаар оруулж өгөх юм гэсэн.

Хэвлэл мэдээллийн ТББ-ын   ерөнхий санаа бол насаараа хэв­лэл мэдээлэлд
явсан биднийг хоо­сон байхад энэ муусайн баячууд телевизтэй байхдаа яах вэ дээ гэсэн
шүд зуулт л байна. Мөн хувийн хэвлэл мэдээллийг 
ингээд  нийгэмчилчихвэл надад хувь
оног­дож таарна гэсэн горьдлого энэ бүхний цаана байгаа болов уу. Эдгээр шүд зуулт,
мөн хоосон хоцорсондоо бачуурсан бачуурал, бас нийгэмчлэлээс юм хүртэж магад­гүй
гэсэн горьдлогоос болж  Монголд сүүлийн хорин
жил хөгж­сөн чөлөөт хэвлэл устах аюулд ороод байна. Эдгээр ТББ-ын  гаргаж 
байгаа хувийн хөрөнгө, хувийн хэвлэл мэдээллийг үзэн ядсан шийдвэр нь хувийн
хэвлэл мэдээлэлд тодорхойгүй байдал үүсгэж энд орох  хөрөнгө оруулал­тыг бүрэн зогсоож чадсан.

Харин өнгөрсөн  хорин жилд хэн хэн хувийн хэвлэл мэдээлэлд хөрөнгө
оруулж чадав. Лу.Болд, Ажнайн  Д.Бат-Эрдэнэ,
Женко Х.Баттул­га, Шунхлайн Г.Батхүү, Мон-Уран Б.Наранхүү, Гацуурт Л.Чинбат. Эдгээр
хүмүүс л байгаа. Сүр болгоод зарлаад байх ч юм байхгүй. Харин телевиз, сонин, сайтын
чанар чансаа ямар сайн болсон билээ. Өрсөлдөөн ч бий болж байна. Төрөлжиж ч байна.
30-аад мянган сэтгүүлч ажиллаж байна. Энэ бүхэн хөрөнгө оруулалт байвал хэвлэл мэдээлэл
хөгжиж чаддагийн баталгаа юм.

Манай  хэвлэл мэдээллийн ТББ-д  архи нэрэх, алт ухах хэвлэл мэдээлэлтэй байх гэмт
хэрэг гэж туж улиглаж байна. Энэ бүгдийг дөгөөдөг улстөрчид цаана нь олноороо байгаа
нь мэдээж. Тэд хэвлэл мэдээлэл бол зэвсэг гэдгийг мэддэг. Тийм учаас хэвлэл мэдээ­лэл
бужигнаж байвал өөрсдөд нь юм олдож магадгүй гэдгийг сайн мэдэж байгаа. Олохын тулд
ч Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль гэгчийг гаргаж ирчихээд анаад сууцгааж байна.
Тэгээд хэвлэл мэдээллийн удирдлагууд өөрсдөө хуралдаад хөрөнгө нийгэмчлэх нь зөв,
хөрөнгө оруулагч муухай шившгийн юм, реклам зар суртал­чилгаа шиг адгийн юм алга  гээд уриалга гаргаад байна гэж үү. Үүн шиг худал
юм байгаагүй.

“Өдрийн сонин”-ы Ерөнхий эрхлэгч,
Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн  энэ
хэвлэл мэдээл­лийн удирдах ажилтны зөвлөгөөнд 
очоогүй. Дуулаа ч үгүй байх, бодвол хөдөө гадаа мод тарина гээд ярьж бай­сан.
Түүндээ  яваа байлгүй. “Өд­рийн сонин”-ы орлогч
эрхлэгч, төрийн соёрхолт нэрт зохиолч Б.Цэнддоо бас тэр зөвлөгөөнд байгаагүй. “Зөвлөгөөн
болсийм уу. Чи тэнд байв уу, юу ярьчихваа” гэж 
надаас сүүлд асууж байсан. Мон­голын хамгийн анхны хувийн өдөр тутмын сонин,
нэрт сэтгүүлч Ц.Балдоржийн үүсгэн байгуулсан “Өнөөдөр” сонины эрхлэгч Б.Нан­динтүшиг
тэнд байгаагүй. Монголын өдөр тутмын томоохон сонин болох “Үндэсний шуудан”-гийн
эрхлэгч,  сэтгүүл зүйн томоохон зүтгэлтэн
Б.Ганболд л лав байгаагүй. Орлогч эрхлэгч Г.Отгонбаяр нь ч очоогүй. “Зууны мэдээ”
сонины эрхлэгч, эзэд ч байгаагүй. Хамгийн анхны хувийн телевиз ТВ-25-ыг үүсгэн байгуу­лагч,
хөрөнгө оруулагч Н.Шүр хатагтай тэнд байгаагүй. Хамгийн анхны чөлөөт хэвлэл “Сэрүүлэг”-ийн
үүсгэн байгуулагч эзэн, эрхлэгч Баярмөнх, 
“Хүмүүс” сонины  үүсгэн байгуулагч
эзэн, эрхлэгч Хадбаа­тар нар ч харагдаагүй. “Улс төрийн тойм” сонины эрхлэгч эзэн
нэрт сэтгүүлч Л.Мөнхбаясгалан, “Өд­рийн шуудан” сонины эрхлэгч нэрт сэтгүүлч, яруу
найрагч Р.Энхтуяа буюу Эмүжин очоогүй. “Өглөөний сонин”-ы эрхлэгч нэрт сэтгүүлч
Л.Нинжжамц байгаагүй. МОНРТ-ийн захирал М.Наранбаатар бас бай­гаа­гүй. Монголын
Радиогийн захи­рал Цэрэн-Очир, ТВ-9-ийн эзэд, ТВ-5-ын эзэн УИХ-ын гишүүн Д.Саран­гэрэл
бай­гаа­гүй. News.mn-н захи­рал Тэмүү­лэн, Medee.mn-ын Отгон­­­баяр, Zindaa.mn-ийн
Чулуун­загд болон бусад олон олон сай­туудын эзэн байгаагүй. Мөн эд бүгдийн хөрөнгө
оруулагч нар нь очоогүй.

Эдгээр эрхмүүдийг л Монголын хэвлэл
мэдээллийн байгууллагын удирдагчид  гэнэ биз
дээ. Эдгээр нэр алдартай эрхлэгч сэтгүүлчид зэрэг эрхэм хүмүүс, дээр нь хөрөнгө
оруулагчид нь очоогүй байхад ямар юмных нь үндэсний чуулган байх юм бэ. Тэгээд тэнд
хэн очсон байх вэ. Дандаа гүйцэтгэх дунд тушаа­лын  албан хаагч нар очсон бай­сан. Мөн албаны дарга
нар ч харагдаж байв. Хөдөөний телеви­зийн дунд тушаалын дарга нар л байсан. Тэгээд
эдгээр хүмүүс эзэн, эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчдаа төлөөлөх эрх бий юу. Мөн тэдний­хээ
хөрөнгийг нийгэмчлэх  гэх мэт зүйлийг ярих
ёс суртахууны болон хууль эрх зүйн чадамж бий юу. Дээр дурдсан “Хэвлэлийн эрх чөлөөний
тухай хууль” гэгч нь яригдаж байснаараа батлагдах юм бол Үндсэн хуулийн олон заалт
зөрчиж байгааг эдгээр хүмүүс ер нь анзаарч байна уу. Хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг
нийгэм­чилж бусад хүмүүс булааж авах нь Үндсэн хуулийн Хоёрдугаар бүл­гийн Хүний
эрх, эрх чөлөө гэсэн зүйлийн 16-ын гурвын 
“хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэм­ших, өмчлөх, өв зал­гамжлуулах
эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно. Мөн “…хувийн
өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөн олговор, үнийг төлнө”. Тавдугаар зүйлийн
хоёрт “… Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн аливаа хэл­бэ­рийг хүлээн зөв­шөөрч,
өмчлөг­чийн эрхийг хуулиар хамгаална.” Мөн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн нэгд “Монгол
Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна. Хоёрт
“…Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна” гэсэн олон зүйл заалтыг зөрчихөөр байна.  Хамгийн ноцтой нэг зүйл нь дээрх зөвлөгөөн нь
нэр зээлдэн хууран мэхэлж байгаа юм биш үү. Хэвлэл мэдээллийн удирд­ла­гууд очоогүй
байхад очсон мэтээр төөрөгдүүлэх нь хууран мэхлэлт биш үү. Ер нь тэгээд хэн эдгээр
зөвлөгөөнийг зохион бай­гуулсан хүмүүст хэвлэл мэдээл­лийн эздийн өмнөөс шийд­вэр
гаргахыг зөвшөөрсөн юм бэ. Хэвлэл мэдээллийн эзэд ч бас энэ тал дээр анхаарал болгоомжтой,
сонор соргог баймаар юм. Хуучин бол эдгээр ТББ юу дуртайгаа ярьж, мэдэгдэл хийж
байдаг байсан. Тэднийг хэвлэл мэдээллийн бай­гуул­лагууд тоож авч хэлэлцдэггүй байв.
Тэгвэл эд нарын энэ дэмий донгосолт одоо айхтар хор уршиг дагуулж мэдэхээр болоод
байна. Өнгөрдөг жил анхдугаар зөвлөгөөн хийв гээд хэвлэлийн эрх чөлөөний  хуулийг гаргаад ирсэн. Энэ ямар хууль болоод байгааг
дээр өгүүл­сэн. Одоо дахиад хэдэн дунд тушаалын удирдах ажилтан цуг­луул­чихаад  эзэн ирэв, тэгээд зөвшөөрөв  гэж худал хэлэн дахин  нөгөө хуулиа гаргахаар санаархаж байна. Энэ хууль
дээр дурдсан Үндсэн хууль зөрчихөөс  гадна
мөрдөгдөх боломжгүй хууль гэдгийг яагаад анзаарахгүй байна вэ. Хэвлэл мэдээллийн
ТББ-ууд болон УИХ-ын гишүүний уланга­сан батлуулах гэж мөрөөдөж бай­гаа хууль Монголд
ажиллаж байгаа гадаадын хэвлэл мэдээллийн бай­гуул­лагуудад үйлчлэх үү. Ёстой гонжийн
жоо байлгүй. “Блүүмбэрг” телевизийнхэнд манай хууль ийм, танай хэвлэл мэдээллийн
байгуул­лагын  30-аас илүү гарсан  хувийг бид авна. Заавал дөрвөн хүн эзэн нь байх
ёстой гээд   зогсож байх юм уу. Гадаадад байгаа
монголчуу­дын цахим сайт байна. Та нар редакцидаа орж болохгүй шүү. Заавал редакцитайгаа
гэрээ хий гээд байж байх уу. Эцэст нь хэлэхэд манай хэвлэл мэдээллийн энэ олон ТББ-ууд
ганц сэтгүүлч цалин­жуулж үзсэн үү. Ганц сэтгүүлчийн цалин олгож үзээгүй байж эзэд
нь олон болбол болно гээд байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Эзэн олон болохлоор тэд
сэтгүүлчээ цалин­жуу­лах юм уу хаашаа юм. Хөрөнгө оруулагчаас нь салгачихаад, дээрээс
нь редакци реклам хийж болохгүй. Харин олон эзэдтэй л байвал болоод явчихна гээд
бай­гаа нь үнэхээр амьдрал мэдэхгүй хүмүүсийн бодол юм гэхээс өөр яалтай. Бас нэг
юм байна. Монголд гурваас  дээш эзэнтэй байгууллага
дампуурдаг нь бичигдээгүй хууль юм. Та бүхэн бод доо. Хэдүүлээ нийлээд сайхан аваад
явж байгаа байгууллага ер нь манайд байгаа юу. Хэвлэлийн байгууллага дор хаяж дөрвөн
удирдлагатай байх нь зүйтэй гэснийг нийтлэлийн эхэнд хэлсэн. Редакцид нэг эзний
эрх ашиг үйлчилдэг байсан бол одоо дөрвөн эзний эрх ашиг үйлчлэхээс өөр ашиг тус
энд бий юу.

 Хэвлэл мэдээллийн ажилтны
үндэсний зөвлөгөөн гэж ийм л юм боллоо доо. Ийм хууль зөрчсөн элдэв мэдэгдэл зэрэг
зүйлийг хийж нийгэмд нөлөөлж хувьдаа нэг жаа­хан эрх ашиг олох гэсэн төрийн бус
байгууллагуудыг цаашид байлгах хэрэг байгаа юм уу. Эдгээрийг хориглосон хууль баталсан
ч яадаг юм бэ. Бас нэг гол зүйл нь хувийн хэвлэл мэдээллийн эзэд сонор соргог баймаар
байна. Тэд хаана юу болж байгааг мэддэг, бас өөрс­дийн хэвлэл мэдээлэл дээр хөрөнгө
нийгэмчлэх, хөрөнгө мөнгөтэй хүмүү­сийг элдвээр баалах зэрэг нийтлэл, нэвтрүүлгийг
гаргахыг болиулмаар юм.

Зүүн гар талаас эхнийх нь Бахуур Шах Зафарын зээ хүү, гурав дахь нь Налим Мирза Чангези, хажуу талынх нь түүний эхнэр. Баруун гар талаас (сууж буй нь) судлаач О.Нямдаваа

Чингэс хааны
байгуулсан Их Монгол Улс дэлхийн талыг эзэл­сэн тухай түүхэнд тэмдэг­лэгдсэн нь
бий. Тиймээс хөх толбот Монгол гарал угсаат­нууд бөмбөрцгийн өнцөг булан бүрт одоо
ч амьдарсаар байгаа билээ. Чингэс хааны удмынхан, Их Монголын эзэнт гүрний үе залгамжлагчдын
үр хүүхдүүд Энэтхэг улсад амьдардаг аж. Тэдэнтэй Дэлхийн монгол гарал үүстэнгүүд
төвийн тэргүүн, Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд асан,  Энэтхэгтэй өөрийн­хөө амьд­ралыг  40 орчим жил холбосон, доктор О.Нямдаваа очиж
уул­заад сонирхолтой барим­­­тууд­тай иржээ. Түүнтэй ярилцлаа.

-Чингэс хааны удмын
хүний талаар хоёулаа яриагаа эхэлье. Та тэднийг яаж олж уулзсан юм бэ?

-Би Энэтхэгт суугаа
Монгол Улсын Элчин сайдын яаманд 15 орчим жил ажиллахдаа атташе­гаас эхлээд Элчин
сайдаар ажил­лаж байсан юм. Тиймээс Энэтхэ­гийн олон салбарын хүмүүстэй найз нөхөд.

Намайг Төрийн албаны
зөвлө­лөөс зохиосон  олон улсын хурлыг  зохион байгуулж байх үеэр Делид ирэхийг хүссэн.
Тэд “Таны сонир­хоод байсан хүнийг бид олчихлоо, хүрээд ирэх үү” гэсний дагуу  Энэт­хэгт очиж хоёр долоо хоног судал­гаа хийсэн.  Энэ удаагийн миний Делид очсон ажил их бүтэмжтэй
байж олон сонин хүнтэй уулз­сан. Танилтай бол талын чинээ гэдэг ардын маань сургаал
яасан үнэн юм бэ гэж би бодсон шүү. Чингэс хааны удмын хүнээс гадна Их Монголын
(Могулын) эзэнт улсын сүүлчийн хаан Бахадур Шах Зафарын зээтэй уулзсан шүү. Мөн
Акбар хааны үед Сангийн сайдаар ажиллаж байсан хүний үр удамтай бас танилцсан. Тэд
бие биеэ мэддэг холбоотой амьдардаг юм билээ.

Чингэс хааны удмын
хүнийг Насим Мирза Чангези гэдэг. Тэрээр 104 настай. Эхнэр нь 96 настай. Тэд зургаан
хүүхэдтэй юм билээ. Хоёр хүүтэй. Нэг хүү нь Пакистанд, нөгөө нь түүнтэй хамт амьдарч
байна.  Насим Мирза Чангезийн тухай Энэтхэгийн
томоохон хэвлэ­лүүд онцолж “Чингэс хааны удмын цорын ганц хүн”, “Чингэс хааны удмын
9000 ховор номтой хүн” зэрэг нийтлэлүүд хэвлэгдсэнийг тэд надад үзүүлж байсан. 

-Тэрээр Чингэс
хааны хэд дэх үеийн хүн гэнэ. Хэнээс гаралтай вэ?

-Чингэс хааны  23 дахь үеийн хүн. Чингэс хааны хүү Толуй хаан,
түүний хүү Хүлэгү хааны удам угсааны хүн гэсэн үг юм. Түүний хүү Сикандра Чангези
нь 24 дэх үе нь болж байгаа юм.

-Чингэс хааны цэргүүд
дэл­хийн талыг дайлаар мордож байхдаа Төв Азид голдуу суурьш­­­сан гэдэг. Харин Насим Мирза Чангезийн дээд үеүд яаж
яваад Энэтхэгт нутаглах болсон юм бол?

-Хүлэгү хааны удам
угсааныхан Монголоос гараад Төв Азиар дам­жин Афганистан, Иранд очиж хаан­­­­чил­­­сан
түүхтэй. Энэтхэг,  Пакис­­тан нэгэн улс байхад
Акбар хааны үед Энэтхэгийн Агра хотод түүний албанд өндөр алба хашиж байсан бөгөөд
хожим нь Оарангзэб хааны үед  Делид ирж суурьшсан.
Өнөөг хүртэл тэр л байшиндаа амьдарч байгаа.

-Түүнийг Чингэс
хааны удмын хүн гэх ямар нотолгоо баримт байв?

-Би Насим Мирза Чангезитэй
уулзахдаа “Та надад өөрийгөө Чин­гэс хааны удам гэдгээ батлан үзүүлэх  зүйл байгаа бол түүнийгээ үзүүлнэ үү” гэхэд жаахан
тулгамдаж бодсоноо эхлээд ургийнхаа бич­гийг үзүүлсэн.

Тэр ургийн бичиг нь
хүн төрөлх­төн үүсэн бий болсноос хойш хөтлөгдсөн байгаа юм. Уг ургийн бичиг Перс
хэлээр бичигдсэн бөгөөд баталгаажуулсан байсан. Түүнийг латинаар галиглан үзүүлэ­хийг
хүсэхэд Чингэс хааны дараахь 24 үеийг харж байгаад орчуулан бичиж өгсөн юм. Би жаахан
дав­раад Чингэс хаанаас өмнөх 24 үеийг бичээд өгөхийг хүсээд бичүүлж авсан. Надад
дүрс бичлэг нь байгаа.  Мөн гэртээ олон зураг
байрлуулж удмаа танилцуулсан л даа.

Чингэс хааны удам
угсааны хүн Энэтхэг, Төв Азийн оронд байгаа. Тэд ургийн бичгээ устгаагүй хад­галж
байгаа гэдэг бодол миний сэтгэлд үргэлж байсан. Ганцхан цаг хугацаа боломжийг хүлээж
байсан. Өнөөдөр  түүнийг сонирхох, чөлөө­тэй
тавих цаг нь ирлээ. Тэгээд хүсэлтээ гаргасан маань тэр л дээ.

-Тэр тухайгаа сонирхуу­лах­гүй
юу?

-Намайг эхлээд Могулын
эзэнт гүрний хааны удмын хүнтэй танил­цуул­сан. Тэр хүн Энэтхэгийн Уттар Прадеш
мужид амьдардаг. Түүгээр дамжуулан Чингэс хааны удмын ургийн хүн, Акбар хааны үед
Сан­гийн сайд байсан хүний удамтай танилцуулсан. Түүнийг Навааб Шах Мохаммад Шуайб
Хаан гэдэг өрдийн нэгэн Энэтхэг улсын иргэ­ний амьдралаар амьдардаг хүн юм билээ.
Ирээдүйдээ их итгэлтэй байж Бахадур Шах Зафарын нэрэм­­жит дээд сургууль байгуулан
ажиллана гэсэн.

-Ургийн бичиг таны
судалсан түүхтэй хэр зэрэг таарч байна вэ. Тухайлбал, Чингэс хааны удам угсааг тэмдэглэсэн
Нууц товчоо­той харьцуулж үзвэл…

-Чингэс хаанаас эхлээд
Абагу хаан хүртэл таарч байгаа юм. Чингэс хааны удмын тухай Казахс­таны нэгэн түүхчийн
бичсэн ном байдаг. Тэрээр Чингэс, Толуй, Хүлэгү, Абагу хааны тухай бичсэн нь энэ
ургийн бичигтэй яв цав таарч байсан боловч түүнээс хойших хүмүүсийг тэр хүн бичээгүй
байсан. Тэр ургийн бичгийн  номыг Нууц товчоотой
харьцуулахад түүхэн он цагууд болон хаадын нэлээд нэр таарч байсан. Монголын түүхчид
үүнийг судалж үзэх хэрэг­тэй болов уу.

-Насим Мирза Чангезид эрт дээр үеэс өв уламжилж ирсэн Монголын
гээд тодотгочих зүйл байсан уу?

-Тэр талаар сонирхож
асуусан л даа. Гэтэл хашир тулгамдаад юугаа үзүүлэх вэ гэдгээ бодоогүй байсан. Дараа
тухтай ярилцахад юм гарах байх гэж бодож байгаа.  Авдраа нэлээд ухаж, ухаж байгаад бүр ёроолоос
нь эртний эдлэл гээд хоёр гуравхан  зүйл гаргаж
ирсэн. Надад хэт хутга чинжаал үзүүлсэн л дээ. Хэт хутгыг эрт дээр үеэс монгол эрчүүд
бүсэн­дээ зүүсээр ирсэн. Тэр хэт хутга дээр монгол маягийн хээ хуар сийлсэн байсан. Мөн эртний ваар савнууд бас үзүүлсэн. Бурханы ном, кораны ховор судрууд ч түүнд
байна лээ. 

-Шашин шүтлэг,
зан заншлын хувьд ямархуу хүмүүс байна вэ. Тэднээс Монгол угсаатан гэх таних тэмдэг
байна уу?

-Монголоос гараад
олон зуун жил болсон болохоор гаднах төрх, хэл иргэншил, шашин шүтлэг, зан заншлаас
нь монгол гэх юу ч үнэртэхгүй байсан. Харин түүний зүрх сэтгэлд Чингэс хаан байсан.
Миний биеэр монгол цус гүйж байгаа. Цусаа шалгуулахаар Англи явуулсан гэсэн шүү.
Одоо бол ерөнхийдөө лалын шашинтай болсон юм билээ.

-Чингэс хааны удмын
хүн гэдгээрээ хэр зэрэг бахархаж байх юм?

-Маш их бахархаж байсан.
Нэлээд буйд газарт амьдардаг болохоор “Би Чингэс хааны удам угсааны хүн” гээд цээжээ
дэлдээд байдаггүй. Тэгээд ч нас дээр гарсан хүмүүс шүү дээ.

-Тэд Монгол орны
тухай хэр­хэн төсөөлдөг гэнэ. Манайд ирэх хүсэл эрмэлзэл байдаг юм уу?

-Тэд Монголыг Могулстан
гэдэг. Монголд ирэх маш их хүсэлтэй,  сонин
хэвлэлд гарсан зүйлүүдийг амтархан уншдаг талаараа ярьсан.

-Та Энэтхэгт очоод
Могулын эзэнт гүрний өв залгамж­лагч Бахадур Шах Зафарын удмын хүнтэй уулзсан гэж
түрүүнд хэллээ. Одоо түүний тухай  ярилцъя.

 -Их Монголын эзэнт улсын хаадын тухай дэлхий дахинд
андах­­­гүй. Бабур хаан, Хумаюн хаан, Акбар хаан, Жахангир хаан, Шахжахан хаан,
Оурангзеб хаан гээд түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн хаад бий. Оурангзеб хаанаас хойших хаадын
хүч суларсан. Бүх Энэт­хэ­гийн хэмжээний том хаан байсан нь задраад муж болгонд
хаадтай болсон. Тэр үед хаан ширээнд суусан 17 хааны 14 дэх нь Бахадур шах Зафар
хаан. Тэрээр англи­чууд­тай байлдсан. Англичууд 1857 онд Энэтхэгийг эзлэхээр ороод
ирэхэд нь мань хүн бүх хаадыг цуглуулаад Энэтхэгийн эрх чөлөө­ний төлөө тэмцсэн
Их Монголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан. Тэгтэл дайснууддаа ялагдаж, Бирми улс руу
цөлөгдсөн байгаа юм. Тэрээр 31 охин 16 хүүтэй байсан гэдэг. Тэднээс ганц хүү нь
л үлдсэн. Бахадур Шах Зафар хаан Бирми рүү цөлөгдөхөөсөө өмнө ганц хүүдээ өөрийнхөө
хаан ширээг залгамжлуулчихсан байсан юм. Тэд хамтдаа цөлөгдсөн ч хожим хүүгээ зугтаалгаж
чадсан. Харин өөрөө 85 насандаа өөд болсон. Одоо Энэт­хэгт Бахадур Шах Зафарын нэртэй
гудамж талбай бий. Түүний хаан ширээг залгамжилж байсан хүү­гийнх нь хатдаас нь
дандаа охин төрсөн гэдэг. Тэр охиных нь хүүтэй би сая Энэтхэгт уулзсан юм. Навааб
Шах Мохаммад Шуайб монгол хүнтэй төстэй зүйлгүй. Мөн түүнээс гадна Их Монголын эзэнт
гүрний үед сайд, дарга хийж бай­сан хүмүүсийн хүүхэдтэй ч уулзсан дээр дурдсан.
Тэд Монгол гарал угсаатай гэдгээрээ тун их бахарх­даг бөгөөд манай улсад айлчлан
ирэх хүсэлтэй юм билээ.

-Бахадур Шах Зафар
хаан маш олон хатантай байж. Тэгэ­хээр Навааб Шах Мохаммад Шуайбыг түүний удам угсааных
гэж яаж батлах юм бэ?

-Бахадур Шах Зафар
хааны өв залгамжлагч хүү нь түүнийг өөрийн­­хөө зээ болохыг нотолсон гэрээслэл нь
байдаг. Навааб Шах Мохаммад Шуайб энэ тухайгаа ном болгосон байна лээ. Түүний Монго­лын
эзэнт гүрний удмын хүн гэдэг нэртэй номд удам угсааных нь талаар дэлгэрэнгүй бичсэн
байсан л даа. Мөн алдарт Таж Махалыг миний аав улсын мөнгөөр бариа­гүй, өөрийнхөө
хөрөнгөөр босго­сон. Тэгэхээр энэ миний өмч байх ёстой гэсэн нь анхаарал татсан.
Тэгээд Исламын хуулиар Таж Махалыг өөрийнхөө өмч болгуул­чихсан байгаа юм. Лалын
хуульд бол Оросын Туркменстанаас Энэт­хэг хооронд байгуулсан бүх юм чиний хөрөнгө
гэсэн байдаг. Тэр утгаараа Таж Махалыг өөрийн болгосон юм билээ. Гэхдээ Энэтхэ­гийн
хуулиар энэ асуудал нь шүүх дээр байгаа гэсэн. Одоо Бахадур Шах Заферын нэрээр дээд
сур­гууль байгуулах гээд Боловсролын яаманд хүсэлт тавьсан байна лээ.

-Монголчууд эрт
дээр үеэс буддын шашин шүтэж ирсэн. Гэтэл дээрх хүмүүс яагаад энэ шашнаа уламжлан
хадгалж чадаа­­­гүй юм бол?

-Цагаадай хааны удам
Төв Азид очоод лалын шашинтнуудтай холилдсон байдаг. Тэгээд Зарим нь лалын шашин
хүлээгээд авчихсан байгаа юм. Тухайн үед 
лалын шашинтай монгол хаад ч байсан. Иранд Өлзийт хаан исламын шашинд орсон
түүхтэй.

-Та өнгөрсөн баасан
гаригт “Балбын монголчууд” гэдэг номын­­­хоо нээлтийг хийлээ. Бал­ба улсад монгол
угсааны хич­нээн хүн амьдарч байна вэ?

-Балба улс 25 сая
хүн амтай. Монгол угсаатнууд тэдний 40 гаруй хувийг эзэлдэг. 61 ястан үндэс­тэнтэй.
Үүний 50-иад үндэстэн нь Монгол гаралтай хүмүүс юм. Тэр дунд Магарчууд, Таручууд
гэсэн хоёр үндэстэн байгаа. Магар­чуудын хувьд Хүннүгээс гарал үүсэлтэй. Тэд манай
тооллын 450-иад оны үед Ази тивд тэр дундаа Энэтхэг рүү орсон байгаа юм. Энэтхэгийг
эзэлж аваад Балба руу орсон. Түүнээс 3000 жилийн өмнө Монголын Хэрэйд аймгийнхан
Балбад ирсэн. Тэд Балбын эзэн хаанаар 500 гаруй жил хаан­чил­сан. Хоёрдугаарт нь
Таручууд гэж байгаа. Таручуудаас бурхан баг­шийн гарал үүсэл бий болдог талаар эрдэмтэд
бичсэн байдаг.  Монголын Таручуудаас бурхан
багш гаралтай гэснээрээ онцлог­той. 

-Ингэхэд та яагаад
Балбын монголчууд гэж онцлоод байдаг юм бэ?

-Балбын монгол гарал
угсаат­нууд өөрсдийгөө монгол гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Тэд “Монголын дуу хоолой”
гэдэг сэтгүүлтэй. “Мон­го­лын зүрх сэтгэл” гэсэн хамтлаг бий. Мөн жил болгон “Мисс
монгол” гэдэг тэмцээн зохион байгуулдаг. Тийм хүмүүсийг чи цаашаа бай гэж хөөж болохгүй
биз дээ.

-Зан заншил, хоол
хүнсний хувьд монголчуудтай хэр ойр вэ?

-Тэр тал дээр яг л
бидэнтэй адилхан. Хурдан морь уралдаж, бөх барилдаж, сур харван эрийн гурван наадмаа
хийдэг. Тэнгэр бурханаа шүтэж, уул овоогоо тахи­на. Цайныхаа дээжийг хүртэл өргө­дөг
гээч. Балбын монголчууд нүүд­лийн соёл иргэншилтэй, хөдөө аж ахуй эрхэлдэг. Сарлагийн
сүүгээрээ бяслаг шахаж, шимийн архи нэрж, идэшнийхээ махыг борцолдог нь хүртэл адилхан.
Гэрийн эд хогшил нь цоохорлосон хээтэй. Хөгжмийн зэмсэг нь ч ижил. Хүмүүсийнх нь
нүүр царайны хувьд ч монгол хүн гэсэн үг. Тэд Монгол болж төрсөн­дөө бахархдаг.
Би “Балбын мон­гол­чууд” номондоо банхар нохой­ны тухай онцолсон байгаа. Учир нь
Балбын монголчууд банхар  тэжээ­дэг. Банхар
бол монголчуудад маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. VII зууны үед манай лам нар Энэтхэгийн
Гима­лай руу шавилан суралцахаар зорихдоо банхраа дагуулж явсан гэдэг. Агуйд хоноглохдоо
нохойгоо­роо үүдэндээ мануулахад  ямар ч араатан
ойртож чаддаггүй байсан гэдэг.

-Балбын монголчуудын
ний­гэмд эзлэх байр суурь нь ямар вэ?

-Тус улсын сайд дарга
нар гээд удирдах албан тушаалтнууд нь энэтхэг гаралтай хүмүүс байдаг. Монгол угсаатнууд
хүн амын 40 гаруй хувийг эзэлж байгаа боло­хоор өөрсдөө удирдах албан тушаа­­лыг
тэнцүү барих бодлоготой байгаа. 

-Тэдний ярианд
монгол хэл­тэй ойролцоо дуудлагатай үг бий юу?

-Энэ хүмүүс өвөр монголчууд
биш, халимаг, буриадууд биш. Тэд маш олон жилийн өмнө Монголоос гарсан болохоор
хэлээ март­чих­сан. Харин ёс заншил нь байж байна. Ер нь тэд монгол гэдгээрээ гарч
ирэх тун сонирхолтой.

-Амьдралын түвшин
нь ямар­хуу вэ?

-Тийм ч сайн биш.
Тааруухан амьдралтай. Тэдэн дунд ухаантай, боловсролтой хүмүүс олон бий. Зарим нь
АНУ. Англид байгаа.

-Балбын монгол
угсаат­нуу­дын нэрийн хувьд?

-Бурханы шашин шүтдэг
боло­хоор нэрнүүдийн хувьд яг ижилхэн. Лхам, Дорж, Даваа, Сүрэн гээд л манайхантай
адил. Мөн хөх толбо­той, судсаар нь монгол цус гүйж байгаа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Зочид буудлын цон­хоор хүн унаж амиа алд­сан хэрэг энэ сарын
4-нд буюу өнгөр­сөн баасан гаригт 17 цагийн үед Сүх­баатар дүүргийн найм­дугаар
хорооны нутаг дэвсгэрт гарчээ. Хүмүүн­лэгийн ухааны их сургуу­лийн хажууд байр­ладаг
“Кибер” компьютер худал­дааны төвийн дөрвөн давхарт байр­ладаг зочид буудалд уг
хэрэг гарсан байна.

Хэрэг болсон газарт очлоо. “Кибер”
төв хэдий компьютерийн худалдааны төв гэдэг нэртэй боловч энд компьютерийн үйлчил­гээ,
худал­даа нь нэг, хоёрдугаар давхартаа төлөвлөрдөг бол гурав­дугаар давхарт нь караоке,
дөрөв­дүгээр дав­харт нь зочид буудал ажил­лаж байна. Харин доод дав­хар буюу подвальд
компью­тер тог­лоо­мын газар, лом­бард, каноны үйлчилгээ, зоо­гийн газар, түргэн
хоолны газрууд ажилладаг. Их сур­гуу­­лиу­дын дунд байрлаж, олны хөлд дарагддаг,
хөл ихтэй газар.

Болсон хэргийн талаар энд ажилладаг
хүмүүсээс тодруулахад “Нэг эрэгтэй хүн буудлын цонхоор үсэрсэн гэсэн. Оройн цагаар
тийм хэрэг гарсан болохоор анзаа­раагүй ээ. Буудалд орсон хүмүүс хоорондоо маргал­даад
нэгийгээ цонхоор түлх­сэн гэж л дуулдсан” гэсэн мэдээлэл өглөө. Түргэн хоол­ны газрын
ажилчид “Хогоо асгах гээд гарсан чинь цагдаа­гийнхан ирчихсэн байсан. Тэр нас барсан
хүнийг энд ажилладаг, лангуу ажил­луул­даг хүмүүс харсан ш дээ. Ногоон цамцтай,
настайвтар хүн харагдсан. 50 эргэм насны л хүн байх шиг байсан. Өрөөндөө хэдүү­лээ
байсныг мэдэхгүй” гэлээ.

Уг төвийн зүүн талын байр­ны орц баруун
талдаа буюу хэрэг болсон газар руу харжээ. Уг байр­ны орцны жижүүр “Тэр өдөр би
байгаа­гүй. Ирсэн чинь л хүмүүс “Буудлын цонхоор хүн унаад нас барчихлаа” гэж яриад
байсан. Хэрэг оройхон, бүрэн­хийд болсон гэсэн байх аа” гэлээ.

Эндхийнхний яриагаар дөрөв­дүгээр
давхарт байр­ладаг буудал архичдын үүр гэнэ. Голдуу архинд толгой­гоо мэдүүлсэн,
хоног төөрүү­лэх гэсэн нөхөд л энэ бууд­лаар үйлчлүүлдэг аж. Хоно­гийн зургаан мянган
төгрө­гийн үнэтэй болохоор ямар­хуу хүмүүс үйлчлүүлдэг нь тодорхой гэцгээж байлаа.

Хэрэг гарсан буудал руу орлоо. Нэг
бүсгүй өрөө­нүү­дийг цэвэрлэж байна. Зүүн тал руу харсан цонх­той өрөө­нүү­дийн
алинд нь ч орж хонож болно гэнэ. Өрөөнүүд­тэй нэг бүрчлэн танилцлаа. Лацдаж, хааж
хориглосон өрөө ганц ч алга. Хүссэн өрөөгөө сонго гээд “Хоно­гийн 15 мянган төгрөг”
гэлээ. Цонх­нууд нь жижгэвтэр ч салхивч нь хүн багтчихаар юм. Бууд­лын хүлээн авагч
бүсгүйгээс болсон хэргийн талаар асуу­хад “Ерөөсөө тийм хэрэг болоо­гүй” гээд өөр
ямар нэг зүйл ярьсангүй. Өрөөнийх нь цон­хоор хүн унаж амиа алд­сан ч энэ буудлынхан
юу ч болоогүй юм шиг үйл ажил­лагаагаа явуулж байна. Хананд нь дотоод журам, үнэ
тарифаа наачихаж. Гэтэл “Zoom” зочид буудлын дотоод журам гэсний хажууд “Юниар”
зочид буудлын үнэ тарифыг танил­цуул­сан цаас хадчихсан байна. Хоёр өөр нэртэй зочид
буудал гэж ойл­гог­­дохоор. Тарифыг нь хар­вал орны тооноосоо хамаарч хоногийн
15-25 мянган төгрө­гийн үнэтэй буудал аж.

Энэ буудалд ихэвчлэн архи­дан согтуурах
гэсэн хүмүүс л бөөн бөөнөөрөө ордгийг уг төвд худал­даа эрхлэгчид ярьж “Дөрөвдүгээр
давхрын буудал ч дээ, ёстой хэрэг­гүй газар. Архичид л цугладаг” гэж ярьсан юм.

Зочид буудал уг төвийн хамгийн дээд
давхар буюу дөрөвдүгээр давхарт үйл ажил­лагаа явуулдаг. Уг буу­дал хэдий дөрөвдүгээр
дав­харт байрладаг ч нэгдүгээр давх­рын подваль нь бүхэлдээ ил гарсан учир талийгаач
таван давхраас унаж нас барсан гэсэн үг.

Албаны эх сурвалжийн мэдээлс­нээр
буудлын цон­хоор унаж нас барсан хүн 58 настай, эрэгтэй хүн байжээ.

Тухайн өдөр 17 цагийн үед цагдаагийн
газарт “Зочид буудлын дөрөвдүгээр давх­рын цонхоор хүн уналаа” гэсэн дуудлага ирсэн
байна. Дуудлагаар очиход Архан­гай аймгийн харьяат, 58 настай Д гэгч согтуурсан
үедээ унаж барсан байдалтай байжээ. Цагдаагийнхан хэргийн газар ирж ажиллах үед
хэргийг хар­сан зарим гэрчүүд “Зочид буудлын салхивч жижигхэн. Тэрүүгээр хүн үсэрч
амиа хорлоно гэж байхгүй. Зориу­даар л түлхэж гаргаагүй бол тэр цонхоор хүн уначихгүй
байх. Өрөөндөө олуулаа байсан гэсэн” гэж ярьж бай­жээ. Уг хэргийг цагдаагийнхан
шалгаж, хамт байсан хүмүү­сийг нь байцааж байгаа юм байна.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Н.Энхбаярыг хаан шиг явах үед  мөн ч олон далд­ганагч, дагалдагч байсан даа.
Тэрээр өөрөө ч олон хүнийг их улс төр рүү татаж авчирч байлаа. Харин одоо тэд бүгд
нүүр буруулжээ. Цагтаа тэд гэрийнх нь үүдэнд, ажлынх нь өрөөний үүдэнд “Даргаа,  даргаа” гэлцээд  гэрийнх нь шалыг угаагаад өгөхөд бэлэн зогсдог
байсан шүү дээ. Сайн явахад садан мундахгүй гэж үг бий. Н.Энхбаярын хамаатан гэж
хэлүүлэхдээ тултлаа дагаж давхидаг тэр хүмүүс харин хаачив. Одоо бол түүнийг таньдаггүй
юм шиг нуруугаа харуулаад арилж орхисон. 
Нэр холбогдох вий гэж үхтлээ айцгаана. Өнөөдрийн МАН-д түүний улс төр рүү
хөтөлсөн олон хүн бий. Түүний хүчээр сайн сайхан яваа нь олон. Маш олон залуусыг  дэмжиж байсан. Гэвч тоотой хэдэн хүн л шоронд
ороход нь эргэж очсон юм билээ. Ө.Энхтүв­шин, Ж.Сүхбаатар хоёрыг эргэж очиход нь
тэрээр “Та хоёр хүнээрээ байгаа юм байна” 
гэж хэлсэн гэдэг. Хүн л болсон хойно дотроо хүлээж, харж л суусан байх. Хамтран
зүтгэж явсан хуучин андуудаасаа эргээд ирэх болов уу гэж хүлээж суух үед нь тэд
очсон нь тэр.  Гэхдээ жаргалтай үеийнх нь
нөхөд одоо ч  нүүр буруулсан хэвээ­рээ явна.

Ерөнхийлөгчийн суудлаа­саа буугаад
хожим нь МАХН гэсэн МАН-ын голоод хаясан нэрийг авсныхаа дараа Н.Энхбаяр гэдэг хүн
улс төрд дахин гарч ирсэн. Тэгэхдээ өөрийн тойрон хүрээлэгчдийг бага ч болов цуглуулж
чадсан. Тухайлбал,  Хууль зүйн  дэд сайд Э.Эрдэнэжамьян,  УИХ-ын гишүүн З.Баянсэлэнгэ, О.Баасанхүү, Эрүүл
мэндийн сайд Н.Удвал,  Шадар сайд Д.Тэрбишдагва,
Сангийн сайд Ч.Улаан,  Байгаль орчны дэд сайд
Б.Тулга гэсэн эрээ­вэр хураавар хэдэн  нөхөд.   Тэдний ихэнх нь Н.Энхбая­рын хүчирхэг үед гудамжинд
лааз өшиглөөд л явж байсан.  Зарим нь намдаа
гомдоод Н.Энхбаярыг дагахаас өөр гарцгүй болсон биз. Нөгөө хэсэг нь хэний ч мэдэхгүй
нөхдүүд. Хаанаас яаж цуг­луулсан юм, хэн мэдэхэв. Гэнэт л баахан нөхөд гараад ирсэн.
Гэхдээ хаан шиг үед нь биш, ядарч зүдэрч хэн ч биш байх үед нь тэд хамт байсан.
Тэднийг олон сул талтай гэж шүүмжлэх хүн олон. Нэг зүйлд тууштай, нэг хүнд үнэнч,
хувиршгүй байгааг нь харин сайшаамаар байна. Тэд хэн байх нь хамаагүй, хүн байгаа
нь чухал байна. 

Хөлийг нь гозолзуулаад аваад явахад
зарим нь уйлаад л, зарим нь диван­тайгаа хөмрүүлээд л бөөн юм болж байлаа. Бүр өгч
явуу­лахгүй гээд зодолдож байсан.  Н.Энхбаярын
төлөө өлсгөлөн зарлаад сууж байлаа. Зовж явахад нөхрийн чанар таниг­дана гэдэг дээ.
Н.Энхбаярыг ингэж доройтох үед үнэнч үлдсэн дээрх хэдэн нөхөд Ардын намыг унаж байх
энэ цаг үед албан тушаал хашаад явж байна. Үнэнч байсных нь шагнал тэр болов уу.  Хорвоо өөрөө энэ бүхнийг дэнсэлдэг.  Бурхан шиг ява­хад нь нөхөр­лө­чихөөд буг болсон
ч үнэнч байж л тэр жинхэнэ нөхөрлөл байна. Түүнээс сайн явахад нь нөхөрлөөд муу
явахад нь нүүр буруулахыг нөхөрлөл гэхгүй л дээ.  Насан туршдаа биесээ дэмжээд явдаг тийм нэгэн
нөхөрлөлүүд байдаг. Ямар ч үед үнэнч тийм нөхөрлөл өнө удаан оршдог.

Тэгвэл Н.Энхбаярыг дагасан хэдэн нөхөд
түүнийг ийм сул дорой болчихсон үед хамгаалж, өмгөөлж, хашгирч, өлсөхгүй байж болох
л бай­сан.   Тэгэхгүй байж болох л байсан.
Тэртэй тэргүй шоронд орж байгаа хүнийг өмгөөлөөд өмөөрч хаш­гираад яах юм. Тэгсэнгүй
гэж Н.Энхбаяраас өөр хэн ч хэлэхгүй байсан. Б.Тулга гэж туслах залуу цүнхийг нь
барьж гүйгээд даргаасаа болоод баригдаж, хоригдож үзлээ. Гэвч нүүр буруулаагүй.
Одоо тэрээр Байгаль орчны дэд сайд болчихоод данал­заж байгаа. Э.Эрдэнэжамьян байна.
Хууль зүйн дэд сайд энэ залуу итгэл үнэмшлээрээ Интерполд захидал бичжээ. “Н.Энхбаярын  дүү Н.Энхтуяа болон Б.Хуяг нарыг  хамт эрэн сурвалжлахыг зогсоож өгнө үү”  гэсэн агуулгатай захидал бичсэнээсээ болоод шүүхийн
хаалга татаад явж байгаа.  Сайдаасаа хүртэл
нуугаад захидал бичсэн нь сарын дараа мэдэгдээд сүйд болсон л доо. Бүгд л түүнийг
хүн алчихсан юм шиг адалсан, муулсан.    

Үеийнх нь залуус хаашаа л бол хаашаа
урваж байхад тэд үнэнчээрээ үлдсэн. Залуу насандаа ийм итгэл үнэм­шилтэй, зоригтой
байна гэдэг муу чанар биш. Бас энэ залуугийн үйлдлээс хүн  чанар мэдрэгдээд байна.  Дагаж явсан хүн нь ажил албагүй болох үед дахиад
нэг даргыг дагаад л намирчихдаг.  Бүх зүйл
хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Нэг өдөр хүчирхэг байсан нэгэн дараа нь сул дорой болох
өдөр бий. Э.Эрдэнэжамьянгийн хувьд Н.Энхбаярыг өмгөөлж захи­дал бичлээ гэдгээсээ
илүүтэй монгол хүн монгол хүнээ өмөөрөөд гадаадын бай­гууллагад захидал бичсэн нь
анхаарал татаж байгаа юм. Нэг дэд сайд байтугай иргэ­нээ өмөөрч ингэдэг билүү.
“Тэгж болохгүй, асуудал үүснэ” гэж мэдэж байсан л байж таараа. Гэхдээ үнэнч чанар,
Н.Энхбаярыг өмгөө­лөх сэтгэл нь дийлээд ийм үйлдэл хийсэн байх. Өөрий­гөө бодсон
бол магадгүй ийм үйлдэл хийхгүй байсан биз.

Өнөөгийн залуус боловс­ролтой болж.  Зүс царай, хувцас энэ тэрдээ анхаардаг ч болж.   Нэг л муухай чанар байдаг. Үнэнч зан чанар л
дутдаг. Харин дээрх залууст тэр чанар үлдэж. 
Тиймээс  энэ Э.Эрдэнэжамьянг  сай­наар хэлмээр санагдав. Тэр Н.Энхбаярт үнэнч,
түүний төлөө албан тушаалыг эс хайхарч, бичиж. 
Тэр нь ганц Н.Энхбаярт ч тус болоод зогсоогүй өөр олон хүнд тусаа өгсөн болов
уу. Интер­пол руу ингээд биччих хүн тэр бүр олон билүү. Тиймээс Э.Эрдэнэжамьян ч  хүнээрээ байгаа юм байна шүү гэж бодогдлоо.  Шүүхдээд 
байх яг энэ үед нь гэнэт өмгөөлж хамгаалж бичлээ гэж зарим хүн гайхах биз.
Гол утга нь үнэнч байдал, нөхөрлөлийн тухай өгүүлэх гээд л Э.Эрдэнэ­жамьянг жишээ
татсан хэрэг.

Н.Энхбаярын энэ хүнд хэцүү үе эргэн
тойронд нь байгаа хүмүүсийн хэн хэн бэ гэдгийг ялгаад салгаад,  өглөө. Энэ нь ч сайн биз. Цагтаа тусалж явсан
хүмүүс нь бүгд хаяад зугтаасан тухай дээр хэлсэн. Тэдэн шиг хүмүүсээс хол байх хэрэгтэй
юм байна гэдэг сургамж бас бидэнд үлдлээ.

 

УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга Н.Энх­болдтой ярилцлаа.

-Өнөөдрийн (өчиг­дөр) чуулганаар Хөрөн­гө оруулалтын
болон Хөрөнгө оруулалтын сан­­гийн тухай хуулийг баталлаа. МАН-ын бүл­гийн зүгээс
тавьсан шаард­лагууд багтаж чадав уу?

-Ээлжит бус чуулга­наар хэлцэгдсэн таван хуулиас
эхний ээлжинд баталсан байх нь эрх­зүйн орчныг бүрдүүлэх, гадаад, дотоодын хөрөн­гө
оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлэхэд хэрэгтэй гэж үзээд намын бүлгүүд санал нэгдсэн.
Манай намын бүлгийн ажлын хэсэг уг хуулиуд дээр идэвх­тэй оролцсон. Үүн­тэй холбоотойгоор
хуу­чин мөрдөгдөж байсан Хөрөнгө оруулалтын ту­хай хууль. Стратегийн ач холбогдол
бүхий газарт хөрөнгө оруулах тухай хуулиуд хүчингүй болж байгаа. Эдгээр хуулиудыг
эерэг дохио өгсөн хуу­лиуд боллоо гэж хувьдаа бодож байна. Одоо хуу­лийг хэрэгжүүлэх,
зохион байгуулах ажлуудыг сайн хийх хэрэгтэй. Хууль бат­лагдсаны маргаашнаас хөрөнгө
оруулагчид шууд орж ирэхгүй.

Хөрөнгө оруулалт гэ­дэг баталгаатай итгэлийн асуудал.
Нэг л зүйлд сэт­гэл дундуур байна даа.

-Юунд тэгтлээ сэт­гэл дундуур байна гэж?

-Татвартай холбог­дол­той хуулиуд шинээр бий болбол
тэр хуулиуд нь үйлчлэхгүй байхаар энэ хуулийг зохицуулсан байвал зүгээр байсан юм.
Гэхдээ байнга биш. Тогт­вортой байдлыг нь хангаж олгосон гэрчилгээнийхээ хүчинтэй
хугацаанд үйлч­лэхгүй байсан бол хө­рөн­гө оруулагчдад илүү итгэл найдвар төрүүлэх
хууль болох байсан болов уу гэсэн саналыг бүлгийн зүгээс оруулсан. Харам­сал­тай
нь уг санал их хурлаар дэмжигдсэнгүй. Дараа дараагийн татвар­тай хууль тогтоомжид
ан­хаарах хэрэгтэй. Хуучных шиг 68 хувийн татвар гэдэг шиг зүйл гараад байхгүйгээр
эрхзүйн орч­ныг бүрдүүлэх уур амьс­галыг дараагийн хуулиу­дад тусгаж болох юм гэж
үзээд хойш нь тавилаа.

-Тэгвэл анх удаа бат­лагдаж буй сангийн тухай
хуульд ямар өнц­гөөс хандаж байна вэ?

-Сангийн тухай хууль өмнө нь манайд байгаа­гүй.
Хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтын аж­лыг төсвийн мөнгөөр бус хувийн хөрөнгийг
ихээхэн хэмжээгээр татаж оруу­ла­хад ашиглаж болох меха­низмын тухай хууль бол­лоо
гэж ойлгож байгаа. Энэ хууль манайд хэрэг­тэй. Яагаад гэхээр сүү­лийн үед төр эдийн
засаг, бизнесийн салбарт дэн­дүү их хутгалдаж орох болсон. Эдийн засгийн өсөлт буурснаас
болж ДНБ, нийт төсөв дотор Засгийн газрын эзэлж буй байр суурь нэмэгдээд жинхэнэ
баялаг бүтээгч хувийн хэвшил салбарын эх орны хөгжилд оруулж буй хувь хэмжээ буурч
байгаа нь буруу зүйл. Энэ талаас нь аваад үзэхээр Хөрөнгө оруулалтын сан­гийн тухай
хууль нь хө­рөн­гө оруулагчдыг татаж оруулах хөрөнгүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд
оруулах, төр хувийн хэвш­лийн түншлэлийн хү­рээнд бүтээн байгуулал­тын эдийн засгийн
өсөл­тийн асуудлуудыг шийдэ­хэд зөв ашиглаж зөв ойл­гуулахад хэрэг болох хууль хэмээн
харж байна. 

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үр дүнгийн талаар
ямар бодолтой байгаа вэ?

-Эдийн засаг өнгөр­сөн нэг жилийн хуга­цаанд эрс
муудсан. Зас­гийн газрын хэдэн сай­даас өөр эдийн засаг сайхан байна гэж хэлэх хүн
бараг байхгүй байх. Бид эдийн засаг муу бай­гаасай гэж хүсээд байгаа­даа биш юм.
Мөнгө сан­хүү болоод төсвийн гүй­цэт­гэл тал дээр анхаа­рахгүй байхын аргагүй болчихсон.
Тиймээс Зас­гийн газрыг эртхэн төс­вийн тодотголоо ярья, болохгүй байгаа зүйлээ
эртхэн ард түмнээс нуул­гүй үнэнээр нь хэлээд хамтдаа зүтгэе гэсэн са­на­лыг өнгөрсөн
долду­гаар сарын сүүл найм­дугаар сарын эхээр ээл­жит бус чуулганыг хурал­дуулах
шаардлагыг тавь­сан. Даанч хүлээж аваа­гүй. Тэгээд  намрын чуул­ган эхлэхээс
хоёр долоо хоногийн өмнө ээлжит бусаар хуралдсан бо­ловч эдийн засгийн хүнд­рэлтэй
асуудлыг ярих бус өөр зүйл дээр анхаарлаа хандуулсан. Өөрөөр хэл­бэл эдийн засгийн
хүнд нөхцөл байдлаас урьдчи­лан сэргийлэх арга хэм­жээ авахад ээлжит бус чуулган
дорвитой үр дүн үзүүлсэнгүй. Яахав хэлэл­цэх хуулиудаа урагш нь ахиулсан.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үеэр МАН-ын бүлэг
нээлттэй хурал­даж, Уул уурхай болон Эдийн засгийн хөгж­лийн яам, Монголбанк, Үндэсний
статистикийн хорооноос мэдээлэл авсан. Өнөөдөр ямар үр дүнд хүрсэн бэ?

-Холбогдох яам, бай­гууллагуудаас манай бүлэг
нээлттэй мэдээлэл авсан. Бидний хийсэн дүгнэлт зөв юм байна гэдэг ойлголтыг тэндээс
авсан. Яагаад гэхээр ста­тис­тикийн хороо, Мон­гол­банкны зүгээс хэлж байгаа зүйлүүд
биднийх­тэй бараг нийлж байгаа юм. Тооны хувьд ойрол­цоо. Тэгээд яаж тайл­бар­лаж
байгаагаас нь асууд­лын зөрүү харагдаад бай­на л даа. Нэг хэсэг нь энэ тоог харчихаад
сай­хан байна гэж хэлээд байдаг. Нөгөө хэсэг нь энэ тооны ард юу байна вэ гэдгийг
хэлээд байгаа даа л гол зорилго нь оршиж байгаа. Уг нь УИХ-ын даргын захирамжаар
бай­­гуулагдсан ажлын хэсэг байгаа шүү дээ. Энэ ажлын хэсгийн гаргасан эдийн засгийн
гадаад, дотоод орчинд үүсээд байгаа нөхцөл байдал, түүний Монголд нөлөө­лөх байдал,
сөрөг эерэг дагавар, цаашид авах арга хэмжээний асуудлыг эртхэн УИХ-аар сонссон
бол хэрэгтэй байсан. Ажлын хэсэгт УИХ-ын 15 гишүүн болоод мэргэж­лийн хүмүүс нухацтай
хийсэн дүгнэлт манай бүлгийн дүгнэлттэй ойрол­цоо гарсан. Эдийн засгийн хүнд байдлаас
урьдчилан сэргийлэх дээр цаг алдаад байна шүү дээ. Одоо тэр дүгнэл­тийг УИХ-аар
нээлттэй хэлэлцэх ёстой.

-Сүүлийн үед танай намынхан Монголбанк руу нэлээд
анхаарал хандуулж шалгалт хийх хэрэгтэй гэж бай­сан. Та нарын хүсэл бие­лэлээ олж
байх шиг байна?

-Урьд нь манай бүлэг Монголбанкны мөнгөний бодлого дээр шалгалт хийе
гэсэн санал тавьсан. Харамсалтай нь хүсэл­тийг хүлээж аваагүйн ул­маас мөн л цаг
алдсан. Харин сая УИХ-ын дар­гын захирамжаар ажлын хэсэг гарч ажилдаа орж байх шиг
байна. Төв банк­ны үйл ажиллагаатай танилцах ажил тийм ч амархан дуусах ажил биш.
Ажлын явцад олон нарийн ширийн тоонууд ярих ёстой. Шаардла­га­тай гэж үзвэл үр дүнг
нь хаалттай хуралдаанаар ч хамаагүй хэлэлцэх ёстой. Үнэхээр бид өнөөдөр ийм байдалтай
болчи­хоод байгаа юм байна. Нөөц маань багасчихсан, гадаадын хөрөнгө оруу­лалт буусан,
ханш огцом өсөөд байгаагийн шалт­гаан нь энэдээ байна гэдгийг гаргахгүй бол бүр
дордож мэднэ. Ядаж шийд­вэр гаргагчдын түв­шинд ойлголцох шаард­ла­гатай. Ер нь
банк, мөн­гө санхүүгийн бодлого бол хүмүүсийн итгэл хү­лээлт дээр тогтдог бизнес
юм. Монголбанк дээр бол бидэнд шаардлагатай тоо баримт байгаа. Үүнийг баталгаажуулах
хэрэгтэй. Энэ тоог яриад эхэлбэл банк, санхүүгийн­хаа зах зээлийг хямрал руу түлхчих
юм болов уу гэсэн болгоомжлол бай­на. Энэ шалгалт бол үнэн бодитой шалгалт болно
гэж бодож байна. Эдийн засгийн нөхцөл байдалд дүгнэлт өгөх ажлын хэсэг, Монголбанкинд
орж бай­гаа шалгалтын ажлын хэсэг хоёрын дүнг хамт­раад төсвийн асуудал ярихын өмнө
УИХ хэлэл­цэх ёстой.

 

-Ажлаа хийх гэж мөрөө­рөө яваа эрх баригч на­мынх­ныгаа
албаар үгээр мохоох гэж ардын намын­хан болохгүй, бүтэхгүй бай­на гээд байгаа юм
биш үү?

-МАН-ынхан үг хэлэхээр л “Наа­дуул чинь худлаа
хэлж байна” гэчихээд “Бид сайн ажиллаж бай­на” гээд байгаа шүү дээ. Ер нь хэн нь
үнэн хэлж вэ гэдгийг цаг хугацаа харуулах байх. Бид чинь нэг хоёр жилээр амьдарч
байгаа хүмүүс биш шүү дээ. Дараа жил гэж байна. Төсөв гэж байна. Оны эцсээр төсвийн
гүйцэтгэл гарч ирнэ. Цаа­шил­бал сонгууль гэж байгаа.

-Төсөвт тодотголын тал дээр байр сууриа илэрхий­лэх­гүй
юу?

-Батлагдсан зарим тоог нь өөрчлөх л асуудал гарна
уу гэхээс эдийн засгийн хүндрэ­лээс боди­той­гоор гарч чадахгүй. Төсвийн хариуцлагын
хууль, Төсвийн са­хил­га батын хууль гээд олон хуу­лиуд байгаа. Хэрэв одоогийн бат­лагдсан
үзүүлэлтээр Засгийн газ­рын ажлыг дүгнэвэл огцрохоос аргагүй дүр зураг гарна. Төсвийн
алдагдал 1,5 тэрбумд хүрэх гэж байна. Дотоодын нийт бүтээгдэ­хүүнд эзлэх өр, төсөв
дотор эзэлж байгаа зарлагын хэмжээ замба­раа­гаа алдсан. Харин 2014 оны төсвийг
бид үнэхээр зөв хийх ёстой. Улс маань одоогийнхоо илүү хүнд байдалд орчихвол юун
намуудын нэр хүнд манатай болно. Бидний яриад буй чадахгүй сайд­тайгаа хариуцлага
тооц гээд бай­гаагийн цаана эднийг огцруулаад дараагийн Засгийн газарт нь хамт­раад
сууя гэсэн санаа бидэнд огтхон ч байхгүй. Манай нам бүтээлч, идэвхтэй сөрөг хүчин
байна гэдэг л байр суурьтай байгаа шүү дээ.

-Одоо урт нэртэй хуулийг хэлэлцэнэ. Уг хуулийн
дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тал дээр ямар байр суурьтай байгаа
бол?

-Манай бүлгийн албан ёсны байр суурь их тодорхой.
Байгаль орчин, ус, ой модтой холбоотой энэ хууль бол үнэхээр хүний амьдрах орчин,
байгальд ээлтэй орчинг бүрдүүлсэн байх ёстой. Ээлжит бус чуулганаар оруулж ирсэн
хуулийг харахад өөрчлөлт оруулаагүй ч дагаж мөрдөх журамд нь нэмэлт өөрчлөлт оруулаад,
түүгээрээ дамжуулаад үндсэн хуулийнхаа утгыг алдагдуулах агуулгатай төсөл орж ирсэн.
Ийм байж болохгүй. Шаардлагатай гэж үзэж байгаа бол үүнийг тал талаас нь ярилцаж
үзэх хэрэгтэй. Тэгээд ч өнгөрсөн баасан гаригт хуралдсан УИХ-ын даргын зөвлөлийн
хурал дээр энэ асууд­лыг нухацтай ярья. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд мэргэжлийн хүмүү­сийг
оруулж, яригдаж байгаа бүх газарт боломжтой бол очиж үзээд, бүгдээрээ нэг жигд ойлголттой
болцгооё гэсэн юм. Нэг хэсэг нь байгалиа хамгаалж эх оронч болох гээд, нөгөө хэсэг
нь улсаа хөгжүүлж эх оронч болох гээд байгаа юм алга.

Энэ хууль маань өөрөө биелэгдэх явц нь их удаан
байсан. Тэр хооронд нийгэмд эсрэг, тэсрэг байр суурь бий болчихсон учраас нэгдсэн ойлголттой
болоод цааш нь хэлэлцүүлээд явахгүй бол бо­лох­гүй. Түүнээс биш огт өөрчлөхгүй яг
энэ чигээрээ байж байх ёстой гэсэн юм байхгүй. Өөрчлөх шаард­лагатай гэж үзвэл бид
хамгийн түрүүнд байгаль орчинд ээлтэй байх ёстой гэдгийг л харгалзаж үзнэ. Ер нь
явж явж Урт нэртэй хуульд хамрагдаж байгаа газруу­дын дийлэнх нь шороон орд бай­даг.
Шороон ордыг ухалгүйгээр Монгол Улсын хөгжлийг хангах  өөр бололцоо бидэнд
байгаа. Тэгэхээр ухахгүй бол хөгжихгүй гэсэн ойлголт байхгүй. Бүлгүүдийн хооронд
ярилцаж байгаа зүйл гэвэл сайн үзье, ойлголцъё гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Эдийн засгийн  хямралын  шинж илэрсэн
энэ цаг үед олон улсын хэмжээнд татварын  ямар  бодлого баримталдаг бол?

-Улс орны онцлогтой холбоо­той асуудал. Эдийн
засаг, төсөв нь ямар бүтэцтэй юм, түүндээ тохир­сон ямар арга хэмжээ авбал нөх­цөл
байдлаас түргэн гарах вэ гэдэг л асуудал тавигдана. Тэрнээс өнөөдөр нэг хуулинд
өөрчлөлт оруулаад өргөс авчихсан юм шиг маргааш бүх юм сайжирна гэсэн ойлголт байхгүй.
Үүнийг нь мэд­сээр байж урт хугацаанд өөрчлөлт оруулахгүй яваад байна гэдэг харин
ард түмний өмнө хийсэн гэмт хэрэг болж хувирна. Манай эдийн засаг өвөрмөц бүтэцтэй.
Манай улсын орлогын дийлэнх хэсгийг уул уурхай бүрдүүлж бай­на. Хөрөнгө оруулагчдын
хэцүү гэж үзэж байгаа зарим нөхцөл байдлыг нь хөнгөлөх гэж Монгол Улсын төр засаг
үзэж байгаа юм байна. Хоёр­дугаарт, ойр ойрхон татварын орчноо өөрчлөөд байх нь
ашиггүй юм байна.  Гуравдугаарт, гүйцэт­гэх засаглалын зүгээс явуулж бай­гаа
бодлого хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой зөв байхгүй бол буруу зөрүү мэдээллээс болж
нөхцөл байдал амархан дорддог юм байна гэдгийг ойлгосон хуулийн хэлэл­цүүл­гүүд
явагдаж байна гэж ойлгож байгаа. Дөрөвдүгээрт, манай төсөв өнгөрсөн сонгуулийн 
дараа Зас­гийн газрыг маш том данхар бүтэц­тэй болгож, төсвийн зарлагыг нэ­мэг­дүүлээд,
төсвөөс гадуур баахан мөнгийг тооцоо судалгаагүй зарс­наас болж энэ хүндрэл бэрхшээл
үүссэн гэж бид үзэж байгаа. Татва­раараа оролдохоосоо өмнө энэ зүйлүүдээ эхэлбэл
анхны бодитой үр дүнгүүд гарах болно.

-Өмнөх онуудад 1.5 их наяд төгрөгөөр улсын төсөв
тасарч байсан уу. Үүний хариуцлагыг хэн хүлээх вэ?

-Өмнө нь ингэж ихээр улсын төсөв тасарч байгаагүй.
Хариуц­лага хүлээхдээ тулбал Засгийн газар хариуцлагаа хүлээнэ. Бид ардчилсан нийгэмд
амьдарч бай­на. Улс төрийн хариуцлага гэдэг өөрөө том хариуцлага юм. Улс төрийн
хариуцлагадаа санаа зовдог хүмүүс улс төрд байх ёстой. Түүнээс биш яахав дээ сонгуулиас
сонгуулийн хооронд явдаг. Дараа­гийн сонгууль надад хамаагүй гэсэн үзэл байх ёсгүй.
Хэрэв тийм бол улс төр рүү ойртох ч хэрэггүй. Яагаад төсөл тасалдав гэдэг дотор
олон шалтгаанууд бий. Одоо бидэнд байгаа мэдээгээр бүтээн байгуулалтын тендерийн
асууд­лууд байна. Сүүлийн үед тендер үнэхээр замбараагүй болсон. Хэзээ нэгэн цагт
энэ бүхэн ил болно.

-МАН-ын их хурал энэ сарын 27-ны өдөр болно. Уг
хуралд оролцох төлөөлөгчдөө үүрээсээ сонгохын тулд нэлээд мар­гаан­тай байгаа гэв
үү?

-Их хурлын бэлтгэл ажил хэвийн явагдаж байна.
Энэ сарын эхээр намын их хуралд төлөөлөгч сонгох анхан шатны хурлууд үүрүү­дэд болно.
Намын удирдах зөвлө­лөөс гаргасан журмаар гишүүд өөрсдийг нь төлөөлж чадах хүнээ
сонгоно. Амралтын өдрүүдээр ихэнх газрууд гишүүдээ сонгочих байх.

-Их хурлаар дараагийн на­мын дарга хэн болох вэ
гэсэн марафонд таны нэр өндөр рей­тингтэй байна. Та МАН-ын дараа­гийн дарга болоход
бэлэн үү?

-Яриагаа хоёулаа ингээд дуус­га­сан нь дээр байх.

Э.ЭНХБОЛД