Category: редакцийн-нийтлэл

МАН татна, АН түлхэ­нэ. Залуустаа хандах ханд­лагаар нь энэ хоёр намыг ингэж л тодор­хойлж байна. Саяхан МАН болж дүрээ хувир­гасан МАХН өргөгч кра­наар өчнөөн залуусыг улс төрийн тавцанд өргөж тавьж чаддаг. Энэ нам дараа үеийнхээ бүхэл бүтэн армийг бэлдчихсэн бэлэн байдалд жагсаа­жээ. Бүр хэд хэдэн үеэр нь шүү. Тэд ах нарынхаа улс төрд оролцож, тэдэнд үүд хаалгаа өмнөх үеийнхэн дэлгээтэй байл­гадаг.

Шинэ цагийн баячуу­дын үр сад, аав ээжийн­хээ буянаар гадаадад гайгүй сургуульд болов­сорсон, алдар  өөд мацах ашдын их хүсэлтэй, ху­вийн бизнестэй за­луус   намын дарга, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн, Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дар­га, сайд, ядаж л гай­гүй­хэн газрын дарга бо­лох тэмүүлэл дүүрэн.   Улстөрч болохоор за­луус эгнээгээрээ   жагсаж байна. НАМЗХ-ны нэрээ сольсон залуу­чуудын байгууллагыг нь хар. Цээж дүүрэн амбиц болсон тэр залууст ямар ч албан тушаалд очоод юу ч хийж чадах ааг омог байна. 

Л.Энэбиш, П.Жасрай бүгд дараа үеийнхэндээ боломж олгосон. Л.Энэ­биш Н.Энхбаярыг улс төрд оруулсан. Зүгээр нэг орчуулагч залууг төрийн бүх өндөр албан ту­шаалд очих замыг тавьж өгч байлаа. Н.Энхбаяр ч залуучуудын бүхэл бүтэн нэг үеийг бэлдэж байсан. Ч.Хүрэлбаатар, Су.Бат­болд, Я.Содбаатар, У.Хү­рэл­сүх, У.Барсболд, Б.Чой­жилсүрэн, Г.Ший­лэг­­дамба, Ц.Түмэнгэрэл,   Ц.Чимэдцэрэн, Т.Ган­тулга, Д.Одбаяр,  Ё.Отгон­баяр, Д.Загджав  гээд хэ­дэн арваар нь бэлдсэн.

Даанч  хувь хүнийхээ увайгүй зангаар залуусыг гомдоож өөрөө­сөө
алдсан. Залуус ч түүнээс эвтэйхэн
зайгаа авч дараагийн боломжийг хайсан даа.

С.Баяр, Сү.Батболд, У.Хүрэл­сүх нар өөрсдийгөө залуусаар хүрээлүүлж чадаж байна.  Удирдах зөвлөл, Бага хуралд шинэ залуу үеийг түрж оруулж ирлээ. Эцэст нь тэд эзэддээ ихэнхдээ үнэнч зүтгэдэг.

МАХН МАН болж нэрээ өөр­чилж, залуу үеэр имижээ хийлээ. Тэд хөгшин гэдэг ойлголтоос  салахыг хүсч байна. МАН-ын өнөө­гийн удирдлагууд өөрсдөө дандаа өргөгч кранаар өндөрт татуулж гарч ирсэн байдаг болохоор одоо  дараа үеэ бэлдэж байна. Тэд бялууны амтыг АН-аас илүү сайн мэднэ. АН бялуун дээрх кремтэй   цэцгийг л ховдоглон үмхэж байсан болохоос бялууны жинхэнэ амт ямар байдгийг сайн мэдэхгүй. 

АН-ынхан залуу үедээ дэндүү халтай, халгаатай. Тэд өмнө нь бал­буулж, зодуулж, нүдүүлсээр ингэж л өсч өндийдөг гэсэн үзэл  тархинд нь суучихсан. Хуучны  хүмүүс үр хүүхдээ хатуу гарын хүмүүжлээр өсгөвөл дэгтэй сайн болно гээд балбаж нүддэг байсан. Гэтэл үр хүүхэд нь дараа үедээ ч мөн л өөрийн явж ирсэн зодуурын ар­гаар ханддаг. Тэд зайгаа тавьж өгөх дургүй. Хөгширснөө хүлээн зөв­шөө­рөх дургүй. Намаа биш, хар амиа хичээдэг. Яагаад гэвэл тэдэнд  төрийн өндөр албан ту­шаалд суух хувь тавилан бага байлаа. Дандаа цөөнхийн хувь тавилан тэднийг угтсан. Тэд өлсгө­лөн бар шиг өлөн зэлмэн явдаг. Дараа үеийнхэндээ хоолоо олж идэх аргаа өөрсдөө мэд гээд хэрхэн хоол олж идэх аргыг нь  зааж өгдөггүй. Одоо АН-ын далаад оныхон дунд нь хаягдлаа. 50, 60-аад оныхон зайгаа тавихгүй бай­саар далаад оныхон дэмий л үрэгдэж байна. Гэтэл 80-аад оны­хон тэднийг шахаж орж ирлээ. Гэвч тэдэнд бас боломж бага харагдаж байна.

Хийж чадах юман дээр нь залуусыг тавьж байна, энэ МАН. Гэвч нэг аюул нь алдах үед нь ашиглаж байсан шигээ авардаггүй зантай. Тэр дундаас У.Хүрэлсүх шиг тэмцэж алалцаж,  гартаа сэлэм эргүүлж, баруун солгойгүй цавчиж байж гарч ирсэн хүмүүс байна.

Д.Зоригтыг хамгийн чухал местэн дээр аваачаад тавьж байна. Тэр ч бас ажлыг нь хийж чадаж байгаа. Хөрөнгийн биржийн орлог­чоор хорин хэдтэй жаахан залууг тавьсан. Төрийн өмчийн хороонд ч тэр жаахан залуу дэд даргаар нь ажиллаж байна. Олон залуу төрийн том албыг хашиж байна. 

МАН Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг 80-аад оны жаалд итгэл үзүүлж чад­лаа. “Хас-ын Ч.Ганхуягийг ИТХ-д унахад нь Ерөнхий сайд хажуудаа аваад эдийн засгийн чадварыг ашиглаж болж байна. Гэтэл АН  Х.Тэмүүжинг ҮЗХ-д зориуд  унагаж байх жишээтэй.

Н.Энхбаярын гаргаж ирсэн хүчтэй залуусыг дараа үеийн лидер болгохоор шилж сонгон Сү.Батболд өөрийн болгож авлаа.

С.Бямбацогт, Ж.Энхбаяр, Д.Бал­дан-Очир, Э.Мөнх-Очир  на­рын залуус харин хар толгойгоо­роо өөрсдийн хүчээрээ гарч ирсэн. Кранаар татуулаагүй ч нам нь тэдэнд боломж олгож, өшиглөж хөөж туусангүй. Сундуйн Бат­болдыг малын эмчээр нь дуудаад байсан. Одоо ямар улстөрч болс­ныг хар. Ямар ч албыг хашиж чадах дайны зангарагтай болжээ. 

Эднээс АН-ын залуус  дутахгүй. Гэвч ах нар нь тэдэнд хаалга өшиглөж орж ирэхийг хэзээ ч зөв­шөөрөхгүй.

АН арга барилаа өөрчлөх хэ­рэгтэй болж. Улс төрд МАН-ын залуус өн­гөлж байхад АН залуусаа зориуд уяа сойлгыг нь тааруу­лахгүй хэт өлсгөж сульдааж байна. 

Ирэх сонгуульд ардчиллын өвөгцүүлтэй өрсөлдөх НАМЗХ-ны шижиг­нэсэн залуусыг халаасандаа мөнгөтэй, ардаа том арын хаалга дэвшүүлэх намтай ирээдүй угтаж байна.

МАН-ын  залуустай тэгээд АН-ын өвөө нар ирэх сонгуульд үзэх юм гэнэ. АН-ыг залуу үедээ хахир хатуу хүйтэн сэтгэлээр ханддагийг нь мэдээд залуучууд МАН-д элссээр. 

АН-ын залуус ардчилалдаа үнэнч байгаа болохоос ах нартаа гомдолтой. Х.Тэмүүжин, Лу.Ган­төмөр, Б.Батбаатар, Г.Баярсайхан, Ж.Батзандан, О.Магнай нар  хөр­сөн доороос өөрсдөө босч, соёолж гарч ирсэн залуус. Харин тэдэнд арчилгаа тордолгоо дутаад бай­гаа. Хөгшчүүд нь байнга ад үзэж, нүд үзүүрлэсээр зориг зүр­хийг нь мохоолоо. 

Хувийн шинж чанараараа ялж гарч ирсэн шижгэр залуусыг ит­гэлээ гээтэл нь балбасаар ирлээ.

90-ээд
онд хориод настай бай­сан, өнөө үед өвөө болсон хэд­хэн хүнээр ардчиллыг төсөөлөхөө больё.

Ирэх сонгуулиар шижигнэсэн сайхан залуусыг гаргаж ирье. Сайд дарга юу байдаг юм тэрийг нь хийлгэе. Нөгөө Ж.Батзандан, О.Магнай хоёр яасан. Үзэл бодлоо дагаад ирлээ гэсэн өөд гаргах янз алга. Тэднийг лидер болно гэж харж байсан. Гэвч гөлөөг ч гэх хүн алга. Тэдний зориг зүрх, МАН-ын залуусынхаас сул дорой биш. Тэднийг АН-ын шинэ үеийн лидерүүд болгоё.

Г.Баярсайхан байна. С.Ламбаа гэж хиймор нь хаясан өвгөнөөс Эрүүл мэндийн сайдын албыг дутуу хашив гэж. Хийж чадаж л таараа. Х.Тэмүүжин байна. Ц.Ням­доржид гөлөг нохойгоороо дуу­дуулж суухын оронд Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд элбэгхэн хийнэ. Лу.Гантөмөр С.Баярцогтоос муу байв гэж. Улсын сан хөмрөг гартаа бариад сууж чадаж л таа­раа. Б.Батбаатар байна. Хэнээр ч татуулахгүй гарч ирээд төр тү­шилцэж явсан тэр залуу  одоо нэг дүүргийн намын даргын ажил хийгээд,  тэр албыг нь Н.Алтанхуяг мэтийн өвөө нар булааж авахдаа тулаад байгаа. “Алтан гадас”-ынхаа хүнийг тавих юм гэнэ.  Генсек Д.Эрдэнэбат, Нийслэлийн намын хорооны дарга Ш.Түвдэндоржийн оронд Б.Батбаатар сууж чадахгүй гэж үү. Цаашлаад бүхэл бүтэн намаа авч явж чадаж л таараа. Нөгөө муу Р.Эрдэнэбүрэнг нэг удаа намдаа элсүүлж авч ашиглаад л хаялаа. “Лектор”-ын Ц.Баатархүү Т.Гандигийн ажлыг яагаад хийж болохгүй гэж. Ховдын Н.Пунцагийг Зам тээврийн сайд болчихлоо гэхэд хэн гайхах юм. Чингэлтэйн Ардчилсан намын Да.Алтанхуя­гийг Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд болчихлоо гэхэд үгүйсгэх арга алга. 

Яадаг юм энэ залуус Ерөнхий­лөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, салбарын сайд болохыг мөрөөд л дөө. Яагаад болохгүй  гэж. Социа­лизмын үеийн өвөө нар зах зээ­лийн нийгэмтэй зохицоод төр улс бариад явж л байна. Шинэ цагийн ардчилсан үзэлтэй залуус яагаад төр барьж болохгүй юм.

Дээр дурдсан залуус дээр Төв аймгийн Доржпүрэв, Ховдын Ард­чилсан намын Б.Пүрэвдорж , Дунд­говийн Данзанноров, Чингэлтэйн Б.Батхуяг, Болор гээд олон залуу­сыг хэн ч анзаарахгүй үнсэнд хаясан шалз шиг болголоо. АН-ын залуусаас арай дөнгүүр нь энэ хэд. Цаана нь өч төчнөөн залуус өн­дийж байгаа ч боломж тун бага, найдвар бараг байхгүй. Өвөө нар нь хийж үзээгүй юмаа хийж үзэх гээд өөд уруугүй тэднийг хавчиж гадуур­хаастай. Одоо энэ залуус нэг цул болох хэрэгтэй. Тэд өөр өөр  фрак­цад дөрлүүлж, өвөгцүүлийн хо­ронд хордоод, бие биенээ үзэн ядаж хүмүүжиж байгаа. АН-ын залуус хонгилын үзүүрт гэрэл байгаа гэдэгт итгэж улс төрд зүтгэ­дэг бол МАН-ын залуус хонгил гэрэлтэй гэж итгэдэг.

УИХ-д МАН-ын хэдэн залуу байна. АН-ын хэд байгаа билээ. Хэдүүлхнээ байж шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг л байцгаадаг.  УИХ дахь АН-ын залуусыг тоолъё гэхэд таван хуруунд ч багтахгүй. АН хаалга өшиглөөд чадлаараа ороод ирсэн залуугийн өөдөөс нулимж орхидог.

Одоо МАН-ын дараа үеийн бүхэл бүтэн арми бэлтгэгдэж, бэлэн байдалд жагслаа. АН-ын дараа үеийнхнийг нэрлэе гэхэд ч салаа цэрэг ч хүрэхээргүй байна.

Сүүлийн үед намын даргын марафонд хэдэн залуусыг ашиг­лаж эхэллээ. Өөрсдөд чинь бо­ломж олгохгүй байгаа өвөгцүүлийг  юунд дөгөөнө вэ. Залуус та нарыг хага­ралдуулаад дундаас нь өөрөө ашиг харж үлдэж байгаа ах нарын­хаа муухай занг мэдмээр юм даа. Яадаг юм. Нэгэнт улс төрд орж ирсэн л бол хамтдаа ардчиллыг аврахын төлөө, хөгшрүүлэхгүй байхын төлөө өвөө нарыг өөрсдөө шахах цаг болсон.

Араасаа дагуулах хойч үегүй ардчиллын өвөгцүүл
намтайгаа хамт мөхлийн ирмэг
дээр ирээд байна. Залуу үедээ
боломж олгоё. Идэр залуу хорин настай АН өвөө нараар биш залуусаар чимэх цаг
болсон шүү.

Оролцон тоглогч 800-гаад утсан хүүхэлдэй. Энэ жүжгийн эсрэг дү­рийн баатар нь Н.Энх­баяр. Жүжигт тусгагдаа­гүй ганц дүр нь Ө.Энхтүвшин. Жүж­гийн нэр “МАХН биш   МАН”. Гол дүрд найруу­лагч,  зохиогч,  захиалаг­чид тоглоно. 

Жүжиг ингэж эхлэв. Тайзан дээр цэмцгэр кос­тюмтай намын удирдагч хэдэн хүн  зэрэгцэн сууна. Оролцон тоглогч 801 тө­лөө­лөгчөө өөрсдөө ч мэ­дээ­гүй байхад нь аль хэдийнэ гар хөлд нь утас уяж, гав гинжтэй юм шиг болгожээ.

Тайз чимэглэл нь Ара­бын шахын ордны хур­лын танхим мэт. Оролцон тоглогчдын урамшуулал, байр хоолны мөнгө хан­галттай.  Найруулагч  У.Хүрэл­сүх жүжгийн өгүү­лэг­чээр томилогдон үйл явдлыг самууруулах гэсэн өөр зүйл рүү чангаах оролд­логыг няцаах үүрэг­тэй сууна. Нэг үгээр хэл­бэл жүжигт тусгагдаагүй дүр, үйл явдал орж ирж самууруулахаас хам­гаалж суугаа нь тэр.

Намын даргын уйтгарт оршлын дараа “Их тавилттай жүжгийг сам­раад өгье” хэмээн ирсэн аймгийн төлөөлөгчид санасандаа хүрч чадаагүй учраас зохиолд дур­гүйцсэн 800 төлөөлөгч.  Тэдний хувьд бодож санаснаа хэлэх гэж хэл амаа билүүдсэн бүх зүйл талаар болов. Жүжиг тоглогдохын өмнөх орой зохиогч, найруулагч, захиалагчид аймгийн намын хо­рооны дарга нарыг дуудан  дагал­дан ирэгсдийг албан ёсоор утсан хүүхэлдэй болгох үүрэг өгчээ. Зохиолоос гажвал хариуцлага тооцно гэсэн болохоор үүрэг хүлээ­сэн нөхдүүд үлдсэн төлөөлөгч хүүхэлдэйнүүдэд очиж сценарийн дагуу бүх зүйл явагдахыг сануул­сан байж. Ингээд жүжиг эхлэх өглөө бэлтгэгдсэн хүмүүс буюу аймаг бүрээс хоёр төлөөлөгч л үг хэлэх боломж олгов. Тэд магтаал сайшаалыг харамгүй урсгаж, өгсөн үүрэг даалгаврыг ягштал биелүү­лэв. Төд удалгүй санал хураалт явагдлаа. Бэлгэнд умбаж, хоолон­доо цадсан, утсан хүүхэлдэйнүүд даалгавраа биелүүлснээ харуулж  мандатаа ярайтал өргөлөө.  Зургаа нь л эсрэг санал өгөв. Дураараа тэд нар дарга нарын зуултад орсон нь ойлгомжтой. Гэвч олонхи нь утсаа тастаагүй учраас саналаа өгч  МАН болох дээр нэгдэв. Бүгд алга та­шина. Манай дарга шиг сайн хүн энэ ертөнцөд байхгүй, манай нам шиг агуу нам энэ Монголд байхгүй, ганцхан нэрээ л солих хэрэгтэй байсан. Нэр солих асуудал ийнхүү  саналын дагуу,  захиалгын дагуу үр дүнтэй боллоо.   Хөгжим эгшиг­лэж, Ардын журамт цэргийн дуу уянгалахад шинээр сольсон дал­баа, лого,  бэлэн болчихсон  тайзан дээр хуучны нэр хаягаа хуу татан  гарч ирнэ. Тамга солилцож, нэр өөрчлөгдлөө. Тэд толгой дээрээ МАХН-ыг биш МАН-ыг залав. Энэ хооронд эсрэг дүрийн  баатар Н.Энхбаяр сценари үймүү­лэх гэж элдэв асуултаар зовоов. Гэвч хариулт нэгэнт бэлэн байсан. Эсрэг дүрийн баатартай хэн ч ярихгүй, гар барьж болохгүй. Ха­жууд нь суухдаа ч хамаагүй үг алдаж болохгүй. Жүжгийн гол шу­гам хазайлгачихна.

Даалгавар ёсоор бүгд болов.

Ардын нам,  ардын засаг мандтугай. Ард нь дэлгэцэн дээр жанжин Д.Сүхбаатар “Бидний улс эв саналаа нэгтгэвэл….” гээд л эр хонгор дуугаар үг хэлэх аж. Ура ура /хурай хурай гэсэн байх аа/ хэмээн  нийтээр алга ташив.

Дараа нь  одоо байгаа даргаа үлдээх үү,  үгүй юу гэсэн үзэгдэл эхлэв. Тайзан дээр өнөө л яравгар царайтай, хээнцэр хувцастай дарга нар.  Жүжигт төлөвлөөгүй байсан нэг нөхөр төлөвлөгөө бусниулчих  юм болов. Бусниулна гэдгээ өмнө нь хэлчихсэн болохоор бас л хариуг нь барих тухай зохиолд тусгагдсан байв. Гэвч энэ уйтгарт  жүжгийг арай амь оруулсан нь жүжигт тусгагдаагүй  нөхөр болох Ө.Энхтүвшин байв. Бусниулагчийг эртнээс дарах төлөвлөгөөтэй бай­гаагүй бол зохиолын гол шугамыг өөрчлөөд  балрах байсан нь санал хураалтын дүнгээс харагдав. Бэлд­сэн тулдаа л зохиол цааш жам ёсоороо үргэлжлэв. Тэгээгүй бол зохиолоос гажсан өөр үйл явдал өрнөх байсан юм. МАН-ын дар­гаар Ө.Энхтүвшин гарч ирж МАХН-ын удирдлагууд асан хүмүүсийн  уурыг барах байлаа.

Увс аймгийн төлөөлөгч утсан хүүхэлдэй босч ирлээ. Тэрээр хаа байсан С.Баяраас “С.Батболд, Ө.Энхтүвшин хоёрын аль нь дээр вэ?” гэж асуув. Мэдээж хариулт тодорхой. С.Баяр угаас өөрөө намын дарга байхдаа Ө.Энхтүв­шинг дээр гэж бодоогүй, Сү.Бат­болдыг дээр гээд албаа өгсөн юм чинь. Юу боллоо гэж өөр юм ярихав. Андуурчих вий гэлтэй С.Бат­болд хэмээн яаран хэлэв. Алга  нижигнээд явчихлаа. Ингээд л дүн С.Батболдын талд 80 гаруй хувьтай гарлаа. Ө.Энхтүвшин жү­жигт тоглосон бол ялах байлаа.

Дараагийн үзэгдэл. Дарга нар байдагтаа л сууна. Хүүхэлдэйнүүд ч өмнүүр нь эгнээстэй. Бас ядарчээ. Өдрийн цагаар биш, шөнийн цагаар гар хөлийг нь савчаад,  гарын үсэг зуруулж, мандат өр­гүүлээд байхаар ядарсан байсан биз.

Уг нь нутгаасаа гарахдаа жүжигт тоглох биш хуралд оролцоно гэж гарсан тэд  өөрсдийн бодсон санасан юмтай ирж. Хэнийг Бага хуралд оруулахаа хүртэл яриад тохирсон  атал байдал ингэж эргэж,  жүжгийн  утсан хүүхэлдэйн дүрд өөрийн мэдэлгүй тогложээ.   Санал оруулсан хүмүүсийг нь танхимаас гарсан санал гээд тээр доор жаг­сааж. Яг энэ үед зарим утсан хүүхэлдэйнүүд зохиолын дагуу огт танихгүй хүмүүсийн нэрийг ярай­тал оруулаад ирж.  М.Энхболд, Сү.Батболд, С.Баяр, У.Хүрэлсүх нарын гарын хүмүүсийг Бага ху­ралд зүтгүүлэв. Нэг аймгийн дэв­шүүлсэн хүнийг нөгөө аймаг нь танихгүй болохоор шууд л дугуйлж орхино. Нэг нь хүсээгүй байлаа гэхэд бүх юм санаснаар болж бай­лаа. Хамгийн хачирхалтай нь яаж яваад ч тэр юм эсрэг дүрийн баатар Н.Энхбаяр  Бага  хурлын  гишүүн болохоор  шургачихсан байгаа юм. Ингээд аймгаас ирсэн төлөөлөгчид хэнийг нь мэдэхгүй баахан хүнийг аймгийнхаа нэр дээр дэвшүүлээд учраа олохгүй өнгөрөв. Өглөө сэрэхэд л өөр хүн сонгочихсон байсан нь тэр. Бүгд уйтгарлаж, нойр хүрсэн ч эздийн зарлигийг ийнхүү өөрийн мэдэлгүй дагажээ.  У.Хү­рэл­сүх, М.Энхболд, Сү.Батболд нарын дохио зангааны хүмүүсийн нэрс жирийтэл  жагсчээ.  Гэвч нэгэнт дүн гарч ирсэн нөхдөөс нь нэг хүн ч байхгүй, харин өөр хүмүүс Бага хуралд аймгийг нь төлөөлж суухаар болчихсон байх жишээтэй. Утсан хүүхэлдэйнүүд “Одоо бид аймагтаа очоод намын гишүүддээ юу гэж хэлнэ ээ” гэсээр амаа бариад  үлдсэн гэж байгаа.

Удирдах зөвлөл ч гэсэн сце­нарийн дагуу явж ирж. Дээрээс өгсөн даалгаврын дагуу үйл явдал өрнөлөө. Харахад залуучуудыг түлхүү оруулсан байна лээ.  Шө­нөөр явуулсан сонгуулийн дүн өглөө  ёсоороо  болов.

Жүжиг амжилттай
боллоо. Бүх зүйл зохион байгуулагчдын хүссэ­нээр. Тэд жүжиг гэдгийг тас нуусан. Даанч тэр
нь хөндлөнгөөс харсан бидэнд жүжиг
гэдэг нь тодорхой байсан  юм шүү. МАН мандтугай, ардын засаг мандтугай
гэсэн үг чихэнд сонсогдсоор.
Яг л өнгөрсөн зууны кино шиг…

Х.Чойбалсан нэг удаа мэргэн хүнээс хувь заяаныхаа төөргийг асуухдаа энхрий хайрт намынхаа ирээдүйг ч бас сонирхсон гэдэг.   Өнөө хүн 
“Энэ нам чинь 90 настай л 
юм 
байна” 
гэж хэлж байсан гэнэ лээ. Үнэн хэлсэн байжээ. Ер  хү­рээд л яваад өглөө. Ингээд МАХН үүрд баяртай болох шиг боллоо.  Тэгэхдээ тэрнээс ч зэвүүн нам гарч ирж байж магадгүй нь. Юу нь мэдэгдэхгүй эрээвэр хураавар энэ нам юу хийж түйвээх бол гэхээс 20-иод онд хэлмэгдэж явсан нөхдийн айдас хүйдэс дахин босч ирэх мэт. МАХН-ын нэрийг бузарлахад жинтэй хувь нэмэр оруулж байсан нөхдүүд багаараа Ардын намд дагаар орлоо.

Амьд явахад хүн элдвийн л сонин юм үзэх юм. Насаараа ард түмнийхээ толгой дээр байсан МАХН нь лам Баасангийн нам дээр ирж нийлчих юм. Ардчилсан хол­бооны анхны 13-ын нэг Д.Баасан лам МАХН-ын 26 дугаар их хурлын төлөөлөгч болчихсон,  Гандангийн дэнж уруудан улаан, шарыг хос­луулан намирч явах болно гэж жилийн өмнө хэн нэгэн ярьсан бол тэр хүнийг МАХН-ын захын нэг үнэнч гишүүн “Солиордог, со­лиор­дог гэхэд арай дэндэнэ ээ” гээд цохиод унагачих байсан даа. Гэвч Д.Баасан лам МАХН хоёрын хувь заяа Ардын намын өлгийд ирж нэгддэг байна шүү. Угаас Ардын нам болохоор нь элсэж орно гэж мөрөөдөж байсан ту­хайгаа ч өнөө ламтан өөрөө ярьсан нь хачин гээч. 
Ардчиллыг 
баастсан Баасан   лам чой(номоо)-гоо мартаж, Ар­дын намын журамт цэргийг дуу­лаад, орхимжоо дэр­вүү­лэн, сэлэм эргүүлж МАХН-тай хувь заяагаа холбодог л юм байна. Лам нарыг хэдэн зуун мянгаар нь устгаж байсан угшилтай нам ардчилал гэж дөвчигнөж бай­сан ганц нэг ламыг бол төвөггүй “яачих” байл­гүй дээ. Өөрт нь биш, өөрийнх нь гарт байсан Ардын намын тамганд л учир нь байсан байх аа даа. Хөөрхийг сайнаар бодъё гэвэл олон ламын өшөөг авах гэж дотор нь орсон юм байлгүй гэж цайруулж ойлгож болох талтай юм.

МАХН угшилтай Ардын нам төрөх үед байдал өөрөөр эргэжээ.   Д.Баасан лам хаданд авирч, намд элсч байх зуур МАХН-ын “баастай бурхан” байсан, Үндэсний их удир­дагч нь үүдэнд ад үзэгдэн, 
хатавч­наас нааш гишгэх эрхгүй өнчин хүү шиг суух чинээ хэн ч бодож байгаагүй. Ингэж Д.Баасан лам, их удирдагч хоёрын байр нүд ирмэх зуур л солигддог байжээ.

Үндэсний их удирдагч явсан нөгөө хүн харин “Би бурхан биш нь биш, тэгэхдээ бас босоо ороо­лон биш юм шүү дээ” гээд орилж байх юм гэж ядахдаа зүү­дэлсэн хүн олдоно гэж үү. Тэр хүний амнаас гарсан авиа бүгдийн төлөө уухайлан, алга ташин дэвх­цэж, уйлалдан шүтэж, дохио зангаа­гаар нь хөдөлдөг байсан цаг үе бий.  Өөрийнх нь 
элдвээр хэлүүлэн байж улс төрд чирч оруулж, 
бас ч гэж албан тушаалын 
амт шимтээс амсуулсан дол­­­­­­дой­чууд нь (М.Энх­болд, Сү.Бат­болд, У.Хүрэлсүх) Н.Энх­бая­рыг үг хэлэх гэж индэр лүү авирч явахад нь “Өвчит үймүүлэх гэж байгаа юм. Үгийг нь олон түмэнд хүргэхгүй” гэсэн аятай 
хэвлэлийнхнийг хөөж гарган, хаал­га үүдээ дангинатал түгждэг бол­чихно гэж мэргэлж байсан үзмэрч, таамаглагч лав энэ дэлхийгээс олдохгүй болов уу. Хувь тавиланг таашгүй, хэцүү. Н.Энхбаярын заяа төөрөг бусдад дав­­­­­­­­таг­дахгүй бай­хын аргагүй. Алга ташин индэр дээр суугаа тэднийг ч юу хүлээж байгааг хэн мэдлээ. Үүрдийн албан тушаал гэж бай­даггүйг үзэн ядаад байгаа Н.Энх­баярынхаа байдлаас эрх­биш хараа байлгүй.

“МАХН  гэдэг нэрийг солих гэнэ үү. Энэ намын нэр хэнд гай болоод байгаа юм” гэж загнаж суусан Н.Багабанди хэдхэн жилийн дараа “МАХН-ын нэрийг солихгүй гэнэ үү.   Энэ намын нэр хэнд хэрэг болох гээд байгаа юм” гэж уурлаж 
суух юм гэж ч бас хэн бодож бай­сангүй. Алив юм цаг цагтаа л хүчинтэй байдаг аж. 
Цагтаа Н.Энх­баярын өмнө уйлагнан “Шоронд битгий явуулаач” хэмээн гуйж явсан У.Хүрэлсүхийг МАХН-ын амыг барьж, Н.Энхбаярын өөдөөс даажинтай инээгээд суух юм чинээ төсөөлж байсан нь үгүй.   Булайгаа нуух гэж нэрээ хүртэл сольсон ч булхай нь бол шороонд булаад ч  гараад ирдэг юм билээ. Яагаав нөгөө баахан ламын гавлын яс гарч ирээд МАХН-ыг барьж өгч байсан биз дээ.  

 Их хурлын сценарийг С.Баяр боловсруулсан гэсэн. Тэрээр өстө­нөө дарж, алдраа мандуулах “сайн” зохион байгуулсан хурал хийлгэлээ. Яг л ерэн жил явж ирсэн жамаараа. МАХН Ардын нам бол­сон ч зүсээ хувиргасан чоно ма­ханд дуртай хэвээрээ л байх болно. 

Лам Д.Бодоогийн 1920 оны гурав­дугаар сарын нэгэнд онд байгуулсан Ардын намыг лам 
Д.Баасан 1997 онд байгуулсан юм шүү дээ. Эхнийх нь ламыг яалаа даа. Дараагийн лам бодох л хэрэг­тэй. 
Түүх давтагддаг гэх юм билээ. Ер нь Д.Бодоогийн байгуулсан Ар­дын нам МАХН болтлоо хэдэн жилийн настай байсан билээ дээ.

Их хурлын төлөөлөгчид дот­роо Ардчилсан холбооны буруу номтон лам Д.Баасан Ардын на­мын анхны гишүүн нь гээд Н.Энх­бая­раас том амьтан явж харагдана лээ.

Хулгайн тамгатай Ху намын суурьтай Ардын намын хөлд ор­он анхны түүх ингэж л эхэлж байна. Ямар ч байсан лам Д.Баа­сангийн байгуулсан Ардын намд МАХН ууслаа.

Ардын нам одоо хэдэн настай гэж өөрсдийгөө хэлэх нь бас л эргэлзээтэй боллоо. Хэдхэн хо­ногтой хэнз хүүхэд төрлөө гэх үү, эртээ 1920 онд төрсөн юм аа 
гэх үү. МАХН байхгүй болсон бол дөнгөж төрсөн байлтай. Байгаа бол ерэн настай нь баараггүй. Ингэхэд сая төрсөн гэх Ардын нам хэдэн настай юм бол. Яаж ч бултах гээд үнэнээс зугтах аргагүй. 

“Сэтгэл нь сайхан юм,  даанч бүтэлгүйтээд  байх юм” гэж тэнгэр нь хая­чихсан бүтэлгүй хүнийг  хэлдэг дээ. Үүнтэй адил ардчиллыг хаа холоос авч ирэхдээ өлсөж цан­гаж,  хөлдөж үхэхдээ тулж  бай­сан сайхан сэтгэлийг нь бодох гэхээр даанч бүтэлгүй нь дэндсэн, тол­гой нь эргэсэн Ардчилсан намыг тэнгэр нь хаясан гэлтэй байх юм. Өнөөд­рийн энэ маягаараа бол  АН устах өнгөндөө орлоо. “Хорь хү­рэлгүй замдаа үрэгдсэн ч хотол олон Ардчилсан нам  гэдэг  юм” гэж манай сонин бичиж хүртэл үзлээ. “Сант ма­рал” судалгааны төвийн  дүн саяхан гарч Ардчил­сан намын нэр хүнд хотод 15 хувьтай гарчээ.    Ингэж газардаж байсан түүх энэ намд байхгүй ээ. Энэ бол хорьтой идэр залуу нам ерэн настай эмгэн намын өвөрт орсны харгай гэхээс өөр хэлэх үг  алга.  Эмгэн хичнээн мэс ажиллагаанд орж нүүрээ та­тууллаа ч орчлонгийн жамаар ойчих цаг нь ирж яваа биз. Айм­шигтай нь цэл залуухан хорин наст­ныг аваад цуг ойчих юм гэнээ. АН арай ч МАХН-ын зиндаанд очтолоо тамд унах нүгэл хийгээгүй л байлтай.

Орох орон болсон
на­мын байрыг нь шатаалаа гээд иргэдээ хорьж, цаг­даж, өшөө авч зөнөг­лө­сөн 
эмгэн нам цэл залуу­хан АН-ыгаа өвөртөө хийгээд “Орох орон минь ордон, оочдог
аяга минь  Засгийн газар, уудаг цай минь нь
татварын мөнгө шүү” гэж уруу татаад амар сайхандаа жаргах
юм гэнэ. Ертэй эмээд толгой­гоо мэдүүлдэг идэр залуу хорь настныг ор хөнж­лөөс нь суга татаж гар­гаад аврах цаг бол­жээ.
Дулаан хөнжилд дугж­раад ардчиллаа алдах­даа тулсан
Ард­чилсан намыг ард түмэн л аварч чадна. Тэгэхгүй бол энэ нам ард­чилалтайгаа хамт олон
ялагдлын ая даахгүй сийчүүлж дуусах нь. Ардчилсан нам бол анх удаа Мон­голын түү­хэнд ард түмнээс төрсөн нам юм. Яалт ч үгүй ард­чиллыг хамгаалж, ма­наач нь байх
ёстой. Энэ нам байхгүй болбол Мон­го­лын ардчилалд, тус­гаар тогтнолд аюул  нүүрлэхдээ тулах вий.

Ардчилсан нам үгүй бол аюул өөрөө салхин хамхуул шиг ирээд наалдаж л таарна. Тулхтай улс төрийн хүчин байхгүй болсон тохиолдолд  олигархиуд, гадныхны тог­лоо­мын хүүхэлдэйнүүд Мон­го­лын төр болон тоглож, манай тус­гаар тогтнол ганхаж мэдэх аюул байна. Нөгөө харийн дарлал гэдэг чинь өнгөрсөн үед төдийгүй өнөө үед ч өнгөлзөж л байгаа. 

Ашигт малтмалаасаа хувь мувь хүртэх ч бүр лөөлөө боллоо. Хоёр нам нэг хөн­жилд жаргаад, гэрийн гадаа торойгоод үлдсэн ард түмнээ хохироогоод байхаар, цөөнх нь олонхио хянах нь үгүй болчихоор төрөө хэнээр ба­риулах вэ, хэндээ итгэж найдах вэ гэж цөхрөхдөө дэмий л хувь заяандаа най­даад суух уу. Тэгээд гарц нь гуравдагч хүчин гэж үү?

Сая гаруйхан сонгуулийн үнэм­лэх хэвлэгддэг ард түм­нээс  хэн нь  тэр гуравдагч энэ тэр лүү очих вэ дээ. Насаараа дарлуулсан хэрнээ саналаа өгөөд салж чадахгүй сэтгэл­гээтэй улс юун өөр хүчинг хүлээн зөвшөөрөх. Сүүлийн хорин жилд хоёр намтай байх гээд барах­гүй байхад элэнцэг баланцгийн гуравдагч байх вэ дээ. Тэгээд ч гуравдагч хүчинг дэмжих, элсэх хүн хүрэл­цэх­гүй. Бид ийм цөөхүүлээ гэдгээ бас үргэлж санаж байгууш­тай юм.

Муусайн наманцрууд бол зөндөө бий. Тэд Ардчил­сан намын саналаас зулгааж ардчилалд гай тарьсан уу гэхээс гавьяа байгуул­даггүй. С.Оюуны залуу насаа үрж байж зүтгүүлээд явдаггүй  Иргэний зориг нам гэж бий. Буянгийн Жар­галсайханы өөрөө өөрийгөө дэв­шүүлдэг “нам” байна. “Эрэл”-ийн гэх Б.Эрдэнэбатын эзэнтэйгээ  хамт бүгсэн хувийн компа­нийн нам байна. Сонгуулиар эзнээ даллахаар ил гарч, бусад үед нуувчинд орчихоод бас болоогүй улс төрийн ашиг хонжоонд нугасгүй гээч. Дээрх наманцрууд улс төрийн шимэгчийн үүргийг сайн гүйцэтгэж ирлээ. Тэд бас бусадтай хамтарч хамгийн их сайд хийсэн гэж байгаа. Яаж ийгээд наман­цруудаас ганц нэг нь улс төрд шургалаад,  бас төр барьж байгаа­тай  нь сүжирч, ардчиллын буя­наар гарч ирснээ мартчихдаг. Сон­гууль болохоор Ардчилсан намын сана­лаас хумсалж, хамгийн их хорло­сон “гавьяа”-тай. Дээр нь нэмэр хачир болж ивж өгсөн наманцраас дор зиндааныхан нь олон бий. Ард түмний өмнө зогсо­хоороо ардчиллыг бамбай болгох хэрнээ ачир дээрээ МАХН-ын улаан сарнайн дэл­бээн дор нуугдаж амьдар­саар ирлээ. Тийм л сүрхий юм бол АН-д дагаар ороод ард­чиллын төлөө нэг зүгт явахгүй яагаав.

Төр нь төр шиг байхгүй боло­хоор ард түмэн нь итгэл алдрах нь яалт ч үгүй. Өөрс­дөө хулхидуулж сонгочихоод араас нь амаа барьж, өвд­гөө тэврэхээ больж, ардчил­лын энэ хэдэд боломж олгоё. 

Энэ дэлхий дээр намууд л төр засгийн эрх барьж бай­на. Иймээс төрөө хэнээр ба­риулахав, толгой­доо хэнийг залахав гэдгээ ард түмэн анхаарах хэрэгтэй болжээ. Ялангуяа яс махны тасархай Ард­чилсан намыгаа эмгэний өврөөс салгахад бидний са­нал л хэрэгтэй байна. Алийн болгон ардчиллыг авдар ма­насан эмгэний өвөрт хийх вэ дээ.

Тэгэхгүй бол өвөрт нь дагаар ордог хувь тави­лан­тайгаа АН бүр эвлэрч дуус­лаа. Сэтгэлийг нь бо­доод  энэ удаа ялуулж, тэр эмгэний өврөөс суга татаад гаргахсан. 

Чоно “махн”-аас гарч өвс иддэг­гүй л юм бол алийн болгон эмгэнд  хууртаж, гэнэн ишиг шиг  амьдрах ёстой гэж. МАХН-ын гоё үг хэлсэн кос­тюмтай чоно л биш бол АН-ын бор халзан хонь ч байсан яахав гэж аргаа барахдаа хэлмээр болох юм.

“Гурван монгол зодолдоно”  нэртэй нийт­лэлийг одоогоос арван хоёр жилийн өмнө ард­чил­лын дууч, сэтгүүлч С.Цогтсайхан бичиж бай­лаа. Тэрбээр “Монгол хүний цусаар уудам тал нутаг шиг эрх чөлөөт бие даасан цус урсана. Биеэ даасан буюу индиви­дуаль­ный цус нь хэний ч хараат бус, хэнтэй ч нө­хөр­лөхгүйгээр амьдрах чадварыг төрүүлнэ. Ин­гэж монголчууд уул уулын бэлд жалга дов бүхэнд ганц нэгээрээ нүүдэллэн амьдрах бөлгөө. Нүүе гэвэл тэмээтэй, саая гэвэл үнээтэй, идье гэвэл хонь ямаатай, явъя гэвэл морь­той өрх айл хэний ч гар харахгүйгээр өөрөө өөрий­гөө болгож л орхи­но. Ийм амьдралаас хам­тын хөдөлмөр, эв нэгдэл гэсэн ойлголт төрдөггүй. Яагаад гэвэл хамтрах нэгдэх шаардлагагүй.

…Нүүдэлчид бол амиа бодсон, аливаа хө­дөлмөрийг үл ойшоосон, бүтээн босгох биш булаан эзэрхийлэхийг урьдал
болгодог улс гэдгийг түү­хээс харж болно” хэмээн уг нийтлэлдээ бичсэн бай­даг юм. “Хоёр
монгол архи­дана, гурван монгол зодолдоно” гэсэн хэлц үгээр санаа болгон нийт­лэлээ гарчиг­ласан
нь өнөө­гийн энэ өдрүүдэд ч яв цав тохирч байна. Арав хүрэхгүй хоно­гийн өмнө Туркээс нутгийн зүг жолоо залан ирж яваа гурван монгол “Аэрофлот”-ын
онгоцонд муудалцан ну­дарга зө­рүүлснээс болж онгоц нь ОХУ-ын Пермьд ослын буулт хийв. Тэдэнд удаа
дараа шаардлага тавиад байхад үхэр мэт зөрүү­дэлсээр байсан тул орос ахмад онгоцоо газар­дуу­лахаас аргагүйд хүрсэн гэх. Өч төчнөөн зорчигчид гурван монго­лын зодооны улмаас
гэр орондоо ирэх хугацаа нь нэг өдрөөр хойшилж, тус компани зорчигчдын хоол унд, зочид буудлын өртөг гээд талийж өгсөн тул хэргийн эздээр нь гарсан төлбөрийг төлүү­лэхээ мэдэгдээд байгаа билээ. Эхлээд энэ
мэдээг сон­соод “Юун сүртэй юм. Онгоцоо буулгатлаа сүр­жигнэх гэж, согтуу хүмүүс тэгж байгаад унтаад өгнө л биз” гэх монгол хүн бай­сан л байх. Гэвчиг мон­голчуудын
энэ араншин өөрсдөдөө болдог юм гэхэд гадны хүмүүст тө­сөөлөгдөшгүй бэрхийг  бид ойлгох ёстой. Саяхан БНСУ-д бас нэгэн монгол
олон нийтийн газар ичим­дэг эрхт­нээ хаа сайгүй дэлгэн гаргаж яваад жу­рам­лагдсан таагүй мэдээ байна. Туркт хүний хул­гайд өртөн, боолчлогдож яваад ирсэн хүмүүс мон­гол хүн монголчуудаа харийнханд худалдаж байгаа
талаар ярилцлага өгөв. 

Мөн улс дамжсан хар тамхины сүлжээний то­моохон гар хөл ч манай­хан гэж дуулдах юм. За тэгээд, Европын орнуу­дад монголчууд урт гар­тай гэдгээрээ алдартай. Зарим дэлгүүр үүдэндээ “Монгол хүн орохыг хориг­лоно” гээд биччих­сэн байдаг ч гэх. Ард­чилсан хувьсга­лын да­раа­гаар социа­лист Мон­гол чөлөөт Монгол болсны баталгаа нь гадаад паспорт. Хуучин цагийн хатуу хя­налт дор хилийн чинадыг зорьдог байдал, ур­лаг, спор­тын­хон, дарга даамлын үр хүүхэд биш л бол гадаа­дад явах нь үлгэр байсан тэр цаг ард хоцорсон. Үүнийг дагаад олон мянган хүн харьд одсон. Тэдэн дотор ча­далтай чансаатай, сурч болов­сор­сон л байх. Мөн Мон­голынхоо нэрийг хөөдсөн олиггүй нөхөд ч байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гад­ныхан хил да­ваад нутаг нэгтнээ бараа­гаар нь тосон ирж сүжирдэг бол монголчууд өөр. Тэд аль болох өөр хоорондоо тааралдах­гүйг хичээдэг. Тааралд­чих­вал үгийн солиогүй зөрөөд өнгөрөхийг бод­но. Их сайндаа таним­хайрхан уулзлаа гэхэд ууна, тэгээд зодолдоно. Харин гадаадынхан мон­гол­чууд гэж нэг ийм улс гэсэн гажиг бодол тээсээр үлддэг. Бид өнгөрсөн хо­рин жилд гадаадад чө­лөөтэй зорчлоо. Нэр хүндээ ч шаварт овоохон хутгалаа. Хүний эрхийг дээдлэн ард иргэддээ хөл хүрэх газраа явах бо­ломжийг нь гаргаж байсан бол одоо харин үүндээ хүнд суртал гаргах цаг болжээ.

Монголчууд аль нэг оронд зорчих виз авах гэж үхэн хатан мундарсан он жилийг өнгөрөөв. Яаж ийгээд гадаадад хөл тавиад авах л юм бол бусдыг тас орхино. Үүнийг дагаад хууль зөрч­дөг монголчууд, хулхи монголчууд гэсэн имиж ч хэдийнэ бүрэлдсэн. Тэг­вэл одоо хүний нутагт зорчих виз авахаас илүү өөрийн нутгаасаа гарах зөвшөөрлөө авдгийг хэцүү болгоё. Монголчууд монголчууддаа “виз” өгье. Хүний нутагт хүн шиг яваад, хүн шиг нэр төртэй эргэж ирэх “виз”. Бас  монголчуудыг харлаж алга болгохгүй үүргийг тухайн орны цагаач­лалын алба л хүлээдэг бус өөрсдөө үүнийг даа­даг байвал ямар вэ. Хэн нэгэн хүн нутгаасаа явах болбол аав ээж, ахан дүүс нь баталгаа гаргаж өгөн, хэрэв нөгөөх нь улсынхаа нэрийг бузарлан алга болбол нутагтаа байгаа элгэн саданд нь хариуц­лага ногдуулж, үүрэг хү­лээлгэдэг болговол  буруугүй байж тун мэдэх. Нэгэнт Монгол Улсын гал улаан паспор­тоор ба­римт хийн явах гэж байгаа бол Монголын өмнө хү­лээх хариуцлагыг иргэн­дээ хүлээлгэдэг бол­моор байна. Монголын хилийн дээсийг алхан явах гэж байгаа бол харьяалагдах нутаг дэвс­гэрийн нэгжээ­сээ тодор­хойлолт авч, гэмт хэрэгт холбогдож байгаагүй гэд­гээ баталж, бас хүний нутагт очоод хуулийг нь зөрчихгүй, нэр цэвэр ирнэ гэдгээ амлан үүрэг аваад явдаг бай­маар байна. Түүнээс хүний эрх, иргэ­ний эрх чөлөө гэж том том дуу­гаран нутгаасаа га­раад хүний нийгмийн хэвш­лийг зөрчин, эх нутгийн­хаа нэр хүндийг унага­чихаад хариуцлага хү­лээх­гүй байна гэвэл шу­дарга ёсны хэм хэмжээнд нийцэшгүй ээ. “Хүн нэрээ, тогос өдөө” гэсэн дорнын мэргэн үг бий. Гурван монгол энэ мэтээр зо­долд­соор, авирласаар байвал дэлхий ертөнцөд гурван сая монгол зодол­доно гэж цуурайлна. Цуурайлж ч байгаа байх. Бидэнд энэ хаяг “хэтэрхий хээнцэрдэнэ” биш үү, монголчууд аа.

Э.ЭНЭРЭЛ

Авлигатай тэмцэхийн
дарга гэж байрнаас нь хөдөлгөж болдоггүй бул хар чулуутай болжээ. Мон­­голын төр хүртэл айгаад хөдөлж чадахгүй байна. “Ил санал хураа­хаар занаанд нь
орчихно” гэж хэр баргийн юмнаас айдаггүй Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж  тайлбарлас­ныг бодоход мань хүний асуудлыг нууцаар хэлэл­цэх гэж зүтгээд байгаа МАХН-ын гишүүдэд их учир байх шиг. Унагах гэхээр “нөгөөхийг чинь хэлнэ шүү” гэж айлгаад байдаг бололтой. Ер нь Сангарагчаа  их  юм мэ­дэж
байгаа нь гарцаагүй.   Тиймдээ ч өөрийнх нь  суудал яригдахтай зэрэг 21 авлигачийг зарлах тухай
мэдээлэл түгж
байхав. Хэрэв зарлавал өөрөө унана. Тэгэхээр айлгаж байгаад үлдэх нь гарцаагүй бололтой. Ямар сайндаа 21 авлига­чийг
зарлах сургаар баа­хан улстөрчид Авлигатай тэмцэх газрын таньдаг мэддэг хүмүүс рүүгээ сэм­хэн утас цохиж “Миний нэр байна
уу” гэж асуусан гэхэв дээ. Юутай  ч Санга­рагчаагийн
энэ айлган сүрдүүлэлт олон хүнийг нойргүй хонуулж дөнгөж л байна. Сангарагчаа бас муу ажиллаж
байна л даа. Мэдэж л байсан юм бол эртхэн хэлчихгүй. Тэгсэн бол энэ хэдийн өмнө ингэж асуугдаад суугаа ч уу. “Намайг уна­гана
гэж гонж” гэж нэлээд эрт бардамнаж байсан нөхөр. Тэгж том дуугарч, онгирох шалтгаан нь
энэ 21 авлигач байсан байна. Уг нь одоо зарлачихвал УИХ-ын одоогийн хэд бие биеэ  барьж өгөөд 21 байтугай юм болно л доо. Дэлхийгээр
нэг авлига ихтэй орон гэдгийг мэдээд авлигын индексээрээ жи­лээс жилд урагш ахиад
байхад эртээ цагийн улирч өнгөрсөн Гаалийн Баатарын хэргээс өөр дуулиантайхан авлига­чийг илрүүлсэнгүй. Ил­рүүл­чихээд зарласангүй гэх үү дээ. Тэрнээс биш  нялх хүүхэд ч төрд ажил­лагсад авлига авдгийг мэддэг болсон
цаг  шүү дээ.

Энэ  хүнийг албан ту­шаа­лаас нь буулгах  асуу­дал сунжирч, үндсэн шугамаасаа хазайж, бүр төөрөөд одоо УИХ-ын дэгийн тухай хуулийн заалтыг яриад эхэлчих­лээ. Зунжин зууралдаад бардаггүй энэ хүнийхээ асуудлыг нэг тийш болгож чадахгүй манай УИХ гэж хэрэг алга. Хууль батла­хын оронд хүний албан тушаалтай зууралдаад хамаг цагаа барж дуус­лаа. Ард түмэн бол яагаад ингэж сунжруулаад зуу­ралдаад байгааг нь гадарлаж л байгаа. Сан­гарагчааг огцруулахаар өөрсдөө бас огцорчих гээд байгаа болохоор л тэр шүү дээ.

Манайхан хачин хү­мүүс. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр өөрт нь таван зуун саяын авлига өгөх гэсэн  хүн байсан гэчихээд  нэрийг нь нууж хаацай­лаад байсан. Эсвэл авлига авдаггүй сүрхий хүн болох гэж сайхан жүжиглэв үү. Өгөх гээд байсан хүн байгааг хэ­лээд байхад нь Авлига­тай тэмцэх газрын нөхдүүд шуудхан очоод хэлүүл­чихгүй дээ. Хэлэхгүй бай­вал гэмт хэрэг нуун дараг­дуулсан, эсвэл авлига авсан л байж таараа. Ингэхээр ганц Сангараг­чааг ч биш Авлигатай тэмцэх газрын асуудлыг нэг эргэж хармаар юм. УИХ-ын ил, далд сана­лын тухай эцэс төгсгөлгүй маргаанаас харахад   Авли­гатай тэмцэх газрын даргыг ил санал хураал­таар авч хэлэлцээд авч үлдэх гэж зүтгэвэл авлига аваад өмөөрлөө гэж ха­рагдана хэмээн ичээд байгаа ч юм шиг.

Тэгээд өөрсдийгөө барьж өгье гэвэл Санга­рагчааг унагах хэрэгтэй болчихно. Авч үлдвэл амь аврагдах янзтай. Үнэн хэрэгтээ УИХ ингэж мар­гаад байх ч хэрэг алга. Авлигачдын хөзрийн там­гыг Сангарагчаа атгачи­хаад сууж байгаа боло­хоор УИХ ингээд байна.  Хууль  зөрчин байж далд саналаар шийдэх гээд байгаа МАХН-ын нөхдүү­дээс л тэр 21 авлигачийг ер нь хайх хэрэгтэй юм байна. Монголын төрд байгаа хэд өөрсдийнхөө авлигын хэргээс болж л ганц хүнд чадуулаад га­цаанд орчихоод байна шүү дээ.

Монголын
үндэсний олимпийн хороо, Монго­лын спортын сэтгүүлч­дийн холбоотой хамтарч оны шилдэг
тамирчдыг тодруулах “Бөртэ чоно” наадмыг зохион явуулдаг уламжлалтай. 2002 оноос
“Бөртэ чоно” нэр­тэйгээр анх зо­хион бай­гуулсан санагдана. Өмнө нь оны шилдэг арван
тамирчныг тодруулж ир­сэн байдаг. Яг хэдэн оноос эхэлж спортын шилдгүүдийг шал­­гаруу­лах
болсон нь одоогоор тодорхойгүй байгаа юм.

Наяад
оны эхээр лав тодруулж байсан гэх. Дам сонсох нь ээ, “Социалист уралдааны тэргүүний
аварга”, “Улаан туузат тамирчин” ч гэнэ үү, нэг л сүрхий нэр томьёотой байж. Монголын
үндэс­ний олимпийн хо­роо­ны­хон болоод хуу­чин “Спор­тын мэдээ” со­ни­ных­ноос
тодруулахад, 1988 онд шил­дэг тамирч­дыг шал­га­руулж байсан юм байна.

Тэр
жил Сөүлийн олим­­­поос хүрэл медаль хүртсэн Н.Энхбат, улсын наадмын түрүү бөхөөр
тодорч, арслан цолны болзол шинээр хангасан 
Б.Бат-Эрдэнэ, үндэсний шигшээ багийн тамирчин Ло.Энхбаяр нарын хэд хэдэн
хүн шилдгээр то­дорч байжээ. Харин тоо зааж арван тамирчин тодруул­даг болсон нь
1990-ээд оны эхэн үе юм байна. Шилдэг аравт ул­сын наадмын түрүү бөх автоматаар
ордог бичиг­дээгүй хуультай.

Уг
жишгийн дагуу Их хурлын эрхэм гишүүн, дархан аварга Б.Бат-Эр­дэнэ хэд хэдэн удаа
шал­гарсан нь мэдээж. Бөхөөс гадна тухайн жи­лийн наад­мын сур хар­ваанд түрүүлсэн
тамир­чин мөн л топ аравт багт­даг бай­лаа. Чойжил­сүрэн­гийн Мөнхцэцэг гэж бүсгүй
нэг хэсэг мандаж байсныг манайхан мэднэ дээ. Сурын тамирчин ч гэлтгүй тэр жилдээ
бага­хан л амжилт үзүүлэх аваас шилдэгт багтах найдлага их байлаа даа, цагийн сайханд.
Одоо бол цаг хэцүү болжээ. Зүгээр нэг харваач багтах нь байту­гай, тив, дэлхийн
авар­гаас медаль хүртсэн та­мирчин аравт ороход төвөгтэй болсон.

За
тэгээд шилдгийн шилдэг хэн бэ гэдэг бүр асуудалтай. 2008 оны Бээжингийн олим­поос
хойш ийм болсон. Уг олим­под манайхан чинь алт, мөнгөн медалиудыг нь ихэрлүүлж аваад
сүйд хийгээ биз дээ. Тэр жил л “Өнөө жилийн “Бөртэ чоно”-оор хэн шилдэг болох вэ”
гэсэн асуулт өөрийн эрхгүй урган гарч, спортын сэтгүүлчид бо­лоод олимпийн хороо­ныхныг
бажга авахуул­сан гэж байгаа. Нээрээ хэн нь юм бэ, мэ­дээж олимпийн аваргатай бол­сон
юм чинь аварга маань байж таа­раа. Гэтэл манайх чинь хоёр авар­гатай болчихсон шүү
дээ. Хоёуланд нь өгөх хэрэг үү, түрүүлж аварга болс­ноор нь Н.Түвшинбаяр­таа өгөх
үү гээд юм юм л бол­сон санагдана.

Түүний эцэст 2008 оны “Бөртэ чоно”-ын “Шилд­­гийн шилдэг та­мир­чин”-аар
Найдангийн Түвшинбаяр, Энхбатын Бадар-Ууган нар цугтаа тодорч байв. Уг наадмын дараа
янз бүрийн яриа хөөрөө гарч байв. Ту­хайлбал, О.Гүндэгмаа шилдгийн шил­­дэг болох
байсан. Түүнд төр засаг хөдөл­мөрийн баатар цо­лоо өгчихөөд байхад яагаад ийм шийд­вэр
га­рах бо­лов, буу баарсан нь түүний буруу байсан уу ч гэж байх шиг. Мөн Мон­голоос
олимпийн алт, мөнгөн медальтнуу­дыг төрүүлсэн байтал Д.Бан­ди дасгалжуулагч яагаад
шилдгийн шилдэг болсонгүй вэ. Ийм л яриа олны дунд хөвөрч бай­лаа. Үүнийг юуны учир
өгүүлэв гэхээр өнөө жил бас л төвөгтэй болоод байгаа юм.

Энэ
онд олимп, дэл­хийн аварга болж Мон­голын спортын түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нээсэн
тамирч­дынхаа амжил­таар бахархахын сацуу 2008 оноос өмнө “Бөртэ чоно”-ын эздээр
хэн хэн тодров гэдгийг эргэж харъя.

2002
онд Монгол Улсын гавьяат тамирчин, дэлхийн аваргын хошой мөнгөн медальт О.Пүрэв­баатар
анхны наадмын шилдгийн шилд­гээр то­дорч байжээ. Хөдөл­мө­рийн баатар, гавьяат та­мирчин
Х.Цагаан­баатар 2004 оны Афины олим­поос хүрэл медаль авсан амжилтаараа гран-при
шагналыг хүртэж байв.

Түүнд
шилжин явах цомыг нь О.Гүндэгмаа өгч байсан юм. О.Гүн­дэг­маа өмнөх жил нь шилдгээр
шалгарсан болохоор тэр. 2006 онд Х.Цагаан­баа­тар дахин шилдгий­н шилд­­гээр тодорсон
бай­даг. Харин 2005 онд гавьяат тамирчин Б.На­ран­баатар, Х.Эрдэнэт-Од нар шилдэг
болж байв. 2007 онд бок­сын дэлхийн аварга шалгаруулах тэм­цээнээс мөнгөн медаль
хүртсэн Э.Бадар-Ууган “Бөртэ чоно” гардсан түүхтэй.

2010
онд Монголын тамирчдын үзүүлсэн ам­жилтыг эргэн нэг харъя. Олимп, дэлхийн авар­гуудын
дараал­сан буу­хиаг харж, бахархан суу­сан хэнд ч болов спортын шинэ эрин үе эхэлж
бай­на уу хэмээн бодогдсон биз ээ. Үнэхээр ч тэгж бодогдохоор байлаа. Ин­гэхэд энэ
бар жилд мон­гол­чууд олимп, дэл­хийн хичнээн аваргатай бол­чихов оо. Бараг л тоогоо
алдахад хүрсэн байх шүү.

Мэдэж
байгаагаар “Син­гапур-2010” хүүх­дийн анхдугаар олим­пийн наадмаас манайх мөн л
хос алтан медаль хүртэж, олимпийн за­луу­хан хоёр аваргатай болсон.

Чөлөөт
бөхийн эмэг­тэйчүүдийн 60 килог­рам­мын жинд зодоглосон, Налайх дүүргийн уугуул
Баатар­зоригийн Батцэ­цэг олимпийн аварга болоод удаагүй байтал гимнастикийн тамирчин
Ганбатын Эрдэнэболд харайлтын төрөлд бүх­нээс илүү байж төрийн дууллаа Сингапурын
тэн­гэрт эгшиглүүлсэн. Тэрээр хоёр үзүүлбэрийн нийл­бэ­рээр 15.662 оноо авч, арын
тамирч­наасаа 0.12 оноогоор илүү гарч чад­сан байдаг. Ийнхүү хэний ч санаанд ороогүй
бай­сан гимнас­тикийн төрөлд олимпийн аварга төрсөн билээ. Одоо дэлхийн авар­гуудаа
жагсааж үзье.

Москвад
зохиогдсон чөлөөт бөхийн дэлхийн аваргад 59 килограммын жинд зодоглосон Сорон­зонболдын
Батцэцэг бах­дам ялалт байгуулсан. 1990 онд Архангай айм­гийн Хашаат сумын нутагт
төрсөн тэрээр чөлөөт бөхийн төрлөөр эмэгтэй­чүүдээс анх удаагаа авар­гын алтан меда­лийг
хүр­тэж, нэгэн шинэ хуудсыг нээсэн. “Замчин” клубийн тамирчин гэгдэх жаалхан охин
Хятад, Японы та­мирч­дыг илт давуугаар ялаад аварга болчихож байгаа юм.

Хорьхон
настай С.Бат­цэцэг ийнхүү эмэг­тэй­чүүдээс анхны дэл­хийн аварга болсон бол мөн
л хорин настай Ц.Хон­горзул охин Гер­ман улсын Мюнхен хот­ноо болсон буудлагын спортын
дэл­хийн авар­гаас алтан медалийг эх орондоо авчирсан.

Хийн
гар бууны арван метрийн дасгалд 78 та­мирчин онч мэргээ сорь­сон юм. Тэднээс Ц.Хон­гор­зул
383 оноогоор тү­рүүлж, Монгол Улсын түүхэнд дэлхийн залуу­чуудын анхны аварга бо­лов.
Бас л нэгэн шинэ хуудас.

Туркийн
Кайсери хот­ноо зо­хиогдсон шатрын дэлхийн өсвө­рийн су­рагч­дын аваргаас олон улсын
хэмжээний мастер А.Энх­туул мөн л алтан медаль хүртэж монгол­чуудын магнайг тэнийл­гээд
авсан билээ. Охидын 17 насны ангилалд оюун ухаанаа сорьсон тэрээр сүүлийн өргийн
тог­лол­тоо Туркменстаны ша­тар­чин Жорае­ва Говхер­тэй хийж хожсоноор дэл­хийн
аварга болсон.

Тамирчдын
маань үзүүлсэн амжилт, дэл­хийн аваргын буухиа үр­гэлжилсээр л байна. Хэд­хэн хоногийн
өмнө манай эх оронд зохиогдсон оюутны боксын дэл­хийн аваргаас П.Сэрдамба, Н.Төгс­цогт,
Б.Түвшинбат нар алтан ме­даль хүр­тэж, багаараа тэргүүн байр эзэлсэн амжилтыг үзүүлсэн
билээ.

Тэгэхээр
энэ олон олимп, дэлхийн аваргуу­даас чухам хэн нь өнөө жилийн “Бөртэ чоно”-ын шилдгийн
шилдгээр тод­рох нь үнэн асуудал байгаа биз.

Аваргуудынхаа
тоог барагцаа­лахад арав хүр­чихээд байна. Дээр нь жүдогийн дэлхийн авар­гаас хүрэл
медаль хүртсэн Х.Цагаан­баатар, М.Бунд­маа нар амжилтаа­раа яалт ч үгүй шилдэгт
орж ирэх нь дамжиггүй.

Жилийн
жилд улсын наадмын түрүү бөх ордог байсан бол энэ удаа хасагдаж таарах биз. Уул
нь Б.Ганбат шинээр арс­лан цол хүртэж, олныг баясгасан юмсан. Мөн л сумогийн тамирчдаас
бас ордог. Өнгөрсөн жил Ха­кухо М.Даваа­жаргал ам­жил­таараа долоод бичиг­­дэж байсан.
Энэ онд хасагдах бололтой. За тэр сумо мумо нь дүүрч. Ер нь эндээс хара­хад Монго­лын
тамирч­дын амжилт дэлхийд ямар байгаа нь тодорхой.

Толгой нь  уруу харчихсан мэт  дөрөө харшуулан “Ижил хоёр шувуу шиг ижилдэн хоёулаа даслаа даа” хэмээн улс орныг минь уруу нь тонгорчих гээд зүтгэж яваа МАХН, АН хоёрын нөхөрлөлийн зам хэр хол явах бол. Улс орноо хамтдаа тонгорохоосоо өмнө АН-ыг МАХН гэмгүй царайлж байгаад дэгээднэ гэдэгт мөрийцөхөд ч бэлэн олон хүн бий шүү. Ядаж л урлаг, соёлын хэдийг хүртэл хувь­чилж аваад нөгөө муу АН-ын сур­талчилгааны нээлт, хаалтад очих хүнгүй болгож орхилоо. МАХН-ын гишүүн атлаа АН-ыг сурталчлалтай нь биш дээ, тэд ч гэсэн ард түмэн­дээ “Ардын намын журамт цэрэг”-ийн ёсоор үйлчилж таарах нь. Ер нь тэгээд МАХН  айхтар тооцоотой хөдөлж байна. Урлаг соёлын одод нь гавьяатай, гавьяагүй уран бүтээлчид нь МАХН-д хайртай болсноо нэг өглөө бо­соод ирэхдээ л мэдэж, гар гараа­саа хөтлөлцөн очиж, нэг дор энгэ­рийн тэмдэг, улаан батлахаа гарда­хыг МАХН л тооцно. Хүү­хэд байхад “булхай нь булчин­гаараа гарлаа” гэж хоорон­доо тоглож байгаад булхайцсан хүүх­дээ баригдахаар нь хэлдэг байсан шиг МАХН нэр солихоо гишүү­дээсээ асууж байж шийдэх юм ярьсан. Яс юман дээрээ аль хэ­дийнэ шийдчихээд МАХН биш МАН гэсэн батлахаа намд шинээр элссэн нөхдүүддээ өгсөн байх юм. Тэгэхээр МАХН-ын жи­рийн гишүү­дийн хувьд хамаг байд­гаа  сольсон үзэл баримтлал өөр намд албад­лагаар гишүүнээр үл­дэх, үгүй бол намаасаа гарах хоёр зам л үлдэж байгаа юм. Гэхдээ энэ зэргийг бол МАХН аргалчихна л даа.  

МАХН өнөөдөр нам гүм мэт байгаа ч нэр, үзэл баримтлалаа солих сургаар дунд, доод шатан­даа хоёр тал болж, шоргоолж шиг л бужигнаж эхэлжээ. Дайны хажуу­гаар дажин гэгчээр жигүүр, хөдөл­гөөн шинэч­лэгчдийн дараагийн үе өөр өнгөтэй болж гарч ирлээ. Намынхан нь ад үзээд байгаа Н.Энхбаяр дагал­дагсдын хамт хөдөлгөөн бай­гуулж цагтаа тэргүүн нь байсан намаа самарч орхих шинжтэй. Энэ нь МАХН-д өширх­сөн Н.Энхбая­рын АН-д барих бэлэг болж тусах магадлал бий. Асуудал ер нь Н.Энх­баяр гэдэг хувь хүндээ бай­гаа юм биш. Намдаа голог­догсод, гомдогсод ч тэнд очоод үгээ хэлж, байж ядан хаш­гирч байгаа нь нөгөө намтайгаа нэг хөнжилд орж чадаж байж өөрийн­хөө намынхныг гудам­жинд түлхэж орхидогийнх нь гор  гарч байгаа хэрэг л дээ.

Одоо МАХН-ын ил далд фрак­циуд хөдөлгөөнд орж амь орж эхэлж байна. Намын нэрээ солих асуудлаар харин удирдлагууд нь тархи угаалтаа аль хэдийнэ явуулж эхэлжээ. Өнгөрсөн даваа  гаригт дэд сайдаас дээш алба хашиж байсан намынхаа ахмадуудыг хүлээж авсан бол өчигдөр аймаг,  нийслэлийн намын хорооны дарга, аймгийн засаг дарга байсан ахма­дуудыг хүлээж авч уулзсан байна. Ахмадууд нэр солихыг эсэргүүцэж, эгдүүцэн хүлээж  авч  байгаа учир удирдлагууд нь  ийнхүү  ажиллагаа явуулж буй нь тэр аж.  Гэвч МАХН аль шатандаа алалцлаа гэхэд  үр дүн нь онцын өөрчлөгдөхгүй ч  Их, Бага хурлынх өмнө ингэдэг нь  жам болсон хойно. Мөн Тэрэлжийн тунхаг хэмээх намын үзэл баримт­лал, нэр солих талаар Удирдах зөвлөл, удирдлагын түвшинд ярь­сан зүйл нь жирийн гишүүдийнхээ санаа бодлыг шалан дээр  гишгэ­сэн худал хуурмаг явдал  болсон хэмээн МАХН-ын гишүүд дэмжиг­чид үзэж байгаа юм. МАХН-ын хувьд нэр, үзэл баримтлалаа солиод шинэчлэгдэнэ гэж ойлгоход бэрх. Хуучин юмаа ярьсан, хуучин үзэл сурталтайгаа үхэн үхтлээ хамт дуусах нөхдөө өөрчилж, удирд­лагын бүрэлдэхүүндээ залуу үеийн төлөөлөл  оруулж өөрчлөх цаг бас болсон билээ.

Ямар ч байсан МАХН  шат шатандаа Их хуралдаа бэлдэж, төлөөлөгч сонгох хурлуудаа хийж  намын үүрүүд өдөр бүр шахам ямар нэг уулзалт хуралд дуудагд­саар байна. МАХН нийт сонгогч­дод  зориулсан ажиллагаагаа эртээ ингэж эхэлж байгаа бол Ардчилсан нам дотоод толхилцооноо шийдэж чадахгүй өнөөдрийг хүрлээ. Нийс­лэлийн намын шинэ удирдлага Ш.Түвдэндоржийг ажлаа эхлэхтэй нь зэрэг аль, аль фракцийн зүгээс ашигтай хувилбар дэвшүүлж, ажил хэрэг болгохыг санал болгож эхэл­жээ. Тамгаа өгөхгүй гарч гүйгээд байсан С.Эрдэнэ хүртэл тэврэлдэн үнсэлцэж зургаа татуулж эхэлсэн нь учраа олж тохироогоо хийснийг нь нотлоод байгаа юм. Гэвч “Алтан гадас”-ын ая данд тааруулж асуу­далд хандаж байгаа бол байдал өөрсдөд нь сайныг авчрахгүй,  МоАХ угшилтай тэд хоорондоо толхилцоод байвал “Алтан гадас”-ын санааг гүйцэлдүүлсэн болох юм. Ардчилсан намыг ардчилалгүй хаалттай, үл ойлгогдох, зүг чигээ мэдэхгүй болгоход онцгой үүрэг хүлээж байгаа хүн бол мэдээж намын дарга нь. Удирдлагадаа байгаа хүмүүсийг хагаралдуулж  тэр дундаас өөрөө хүчтэй болж тодорч харагдах нь тийм ч сайн удирдагчийн шинж биш. Ер нь тэгээд АН-ын өнөөдрийн байдалд хүргэж буй  цаад эзэн хэн билээ гэдгийг тунгаах цаг ч болсон биз ээ. Ардчилсан намын дүрмээр бол УИХ-ын намрын чуулган хурал­дахаас өмнө ҮЗХ нь хурал­дах ёстой. Гэвч хугацаа аль хэ­дийнэ өнгөрч дүрэм нэгэнт зөрчиг­дөөд байгаа. Удахгүй болох МАХН-ын хурлуудын шийдвэрээс да­раагийн алхмаа тодорхойлох гэж хүлээж буй байх. АН-ын ийм бай­дал нэгэнт гайхах зүйл биш болсон.

Ижилдэн дасалцсан АН, МАХН-ын энэ нялуурал цаашид хэр удаан хэвээр байх бол. Сонгууль боло­хоор шилээ харуулах ахынхаа занг АН-ынхан эрхбиш нэг мэдэх байлгүй.

Яруу найрагч Р.Чойномын

Цэрэг эрс минь

Цэмбэн дээлтэй  сумнууд минь гэсэн шүлгийн мөрүүд бий. Сум мэт шунгинах эрчтэй хүчтэй цэрэг эрсээ алдаршуулан дуулах гэсэн бахар­хал үе, үеийн халуун сэтгэлтэй найрагчдад байсаар ирсэн. Бай­саар ч байх биз. Харин мөнөөх цэмбэн дээлтэй сум мэт хилчдэд нь тэгж магтуулан бичихээр эр зориг, ид хав байна гэж үү. Нэг нэгийгээ хороож, хил даван зугтаж, эхнэр­тээ гомдохоороо өөрийгөө хань­тай­гаа егүүтгээд, хот орж ирж зугаацахын төлөө хүний амиар наадаан хийж байгаа гэсэн мэдээ­лэл ар араасаа цувраад л. Ийнхүү “хөглөх” хилчид маань одоо буу, сумаа хараад цочих цаг иржээ. Удахгүй хилийн цэрэг гэж чулуун баганын дэргэд зогсох л үүрэг бүхий модон буутай жаал болчих­сон байхад гайхах зүйлгүй болж мэдэх нь. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, генерал Ц.Сэргэ­лэнгийн өнгөрсөн хавар гаргасан 2010 оны 11 тоот тушаа­лаар хи­лийн манаанд гарч буй цэрэг эрс хоосон сумтай буу агсч явах бол­жээ. Хоосон сум гэдэг нь зөвхөн дуу, чимээ гаргадаг боло­хоос хилийн мөргөлдөөн, гэнэтийн дайралтын үед хэрэг нь гардаггүй эд. Галзуу чоно нохой дайрлаа гэхэд амь хороож эс чадах зүйл. Хоосон буунаас хорин хүн айна гэсэн үг байдаг ч тусгаар тогтносон бүрэн улсын хил дээр хоосон буу­гаар хүн айлгах гээд зогсч байна гэвэл онигоо биз.

Газрын дарга гаргасан энэ шийдвэрээрээ байлдааны сум тогтоогдсон хэмжээгээр авч явах хууль, дүрмээр баталгаажсан хэм хэмжээг зөрчиж байгаа юм. Уг нь хуулиараа бол хилчид байлдааны тодорхой хэмжээний сумтай байж үүрэг гүйцэтгэх ёстойг хуульчлаад өгчихсөн байдаг. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын дархан хил дээр үүрэг гүйцэтгэж байгаа хилчид тэрхүү заасан хэмжээнийх нь (нууц гэдэг үүднээс тоог нь тавьсангүй) хамгийн бага тоогоор нь тасалж өгсөн хоосон сумтай албандаа гарч байна. Хоосон сум бол хоосон шүү дээ. Хуулиараа тодорхой тооны байлдааны сумыг хуулийн 37 дугаар зүйл заалтын дагуу ашиглах эрхтэй гэж байгаа. Харин одоо энд хэлсэн сум биш болохоор ямар юмны нь 37 дугаар зүйл заалтын дагуу хэрэглэх вэ дээ.

Харуул, застав болон отряд дээр алба, байлдааны бэлэн бай­дал хангах үүднээс буу замаг­тайгаа сумаа хадгалдаг байх ёстой гэдэг. Гэвч энэ  эртийн явдал бо­лоод уджээ. Буунаас замгийг сал­гаж тус тусад нь төмөр цоожтой саванд агуулдаг. Гэтэл одоо харуул отряд байтугай хил дээрээ “тог­лоомон буу” мөрлөсөн хилчид явдаг боллоо. Энэ нь хил дээр гардаг буун дуу, өөрсөд рүүгээ онилдог бичил байлдаанаас сэр­гийлж байгаа хэрэг юм уу даа. Дээр үед хилчид буундаа байлдаа­ны 100 сумтай явдаг байхад нэгийгээ хороож байсан хэрэг гардаггүй байсан гэдэг. Харин сүүлийн жи­лүү­дэд хил дээрх буун дуу бараг тогтмолжлоо доо. Баруун талд, зүүн талд, хойно урд гээд ээлжлээд л өрнөх. Үүнийгээ бас гүйдэл суудлаас холбоотой гэж тайлбар­лах тал ч бий. Энэ нь угаасаа хилчдийнхээ боловсрол, тархи толгойтой нь ажиллаж, тэвчээр хат суулгаж бодлогынхоо чиг барим­жаагаа өөрчлөх цаг болсон гэдгийг л баталж байгаа болохоос буу замгийг тус тусад нь нуугаад, байл­дааны сумны оронд хоосон сум бариулаад шийдчих асуудал биш билээ. Ерөөсөө А11 тоот тушаал гараад хил дээрх буун дууг зогсоож байгаа бол яахав гэхсэн. Гэтэл энэ шийдвэрээс хойш Өмнөговийн Гашуун Сухайтад заставын харуу­лын дарга амиа хороосон хэрэг гарсныг зарлав. Сэлэнгэд бас нэг цэрэг өөрийгөө хөнөөсөн хэрэг гарлаа. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд Сулинхээрт нэг офицер эхнэ­рээ егүүтгээд өөрийгөө  хороолоо. Дандаа л өөрсдийгөө хороосон гэх. Магад хилийн цэрэг болохоо бай­сан хэмээн харагдуулахгүйн тулд зарладаг нэг хэвийн мэдээлэл байхыг ч үгүйсгэхгүй. Байлдааны сумыг сейфлээд, хилийн харуул­даа хоосон сум бариулаад, бариу­лаад ч энэ мэт хэрэг тасрахгүй л байна. Хэн нэгэн хүн тухайн албыг хашиж байх үедээ хэл ам татлаагүй гэдэг нэр зүүхээс илүү хилийн цэргийн салбарт шинэчлэл бодло­го нэгэнт хэрэгцээтэй болжээ. Нүглийн нүдийг гурилаар хуурав гэгчээр буун дуу гаргахгүй гэж мянга хичээгээд шалтаг урхагийг үндсээр нь арилгаж, энэ тогтолцоогоо эрүүл­­жүүлэхгүй бол буугаа хэдэн­тээ задалж, далан давхар цоожоор цоожлоод долоон бул­гийн дор нуусан ч хил дээрх буун дуу тас­рахгүй. Бариачид толгой нь байнга хөдөлдөг хүүхдийг аргалах­даа тархийг нь барьж эвэнд оруула­хаасаа өмнө аарцаг ясны гажгийг тэгшилж засдаг. Дороо засагдахгүй бол дээрээ эвээ олох­гүй байнга хөдөлдөг хэмээн тайлбар­ладаг. Үүн шиг энэ салбарынхаа гажгийг засаагүй цагт бууг нь нуу­лаа гэвч нэгийгээ зүй бусаар хороох явдал алга болохгүй л байх.

Хилчид нь нэгийгээ хороогоод байдаг эмгэгээ эдгээхийн тулд хоосон сумтай буу үүрүүлээд хи­лийн зурвас руу алхуулдаг төр манайхаас өөр байна уу. Хойт хөршийн­хөн хилийн албаны их буу, онгоц, мото буудлагын ангиа багас­гаж байгаа ч зарим ноцтой газрууд­даа заста­вуудаа бэхжүүлсээр байгаа. Шүдний өвчин нь болсон Чечень, Гүржид яг хууч­ны орос цэргүүдээр эгнээгээ бэх­жүүлсэн заставууд  бий. Босло­го тэмцэл ойр байдаг яг энэ газрууд­даа ханддагчлан орос цэргийн застав Монголын хил дээр байсаар байгаа нь нэгийг хэлэх л байх. Хятадууд ч гэсэн хойд хил дээрээ Бээжин, Ланжоу, Шинжаа­ны тусгай батальонуудыг байр­шуулж, Ардын чөлөөлөх арми нь хилээ хамгаалдаг гэдэг билээ. Уг нь энэ том гүрнүүд “жижиг” Монголтой залгаа хилээ яавал ч яаг гээд орхичимоор. Гэвч тэгдэггүй юм байна. Энэ бол тусгаар улсын бүрэн бодлого. Нөгөө талаас Мон­гол Улс бүс нутагтаа цэрэг дайны чухал бүст тооцогддогтой ч хол­боотой байх. Харин Монгол Улс хил дээр цэрэг нь даргаа алчихаад байдаг гэсэн шалтгаанаар сумгүй буутай цэргээ хилээ мана гээд явуулж байх юм даа. 1993 онд ОХУ-аас гурван буриад эр Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын ну­таг руу хил зөрчин орж ирээд гурван хилчнийг зэрлэгээр хөнөө­сөн хэрэг гарч байлаа. 1998 онд тувачууд Завханы Тэс суманд нэгэн малчин айл руу дайран орж хэд хэдэн хүний амийг хорооход азаар нэг нь мултарч хэл хүргэсэн байдаг. Одоо энэ мэт хэрэг гарахад буу­даад нохой ч шархдуулж чадахгүй хоосон сумтай хилчин эр  юу хийж чадах вэ. Уг нь цэрэг цэргийн дотроос хилийн цэргийг хиймор­лиг, зол­боотой гэдэг сэн. Хилээ хамгаалж үзээгүй эрийг эрд тоо­цоод яахав ч гэдэг. Гэвч сум ч үгүй, золбоо ч үгүй энэ цагийн хилчдээ бид хэрхэн магтаж бахархаж чадах вэ. Найрагч Ц.Хулан нэгэнтээ

Цэцэг хагдраад унахад

Уярдаг та нар минь

Цэрэг халагдаад явахад гуньдаг та нар минь

Цэцэн шүлгийн мөрөнд бадардаг та нар минь

Цэнхэр хилээсээ холдвол унтардаг та нар минь

Насны гэгээ харцанд чинь байдаг

Начны дэвээ харьтанд чинь байдаг

Найман зүгтээ эх орон судсанд чинь байдаг

Насаараа хамгаалах омог цусанд чинь байдаг гэж омогшин хилчдээ, ноёд офицеруудаа магтсан байдаг. Харин одоо хоосон сумтай хилчдээ тэгж магтан дуулж чадах уу, бид. Дэмий л хоосон буугаар хамгаалсан хилийн тэнгэр цэлмэг байг гэж залбирч суух болж байна уу даа.

Нью-Йоркт нар эртээ манджээ. Эртлэн босч эргэн тойрныхоо сонин хачныг ажиглан зогсох нь ээ америкчууд нэг алхаад л таарал­дах жижигхэн хоолны газраар ороод гарахдаа манайхны хэмжүү­рээр бол хоёр аяга цай уухын дайны хэмжээтэй цаасан  
аягатай
кофе мөн цаасан ууттай түргэн хоол авч гараад ажилдаа явах замдаа өглөөний цайгаа амжуулах аж. Тэдний өглөөний унд эрүүл хоолыг шүтэгчдэд бол хор л гэсэн үг. 
Өдөр тийшээ өнөөдүүл дахиад л кофе эсвэл 
кола, аймшигтай том гамбургер, шарсан төмс, сэндвич иднэ. Оройн хоол мөн л нүсэр их. Хоолны газар суугаад хоол за­хиалахад порц нь дэндүү их, нэг өдөрт бидний долоо хоногийн хоолыг нэг америк хүн идчихдэг бололтой. Аян замд дөрөө нийлсэн хэд маань хамтдаа үдийн хоол идэхээр болж ширээн дээр хүн тус бүрийн өмнө тавагтай биш тогоо­той юм шиг их хоол 
тавихад
дуу алдав. 
Бид гуравны нэгийг нь ч баралгүй толгой сэгсэрч байгаад үлдээгээд гарч одсон. Энэ их идэлт тэднийхний эрүүл мэндийг ёстой алж байгаа байх даа гэж бодогд­сон. Бас гамбургер шигээ хэлбэр­тэй болтлоо таргалсан хүмүүс хажуугаар зөрөх нь дэндүү олон. Таргалалт ДОХ-оос илүү аюулын харанга дэлдэж байгаа гээд бай­сан нь яах аргагүй үнэн юм байна. 
Гэхдээ баячууд нь  
бол харьцангуй гоолиг юм билээ. Эндхийн хүний хэлснээр Нью-Йоркт 
ямар нэг талаараа энгийн биш хүмүүс бай­даг гэсэн нь жаахан 
дэгсдүүлсэн
үг ч ортой аж. Нэг бол хамгийн шил­дэг нь эсвэл хамгий хүнд гарууд энд байдаг нь олон зүйлээс ажиг­лагдаж байсан. Хамгийн бая­чууд нь, хамгийн лидерүүд нь, бас хам­гийн зүггүйчүүд энэ хотод зэрэгцэн байх аж. Хүнээс бол яаж ийж бай­гаад мөнгө салгах аргаа олсон улс. Тиф буюу үйлчилгээний хөлс авах­гүй байна гэж байхгүй. Бродвейн гудманд явж байтал хамт явсан нөхрөөс минь нэг хар арьст залуу СD авахыг шалаад салдаггүй. “Үгүй” гэж толгой сэгсрээд цааш явтал хой­ноос нь ирж “Май, 
би үүнийг чамд бэлэглэчихье” гэлээ. Бэлгэнд дур­гүй хэн байх вэ дээ. Өнөө бэлгийг нь аваад цааш эргэ­тэл 
хариу бэлэг нэхээд салахгүй зо­воов. Үгүй бол дөрвөн доллар өг гээд бүр салах янз алга. 
“Чадахгүй.
Үүнийгээ
буцаа­гаад ав” гэхээр “Чи нэгэнт авчихсан” гээд зүтгээд бай­хыг нь яана. Нөгөө нөхөр маань энэ балай юмыг яах вэ” гээд толгой сэгсэрч байгаад арай ядан буцааж өгөөд нэг юм салсан даа. Бродвейд шөнө дунд хүртэл хүний хөл тас­рахгүй. Бродвей хэмээх алдарт урт гудам­жинд худалдаа арилжаа, шоу үзүүлбэр, 
реклам сурталчил­гаа, бүр кино зураг авалт тасрахгүй. Хэдхэн хонохдоо хоёр ч удаа кино зураг авч байхтай таарсан.

Гэнэт гудманд байсан хүмүү­сийг хоёр тийшээ ярагдаж замын хажуугийн хашлага руу шахаж эхэлтэл сониучирхвал 
кино зураг авахаар болж байна гэнэ. Зураг авалтын талбайд хээнцэр хувцас­тай хэдэн хүн сандал дээр сууж буй нь найруулагч, продюссерууд нь аж. 
Энд байсхийгээд л ийм үйл яв­дал болдог болохоор хүмүүс нэг их гайхахгүй юм. Киноны гол 
дү­рүүд 
бололтой
эрэгтэй,  эмэгтэй хоёр Бродвейн гудамжны голд тэврэл­дэн зогсож юм ярих бөгөөд ха­жуу­гаар нь туслах дүр болох ний­тийн хэсэгт тоглогчид 
гудам­жаар нааш цааш алхах аж. 
Бидний ойролцоо цагаан цувтай нэг бүсгүй хэдэн ч удаа нааш цааш явав. Болохгүй байна гэхээр дахиад л зураг авалт эхлэх аж. Тэрхэн агш­ныг тийм олон удаа авч байгаа юм чинь хэцүү үзүүл­бэртэй хэсгийг нь яадаг бол гэж бодож зогслоо.

Баар цэнгээний газарт хүн дүүрэн байх аж. 
Хаа  очиж тамхи татахгүй нь сайхан. Тэгээд ч 
Нью-Йоркт нэг хайрцаг тамхи 13 ам.дол­лар. “Ямар үнэтэй юм бэ” гэвэл “Энэ чинь Нью-Йорк шүү дээ. Хажуухан өөр 
хотод 4
ам.доллар тавин цент” 
гэнэ. Бааранд 
харин хүмүүсийн ярих чимээ нь аймшиг­тай. Өдөржин хуримтлуулж бай­гаад орой нэг дураараа хашгирч авдаг юм шиг билээ. 
Торхон дотор баахан зөгий хийчихсэн мэт айм­шигтай дүнгэнэх чимээг сонсоод 
хөгжлөөс
үүдэлтэй
хамаг стрессээ ингэж л тайлдаг юм байлгүй дээ гэж бодлоо.

Тэнд амьдардаг хүмүүс “Ногоон авгайтай уулзсан уу” гэж асуух юм. Эрх чөлөөний хөшөөндөө ийм хоч өгчихөж. Америкийн бэлгэ 
тэмдэг болсон эрх чөлөөний хө­шөө­гөө ингэж нэрлэчихээд шоглож суугаа тэд далбаагаа дотуур хувц­сандаа хүртэл мөнхлөөд дэл­гүүрт зарж байх юм. Манайхан төрийн далбаа­гаараа турсикээ гоёвол “нүгэл” болно биз дээ. Гэхдээ хууль цаа­занд тэр олон хүн нэг зэрэг 
за­хираг­даад овлигогүй нэг нь хүртэл зөвшөөрөөгүй  
газар машин тави­на гэж байхгүй. Мэдээж цагдаатай тохирох ойлголт байх­гүй болохоор камераар команд авсан нөхөр ирээд л торгуулийн хуудсыг урд шилэн дээр нь наа­чихна. Цаана нь бүртгэгдчих боло­хоор 150 ам.дол­лар зүгээр нэг цацахыг хэн хүсэх вэ дээ. Тэгээд ч өгөхгүй бол сарын дараа хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ингээд л аргагүйн эрхэнд дү­рэмд захираг­дах нь тэр. Эндээс эрх чөлөө гэдэг хамаагүй дураараа 
байхын нэр биш гэдэг нь тодорхой. Дэлхийн хамгийн түгжрэл ихтэй энэ хотод явган хүн ч замын түг­жээнд ормоор. 

Такси барих гээд хамт явсан бүсгүйтэйгээ зогсож байтал уриал­гахан зантай 
эрхэм гараа даллан дохилоо. Дугуйныхаа ард сүйх тэрэгнийх шиг суудал зассан нь хоёр хүн зэрэгцээд элбэг суу­чихаар. Найрсагхан 
дохилзоод
байхаар
нь “Бензингүй юм чинь арай хямд” гээд суучихлаа. Замд бас элдвийг хөөрөн хаанаас 
ирс­нийг нь асуутал турк хүн гэнэ. Туркийн тухай мэддэг бүхнээ бурж жигтэйхэн инээд хөөр болсоор буудлынхаа үүдэнд буутал 
такси­гаар үйлчилгээний хөлсөө өгөөд зургаан ам.доллар болдог газар 48 ам.доллар нэхдэг байгаа. Бүр хүний тоогоор шүү. Биднийг ирэ­хийг харсан нэг нөхөр маань “Оросууд Италид” 
кино шиг та хоёр ч хөглөж байх шив” гэж ирээд л инээдээ барьж ядлаа. Одоо яая гэхэв. Инээд алдаад суусан юм чинь дуртай дургүй төлсөн л дөө. 

Нью-Йорк тэнгэрт тэмүүлсэн хот. Дэндүү өндөр байшингийнх нь оройг харах гэвэл арагшаа савж унах биз. 
Өргөөшөө
биш өндрөө­шөө л тэлж байгаа юм байна гэж бодогдов. 
Дуу чимээ гэж нөхцөлгүй.

Манайд намрын аяс орж нав­чис шарлаад унаж байхад тэнд 40 хэмийн халуунтай углааш сан­даал­тайгаа л жирийлгээд байна лээ. Дэлхийн хамгийн өндөр ба­рилга болох ихэр хоёр цамхгийг террористууд дэлбэлчихсэний ор­мон дээр нь 
цэцэрлэгт
хүрээлэн
бай­гуулсан байх юм билээ. Жи­жиг­хэн хэрэмнүүд 
хүмүүс найзал­чих­сан хээвнэг гүйлдээд л. 
Дэлхий ний­тээ­рээ 
ногоон байгууламжид хүндэт­гэл­тэй ханддагийн нэг жи­шээ бол нэг томоохон 
барилгыг
барихад
удаан жил ургаж ирсэн 
хэдэн модны асуудал сөхөгдөж. Анх барилга барихдаа тэр хэдэн модыг тооцолгүй зураг төслөө гаргасан байж. Тэгээд нөгөө мод­дыг хэвээр нь үлдээхийн тулд зураг төслийг өөрчилж бүр нар тусахад дөхөм­тэйгээр барилгаа барьсан байгаа юм. Харин манайхан шиг төр засаг нь хүртэл хотынхоо чимэг болсон цэцэрлэгт хүрээлэнг ну­рааж бай­гаад төрийн 
ордноо барих тухай яривал энд юу болох бол гэж бо­догдсон шүү. Бас Ж.Со­рос манай улсын Ерөнхий сайд­тай албаны уул­залт хийхээсээ өмнө америк­чуудын 
бахархал
болсон цэцэр­лэгт хүрээнг ажлын­хаа өрөөний цонхоор зааж бай­гаад гайхуулан ярьж бай­сан шүү.

Дэлхийн
бүх улс орны 
цуг­луулга гэлтэй зүсэн зүйлийн үндэс­тэн ястан энд байна. Зав­сар зайгүй бөөрөөрөө наал­дан боссон барил­гууд дотор давчдуулна. Хаа очиж гудамжийг нь хайж сүйд болохгүй дугаараар нь олохоор эмх зам­бараатай. Хаа нэг жижиг лааз гартаа барьсан гуйлгачин мөнгө гуйгаад зогсох юм. Ер нь дэлхийн хаана ч иймэрхүү нөхдүүдтэй таа­рал­даад байх юм.

Хятад хүний толгой дээр нар жаргадаггүй гэдэг үг шиг 
монгол хүний толгой дээр нар жаргахаа өнгөрсөн бололтой. Хаа сайгүй л мон­голчуудтай таарах юм билээ. Хүүх­нүүд болсон хойно яаж зүгээр байхав. Их ажлын ха­жуу­гаар зав гаргаад хэдэн дэлгүүр ороод ам­жив. Хажууд монгол хү­мүүсийн ярихыг сонсвол нутаг нэгтэн болох хоёр 
охин бас дэлгүүр хэсч 
таарав.
Тэнд сурдаг оюутнууд бо­лолтой. Бас бидний буусан буу­далд таван монгол хүн ажил­ладаг гэж бо­дохоор бид чинь дэлхийгээр нэг болжээ. Хуучин цагийг бодвол заавал Чин­гэсийн нэрийг 
ур­даа барилгүй Монгол гэж хэлэ­хээр хэр баргийн хүн мэддэг бол­чихож. Нийслэл хотыг минь хүр­тэл торол­гүй хэлж байгааг бодоход Монгол гэдэг нэр ертөн­цийн хаа сайгүй дуурсагд­жээ.