Category: утга-зоxиол

ӨДРИЙН СОНИНЫ 2013 ОНЫ АРХИВААС ДАРААХ НИЙТЛЭЛИЙГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

Монголын утга зохиолд 1990-ээд оныхон гэж бүлэг бий. Тэд утга зохиолд
шинэчлэлийн салхийг хүч түрэн оруулж ирсэн бол түүнээс хойш утга зохиол унтаа
байлаа. Одоо ч хурхирсаар л байна. Харин 2000-аад оноос хойш утга зохиолын
ертөнцөд хөл тавигсад нэлээдгүй олширсон. Эднийг “Шинэ мянган”-ы залуус гэдэг. Тэдний
хувьд өөрсдийгөө олох гэж хуулбарлаж, дуурайх, унших, бичихээс эхлээд өөрсдийгөө
олох гэж зүдэрсэн. Хөдөлмөр хүнийг бий болгодог гэдэгчлэн залуусын хувьд зарим
нь өөрсдийн бичлэгийн өнгийг тодорхойлсон бол зарим нь хийрхэлийг л олж авсан
юм. Оюутан ахуй цагтаа халаасандаа ганц ч зоосгүй нөхөрлөж, дүн өвлөөр
галлагаагүй байшинд бөөнөөр цуглаж шөнөжин шүлэг хэлж өнждөг байсан тэр дэврүүн
үеэ мартав бололтой. Залуусын хувьд анхны тэр нэгдмэл хүч нь сарнисан. Утга
зохиолын хэд хэдэн бүлгэм болсон нь нэгдмэл хүчийг сарниулсан байж мэднэ. Утга
зохиол хэмээх адармаатай хэрнээ барьцгүй зүйлээс зарим нэг нь хийрхэлийг олж
авснаа ихээхэн олз олсон мэт бодох болжээ. Халаасан дахь мөнгөнүүдээ нийлүүлж
тэд ном авдаг байсан бол одоо хийрхэл авдаг болж. Өөр өөрсдийн гэсэн хувийн
амбиц эрх ашгийн төлөө нэгнээ дорд үзэх болсон. Утга зохиолдоо хайртай хэмээн
худал хэлж бие биеийнхээ ар нуруунаас хутга дүрэх болсон.

Мөнгөн үеийнхэн хэзээ ч биенээ цаашаа гэж түлхэж байгаагүй. Зарим нэг нь
үзэл бодлын зөрчилтэй байдаг ч утга зохиолынхоо тал дээр зангидсан гар шиг байж
чаддаг. Монголын утга зохиолд залуусын хүчтэй давалгаа үгүйлэгдэж байна. Үгүйлэгдэхдээ
бүр анган цангаж байгаа нь нууц биш.

Утга зохиолын 1990-ээд оныхноо давж чадахгүй бол утга зохиолд шинэчлэл гэж
байхгүй гэсэн үг. 1990 оноос хойш юу ч өөрчлөгдөөгүй гэхэд болно. Мөнгөн
үеийнхэн өдгөө 40 гарч дөрөө дарцгаалаа. Харин “Шинэ мянган”-ыхан живхтэйгээ
зууралдсаар байна. Хийрхэл, мэдэмхийрэл нь ихдэж хийж бүтээх нь багассан ажээ. Тэдний
хувьд сүүлийн үед уран бүтээл гэхээсээ илүүтэйгээр “халтуур”-ын уран бүтээл
хийх нь эрс нэмэгдсэн. Хийж буй зүйлс нь зүрх сэтгэлээс бус шуналаас нь гарах
болсон. Дэгж дэрвэсэн оюутан цагийнх шиг нь мэдрэмжийн бүтээл ховордсон. Зарим
нь яруу найргийн наадамд байр эзэлсэнгүй хэмээн бусаддаа агсамнах болсон нь энэ
бүхнийг гэрчилнэ. Энэ дунд бүр хөгийн юм ч болно. Нэгэн бүсгүйд сайхан
харагдахын тулд үзэг нэгт нөхрөө газар дор ортол муулна. Муу үг модон улаатай
гэгчээр мөрөөрөө яваа нэг нь атаархуу нөхрийнхөө золиос болж үлдэнэ. Хийрхэлийн
хөх мананд нь хөө төгрөг болон хийсч явна.

Удахгүй Монголын зохиолчдын эвлэлийн их хурал болно. Монголын утга зохиолын
дараагийн дөрвөн жилийн хөгжлийг хэлэлцэх хурал юм. “Болор цом” яруу найргийн
наадмын дараагаас МЗЭ-ийн дараагийн даргын суудлын төлөөх нууц тэмцэл эхэлсэн. Энэ
дунд залуучууд ч гүйж яваа. Тэр бүү хэл ханцуйдаа хутга нуугаад инээж явна.

Хийрхэгчид албан тушаалын төлөө хэн нэгний гар хөл болохын төлөө явж байхад
жинхэнэ уран бүтээлчид нь даруухан уран бүтээлээ хийсээр явна. Зарим нэг залуус
нь утга зохиолын бохир заваан үеийнхнийхээ золиос болохгүйн тулд утга зохиолоос
алгуурхан дөлж өмнөх ажлаа хийж эхэлсэн. Тэд алдаагүй. Хэний ч аманд орж, хэн
нэгнийг муулаагүй. Шүлэг зохиолоо бичих үедээ бичиж бусад үед нь ажлаа хийж
байна. Жишээ нь яруу найрагч Ц.Доржсэмбэ шиг “Хэнд би таалагдах ёстой гэж”
хэмээн амьдарч явна.

Э.ЭНХБОЛД

Яруу найрагч Цээнзэнгийн Галбадрахын хамт. 2022.10.15

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодолтой цөөн хором ярилцсанаа хүргэе.

-Сүүлийн хэдэн жил Та орчуулга дээр багагүй суулаа. Олон ч ном гаргалаа. Гэхдээ шүлгээ бол бичээд л байгаа харагддаг. Таны яруу найргийн номыг ард түмэн хүлээж л байгаа даа?

-Пунцагийн Бадарч маань “Чи надаас ганц хоёр дүү юм байна. Сонин хэвлэлд шүлэг найргаа гаргаж, өөрийнхөө амьд явааг мэдрүүлж байгаарай. Хүмүүс намайг “Өнөө Бадарч гуай амьд уу” гэж асуудаг болсон байна. Чамайг бас тэгнэ, энүүнийг хэдүүлээ бодох хэрэгтэй юм байна” гэж нэгэнтээ хэлж байсан. Бадарчийнхаа хэлснээр би шүлгээ гаргаж, өөрийгөө амьд байгааг мэдэгдье гэж бодсон хэрэг. Би чинь Бэлхийн ууланд ирээд сураг алдарсан хүн болчихоод байна. “Уулын өвгөн” гэдэг шиг л юм боллоо. Энд долоо дахь намраа угтаад сууж байна. Манай энэ Бэлх бол аварга газар. Нутгийн хуучин хөгшид “Бэлхийн мянган уул” гэж хэлдэг. Мянган уул нь хаана байгаа юм гэтэл нэг хүн надад хэлсэн юм. “Чи нэг хар даа, энүүхэн хавьд танай гаднаас гэхэд 40, 50 уулын толгой харагдана” гэсэн. Нээрээ л үнэн. Мааньт, Үхэрт өндөр гээд тоолох юм бол гарцаагүй 40, 50 уул нэрлэгдээд явчихна.

-Та бид хоёр Явуу багшаасаа аваад утга зохиолын бүх л бурхдын тухай ярьсан. Одоо харин нэг хөгжөөнтэй юм асууя. Таны “Саруул талын ногоо”, Бямбажавын Хүрэлбаатар ахын “Хүлгийн зоонд одод гялалзана”, Зундуйн Доржийн “Өглөөний агаар” гээд гурван номын баяр болжээ. Тэр тухай Хүрлээ ах бичсэн. Их адармаатай баяр болсон байдаг?

-Миний анхны ном “Нутгийн зургаан өнгө”-ийг Явуу багш, хоёр дахь номыг Пүрэвдорж гуай, гурав дахь номыг Эрдэнэ баавай эх барьж авсан юм. Тэр чинь “Саруул талын ногоо” юм. Гурвуулаа хэн хэнийг урих уу гээд 17 хүний нэр гаргалаа. Зочдоо урих газар байхгүй. Би гэхэд оюутны байранд байсан үе. Хотын захиргааны байшинд Өндгөнхүүгийн Мөнхөөгийнд цуглалаа. Бид гурвын зочид ямар юмнууд байх нь ойлгомжтой. Тэр хэддээ амсуулах тавгийн чихэр, хатуу юмны даруулга хуруун чинээ галавсай ч байхгүй. Харин хүн хүний нэг шил юмтай. Түүнээ барьчихлаа. Өнөө өлөн юмнууд чинь хурдан согтоно. Лу.Дашнямаас болоод зодоон гарсан юм. Хэн нь ч билээ нэг нь “Энэ Дашням ч нямбай, бидэн шиг хамаа замбараагүй уухгүй, Зөвлөлтөд төгссөн мундаг амьтан” гээд хэлчихгүй юу. Тэгтэл Зундуйн Дорж Лу-г хусаад авдаг юм. Агсам хүн чинь шалтгаан хайгаад, ямар нэг өө хайгаад байдаг юм байна. Тэгтэл Очирхүү хашгираад ороод явчихлаа. Шөвгөр гоё хар ботинктой, түүгээрээ хүмүүсийг амбаардаад эхэллээ. Манай муу Лочин хөөрхий минь, Ө.Мөнхөөгийн оронд бушуухан ороод хөнжлийг нь нөмрөөд хэвтээд өгсөн. Зундуйн Дорж, Очирхүү хоёр баригдаад явсан. Тийм маапаантай баяр болсон.

-Очирхүү гуайн “Тоомой панк миний аав” номыг сая олж уншлаа. Мөн ч зөөлөн сэтгэлтэй, хүнлэг гоё найрагч байжээ, бурхан минь?

-Яриа юу байхав, манай Очир гоё найрагч байсан юм. Элсний 13 гэдэг шиг Дэндэвийн Пүрэвдоржийн яруу найргийн танхимын хэдэн нөхдийн нэг юм.

“Хүмүүсээ бие биедээ урам хайрла

Хүсэл зориг бадраах халуун дулаан үг хайрла

Анх хөлд орж байгаа алдрайхан жаахан хүүд

Алхаарай, алхаарай гэж дэм хайрла

Анхныхаа цалинг аваад баярлаж яваа хөвгүүнд

Аавын хүү эр хүн болж гэж шан хайрла

…Өндөр нас ч дарлаа даа гэж гунисхийж суугаа бууралд

Өвөө та ануухан байна гэж итгэл хайрла…”.

Ингэж л шүлгэндээ ч нөхдөдөө ч халуун сэтгэлээр ханддаг найрагч байсан юм. Очирхүү, Урианхай бид гурав 1974 онд Залуу зохиолчдын төлөөлөл гээд Зөвлөлтөд явсан юм. Москва ороод тэндээс Армян, Азербайжен ороод, Азербайжаны Самед Вургун гэж манай Нацагдорж шиг алдарт зохиолчийн 70 жилийн ойд оролцож явлаа. Бид гурав их ч юм үзсэн, том орны зохиолчид гэдэг ямар их эрх мэдэлтэй, хүндэтгэлтэй байдгийг үзсэн. Гамзатовтой анх хундага тулгасан нь тэр. Расул Гамзатов, Мустай Карим гуай, Беларусийн Максим Танк гуай гээд аварга амьтад Зөвлөлтийн нэг л орны зохиолчид. Бид болохоор тусдаа унаатай, хурал болоход хамгийн хүндэтгэлийн ширээнд очоод суучихна. Гамзатов тэргүүтэй мундагууд маань зрительд сууж байна. Тэднийг хараад бид гурвын санаа зовж байгаа гэдэг жигтэйхэн. Ямар сайндаа манай Урианхай, энэ аваргууд бидэнд уурлавал яана аа гэж байхав. Бие даасан орны зохиолчид гэдэг тийм л хүндтэйг мэдэрсэн. Бие даасан эх оронтой, тусгаар улсын иргэн байх сайхан юм аа гэж бодогдсон. Армяны төв музейг үзэж байхад “Энэ япончууд уу” гэж гадны нэг зохиолч асуухад, Зөвлөлтийн зохиолчдын холбооны эмэгтэй “Үгүй ээ, энэ бол хөх тэнгэрийн орны зочид байна аа” гэж хэлэхэд нь бахархал төрж байлаа. Харин биднийг буцаад ирэхэд манай зохиолчдын хороонд онигоо гарсан байлаа. “Та гурвыг залуу зохиолчдын төлөөлөлөгч гээд явлаа гэсэн чинь Пүрэвдорж “Ээ мэдэхгүй. Тэр гурваас залуу зохиолчдын шинж харагдаагүй шүү” гэж хэлсэн дээ” гэв. Пүүжээтэй бид Москвад таарсан юм. Пүүжээ “Та гурвын тухай нэг онигоо гарсан байна, би сая дууллаа” гэж байна. Юуных нь дуулахав, өөрөө гаргачихаад хэлж байхгүй юу. Нэг нь хангинатал дуулаад байдаг тэр нь би юм байна. Нэг нь хүнгэнэтэл бөөлжөөд байдаг, тэр нь манай Очирхүү, нэг нь хэнгэнэтэл уйлаад байдаг, тэр нь Урианхай юм байна. Ийм онигоо биднийг угтсан.

-Та Сүүеэгээ санах юм уу?

-Санах юм аа. Байхгүй болсон нөхдөө бүгдийг санадаг юм байна. Хүнд чинь дурсамжаар амьдарна гэж нэг юм байдаг. Тэр дурсамжийн дотор чинь явж байсан газар ус, эдэлж хэрэглэж байсан юмнаас илүүтэй хэнтэй хамт газрын холыг туулсан юм бэ гээд бодохооро нөхөд минь л бодогдох юм. Сүрэнжав бид ойр дотно явалгүй яахав. Юм гэдэг хурдан юм даа. 2015 онд Төв аймагт “Болор цом” “Уран үгсийн чуулган” болсон. Тэгэхэд Төв аймгийн таван Ардын уран зохиолч байлаа. Энэ хэдэн жил биднээс хоёр маань буцжээ. Бадарч, Дулмаа бид гурав байж байна. Мөн Санжийн Пүрэвийгээ, Долгорын Нямаагаа санах юм. “Сүүдэр нь ихэдсэн юм шиг бараан царайтай ч сүү нь ихэдсэн юм шиг цагаахан сэтгэлтэй” гэж би Пүрэвийнхээ амьдад бичиж байсан. Тэр хүн надад их бодогдоно, гунигтай. Пүрэв бол их том зохиолч байсан даа. Алдар хүнд гээч юм хэрэг байдаг юм бол Пүрэвт маань жаахан гар татчихсан. Төрийн соёрхлыг нь өгчих л байх байсан. Харин ард нь үлдсэн өвийг нь аваад үзэх юм бол аргагүй том юм. Охин Нямцэцэг нь аавынхаа өмнө, их утга зохиолын өмнө гавьяа байгуулж байна. Тэр хүний ачаар “Би их уулын эрх хүү” гэж Пүрэвийн маань дурсамжийн ном гарлаа. Тийм их соёлтой, уужим амгалан, халуу оргисон ном ойрдоо гарсангүй. Ер нь тэгээд хүний бичсэн юм, гэрэл зураг л үлддэг юм байна. Би сүүлд Чеховын нэг зохиолыг орчуулж гаргасан. Тэр дунд “Мөрий” гэж өгүүллэг бий. Чехов бол том зөнч, агуу мэргэн хүн гэдэг нь тэр өгүүллэгээс харагддаг. Түүнийг уншихад ертөнц гэж хязгаар хярхаггүй юмыг нүдний өмнө авчирч тавьсан. Сайн зохиолч тэгж бичдэг юм байна. Шавьтайгаа ингээд ярьж суугаагийнх надад нэг хэлэх юм байна.

-Юу билээ?

-Яруу найрагч их олон жил сонин хэвлэлд ажиллавал хэл нь мохоо болдог, муугаар нөлөөлдөг гэх утгатай зүйлийг хүмүүс хэлээд байдаг. Би энэ дээр нэг бодлоо хэлэх гэсэн юм. Би энэ тухай өөрийн бодолтой явдаг хүн. Энэ яриа бол ерөөсөө худлаа. Би бол муухан найрагч яваа бол тэр нь сониноос болоогүй. Харин сонин намайг яруу найрагч, үгийн урлагийн хүн болгосон гэдгийг баттай хэлэх байна. Дээрээс нь сонин бол хүнийг амьдралтай болгодог. Хүнийг хоцрогдох, дүлий дүмбэ юм шиг амьдрахыг нь хүлээн зөвшөөрдөггүй. Ийм л алт шиг сайхан хувь заяаг сонины гал тогоо өгдөг юм. Би чинь Төв аймгийн сонинд очиж яруу найрагч болсон хүн. “Говийн эхийн хүүд хүргэх шүлэг”-ээс аваад олон шүлгээ сонины томилолт өвөртөлж хол ойр замд явахдаа бичсэн байдаг.

-Төв аймгийн сонинд гэснээс манай Мягаа эрхлэгчийг (“Өдрийн сонин”-ы Ерөнхий эрхлэгч, СГЗ Жамбалын Мягмарсүрэн) Та хөдөөнөөс авчирсан гэдэг?

-Тэгсэн юм. Балдорж нэг өдөр хэлэхгүй юу. “Манай сониныг их хуучинсаг, Ардын намын гишүүд голдуу байдаг, албан хаагч байсан юмнуудыг авдаг. Ардчилсан хүчнийхнийг өөдтэй гаргахгүй байна гээд байх юм. Ардчилсан хүчинд явдаг, энэ талын хүн байна уу” гэхээр нь би Төв аймагт Ардчилсан намын чигийн нэг хүн бий. Авьяастай хүн бий гэсэн юм. Тэгтэл “Чи миний машиныг унаад Төв аймаг яв, аль болохоор авчрахыг бод” гэдэг юм. Ингээд Төв аймаг руу тавиад буучихлаа. Очоод Мягмарсүрэнгээ суртал захын хүн таньж байна. Танихаар барах уу, бүр саяхан Төв аймагт болсон өлсгөлөнг удирдан зохион байгуулсныг нь хэлж байна. Мягмарсүрэн маань ч намайг явуулдаг болов уу гэсэн юм хэллээ. Би буцаж ирээд Балд хэлтэл “Хи хи хи. Тэрийг чинь авъя. Яг таарна” гэсэн. Ингэж Мягмарсүрэн төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх”-д ирж байсан. “Мал дагавал мал болно”, “Гэдгэр гуйлгачин”, “Чив чимээгүй Туул” өөр юу юу ч билээ түймэр дэгдээсэн нийтлэлүүд бичиж шуугиан тарьсан. Амьтдын тухай цуврал нийтлэлүүдийг уншигч түмэн мэдэх учир би юугаа хэлэхэв. Төв аймгаас тэгж авчирсан хүн маань “Өдрийн сонин”-оор өглөө бүр Монголыг сэрээж яваад нь баярлах юм аа.

Ингээд их найрагчийн сүүлд бичсэн шүлгүүдээс уншигч олондоо толилуулж байна.

Сарваа цуцахын шар тал

Малдаа л яваа улсын мэнд хүндийн үгс

Манантай нөгөө хаяанд нь сонсогдож мэдмээр тэгшхэн

Марлын доогуур жинчин өвлийн шөнө алхуулаад

Маргаашийн улаан нарнаар гэрээ хүрэхгүй уужим

Манхан чиг шар тал минь

Сариг цагаан ингэ хаана ч хүрч зарагд

Яриг цагаан ботгондоо яваад ирсэн л байдаг

Салж ядсаар найрынхан зундаа хичнээн ч дуулалд

Санаа амар хойтон нь гэгэлзтэл л дуулж суудаг

Сарваа цуцахын шар тал минь

Луу хүлэглэсэн үүл цэцгэнд нь бороотойгоо ирдэг

Лунхгар лунхгар эрс овоонд нь хадагтайгаа буудаг

Тасман чинээ горхид нь ганд автах худлаа

Тарж хэвтсэн толгод нь айлгүй харагдах худлаа

Талаар нэг айл, малын бараа

Тасарлаа гэвэл бас худлаа

Чимээгүй талдаа хүмүүс нь өнгөн дээрээ намуухан ч

Чингис Богдын үр би гэж өвөртөө ноцох нь үнэн

Чиг чигтээ тэнгэр Сарваа цуцахын тал минь

Танд минь санаархаж хичнээн хар санаатан

Тангараг тасран гэтэж ирсэн юм бэ

Шазууртай хичнээн эр чиний төлөө босч

Шаргын шаргал талаа дэрлэж унасан юм бэ

Дэлхий дээр тал хөндий төд өд л гэдэг

Дэндүү баян чам шиг чухамдаа хэд юм бэ

Төөрсөн гэрээс ижлээ олоод очиход хэцүү

Төрсний эцэст хүн орхиод буцахад бүр хэцүү

Сарваа цуцахдаа төрж ганцхан амьдарчихаад буцахад

Сайн морь үнэнд нь хэдийг өгөх ёстой юм бэ

Сарваа цуцахын шар тал аа

Харьд яваа ачдаа явуулсан эмээгийнх нь захидал

Ховдын өндөр ууланд алтан гургалдай жиргэнэ

Хорвоод төрсөн газраа тэр дуулж байна

Сөөнгө муухай гэв үү, надаасаа сураг тасарсан

Сөөсгөрхөн ач минь эмээдээ ирж дуулаач ээ

Бор л халиун говьдоо хавтгайн сүрэг тэшнэ

Ботго л явсан газраа тэд бэлчиж байна

Мөөгөн чинээ нь яахав, гэр минь чинийх шүү

Мөлхөж өссөн хоймортоо хүү минь чи ирээч

Саальтай агар хувингаа эмээ нь чирсээр ээ

Сайр дээр өссөн өндөр тогоруу болсон ч ирсээр ээ

Санаж байна эмээдээ чи ирээч

Салахын өндөр даваан дээр толгой дээр минь байгаач ээ

Үе тэнгийнхэндээ

Хар сайхан үс чинь намрын ой шиг шингэрч

Харсаар байтал өвлийн уул шиг бууралтавч бууралтаг

Хөөрхөн охидыг дальдруулж явсан нүдний чинь харц

Хөгшин морины нүд шиг номхорч гүйцвэл ч гүйцэг

Хөөцөлдөх цагийн эрхээ, хашрууд минь битгий тоо

Айлын сайхан бэр гунхаж явсан Нансалмаа

Ач гучдаа ноолуулсан нэргүй асрагч болвол ч болог

Чарлаа хөгжим, гадсан өсгийт тэртээд үлдэж

Чамайг их багагүй эмээ гэж дуудаг

Агаар муудахад бие хөшдөг, янгинадаг

Алддаггүй брометр хэн хүнгүй болвол ч болог

Анзаараад яахав, таминь цагийн дураа

Дайраад өнгөрдөг хорвоог мэдэхгүй биш

Дандаа хэвээрээ байдаг уул ч гэж байхын биш

Зуурхан ч хайрлалгүй эх орныхоо төлөө

Зул шиг насаа өргөснийг чинь бурхан мэднэ ээ

Гадаадад царай алдаж хэн нэгний

Гарын үзүүрт бөндгөнөж, гахай хариулж

Гайгүй сайндаа эмгэн асарч, нохой бөөцийлж

Галтай насаа унтрааж яваагүйд чинь баярлана

Сайн үрсээ гэж та нарыг эх орон үнэлдэг

Сангануулж гүйцсэн зарим нь л харин чамладаг

Морины тамга хаа гуянд нь тодрох шиг

Монголдоо алдар чинь хасбуу тамга шиг үлдэнэ

Мөнгөн мөнгөн толгойтой алтан алтан хүмүүс минь

Мөнхийн усаар шагнамаар аугаа их та нар минь ээ

Говь заншил

Хавтгай өлдөм шуурганд тооройн толгой уруудаж

Халиун толгод элсээ цастай зуурах

Салхинд дэрвэсэн өрх удган бөө шиг цамнаж

Сандарсан талаар хамхуул боохой шиг цогих

Шилний хонхор шиг талын нугачаан дунд

Шигдээстэй бор гэрүүд уллаж тогтох

Хотын хүн галын захад бээрчих гэж суухад

Ходоогоо гаргасан жаал тоох ч үгүй нь доогтой

Үүл ховор зундаа манханы орой хуурай

Үндсэн тагш шиг тойрмын ёроол хагсаатай

Төмөр шиг хатуу заг бударгана

Төрсөөр үг алдаагүй сайн эрсийн янзтай

Зоргоороо орчлонгийн хатуу гараар

Зодуулж говь тэвчээртэй болсон

Зовлон гэдгийг үзэхээрээ нэг үзэж

Зоо тэнүүн говь энэрэнгүй болсон

Сүүдрээсээ ч айдаг хавтгайн ботго өнчрөхөд

Сүрэгтээ явсан айлын ингэ хөхүүлдэг

Мөнхийн тэнүүлч мазаахай өлдөхөд

Мөөм шиг сүү орж гоёо нь тэжээдэг

Гуунд унтаж хоцорсон зээрийн янзагыг

Гурвансайханы янгир бууж ирж дагуулдаг

Биднээс болоод ядарсан эх орноо одоо

Биеэ тасчин тасчин говь маань тэжээж байна аа

Хуульч Сандагийн шүлэг байдаг даа. Үг зохиол гэж. Байгаль, амьтан юманд эзэн оноогоод тэр ингэж байгаа гэж байдаг. Түүн шиг ээмэг үг гэсэн юм хийж байгаа юм (Д.Ц).

Төрийн тэргүүний сэнтий дээрх үг

Чадал эрдэм, эрх мэдлээрээ бүү бард

Чамайг өмнө энд Чингис ч заларч байсныг бод

Дэмий энэхэн сэнтийгээ уужимд битгий тооц

Дэлхийн талыг тэр дэвсэж суудаг байсан юм аа

Хулсан ташуур дээрх үг

Зурайх замыг тоосруулагч морио би гуядмааргүй байна

Зугтаж яваа чонын гавал дээр буумааргүй байна

Зутарч эх орон минь бусдын ард гэлдэрнэ

Зугаалж дампуурч ханадаггүй ноёдыг л ороолгомоор байна

Цагаачийн ганзаганд зүүх үг

Эх орон төр түмнээ голсон

Эрхэм цагаач танай улсад очлоо

Сугадаарай, хүндлээрэй, хүлээж аваарай

Суут дэлхийн иргэн явж би энд амарлаа

Гоо хатагтайн толин дээрх үг

Бахдам гоо царай, нүд, шүд, уруулыг чинь

Байгаагаар нь харуулъяа би, надад итгээрэй

Баясалт царайн цаадах сэтгэлийг чинь үзүүлж

Барахгүй нь ээ би, өөрөө харж яваарай

Хутагт Равжаагийн гавал аяган дээрх үг

Хэн үүгээр ууж явсныг мэдсэнгүй ээ

Хэл дарвигнуулсан дарс хүртэж орхилоо

Говийн ноён хутагт шиг цэцэн мэргэн болсонгүй ээ

Годил толгой мансуурч бүтэн өдөр тэнэг явлаа

Хөөрөлдсөн Н.ГАНТУЛГА

Манай хуучны их эрдэмтэд болох Цэндийн Дамдинсүрэн, Бямбын Ринчен, Шадавын Лувсанвандан тэргүүт хэл шинжлэлийн оргилуудаас улбаалаад үе үеийн эрдэмтэн судлаачид эх орныхоо өнцөг булан бүрт явахдаа тэр нутгийн үүх түүхийг хадгалсан хүмүүстэй уулзаж ирсэн бичигдээгүй хууль бий. Бичиг соёлын энэхүү алтан зарчмыг хадгалж мань мэтийн жулдрайнууд хаа явсан газраа эрдэнэ өвөртөлсөн өвгөд хөгшидтэй уулзахыг эрмэлздэг юмсан. Өнөө зун Монголын хууль шүүхийн домогт хурандаа нарын нэг Пүрэвийн Бадамдоржтой унаган нутаг Хөвсгөлийн Цэцэрлэг суманд нь хамт очсон билээ.

Тийн явахдаа түүх судлаач Суурийн Лхагва гуайтай уулзсан юм. Эдүгээ 80 насны өндөрлөг рүү дөхөж яваа эл буурал Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошууны амьд түүх болсон нэгэн. “Хотгойдын Дүүрэгч вангийн хошууны түүх” хэмээх ном бүтээсэн. Уг бүтээлийг академич Н.Бэгз, төрийн соёрхолт түүхч Д.Өлзийбаатар, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Ардын багш Б.Даш-Ёндон гээд олон хүмүүс баримт судалгаатай, жинтэй бүтээл болсныг үнэлсэн байдаг. Мөн Хотгойд, Чингүнжав гэхээр л чухамхүү халуун цус нь буцалдаг соёлын гавьяат зүтгэлтэн Чойсүрэнгийн Дагвадорж Лхагва гуайн тухай олонтаа бичсэн нь бий. Чингисийн музейн захирал, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, академич С.Чулуун үе үе Лхагва гуайг зорьсоор очдогийг, Чингүнжавын тухай асуудгийг өвгөн хэлж байна. Ийм л нэг даруухан хүнтэй Хөвсгөлийн Цэцэрлэгт гэрт нь зочилсон маань энэ.

Эхлээд ном бүтээлийнх нь тухай, үндсэндээ Хотгойдын Дүүрэгч вангийн хошууны түүхийг сонирхлоо. “Намайг бага залууд хөгшчүүл нутаг усныхаа хууч түүхийг их ярина. Би энэ талаар нэлээн сонсож ном сонин хэвлэл ч захиалан уншдаг байв. Дидэнлхүмбэ уулынхаа орой дээр гарахад нутаг ус минь тал бүртээ цэлийн харагддаг. Тэгээд надад “Хотгойд нутаг минь ярьдаг сан бол мөн ч ихийг хүүрнэнэ дээ” гэж бодогддог байсан. Ингээд л хойч үедээ хошуу нутгийнхаа түүхийг баринтаглаж үлдээе гэж зорьсон. Нутгийн гарал үүсэл, хөгжил, газар зүй, цаг уур, хөрсний бүтэц төдийгүй гол ус нууруудын химийн найрлагыг хүртэл гаргасан юм шүү дээ. Сайн уншсан хүнд Хотгойдын зан үйл, ёс заншил, хүн малын өсөлт зэрэг олон зүйлийг товчлон багтаасан нь бий” гээд манай нутаг чинь Их нууруудын хотгорын болон Тагнын нуруу, Хөвсгөлийн уулсын хэсэг, Шаврын нуруу, Булнайн нуруу, Алтанхөлийн нуруу, Дэлгэрхаан, Буга-Өндөрийн нуруудын дундах эрс тэс уур амьсгалтай бүсэд оршдог. Увс нуур орчмын Их нууруудын нөлөөллөөс болж цас их унадаг. Мал, малчин хоёроос асар их тэсвэр тэвчээр хатуужил шаарддагийг хэллээ.

Тэгснээ бүр нарийвчилтай ярилаа. “Сумын ихэнх газар далайн түвшнээс дээш дунджаар 2200 метрийн өндөрт оршдог учир цасан бүрхүүлтэй хоногийн тоо сүүлийн 20 жилээс харахад нэг жилдээ гэхэд 176 хоног үргэлжилсэн байна. Уул нуруудын хяраар хунгарласан цас мөс наймдугаар сард хайлж дуусдаг ба 8 дугаар сард дахиад цастай золгодог. Рэнцэнжугнай нуурын усны химийн найрлага хлорт сульфат, натри эзэлдэг, харин Сангийн далай нуур карбонатын төрөлд, Бүстийн цэнхэр нуур, Тэлмэн, Ойгон нуурууд сульфат натрийн төрөлд мөн багтана гэв. Цэцэрлэг сумын төвийн Халбангийн хөрсний шинжилгээний байдлыг үзүүлбэл… гээд газар зүйн чигээс ярилаа. Энэхүү яриаг миний бие Чингүнжавын тухай, нутаг хошууны түүхийн тухай хандуулахад ийн өгүүлсэн. “Эрдэнэ дүүрэгч вангийн хошуу Хотгойдын үндсэн хошуу бөгөөд Чингүнжавын бослого дарагдмагц түүний эзэмшил Хотгойдыг таван хошуу болгон бутаргаж, үндсэн дүүрэгч вангийн хошууны засаг ноёноор Чингүнжавыг барихад хүчин зүтгэсэн Вамбуудоржийг суулгаж, Чингүнжавын “Жүн ван” цолыг шилжүүлэн өгчээ. Улиастайд сууж байсан Манжийн хааны үнэнч зарц урвагчийн ятгалгаар Чингүнжавын ах дүүсийн хүүхэд Вамбуудорж, Дашпунцаг, Доржцэдэн нөлөөтэй хүчтэй том ноёд түүнээс урваж баривчлуулан Мажид тушаан их шан хүртэхийн дон шүглэсэн байдаг. Энэ нь Чингүнжавыг гарцаагүй уналтад хүргэсэн.

Манжийн хаан дээрх гурван ноёны зүтгэлийг үнэлж бослого дарагдсаны дараа Хотгойдыг олон хэсэгт жижиглэн хуваахад тэд нэг нэг хошууны ноёд болцгоожээ. Чингүнжавын дүүгийн хүүхэд Ринченгийн Вамбуудорж 1758 онд Дүүрэгч вангийн хошууны ноён болов. Түүнээс хойш энэ хошууны ноёд угсаа залган суусаар 1924 онтой золгожээ. Вамбуудоржийн угсаа Бишрэлт ван Довдонжамцын хүү Дүүрэгч ван Артсагар, Дүүрэгч вангийн сүүлчийн хатнаас гарсан ноёны агь Эрдэнэ ван Намхайжанцан. Эрдэнэ ван ноён хошуу нутгийг 16 жил захирч байгаад 1922 оны хаврын адаг сард нас барсан. Дашбалжир хатнаас төрсөн Сэрээнэндоржийг 10 настай байхад нь ноёны ширээнд суулгаж 1924 онтой золгосон нь тэр” гэв. Мөн Дүүрэгч ван ноёны хатан нь хошууг захирахаар эрх мэдэл булаалдаж байжээ. Хүрээн дээр хошууны хуралд ирээд, хурал захирах санаа гаргахад нь Бэгз гэдэг аграмба хатныг “төлийг чинь авах гэсэн болохоос, төрөө чамаар бариулах гээгүй, гар” гэж хурлаас хөөж байсан гэдэг. Хожим ноёны тахилч байсан Гатавранжин гэх лам хатныг нь ноёноос салгаж авч суугаад Цагаан усны Цахиуртайд амьдарч байсан” гээд бүр нарийн юм ярилаа.

Лхагва гуай Хул азаргын нурууны Тахилт гэдэг газар төрсөн хүн. Чингүнжав дайсанд бүслэгдэн Хотгойдынхоо цэргийн туг сүлдээ алдахад хүрэхэд унаж явсан хул зүсмийн азарганыхаа дэл сүүлэнд зүүж тавьжээ. Дайн дажны дараа туг сүлд дэл сүүлэндээ зүүсэн азарга нутаг бэлчээртээ гүйж ирснээр энэ уулыг Хул азарга хэмээн нэрийдэх болсон домогтой. Шадар ван Чингүнжавын шүншигтэй, Хотгойд түмний туг сүлдийг оршоосон гэх хийморьтой уулын өвөрт төржээ. Тэрээр сумын бага дунд сургууль, Сэлэнгийн Алтанбулагийн ХАА-н техникумыг авто-хөдөө аж ахуйн механик мэргэжлээр төгсчээ. 1968-1971 онд Хуягт танкийн бригадад гурван жил алба хааж, цэргийн парадад алхсан түүхтэй. “Тухайн үед Батлан хамгаалахын сайд Лхагвасүрэн генерал байлаа. Залуу жанжин танкийн баталеоны бидэнтэй ирж уулзалт хийнэ. Дандар баатар, Нянтайсүрэн баатар гээд домогт баатрууд ирж уулзалт хийнэ” гэв. Цэрэгт байхдаа улсын наадамд зодоглож Өмнөговийн Дэмүүл, Увсын Дамирангийн Баатаржав гээд хүчтэнүүдтэй зодог шуудаг атгалцаж явснаа хэлсэн. Жаран есөн онд алдарт хоёр Мөнх удаан барилдлаа хэмээн хасагдахыг дэргэдээс нь харж суусан түүхийн гэрч гэдгээ мөн ярианы сэжүүрт дуулгаад авна лээ.

Цэргээс ирээд сумынхаа “Энх-Амьдрал” нэгдэлд тракторын жолооч хийжээ. Улмаар нягтлан бодогч, цахилгаанчин, Авто хөдөө аж ахуйн ерөнхий механик, Ардын хянан шалгах хорооны дарга, мэргэжлийн хяналтын улсын байцаагч гээд бүхий л насаараа нутаг усандаа ажиллаж, ёстой өөрийнх нь хэлснээр “морь нохой” мэт зүтгэсэн байна. “Сум орон нутагт ямар л хэрэгцээ шаардлага гарна, тэр бүгдэд аавыг хот руу явуулж ажил хөөцөлдүүлнэ” гэж хүү Мөнхбаатар нь хэлсэн. “Би чинь жилдээ 10 гаруй удаа хот явна. Эхний ажлаа арайхийн бүтээгээд Мөрөнгийн төвд буухад “Дахиад хот явах ажил гарлаа, та яваад ирнэ үү” хэмээн нутгаас цахилгаан ирж, гэрийнхээ барааг ч харалгүй буцаад Мөрөнгөөсөө онгоцонд сууж байсан минь тоймгүй дээ” гээд өвгөн инээд алдаж сууна. Хөдөө аж ахуйн нэртэй эрдэмтэн, эдийн засгийн ухааны доктор, Хөвсгөл аймгийн Засаг дарга байсан Сэнгийн Лувсандаш Цэцэрлэг сумын унаган хүүхэд. Лувсандаш докторыг ХАА-н яаманд, дараа нь Намын төв хороонд хэлтсийн орлогч эрхлэгчийн алба хашиж байхад Лхагва гуай олон удаа очиж уулзсан байдаг. Мөн сүүлд гавьяат механикжуулагч болсон Пүрэвдорж, Даваадорж нарын хүмүүстэй ч ажил албаар халзагнаж уулзсан байдаг.

“Яамны коллегийг хүртэл хуралдуулж явлаа” гэсэн нь газар тариалангийн механикжсан салаа хоёрыг бүтээж, сум орондоо хөдөө аж ахуйн шанг онцгой татаж байснаа хэлж буй хэрэг. 1971 онд жолоочоор ажилд ороход нэгдэл нь тариалангийн 200 га талбайтай таван трактор, дөрвөн автомашинтай байсан бол 20 жилийн дараа 4500 га эргэлтийн талбайтай болж, улаан буудай, хөх тариа, арвай, овъёос, рапс зэрэг тэжээлийн ургамал тариалан өргөжсөнөөр барахгүй 46 трактор комбайнтай, 33 автомашинтай болтлоо хөгжиж, сумын бүх ажлыг техникээр хийдэг болжээ. Энэ бүхэн Лхагва гуайн гавьяа. Өнөө байн байн хот руу гүйдгийнх нь бодит үр дүн.

Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга Түмэнбаярын Рагчаа Цэцэрлэг сумаас АИХ-ын депутат болсон түүхтэй юм билээ. Тэртээ далан зургаан онд Рагчаа даргыг нутагтаа ирэхэд нь Пүрэв гэж хүний хамт “Манай суманд харгана хэт их ургаж, бэлчээр муудаж байна. Харганаар тэжээл хийвэл ашигтай юм даа” гэх саналыг тавьжээ. Рагчаа дарга энэхүү саналыг хүлээн авч харгана хадагч машин, тэжээл хийх бутлагч машиныг Зөвлөлтөд захиалгаар хийлгэж, машиных нь паспорт дээр “Монгол Улс, Цэцэрлэг суманд зориулан бүтээв” гэсэн хаягтайгаар ирүүлсэн гэдэг. “Нэгдэл тэжээлийн баазтай болж, ургацын төлөвлөгөөгөө давуулан биелүүлж, 2.3 сая төгрөгийн ашигтай ажилласан тохиодол ч бий. ХАА-н яам, нэгдлийн холбооны дээд зөвлөлийн шийдвэрээр сум нэгдэл өөрийн хөрөнгөөр 500 га-гаас доошгүй атар газар эзэмшвэл 500 мянган төгрөг олгодог байсан. Нэгдэл маань тэр болзлыг биелүүлж урамшуулал авч байсан. Трактор 14 мянга 600, “Жаран ес” машин 16 мянга, “ЗИЛ-130” 27 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан, тэр үед 500 мянган төгрөг гэдэг хэмжээлшгүй их мөнгө. Ингэж л нэгдэлдээ хөрөнгө оруулалт хийсэн хүн дээ, би” гэж даруухнаар өчсөн юм. Лхагва гуайг тухайн үед сайн ажилласныг үнэлэн Москва, Украин, Беларусь, Эрхүүгээр аялуулж байсан гэдэг.

Улсын төлөвлөгөө биелүүлэх албан хүнсний хэрэгцээгээр хойд хил дээр байгаа Цэцэрлэг сумаасаа урд хил Алтайн хязгаар, Говь-Алтайн Төгрөгөөс тэмээ авч байсан, гантай жил зүүн хязгаар Дорнодын Эрээнцаваас хадлангаа бэлтгээд Наушикаар тойруулж Сэлэнгэ рүү авчран улсын фондод хүлээлгэн өгч байсан гээд явдал суудлыг нь үнэндээ тоймлохын аргагүй. Тэрээр яриан дундаа сонин сонин юм хавчуулна. “Жаран найман онд манай сум айхтар зудлаад, хойшоогоо Тувагийн нутаг руу давж Хосын гол, Буур тайлаг, Бөөн мод, Онгон гэдэг уулсын өвөрт өвөлжиж байлаа. Хоёр улсын харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр өвөлжсөн юм. Дөчин хэдэн онд чинь Тувагийн шуудан Цэцэрлэгээр дайрч хойшоо явж байсан. Манай сумын нэгдлийн орлогч дарга байсан Аюурзана гуай өртөөчингөөр нь явж байсан. Жаран хоёр онд манай сум Туватай шиф болсон юм. Монгол хөрөө рам гэж тухайн үед бараг байгаагүй шахам байхад манайх Тувагаас хөрөө рам авчирч суурилуулж байлаа” гээд яриа бүр нь сонирхол татна.

Лхагваа гуай гэргий Ц.Цэрэндолгортойгоо хагас зуун жил нутагтаа амьдарч явна. Эднийх дөрвөн хүүхэдтэй, гурван хүү, нэг охинтой. “Хүүхдүүдээ боловсролтой, шударга, шуналгүй хүн болохыг өөрөөрөө үлгэрлэсэн, бусдаар бол хэлж сургаад сүйд болсон юм байхгүй” гэж эрсхэн хэлсэн юм. Номыг дээдэлсэн, хүнийг дээдэлсэн, ажлыг дээдэлсэн, ус нутаг, эцэг дээдэс, эх орноо хайрласан энэ л халуун голомтод төрсөн хүүхдүүд нь тэгш дүүрэн амьдарч явна. Хүү Л.Мөнхбаатар нь Хөвсгөл нутгийнхаа ард түмний итгэл хүлээж УИХ-ын гишүүнээр хоёр дахь удаа сонгогдсон дархан төрийн түшээ. Эдүгээ Хууль зүйн байнгын хорооны даргын хариуцлагатай албыг хашиж буй. “Миний хүү Их хурлын гишүүн” гэж Лхагваа гуайн амнаас нэг үг ч гараагүй нь сонин. Хүүхдүүдээ дарга цэрэг, энээ тэрээ гэлгүй яг л ижилхэн үнэлж, хүндэтгэн буй нь номын өндөр соёл, жудаг журам, ёс суртахуунтай нь холбоотой болов уу.

“Таны амьдралын философи, барьж ирсэн зарчим юу вэ” гэж жаахан албан маягтай асуухад, “Ээжийн маань ганц сургаал байдаг юм. “Хүний амьдралд тохиолддог ямар ч зүйлийг хэр хэмжээгээр хайрлана, тэр хэмжээний буян тогтоно” гэж. Байгаль дэлхий хүн төрөлхтөн бурхан чөтгөр гээд хэнбугайг ч өөрийн чадах хэмжээндээ хайрла гэсэн утгатай юм. Би энэ сургаалаар хүмүүжсэний хувьд, олон түмнийхээ тусын тулд амьдралаа зориулж ирсэн. Баримтлах зарчим шунахгүй байх. Энэ амьдралдаа би шуналгүй явлаа, үүндээ бардам суудаг даа, өвгөн ах нь” гэж сэтгэл дүүрэн хэлсэн. Тэгээд “Ээж минь сургуульд ороогүй аль багаас л “Эрийн сайн хан харангуй”, “Эрхээдэй мэргэн баатар”, “Царцаа Намжил” гэх олон үлгэр домог ярьж өгдөг байлаа. Тэр үлгэр домог хууч сэлтээс сурган хүмүүжүүлэхүйн их ухаан ундардаг байж л дээ. Дээрээс нь лам Дугар, Балдорж, өвгөн Дондов гуай, Шарав, Арагмаа гээд нутгийн мэргэн, цээж цэцтэй хүмүүсийг алийг тэр гэхэв. Энэ бүхний хариуд ерэн жилийн түүхтэй сумынхаа Дашлин хийдийг сэргээж, гол шүтээн Сэндэн (Сэндом) бурхныг Бурханч лам Г.Пүрэвбат гуайгаар цаасан шуумлаар бүтээлгэн заллаа” хэмээн өгүүлсэн.

Бал даргын гарын үсэгтэй “Шилдэг ухуулагч”-ийн шагналдаа сэтгэл хангалуун байдаг, төрийн шагналт, хөдөлмөрийн баатар, Чингис хаан одонт хөгжмийн зохиолч Бямбасүрэнгийн Шаравын “Эрхэм дотны найз С.Лхагваадаа зориулъя” гээд “Тэсийн гол” дууных нь шүлэгт бичсэн хөгжмийн аялгуунд сэтгэл уясан байдаг, эх орныхоо хоймор нутаг Цэцэрлэгийн их уулс дунд ном бүтээлээ туурвисаар яваа хуучны сэхээтэн, Хотгойд судлалын эрхэм хүмүүний тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна. Эгэл жирийн нэг хүний түүх ерэн жилийн настай сумын түүх болон бичигдэн буй нь, алс хол сууринд даруухан амьдарч яваа буурлыг Монголын шинжлэх ухааны эрдэмтэд хүндэтгэн дээдлэх нь нэгийг өгүүлнэм буюу.

Н.Гантулга