Category: туслах-ангилал

“Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног” зүгээр л шоу байсан юм биш байгаа. УИХ долдугаар сарын 1-нээс завсарлана гэхээр ийм бодол төрөв. Эдийн засгийг эрчимжүүлэхийн тулд УИХ-д өргөн барьсан  хуулийн төслүүдийг хэр түргэн батлахаас эрчимжүүлэлтийн ажил шалтгаална гэдгийг  Эдийн засгийг эрчимжүүлэх зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Б.Бямбасайхан хэвлэлийн хурлын үеэр хэлж байсан.  Эдийн засгийг эрчимжүүлэх чиглэлээр 20-иод хуулийн төсөл УИХ-д хүргэгдсэн гэсэн тоо бий. Гэтэл УИХ бизнес эрхлэгчдийн тэгтлээ их хүсэн хүлээгээд байгаа Эдийн засгийн өршөөлийн хууль, татварын шинэчлэлийг багцаар нь хийгээгүй, Ашигт малтмалын  тусгай зөвшөөрөлийг олгож эхлэх шийдвэрийн алийг нь ч  гаргаагүй  мөртлөө наадах тухай бодож эхлэв. 

Үнэхээр 100 хоногт эдийн засгаа эрчимжүүлэхээр шийдсэн бол УИХ, Засгийн газрын гишүүд  орондоо орох завгүй л баймаар юм.   Гэтэл эдийн засгийг эрчимжүүлэх бодлогуудыг хурдан шийдвэрлэхийг хэн шаардаж байна вэ.  Сөрөг хүчнийхэн ч гэж таарсан таар шуудайнууд байх юм. МАН-ын дарга М.Энхболд хүртэл жижигхэн юм ярьж байна лээ. Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаярыг огцруулах асуудлыг хэлэлцэхгүйгээр чуулган завсарлачих гээд байгаа юм байх. Наана чинь эдийн засаг хямраад  ард түмний авдаг цалин мах гуриланд нь хүрэхгүй байхад ядаж санаа зовсон дүр үзүүлээч, улс төрчдөө. Үнэндээ  сайдын суудлаас хэн бууж, хэн суух нь ард түмэнд бол тийм ч сонирхолтой сэдэв биш. Яахав сайд солигдоод эдийн засаг сэв хийтэл босоод ирдэг бол сонирхож болох юм. Түүнээс биш та бүхний дандаа дандаа яриад байгаа сандал суудлын тухай хэрүүл  чинь Солонгосын  савангийн дуурийн дайтай  эд.  

Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн 50 нь өнгөрч байгааг  Ё.Отгонбаяр гишүүн  твитертээ сануулжээ. Улс төрчид зөвхөн хугацаа тоологчийн үүрэг гүйцэтгэвэл хэн  шийдвэр гаргах юм,  хэн эдийн засгийг эрчимжүүлэх юм.    Хэнтэй хариуцлага тооцох вэ? 

50  хоногийн дараа  ямар драм  өрнөхийг таамаглахад  мэргэн түргэн байхын ч хэрэг алга.  Сөрдөг хүчнийхэн болохоор Засгийн газар эдийн засгийг эрчимжүүлж чадсангүй гээд Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь огцруулахаар гүйлдэнэ. Н.Алтанхуяг нь болохоор УИХ  эдийн засгийг эрчимжүүлэхэд шаардлагатай хуулиудыг  батлаж өгөөгүй гээд гүрийнэ. УИХ, Засгийн газар хэн нь томоо үзэх гээд ард түмэн баахан үнэгүй шоу үзнэ. Үнэн хэрэгтээ эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног шоу төдий зүйл байсныг ухаарсан олон нийт бухимдана.  Наадмын дараа намар болохоор өвлийн бэлтгэл, хүүхдийн сургууль цэцэрлэг, халаалт дулаан, хотын утаа, махны үнэ яригдаж,  хэтэвч нь хоосорсон иргэд  бухимдаж бослого тэмцэлдээ хүрэх биз. Хямралын үед олон нийтийн бухимдлыг хуримтлуулж, тэслэмээргүй л байгаа юм даа.   Шийдвэр гаргагчид ажиллаж байна, хичээж байна гэсэн мессеж нийгэмд очиж байгаа цагт ирээдүйдээ итгэх массын итгэл алдрахгүй.  Төр сайн засаглаж  чадахгүй бол  өөрсдөө тэд  нийгмийн бухимдлын  том шалтгаан нь  болно. Цөс нь хөөрсөн олон Засгийн газраа, УИХ-аа байтугай улс орноо тараачихаад байгаа ойрын жишээнүүд бэлээхэн байна. Олон түмний бухимдал дээр дөрөөлөн ашиг хонжоо олдог мэргэжлийн тэмцэгчид, жагсаал удирдагч баатрууд тодорч ядах юмгүй!

Наадам дөхлөө. Монголчууд баярлах эрхтэй. Учир нь жирийн хүмүүс улстөрчдийг бодвол маш их ажил хийдэг юм шүү.  Харин С.Дэмбэрэл гишүүний хэлсэнчлэн УИХ ажил хийдэггүй мөртлөө амрах тухай яриа байж таарахгүй. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоног талдаа орлоо.   УИХ  юу хийв, Засгийн газар юу хийв. Шаардлагатай хууль, шийдвэрүүдээ хэдийг нь  батлав, батлаагүй бол юу саад болсон, яах учиртайг  улстөрчид тайлагнах ёстой. Хэн нь хаанаа гацаагаад байгаа юм шийдлээ хэлж, шийдвэрээ гаргах учиртай.  “Уул шугамандаа бол” Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногт шийдвэр гаргагчид  хагас цэрэгжсэн байдалтай л ажилламаар байгаа юм даа.   

Б.Янжмаа

Ардчилсан хувьсгал ялсан 1990-ээд оноос хойш монголчууд бидний хамгийн их хаяж, үл тоосон зүйл бол соёл, боловсрол, шинжлэх ухаан. Нийгэм задарч өөрчлөгдөн хүмүүс мөнгөнд шүтэж, мөнгөтэй л бол бүх зүйл болдог, бүтдэг гэж бодсон. Яг ийм үзэл баримтлалаар бид 20 гаруй жилийг туулахад юу өөрчлөгдөв өө.

Зах зээлд суралцан, хүмүүс мөнгөний үнэ цэнийг мэддэг болжээ. Мөнгөтэй ч болж. Боловсрол, шинжлэх ухааны оронд мухар сүсгийг дээд цэгт нь тултал хөгжүүлж, хоймортоо залсан байна. Төр засгаасаа эхлээд хувь хүмүүс, бүр нийгмээ чирч гэгээрүүлж байдаг сэхээтнүүд хүртэл балар эртний мухар сүсгийг сэргээж, элдэв янзын ёс жаяг гарган шүтэж байна. Ингэж гэмээнэ монгол уламжлалаа сэргээж, эх оронч хүн болж харагдах юм гэнэ. Төрийн тэргүүнүүд нь овоо тахиж, төрийн үзмэрч хүртэл дэргэдээ суулгаж ямбалуулсан нь нийтээрээ мухар сүсэгт сүжиглэн дагах үндэс болж өгсөн гэлтэй.

Үүний үр дүн гэвэл Монгол Улс, Монголын ард түмэн харанхуй бүдүүлгийн туйлд хүрч чаджээ. Хүн төрөлхтөн эрдэм боловсролд шүтэж, түүнийхээ хүчээр амьдран буй дэлхий ертөнцөө хүртэл өөрчлөх асар гайхамшигтай нээлтүүд хийсээр байхад бид дэлхий сөнөнө гээд хотоосоо гарч зугтааж байгаа нь эмгэнэл биш үү. Ядаж, дэлхий сөнөлөө гэхэд хөдөө гараад амьд үлдэж чадах бил үү. Цэнхэр дэлхийгээсээ, бүр нарны гаригаас гарч байж амьд үлдэнэ гэдгээ л мэдэхгүй, хотоосоо гарч давхиад байсан. Уг нь Монголын болоод дэлхийн эрдэмтэд “дэлхий сөнөхгүй ээ” гэж хичнээн их тайлбарлалаа даа. Энд мэдлэг боловсролгүйн гай харагдаад байгаа юм.

Яг одоо өрнөж байгаа үйл явдал ч бидний боловсролын түвшинг илт харуулаад байх юм. Төмөр замын өргөн, нарийн царигийн тухай маргаж, бараг л хоорондоо барилцаж авах дээрээ туллаа. Хятад руу нарийн цариг тавих гэлээ гээд монголчууд бүгд уурлаж, босч байна. Унь барих нь унь барьж, муна барих нь мунаа тэврээд хятадуудыг болгож тавихаар урд хил рүү явах нь холгүй уурлацгааж сууна. Нарийн цариг тавингуут хятадууд баахан танкаа ачаад ороод ирэх юм байх. Ингэж хэлсэн хүний үгэнд шууд итгээд л уурлаад байгаа бололтой. Улс орны хөгжил, эдийн засгийн үр ашигтай байдал, судалгаа шинжилгээний дүн гэх мэтийг харьцуулж харна гэж байхгүй. “Эх орон минь хятадуудад эзлэгдэнэ” энэ тэр гээд хуйларцгаагаад байна. Мэдээж, эх орон, тусгаар тогтнол бол монгол хүн бүрийн эрхэмлэн дээдлэх, сэрэмжлэх сануулах зүйл мөнөөсөө мөн. Гэхдээ хөөсөн бөмбөлөг шиг хоосон дэврээд бид хожихгүй. Орчин цагт танкаар байлдаж дайн хийдэггүй гэдгийг жаахан юм уншсан хүн бол мэднэ дээ.

Цөмийн зэвсгийг бид Японы Хирошима, Нагасаки хотын сүйрэл, тэнд болсон аймшигт үйл явдлаар төсөөлдөг. Тийм болохоор Монголын талаас ураны шар нунтаг олборлоно гэхээр атомын бөмбөг дэлбэрсэн чинээ сүртэй хүлээн авч, эсэргүүцэж байна. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд бүгд цөмийн эрчим хүч ашигладаг. Тэгсэн хэрнээ хамгийн аюулгүй, амар амгалан орны тоонд орж, хөгжлөөрөө манлайлж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Цөмийн цахилгаан станцын гол түүхий эд болох ураны шар нунтаг хор хөнөөлгүй, аюулгүй гэж эрдэмтэд батлаад байхад өнөөх л зөрдгөөрөө зөрж, эх орон, хүн ардыг маань цацраг идэвхт бодисоор хордуулж алах нь хэмээн цамнаж байна. Бусад оронд ашиглаж хэрэглэж болоод байгаа зүйл Монголд болохоо байчихдаг нь өнөөх нь бидний боловсролын түвшин, шүтлэг бишрэлтэй маань холбоотой. Цөмийн технологи гэдгийг ер нь дуулсан болов уу. Дэлхийн цөмийн эрчим хүчний хэрэглээ нэмэгдэхийн хэрээр гол түүхий эд болох ураны шар нунтаг үнэд орж байгаа. Манайх энэ үед шар нунтгаа гадагш гаргавал ядарсан эдийн засагт маань нэмэр л болох учиртай. Шар нунтаг олборлосон гээд байгаа Дорноговь аймагт тугал үхлээ гэдэг. Тэгвэл шар нунтагтай орчинд 24 цаг байх, рентген аппаратад нэг удаа зургаа авахуулах үеийн аль алинд нь хүний биед яг адилхан хэмжээний цацраг шингэдэг гэж байгаа.

Бидний ийм харанхуй бүдүүлэг байгаад манай улстөрчид ихээхэн нөлөөлдөг. Овоо тахих, бөө болох, гал тахих, цагаан сарын үеэрх төрийн нүсэр ёслол ч ард түмнийг ингээрэй гэж уруу татдаг. Төр нь төрөөрөө, сүсэг бишрэл шашин шүтлэг нь тусдаа байх зарчим Чингэс хааны үед ч мөрдөгдөж байсан гэдэг. Чингэс хаан Тангудыг эзлэх аян дайны үеэр бие нь муудахдаа “Ёр билэг бодож төрийн албыг цалгардуулж болохгүй” гэж захисан байдгийг түүхийн сурвалжуудаас уншиж болно. Энэ нь үхэл бол ертөнцийн жам ёс, үүний дараа алив бөө мөргөл, ёр билгийн зан үйлийг ихдүүлж, төрийн ажлыг алдуулав гэсэн захиас юм.

Монголчууд бид өдгөө дундад зууны үеийнх шиг харанхуй бүдүүлэг, шинжлэх ухааны гялбаа ч үгүй улс болж хувирчээ. 2005 оноос эхлэн Монголын Шинжлэх ухааны академи гадаадад ажиллаж байгаа эрдэмтдээ эх орондоо дуудсан байдаг. Гадаадын нэртэй сургуулиудыг дүүргэж, дэлхийд алдартай лабораторид ажиллаж байсан нэлээн олон залуус ирчихсэн, их л урамтай ажиллаж эхэлж байж билээ. Гэтэл хоёр гурван жилийн дараа өнөө залуус бүгд буцаад явчихсан, үлдсэн ганц нэг нь ажил ч үгүй лааз өшиглөөд явж байсан. Учир нь Монголд шинжлэх ухаан унтаа байдалд орж, түүнийг сэрээх, санаа тавих хэн ч байгаагүй юм. Ядаж л тэр залуусыг дэмжээгүй.

Одоо бид яах ёстой билээ. Ядахдаа л төрдөө шинжлэх ухаанч хүмүүсийг ажиллуулах хэрэгтэй юм. Ерөнхий бо­ловсролын сургуульд шашны ямар нэгэн зан үйл хийхийг хатуу хориглосон хууль гар­гамаар байна. Арван жилийн нэг сургуульд арваад бөө хүүхэд байдаг тухай бид сур­валжилж байлаа. Бөө сурагч нь хараагаад багшаараа дүн тавиулахаа больчихсон үед бид амьдарч байна.

Одоо олны танил хүн, эсвэл нэг улстөрч гарч ирээд “Монголчуудыг хятадууд хараачихсан. Энд амьдардаг бүх хүн үхнэ” гээд хэлчихэд бүгдээрээ эх орноо хаяад зугтаахад бэлэн болчихсон байна.

МАН-ын Удирдах зөвлөлийн гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.

 -Та
ойрд гадагшаа яваад завгүй байх шиг байна. Ямар ажил амжуулж явна даа?

-Багагүй л ажилтай байна. Гадагш ойр ойр явах хэрэг гарах л юм. Суусан
цэцэн хоолгүй үлдэж, явсан нохой яс зуудаг гэдэг дээ. Тэгэхээр гадаадын хөрөнгө
оруулалт хомсдсоор буй энэ үед хөдөлж суухгүй бол бизнес урагшлуулах нь амаргүй
болж. Төрөл бүрийн бизнесүүдэд зөвлөгөө өгч, хөрөнгө босгоход нь тусалж байна. Технологийн
чиглэлийн, ялангуяа, цэвэр технологийн чиглэлийн бизнесүүд байвал дуртайяа хамтран
ажиллахыг эрмэлзэж байна. 

-Гадаадын
хөрөнгө оруулагчдыг татахын тулд яах ёстой вэ. Намрын чуулганаар хэд хэдэн хууль
баталж, хөрөнгө оруулагчдад хууль эрх зүйн таатай орчин бүрдүүлсэн. Гэвч манайхыг
чиглэх хөрөнгө оруулагчдын урсгал зогсонги хэвээр байна. Гацаа нь юунд байна вэ?

-Бүх нийтийг хамарсан хийрхлээсээ салах хэрэгтэй. Одоо нүүр засал
хийгээд гадны хөрөнгө оруулагчдыг хуурах боломжгүй. Бид нэг л зүйлийг ойлгож газардангүй
зөв сэтгэлгээтэй болох ёстой. 70-80 их наяд ам.долларын дэлхийн эдийн засгийн дэргэд
10 тэрбум ам.долларын эдийн засагтай бид 7-8 мянга дахин жижиг тоглогч юм. Дэлхийн
бүх өнцөгт мөнгө, мэдлэг, технологи хэрэгтэй. Эдгээрийг эзэмшигч хөрөнгө оруулагчид
сонголтоо хийнэ, бид биш. Эдний төлөө Америк, Хятад хоёр өрсөлдөөд байгаа юм шүү
дээ. Гэтэл бид тэдгээрийг нүд үзүүрлэж хөөх гээд байдаг. Манай эдийн засаг хөрөнгө
оруулагчдын нүдэнд өртөхөө байчихад тэд анзаарах ч үгүй, биднээр дутах ч үгүй. Харин
манайд хөрөнгө оруулалт зогсчихвол бид мөнгө, мэдлэг, технологийн шууд хомсдолд
орно. Бид өөрийн шөлөндөө л буцалж агшина. Тэгэхээр эндээс хэн нь хэндээ хэрэгтэй
байгаад байна вэ гэдэг асуулт ургана. Ганц хоёр хуулиа өөрчилсөн ч гадны хүмүүс
нь төрийн захиргааны бүх түвшинд жижиг албан тушаалтнуудын далд дарамтыг амсаж,
гудамжинд нь нүд үзүүрлэгдээд байвал хууль өөрчилсний үр дүн гарахгүй.

Гэхдээ нэг зүйлийг энд хэлмээр байна. Би гадныхны өмнө нялганаж,
бөхөлз гээгүй. Тэд буруу авирлаж байвал ажил хэрэгчээр түүнийг таслан зогсоож, арга
хэмжээ авч байх хэрэгтэй. Хууль хяналтын байгууллагууд нь шударга, цэгц, мэргэжлийн
түвшинд тэдгээртэй хандаж байх нь чухал. Манай төрийнхний зүгээс тавьж буй шаардлагууд
нь хэдэн төгрөг айлгаж салгах зорилготой биш, харин үндэслэлтэй, шударга ёсонд нийцсэн
байвал байдал их өөр байна. Түүнээс нэг асуудлыг ярих гэж даяан дэлхийгээр хар
PR цацаж, ард түмнээрээ нийлэн үзэн ядах уур амьсгалыг бүрдүүлчихээд тэднийг Монгол
руу татна гээд байхаар чинь утга, авцалдаа байхгүй болчихоод байгаа биз дээ.

Гадаад бодлогын салбарт олон жил ажилласан хүний хувьд нэг зүйлийг
хэлэхэд шударга, сайн боловсруулсан үндэслэлтэй шаардлагыг мэргэжлийн түвшинд тавихад
гадныхан нэг их хэдэрлээд байдаггүй л юм даа.

-Улс
орны эдийн засаг хүндэрлээ гэж МАН-аас салбарын сайд нарыг огцруулахыг шаардаад
байгаа. Таны хувьд сайд огцорсноор эдийн засаг сэргэнэ гэж бодож байна уу?

-Бид чинь сөрөг хүчин юм чинь болохгүй байгаа зүйлсийг онцолж сануулж
байх л үүрэгтэй. Тэр үүднээсээ эдийн засаг чинь болохгүй байна гэдэг цочроог сайд
нарынх нь албан тушаалтай зууралдаж өгөхөөс өөр аргагүй. Харин эндээс цочроо аваад
цааш шаардлагатай байгаа цогц арга хэмжээг урт хугацаанд тогтвортойгоор авч явуулбал
сайдыг огцруулах нэг алхам үр дүнд хөтлөх эхлэл болж болно. Түүнээс “за, унагахыг
хүсээд буй хүнийг нь унагаад өглөө, одоо боллоо” гээд цааш өөр арга хэмжээ авахгүй
юм бол, үнэхээр сайдыг унагаснаар юу ч өөрчлөгдөхгүй. Өөрөөр хэлбэл сөрөг хүчин
чадахаа л хийж байгаа юм. Харин үр дүн гарах эсэх нь эрх баригчид манай эл үйлдлээс
ямар сургамж авахаас л шалтгаална.   

Яг үнэнийг хэлэхэд эрх баригчдын хувьд өнөөдөр анхаарах зүйл бол
бид улс үндэстнээрээ аливаа асуудалд хүлээцтэй, эрүүл, тооцоо судалгаан дээр тулгуурлан
ханддаг болсон цагт л хөгжлийн салхи бидэн рүү буцаж эргэнэ. Хийрхэж, хөөрч, харанхуй
цээжээ дэлдэж байгаа цагт нэг хоёр сайд солигдлоо гээд эдийн засаг сайжрахгүй. Одоо
хийрхэх өвчин бүх нийтийнх болсон. Нэг хүнээр туг тахилаа гээд “халдвар” татрахгүй.
Бусад буруу зөв болохгүй. Харин хүн бүр дор дороо хичээж, монгол хүний уужуу саруул
ухаанаар юманд хандаж эхэлвэл сая эдийн засагчдын санал болгоод байгаа бодлогууд
аажмаар хэрэгжиж эхэлнэ. Буруу зүйлс нь олширчихсон ийм үед ганц таталтаар бүхнийг
цэгцэлнэ гэж байхгүй. Өргөс авчихсан юм шиг эдгэдэг босгыг бид аль хэдийнээ давчихсан.
Сүгсэлзүүр, харанхуй сайд нар байгаад байгаа бол тэд ард түмэн бидний толинд туссан
тусгал л гэж хүлээн авах хэрэгтэй.

-“Эдийн
засгийг идэвхжүүлэх 100” хоног хөтөлбөрийн тоолуур гүйснээс хойш талдаа орж байна.
Энэ хөтөлбөрийн хэрэгжилт болоод үр дүнгийн талаар ямар төсөөлөлтэй байна вэ?

-Ганц далайлтаар бүхнийг шийдэх боломжгүй байдалд бид нэгэнт орсон
гэж өөрийн бодлыг дээр хэлсэн. 100 хоног байтугай 100 долоо хоногт ч асуудал шийдэгдчихгүй.
Ийм юм сэдээд яриад байгаа чинь бид нөгөө хийрхэх өвчиндөө л дарлагдаад байгаагийн
шинж юм даа.

Тэгэхээр ийм дэмий юмны талаар санал бодлоо хэлж цаг алдмааргүй байна.
Гэхдээ үүний хор уршгийг харин бодолцох хэрэгтэй. 100 хоног гэсэн хугацаа заангуут
зах зээл өөрийн эрхгүй үүнийг ажиглаж эхэлнэ. Мэдээж үр дүнгээ өгөхгүй. Тэгэхээр
“За, энэ засгийн хүчин чармайлт үр дүн өгөхгүй нь байна” гэдэг дохио хөрөнгө оруулагч,
бизнесүүдийн санаанд бууна. Энэ нь эдийн засгийн өсөлтийн амин судас болсон итгэлийг
унагана. Тэгээд агшилт эрчимжинэ. Тэгэхээр ийм эгзэгтэй үед хариуцлагатай албаны
улсууд юу ярьж, санаачлахаа бодож байх хэрэгтэй. Одоо нэг алдаа хоёр алхам ухраасаар
байх болно гэдгийг л мартаж болохгүй.

-Манай
улс энэ байдлаараа явбал Украйн шиг болоход ойрхон байна гэж гишүүд чуулганы танхимаас
хэдэнтээ дуугарсан. Та судлаач хүний хувьд Украйнд өрнөж буй үйл явдлыг бүхэлд нь
хэрхэн ажиглаж байна вэ?

-Украинд болж байгаа бусад завхрал, дотоод эвдрэл бол манайхаас хол
ялгаатай биш. Иймээс энд өрнөж буй үйл явдлуудаас сургамж авах нь зөв. Бусдын алдааг
давтахгүй байвал ухаалаг л байна гэсэн үг.

Украинд өрнөж буй үйл явдлуудыг дүгнэхдээ нэг зүйлийг анхаарах нь
зөв болов уу. Түүх, улс төрийн соёл ойролцоо улс орнуудад ижил үйл явдлууд адилхан
үр дагавар дагуулах магадлалтай. Тэгэхээр манайд болон Украинд өрнөж буй үйл явдлууд
ойролцоо. Харин аз болоход үр дагаврууд нь өөр өөр байгаад байгаа. Үүнийг бодолцож
урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авч байхгүй бол үр дагавраараа ижилсэж болзошгүй.
Тэгвэл аюултай.

Ер нь Монгол Украин ямар төсөрхүү байх магадлалтайг нэг л жишээн
дээр хэлье. Украины Ерөнхийлөгч Кучма бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусахын өмнөхөн
Монголд айлчилсан.

 

Айлчлалын үеэр манай Үндсэн хуулийн тогтолцоог сонирхож, Ерөнхийлөгчөөс
зарим ачааллыг авч Ерөнхий сайддаа өгөх нь эрх мэдлийн зөв хуваарилалт юм байна
гэж дүгнэж байсан. Тэднийх ерөнхийлөгчийн, манайх парламентын засаглалтайг тэрээр
мэдээгүй байх учиргүй. Тэгэхээр энэ ялгааг мэдэж байсан ч эрх мэдлийг задлах нь
зөв гэж дүгнэсэн юм болов уу гэж би боддог. Ингээд Ерөнхийлөгч Юшенког гарч ирэхэд
Украины Ерөнхий сайдын эрх мэдэл нэмэгдэж, харьцангуй хараат бус өөрчлөлтүүд орсон
байсан. Үүнээс хойш Юшенко, Тимошенкогийн тэмцэл дуусашгүй байдалд орж, яг манай
парламентад өрнөдөг талцал, “савангийн дуурь” өдөр тутмын шинжтэй болсон. Үүнээс
улбаатай тэмцэл даамжирсаар өнөөгийн байдалд хүргээд
байгаа. Социализмын үед нэг нь тусгаар тогтносон нөгөөх нь өөр орны бүрэлдэхүүнд
байсан ч гэсэн 90-ээд онд шинэ тогтолцоо руу хөдөлсөн гарааны нийгэм, улс төрийн
нөхцөлүүд их төсөрхүү тул болж буй түүхэн үйл явцууд далд холбоотой байгааг анхаарах
хэрэгтэй. Иймд манайд өрнөж буй талцал, олигархиудын төр хэмээх хурц үзүүртэй жадыг
барьсан мөнгө, нөлөөлөл, эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөнийг зогсоохгүй бол үр дагавар
ойролцоо л гарна.

Бас өөр нэг сургамж байна. Жижиг
улс том хөрштэйгээ мартахгүй байх. Ухаанаар ярихаас бяраар ярих гээд барахгүй гэдгээ
бодолцох. Тиймээс хэт үндэсэрхэг, “хэт эх орончдоосоо” өөр бодлого, бодолтойгоо
төр илэрхийлж байх хэрэгтэй. Нэгэнт эрх чөлөөг эрхэмлэж байгаа юм бол тэд үзэл бодлоо
илэрхийлнэ л биз, харин төр бас эрх чөлөөгөө эдэлж өөрийн өөр, XXI зуунд нийцсэн
үзэл бодлоо тунхаглаж л байх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол халдаагүй, хээрийн сургууль
хийхэд л хамаг байдгаа тавиад туучихдагийг бид харлаа шүү дээ. Ер нь бол өөрсдийнхөө
сулыг хүнээр дохиулан байж яс махан дээрээ гарцаагүй мэдрэх хэрэггүй ш дээ. Эвийг
нь олоод амьдарвал ихийг бүтээдэг ертөнцөд бид амьдарч байна. Сингапур, Австри,
Швейцарь, Монако гээд олон орон нэр хүндтэй, хэлсэн үг байр суур нь жинтэй байж
болоод л байгаа юм даа. Манайх ч хаа очиход тийм бодлоготой явж ирсэн шүү. Үүнийгээ
лавшруулахгүй бол алдах ч тун амархан.   

-Манай улс хоёр хөрштэйгээ харилцаагаа шинэ шатанд ахиулж,
найрсаг уулзалт, албан айлчлалууд ч ойр ойрхон боллоо. Монгол Улсын гадаад харилцаа
ямар түвшинд байна гэж хэлэх вэ?

-Сүүлийн 20 жилийн түүхтэйгээ харьцуулбал нилээд салхилах янзтай
болсон байсан нь үнэн. Одоо буцаагаад Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд заасан хэлбэрт
авчрах гэж оролдож байгаа нь зөв. Тэнд харилцах хэмжээ, зайг нь заагаад өгсөн байгаа.
Түүнийгээ л бариад ажиллахад алзахгүй.

Манай гадаад харилцаа уг нь их дажгүй шүү дээ. Харин сүүлийн үед
дипломатуудынхаа дуу хоолойг сонсохгүй байх шиг байна. Уг нь гадаад бодлого дээр
мэргэжлийнхээ хүмүүсийн дууг хоолойг гололгүй сонсож л байх хэрэгтэй юм даа.

-Сүүлийн
үед хоёр хөрштэй холбоотой асуудлаар хүмүүс их дуугарах боллоо. Хэрэв Орос Хятадын
харилцаа сайжирч, бат бэх болбол манай улсын тусгаар тогтнолд халтай ч гэх шиг.
Энэ талаар дипломатууд ч тоймтой мэдээлэл өгдөггүй. Ер нь бид яаж хандах ёстой юм
бэ?

-Юу гэмээр юм бэ дээ. Ийнхүү яриад буй нь бид асуудлыг өөрөөсөө огт
томдсон онцгоос хараад байгааг илэрхийлээд байгаа юм. Энэ хоёр орон сайндах муудахаа
биднээс асуухгүй. Тэгэхээр манайд ашиггүй байлаа гээд яах вэ. Бид яаж ч чадахгүй
биз дээ. Иймд ашиггүй байлаа гээд үүнийг бид өөрчилж чадахгүйгээс хойш асуудалд
огт өөр өнцгөөс хандах хэрэгтэй биз дээ. Нар гарах, бороо ороход бид ашигтай ашиггүй
талаас харалгүй, харин түүндээ зохицдог шиг, бид дэлхийн улс төр, эдийн засгийн
нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд түүнд дасан зохицож, өөрийн байр суурийг ашигтай өнцөг
рүү нь эргүүлж байх учиртай.

Манай хоёр том хөрш сайндсаны дүнд л бид чинь Орос, Хятадын хооронд
наймаа өрнүүлж, эхний хуримтлалаа бий болгосон. Бид ч аль нэг талыг барих ацан шалаанд
орохгүй амар жимэр байгаа. Иймээс хэт хардах сэтгэлгээгээ орхиж урьд урьдах ажлаа
хийцгээдэг баймаар байна. Тэгэхгүй бол ГХЯ, БХЯ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл,
тагнуул зэрэг байгууллагууд дуугүй байхад л урдуур нь орж ирж аюулгүй байдлын талаар
ам булаалдан ярьдаг болсон нь харин аюул дагуулаад байх шиг санагддаг.

-Танай
намын амьдрал руу яриагаа чиглүүлье. МАН сөрөг хүчин шиг ажиллаж чадахгүй байна.
Уг нь эрх баригчдад ташуур болох ёстой атал аливаа үйл явдлыг хэт дэвэргэж, хов
живээр жийргэлж, ажил хийхэд саад боллоо гэж эрх баригчид үзэх юм. Үүнтэй та санал
нийлэх үү?

-Санал нийлэхгүй. Эрх баригчид сөрөг хүчин байхдаа адилхан л өчүүхэн
гэхгүй бүх зүйлийг барьж шүүмжилдэг байсан. Бүр зөв юмыг ч улаан цайм буруу гэдэг
л байсан. Гэхдээ эд нар тэгдэг байсан гээд яг түүнийг нь дуурайгаад байвал явуургүй,
тулхгүй зүйл л дээ. Манайх хамгийн төгс сөрөг хүчин байж чадахгүй байгаа нь үнэн.
Гэхдээ буруутай нь эвлэрэх хүсэлгүй байгаа нь чухал. Бид одоо байгаагаасаа дээр
сөрөг хүчин байхын тулд өөрсдөө хүний итгэл даахуйц байдал руу шинэчлэлээ хийх хэрэгтэй.
Нэгэнт хүмүүсийн итгэлийг алдсан аргаараа, бахь байдгаараа зүтгээд байвал итгэлийг
буцааж олж чадахгүй л дээ.

-МАН-ын
гадаад харилцаа гишүүдэд болон олон нийтэд ил тод биш байна гэдэг. Танай нам гадаад
харилцаагаа өргөжүүлэн тэлэхийн тулд ямар ажил хийж байна. Намдаа хөрөнгө босгох
ажлыг хэр зохион байгуулж байгаа вэ?

-Миний л мэдэхээр манай гадаад харилцаа лав далд биш. Юуг нь ил болгох
гэсэн юм бол. Харин манай намын шийдвэрүүд, дотоод улс төр бол үнэхээр далд. Тиймээс
би ил тод нийгэмд хаалттай нам зохихгүй гэж байнга хэлдэг. Хөрөнгө мөнгөний хувьд
бол тун амаргүй л байгаа байх.

-Аль
ч нам дотор фракц бий. Таныг Сү.Батболдын фракцийн хүн гэдэг. М.Энхболд намын болсноор
Сү.Батболдын фракцийн рейтинг доошилсон юм шиг анзаарагддаг. Энэ тухай таны бодлыг
хуваалцмаар байна л даа…

-Би урьд өмнө нь олон удаа хэлж байсан. Би хэний ч хүн биш. Толгойгоо
хүнээр мэдүүлэх дургүй. Харин үзэл бодол ойрхон хүмүүс гэж яривал Сү.Батболд даргаас
эхлээд олон сайхан найз нар энэ намд бий. Үүнийгээ ч нуудаггүй.

-Намынхаа
шинэчлэлийн талаар та ямар бодолтой явдаг вэ. Ер нь МАН яавал шинэчлэгдэх бол?

-Яривал дуусашгүй олон юм бий. Том нам болохоор болж буй нь ч бий,
болохгүй байгаа нь ч бий. Харин би нэг зарчим барьж ажиллахыг боддог.

Муу зүйл багаддаггүй, сайн зүйл ихэддэггүй. Тогоотой сүүнд дусал
хор хийхэд сүү хор болно. Харин тогоотой хоронд дусал сүү хийхэд хор сүү болдоггүй.
Тэгэхээр манайд буй сул талуудаа шударгаар яриад ойлголцоод арилгах л хэрэгтэй.
Тэгэхгүй, өөрөө өөртөө шударга хандахгүй бол, ард түмэн бидэнд шударгаар хандана,
саналаа өгөхгүй. Иймд олон юм хиймээр байгаа. Эн тэргүүнд ёс суртахуун, шударга
ёс, хөдөлмөр, мэдлэг боловсролыг дээдэлдэг болох хэрэгтэй байгаа юм.

-Та
МАН-ын генсект нэрээ дэвшүүлж байснаа буцаагаад татсан. Яагаад нэрээ буцааж татсан
юм бэ?

-Өнгөрснийг яримгүй байна. Шинэ генсекээ харин шууд дэмжиж байгаа
шүү.

-Хэрэв
та МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан бол юу хийх байсан бэ. Одоогийн удирдлагуудын
үйл ажиллагаанд хэрхэн дүгнэлт өгч байна?

-Болоогүйгээс хойш одоо юу ярих вэ дээ.

-Та
бизнес эрхэлдэг хүн. Эдийн засгийн өнөөгийн байдал бизнесийн салбарынханд хэрхэн
нөлөөлж байна вэ. Юу нь болохгүй, яавал сэргэх юм шиг байна вэ?

-Одоо болоод өнгөрсөн зүйлсийг засахад багагүй хугацаа, олон багц
арга хэмжээ, нөр их хөдөлмөр хэрэгтэй. Туйлшралаас зайлсхийх шаардлагатай. Гол нь
эрдэмтэн мэргэдээ сонсох нь зөв. Манайх шиг ийм байдалд орсон улс орон түүхэнд зөндөө.
Иймд үүнээс гарах жор ч зөндөө.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

-ХӨДӨӨ ОРОН НУТАГ
ЭЗЭНГҮЙДЭЖ, ГАДААДЫН ИРГЭД ХУУЛЬ ЗӨРЧИН  ЮУ
ДУРТАЙГАА ХИЙДЭГ БОЛЖЭЭ-

Устаж үгүй болох дээрээ тулаад байсан Өгий нуурын загас сүүлийн хэдэн
жилийн дотор тоо толгой нь нэмэгдэх болсон гэнэ.  Өгийнуур сумын иргэд нуурынхаа загасыг тор тавиад
тонн тонноор нь бариад хятадуудад өгдөг байсныг Амьтны тухай хуулийн 10.1.7-д ахуйн
хэрэгцээнд загас барихад тор хэрэглэхийг хориглоно гэсэн заалт хэрэгжиж эхэлснээс
хойш таслан зогсоож чаджээ. Өгий нуурын загасыг аялагчид болон загасчлах сонирхолтой
цөөн хэдэн хүмүүс дэгээ шидэж барьж байгаа гэнэ. Гэтэл сүүлийн үед солонгосчууд
нууранд тор тавьж  Өгий нуурын загасыг үй
олноор нь барих болсон байна. Долоо хоног бүр ирээд тор тавьж нуурын загасыг хууль
зөрчин бариад явдаг байна. “Ланд круйзер-80”, “Лексус-470” маркийн автомашин хөлөглөсөн
зургаан солонгосын хууль зөрчсөн үйлдлийн талаар нутгийн иргэд мэддэг болжээ. Бүр
хууль зөрчин загас барьж байгаа солонгосчуудыг андахгүй таньдаг болсон байна. Энэ
талаар Өгий нуур сумын иргэнтэй холбогдож цөөн асуултад хариулт авсан юм. Тэрбээр
сонин дээр нэр гарвал сумын цагдаагаас эхлээд дарамтлах хүн олон байгаа хэмээн нэрээ
хэлэхээс татгалзсан юм.  

 

САР ХҮРЭХГҮЙ ХУГАЦААНД ТОР ТАВИХАД ӨГИЙ НУУР ШИРХЭГ Ч ЗАГАСГҮЙ БОЛНО
ГЭВ

-Өгий
нуурын загасыг хэдэн солонгос тороор бариад дуусаж байна гэж сонслоо. Танд сонсож
дуулсан зүйл байна уу?

-Манай сумын хүн болгон л Өгий нуурын загасыг хэдэн солонгосчууд
бариад дуусаж байгааг мэддэг. солонгосчууд долоо хоног болгон манай энд ирээд загас
бариад явдаг.  Үүнийг мэдэхгүй хүн байхгүй
шүү дээ. Манай Өгий нуурын загасыг хотын солонгос хоолны газар болгон авч хоол хийдэг
гэсэн. Гэхдээ бүр шинэ загас гээд өндөр үнэтэй хоол бодог гэсэн. Тэр үнэтэй хоолыг
нь хотынхон худалдаж аваад л иддэг гэж байсан. Солонгосчууд Өгий нууранд ирээд тор
тавиад олон загас бариад явдаг.

Уг нь тэдний хууль зөрчиж байгааг сумын байгаль
орчины байцаагч мэдэж байгаа. Тэр хүн Өгий нууранд аялахаар, загас барихаар хүн
болгоныг сайтар шалгаж явдаг хүн. Ирсэн хүн болгон муухай ааштай хүн байна гэж хэлээд
явдаг. Гэтэл манай сумын байгаль орчны байцаагч нөгөө хэдэн солонгосчуудад хөл алдаж
гүйгээд байдаг болчихсон. Тэднийг тор тавиад загас барьж байгааг огт анзаарахгүй
яваад өгдөг. Бүр нөгөө хэдэн Солонгосчуудын 
тарьсан хогыг өөрөө цэвэрлэж байгаа харагддаг.

-Солонгосчууд
загас бариад байхад сумын цагдаа огт мэдээгүй сууж байх юм уу?

-Сумын цагдаад хэд хэдэн хүн очиж хэлсэн гэж байна лээ. Бид шалгаж
байгаа гэж өөдөөс нь хэлдэг гэсэн.  Өгий нуурын
ус өдрөөс өдөрт багасч байгаа. Загас нь ч гэсэн цөөрсөн. Цөөн хэдэн загасыг солонгосчууд
бариад дуусаж байна. Хэрэв хууль хяналтынхан анхааралдаа авахгүй бол Өгий нуур ширхэг
ч загасгүй болох аюул нүүрлээд байна. Хэрэв хууль хэрэгжихгүй байсан юм бол нутгын
иргэд тэр загасыг нь солонгос хоолны газруудад зарж мөнгө олмоор байна. Солонгосчууд
манай Өгий нуурыг өөрсдийнхөө загасыг барьж байгаа юм шиг л эрх дураараа аашилж
байна. Сар хүрэхгүй хугацаанд тор тавихад Өгий нуур ширхэг ч загасгүй болно гэв.

Өгий нууранд солонгосчууд загас бариад байгаа хууль бус ангийн талаар
Эрүүгийн цагдаагийн газрын Байгаль орчины гэмт хэрэгтэй тэмцэх албаны мөрдөгч нараас
тодруулахад “Хөдөө орон нутагт гарч байгаа хууль бус ангийн гэмт хэргийг нутгийн
иргэд цагдаагийн байгууллагад хандаж мэдээлэл өгөх ёстой. Сумын анхан шатны газрууд
шалгах ёстой. Байгаль орчны байцаагч, сумын хэсгийн төлөөлөгчид. Тэгээд шат шатаараа
дээшээ явсаар манайд ирдэг юм” гэв. Хууль хяналтынхан энэ мэт  ямар ч мэдээлэлгүй сууж байна.

 

ЭЗЭНГҮЙДСЭН ХӨДӨӨ НУТАГТ ГАДНЫ ОРНЫ ИРГЭД ЭРХ ДУРААРАА ААШИЛЖ БАЙНА

Сүүлийн үед гадаадын иргэд манай улсад аялал жуулчлалын чиглэлээр
ирээд хууль бусаар ан хийх гэх мэтээр олон бусармаг үйлдэл гаргах болсон гэнэ. Зохион
байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газар Гадаадын иргэдэд хууль бус ан хийлгэх,
баавгай агнах, гөрөөс, буга, хулан, хавтгай, цоохор ирвэсийг өндөр үнээр агнуулдаг
. Мөн охид, бүсгүйчүүдэд зуучилж өгдөг компани, хувь хүмүүс бий болоод байгаа талаар
мэдээлэл иржээ. Үүний дагуу хэргийн араас шалгаж эхлээд байгаа аж. Гадаадын иргэд
манай оронд  аялахаар ирэхдээ хууль журмыг
уландаа гишгэж юу дуртайгаа хийдэг болсон. Хотоос гарангуутаа л хогоо замбараагүй
хаяж тэр ч бүү хэл ил гал түлээд түүнийгээ унтраалгүй явсан тохиолдол ч хэд хэдэн
удаа гарчээ. Хөдөө орон нутаг эзэнгүйдэж анхан шатны байгууллага ажлаа хийхгүй байгаагаас
үүдэн гадны орны иргэд манай улсад өөрийнхөө эх оронд байгаагаас илүүтэй  эрх чөлөөтэй байдаг болсон. Тэд усны эх бохирдуулж,
дуртай ан амьтнаа агнаж, байгалийн баялгийг хүртэл өөрсдийнхөө дураар судалж шинжилж
байна. Говь-Алтай аймгийн Дэлгэр сумын нутгаар сүүлийн үед урд хөршийн иргэд алтны
судалгаа хийгээд явдаг болсон талаар ч мэдээлэл ирэв. Өгий нуурнаас загас бариад
явдаг БНСУ-ын иргэд Улаанбаатарын Солонгос хоолны газруудад загас нийлүүлдэг шинэ
бизнесийг эхлүүлжээ. Тэд хуулийг уландаа гишгэж байгааг зогсоох хүн Монголд алга
байна. Анхан шатны байгууллага ажлаа хийхгүй байгаагийн гор энэ мэтээр илэрч байна.
Солонгосчууд энэ долоо хоногийн бямба гаригт загас ирж барина гэж хэлээд явсан гэнэ.

Э.БААТАР   

 

-Энэ бол тэдний л бичсэн
зохиол. Би хэн нэгний бичсэн зохиолын гол дүрд тоглохгүй шүү-

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин
өчигдөр орой 25-р суваг телевизээр шууд ярилцлаганд орж, олон нийтийн дунд
шуугиан дэгдээгээд байгаа зарим асуултад хариулт өглөө.

-Энэ хавар таны хувьд маш дуулиан
шуугиантай өнгөрлөө. Олон удаа таныг ярилцлаганд орооч гэж урьсан ч үргэлж
хойшлуулж байсан. Их завгүй байсан байх. Эсвэл дуугарах цаг нь болоогүй гэж
үзсэн юм уу?

-Дуугүй байна гэдэг мэдэхгүйдээ дуугүй байхаас
гадна зарим тохиолдолд магадгүй, ярих зүйл хэтэрхий их байсан учраас дуугүй
байсан ч байж болно шүү дээ. Тэр тусмаа Хууль зүйн сайд хүн асуудлыг тодорхой,
оновчтой, үр дагавартай нь хэлдэг байх ёстой. Тиймээс сүүлийн хэдэн сарын
хугацаанд бодлого, хийж байгаа ажлаа ярихаас өөр илүү дутуу зүйл ярихгүй байх
нь зохимжтой гэж үзсэн.

-Өнөөдөр /өчигдөр/ төрийн ордонд
Ерөнхийлөгч Х.Баттулга гишүүнийг дуудаж уулзах үеэр та Төрийн ордны өргөтгөл
рүү орж явж харагдсан. Ерөнхийлөгчтэй уулзсан юм уу?

-Тийм ээ. Уулзсан.

-Таныг сайдаас огцруулах асуудал яригдаж,
танай намын бүлэг дотор асуудал нэлээд маргаантай байх үед Ерөнхийлөгч таныг
цээжээрээ хамгаалсан. Тэгэхээр та Ерөнхийлөгчийн франкцийн хүн үү?

-Улстөрд, ялангуяа Ардчилсан нам дотор “Хэний
фракци, хэний хүн бэ” гэж их хардаг, харддаг. Яах аргагүй намайг улс төрд
хөтөлж оруулсан хүн бол Ерөнхийлөгч мөн. Гэхдээ бид хэний фракци, эсвэл хэнийг
дагаж орж ирсэн хүн бэ гэдгээсээ илүү барьж байгаа зарчим, үнэт зүйл, асуудлыг
харж байгаа цонхоороо илүү ойрхон. Би хувьдаа тэгж боддог. Хүн бүр юмыг өөр
өөрийнхөөрөө харна. Асуудлыг голоор нь зөв харж байвал олон хүний харж байгаа
цонх давхцана. Харж байгаа цонх маань нэг байгаа бол түүнийхээ төлөө тууштай
явах ёстой шүү дээ.

-Нууц биш бол та Ерөнхийлөгчтэй ямар
сэдвээр ярилцсан бэ? Яг тэр үеэр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга гишүүнийг хатуухан
зэмлэсэн. Эсвэл өөр асуудлаар ярилцсан юм уу?

-Хууль зүйн салбарын шинэтгэл, бодлого яаж явж
байна гэдгээс гадна гадуур гарч байгаа хэл ам, шинэтгэлийн үйл явцыг амжилттай
явуулахын тулд улс төрийн нөхцөл байдлаа яаж харах ёстой гээд олон асуудлаар
ярилцсан.

-Энэ далимд асуухад Х.Баттулга сайдын
бэлтгэсэн “100 чухал сэдэв” нэвтрүүлгийг монголчууд янз бүрээр хүлээж авсан.
Нэг хэсэг нь эх оронч сэтгэлээс хийсэн гэж итгэж үнэмшиж байхад нэг хэсэг нь
“хоёр хөршийнхөө дунд үл итгэлцэл, зөрчил үүсгэчихлээ” гэж дургүйцэж байна. Та
хувьдаа юу гэж бодож байна?

-Бид ардчилсан нийгэмд амьдарч байна. Үзэл бодол,
бодлогоор өрсөлдөж байна. Хэнийх нь зөв гэдгийг хэр судалгаатай, асуудлыг
шийдэх чадавхитай, үндэслэл бүхий тайлбартай байна гээд янз бүрийн өнцгөөс
харах боломжтой тийм нийгэмд бид амьдарч байна шүү дээ. “100 чухал сэдэв”
нэвтрүүлгийг нэг талаас харахад хүн үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөгөө эдэлж
байна. Нөгөө талаар бас нийлэхгүй байгаа бодлогоо салгаж ярьж байх шиг байна.
Гэхдээ энэ тал руугаа хэт хэлбийгээд ирэхээр бас асуудал үүсч байна. Улс төрийн,
бодлогын өрсөлдөөн гэж харахаасаа илүүтэйгээр хуулийн асуудал үүсэх магадлал
бас гарч ирж байна.

Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэнийг яс үндэс,
эрхэлж байгаа ажил, эд хөрөнгөөр нь ялгаварлахгүй. Хүн болгон хуулийн өмнө эрх
тэгш. Монгол Улсын иргэнийг харьяаллаас нь хасах, хөөх, гадаад улсад
шилжүүлэхийг хориглоно” гээд заачихсан. Тэр байтугай төр өөрөө үүнийг
хийдэггүй. Гэтэл хэн нэг сэтгүүлч, хэн нэг хувь хүн, хэн нэг улстөрч Монгол
Улсад амьдарч байгаа Монгол Улсын иргэнд ямар нэг нэр хоч, хаяг зүүж, үндэс
угсаагаар ялгаварлаж, “энэдайсны тал, энэ манай тал” гэж хагална гэдэг өөрөө
Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл болох вий гэдэг өнцгөөс би харж байна.
Гуравдугаарт,  энэ нь өөрөө Монгол Улсын үндэсний эрх ашиг, суурь үнэт
зүйл, тусгаар тогтнолтой холбоотой асуудал. Тэр тусмаа гадаад бодлогоороо улс
төр хийж болохгүй л дээ. Ерөнхийлөгч гэсэн хэлнэ лээ. Хүн эцэг эхээ
сонгодогүйтэй адил Монгол Улс хоёр хөршөө сонгохгүй гэж. Бидний газар зүйн
нөхцөл байдал, түүхэн нөхцөл байдлаар хүссэн хүсээгүй энэ хоёр хөрш маань
байна. Нэг хөршөө муулж, нөгөө хөршдөө тал засах юм уу, эсвэл хөрштэйгээ
дайсагнах, дотроо хагаралдах байдлаар бид асуудлаа шийдэхгүй. Нэг талаас үзэл
бодлоо илэрхийлж байгаа мэт боловч нөгөө талаас хуулийн болон үндэсний аюулгүй
байдалтай холбоотой асуудал хөндөгдвөл бид үүнийгээ жинлэж үзэх л ёстой.

-Гэвч танай Засгийн газар дотор сайд нар
нь танхимын зарчмаар, нэг зорилготой ажиллаж чадахгүй байна уу даа гэж
харагдаад байгаа. УИХ-д өргөн баригдаад байгаа төмөр замын бодлого дээр
салбарынх нь сайд А.Гансүх гарын үсэг зураагүй байдаг…?

-Төмөр замын бодлогыг УИХ-д өргөн барих үед
А.Гансүх сайд гадаадад томилолтоор ажиллаж байгаад гарын үсэг зурж чадаагүй.
Өчигдрийн Засгийн газрын хуралдаан дээр /Лхагва гаригийн/ А.Гансүх сайд өөрөө
“Би нөхөж гарын үсэг зурна” гэдэг амлалтаа авсан. Тэгэхээр энэ асуудал дээр
Засгийн газар нэгдсэн ойлголцолтой байгаа. Зөвхөн кабинетийн гишүүд төдийгүй
ҮАБЗ болон улс төрийн хүрээнд нэгдсэн ойлголцолтой байгаа. Яагаад гэвэл Монгол
Улсад нэг л эрх ашиг байгаа. Би Х.Баттулга гишүүний нэг зүйлийг дэмждэг. Монгол
Улс үйлдвэрлэгч орон болох ёстой. Үйлдвэрлэл хөгжих ёстой. Гэхдээ мөнгөтэй байж
үйлдвэрлэлээ хөгжүүлнэ, түүнд тодорхой хэмжээгээр цаг хугацаа зарна. Тэр
мөнгийг бид яаж олох вэ. Эхний ээлжинд худалдаагаа дэмжсэн төмөр замаа тавьж,
нүүрсээ борлуулах байдлаар эхний хуримтлалаа бий болгох уу, эсвэл зээл авах уу
гэдэг хоёр л зам байна шүү дээ. Зээл авахаар дахиад асуудал үүсч байна. Гэтэл
манайд зараад мөнгө олох боломжтой бэлээхэн баялаг байна. Үүнийгээ машинаар
зөөгөөд, үүргийн худалдаа шиг явна гэвэл бид үйлдвэр байгуулах хэмжээний мөнгө
олж чадахгүй. Түүний оронд яаж өрсөлдөх чадвартай, өртөг багатайгаар нүүрсээ
зах зээл рүү гаргах вэ, дээр нь таатай транзит орчинтойгоор урд хөршийн зах
зээл рүү гарах вэ гэдэг бидний бол бодлого. Энэ бол сэтгэлийн хөөрлөөр, эсвэл
хүмүүсийн уур бухимдал, айдас дээр тоглож  байгаад шийдчихдэг асуудал биш.
Судалгаатай, тооцоотой, мэргэжилтнүүдийнхээ үгээр явах ёстой. Түүнээс биш
нийгмээ хоёр хувааж байгаад хэн илүү хашгирсан, хэн илүү олон хүн цуглуулсан нь
шийдэх гэвэл ул суурьтай шийдэл болж чадахгүй.

-Сүүлийн үед та УИХ-ын чуулганыг
таслахгүй сууж байгаа. Хууль зүйн салбарын шинэчлэлтэй холбоотой маш олон
хуулиуд орж ирж байна. Гэвч үүний цаана нөгөө хуулийн чанарын асуудал яригдах
юм биш биз дээ гэсэн болгоомжлол байна. Гаднын улсуудаас шууд хуулж оруулж
ирээд байгаа юм биш биз дээ гэдэг шүүмжлэл ч бас явдаг?

-Хүмүүс янз бүрээр л шүүмжилж байна. Гэхдээ
хуулийг хэн боловсруулдаг вэ гэдгийг судлаад үзэх хэрэгтэй. Хэн нэг нь тэнгэр
харж байгаад биччихдэг зүйл биш. Энэ хуулийг боловсруулахын тулд урьдчилаад маш
олон судалгаанууд хийгдэх ёстой. Дээр нь энэ хуулийг цаасан дээр буулгаж
бичихийн тулд салбарын мэргэжилтнүүд нь ажиллах ёстой. Хууль зүйн яамны хэдэн
хүн сууж байгаа биччихдэг юм биш шүү дээ. Шүүх, прокурор, цагдаа гээд салбар
бүрийн мэргэжилтнүүд орж ажиллаж байгаа. Хуулиуд маш хурдан орж ирээд байхаар
зарим хүний хувьд “яаж ингэж орж ирээд байна” гэж гайхаад, бидний нөөц
бололцоог бас дутуу үнэлээд байх шиг харагдсан. Энэ хуулиудын үзэл санаа бол
ерөөсөө шинэ юм биш.

1992 оны Үндсэн хууль батлагдсаны дараа 1996-2000
оны хооронд  Эрүү, Иргэний хуулиа яаж Үндсэн хуулийнхаа үзэл санаанд
нийцүүлэх вэ гэдэг анхны санал санаачилгууд гараад, судалгаанууд яваад, гараад
2002 он гэхэд тодорхой шинэчлэлүүд хийгдсэн. 2002 оноос хойш бас дахиад маш
олон судалгаанууд хийгдсэн. Тэгэхээр энэ бол ганц  Х.Тэмүүжингийн санаа
ерөөсөө биш. Тулгарч байгаа бэрхшээлээ олж хараад, үүнийгээ яаж шийдэх вэ гэдэг
дээр олон газраас маш олон санаа цуглуулж дунд нь өрсөлдүүлж байгаад аль нь
манайд таарч байна, дэвшилттэй байна, дээр нь бидний үндсэн тогтолцоонд хэр
нийцэж байна гэдгийг хараад санал зөвлөмж болгосон, эрдэмтэд ерөнхийдөө нэгдсэн
ойлголцолд хүрсэн маш олон санаа байсан. Тэр санааг улс төрийн хүсэл эрмэлзэл гаргаад,
хууль тогтоох систем рүү оруулж ирэх үүрэг л бидний үед ирж байгаа байхгүй юу.
Түүнээс биш бид зохиол бичээгүй. Энэ бол олон жилийн судалгааны үр дүн.

Хууль зүйн салбарын шинэтгэлтэй холбоотой
судалгаанууд 2006 оноос өмнө бол зохион байгуулалттай бусаар, янз бүрийн
байдлаар хийгдэж байсан. 2006 онд Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайдаасаа буугаад Азийн
сан, Нээлттэй академи, МУИС-ийн залуу багш нар гээд гурван талаас нэгтгэж
ажилласан. Ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг хамгаалах, хуулийн засаглалыг
тогтоох, авлигатай тэмцэх ажил улс төрчийн хоосон амлалтаар явахгүй юм байна,
хоосон хүсэл зоригоор ч бас явахгүй юм байна. Бичмэл хууль нь өөрөө маш
тодорхой, ойлгомжтой, системтэй, цогц байдлаар хийгдэж, түүнийгээ дагасан
хуулийн байгууллагын томоохон шинэтгэл явж байж энэ бүхэн хэргжих юм байна гэж
хараад, үүнийгээ хийхийн тулд 2006 оноос анхны санаачилга гараад судалгаануудыг
нэгтгэх ажил хийгдсэн.          

-2002 оны Ц.Нямдорж сайдын батлуулсан
Эрүүгийн хуулийг Монгол орныг шоронжуулсан, ялын маш хатуу бодлоготой гэж
шүүмжилдэг…?

-Нэг зүйлийг ойлго. Ц.Нямдорж гэдэг хүн нэг
тийшээ хараад, Х.Тэмүүжин өөр тийшээ хараад байгаа юм биш шүү. 2002 оны
Эрүүгийн хууль бол яг үнэндээ ганц Ц.Нямдоржийн ч хийсэн хууль биш. 1992 оны
Үндсэн хууль гарсантай холбоотойгоор GTZ, Ханс Зайделийн сан, USAID гэх
мэтчилэн гаднын техникийн туслалцаа үзүүлдэг байгууллагууд хувь хүний эрх
чөлөө, иргэний нийгмийг хүлээн зөвшөөрсөн Ардчилсан Үндсэн хуулийг дагаад
хуулийн систем нь өөрөө өөрчлөгдөх ёстой гэж үзээд өөрчлөхийн тулд ямар алхам хийх
вэ гэдэг судалгаануудыг хийсэн. Тэр судалгааны үр дүнгүүд 2002 онд хууль болж
гарсан, гэхдээ зарим өөрчлөлтүүд орсон. Тэр судалгаануудын үр дүнд бид арван
алхмын шинэчлэл хийх ёстой байсан бол тухайн үед хуульчид нь хүлээн
зөвшөөоөхгүй байна, нийгэм хүлээж авахад бэлэн биш байна, ийм хэмжээний
өөрчлөлт хийх эр зориг алга, эдийн засгийн нөхцөл байдал бүрдээгүй байна гэх
шалтгаанаар зарим алхмуудыг нь татаж аваад, арав алхах байсан бол 2-3 алхсан.
Үүнийг бол Ц.Нямдорж сайд хийсэн. Дараагийн долоон алхмыг хэзээ хийх вэ гэдэг
дээр хүрээд ирэхээр манай хүн “Одоо хууль зүйн шинэтгэл болчихсон” гэж үзсэн л
байхгүй юу. Хүнд төрүүлсэн үр нь харам гэдэг шиг өөрийнхөө хийсэн хуулийг
богино хугацаанд дахиад өөрчилнө гэдэг өөрт нь харам байсан байх л даа. 2002
оны энэ шинэчлэлтээс хойш 12 жил өнгөрчихлөө. Одоо бид дутуу хийсэн зүйлээ
гүйцээж хийхгүй бол нөгөө систем маань ажиллахгүй байна. Зарим зүйлээс болоод
бас хэт монголчилоод байна.

-Яаж?

-Жишээ нь шүүгч нарт итгээгүй. Шүүгч нар ёс
зүйгүй байна, хаа хамаагүй ял өгч байна, хуйвалдаж байна, авлига авч байна.
Тийм учраас хуулиар нь бүгдийг тодорхой заагаад өгчихье гэж хэтэрхий
хайрцагласнаас болоод шүүгчид тухайн хэргийн нөхцөл ямар байгааг харахаасаа
илүүтэйгээр “Хуулиндаа ийм байгаа юм чинь” гээд хавтгайруулаад ялладаг байсан.
Үүнээс болоод “шоронжуулсан” гэдэг үр дагавар бий болоод байна шүү дээ. Шүүгч
нарт боломж олгохгүй шүү гэсэн бодлого нь нөгөө талдаа иргэдээ шоронжуулдаг
систем руу л явуулчихсан байхгүй юу.

-Таны оруулж ирсэн Гэмт хэргийн тухай
хууль батлагдсанаар шоронд хоригдогсдын тоо хэдэн хувиар буурах вэ?

-Ойролцоогоор 40 хувиар буурна гэсэн тооцоо
хийсэн. Жишээлбэл, Гэмт хэргийн шинэ хуулиар “танхайрах” гэдэг гэмт хэрэг
байхгүй болсон. Яагаад гэвэл танхайрах гэдэг гэмт хэрэгтэй давхацсан гурван
төрлийн гэмт хэрэг байгаа юм. Олон нийтийн амгалан тайван байдлыг алдагдуулах,
бусдын өмч хөрөнгийг эвдэж сүйтгэх, бусдын эрүүл мэндэд халдах гэсэн гурван
төрлийн гэмт хэрэг байхад энэ гурван хэргээр нотолж чадаагүй хэргээ хуульчид
“танхайн гэмт хэрэг” гэдэг нэг уутанд хийгээд явуулчихдаг байсан.
 Эрүүгийн эрх зүйн ойлголтоор, тэр дундаа хүний эрх чөлөөг хязгаарлахтай
холбоотой ял өгөх гэж байгаа бол хөдөлшгүй баримтаар нотлох ёстой, хууль зүйн
нарийн үндэстэй байх ёстой, ямар нэг алдаагүй байх ёстой. Ийм хүнд процессоор
энэ гурван хэргийг нотолж чадахгүй болохоороо хөнгөвчлөөд “танхайрсан” гэдэг
зүйл анги руу чихээд л явуулчихаж байгаа юм. Одоо бол хүний өмч хөрөнгө
сүйтгэсэн бол түүгээрээ явья, гудамжинд хэн нэгнийг цохиод авсан бол хүний амь
нас, эрүүл мэндэд халдсан гэдэг тэр зүйл ангиараа явья, олон нийтийн амгалан
тайван байдал алдагдуулаад орц, гудамжинд хашгичаад, бөөлөөд байгаа бол түүгээр
нь яллая. Түүнээс биш дуртай хүнээ чихэж болдог тусгай уут эрүүгийн эрх зүй,
Гэмт хэргийн тухай хуульд байж болохгүй. Энэ зөвхөн нэг жишээ. Дээр нь хуучин
гэмт хэрэг гэж үзээд шорон луу явуулдаг байсан зарим үйлдлийг зөрчил гэж үзээд
Зөрчлийн хуулиар шийтгэхээр байгаа. Энэ мэтчилэн ялын бодлогыг хөнгөвчлөх маш
олон механизмууд шинэ хуульд суусан.

-УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү таныг
огцруулах санал оруулахдаа “хүүхдээ үрчлүүлсэн, хар тамхины хэрэгтэн хүүхэнтэй
холбоотой” гэх мэт маш сонин үндэслэлүүд гаргаж тавьсан. Энэ үндэслэлүүдээ
хаанаас цуглуулсан юм бол оо?

-Би Хууль зүйн сайдын ажлыг аваад л анх хэлж
байсан. Манай гэр бүлийнхэн ч гэсэн бэлтгэлтэй байсан. Хуулийн байгууллагын
олон нийтэд хаалттай, тусгай арга хэрэгсэлтэй, үүгээрээ дамжуулаад хүний хувийн
амьдрал руу дуртай цагтаа орж болдог ийм эрх мэдэлтэй , гэхдээ тэр нь буруу
арга барилтай, хуулийн нэр барих мөртлөө хуулиасаа гадуур хувь хүнийхээ ашиг
сонирхлыг гүйцэлдүүлдэг тийм соёлтой байгаа бүтцийг өөрчилнө гэдэг эрсдэлтэй л
дээ. Манай энэ төрлийн байгууллагууд гэмт хэрэгтэй тэмцэхээсээ илүүтэй өөрийг
нь томилдог, хянадаг хүмүүс рүүгээ бүх хэрэгслээ хандуулаад “Энэ хүнтэй
холбоотой асуудлыг бариад авчихвал би албан тушаал дээрээ найдвартай үлдэнэ”
гэдэг байдлаар надтай холбоотой мэдээлэл, янз бүрийн юм цуглуулсан юм шиг байна
лээ.

-Таныг тагнасан, чагнасан гэдгийг бол та
өөрөө нэгэнт зарлачихсан шүү дээ. Хэн үүнийг хийсэн бэ гэдгийг та тодруулсан
уу?

-Тагнуулын байгууллага тодорхой үйл ажиллагаа
явуулаад, урьдчилсан байдлаар ийм нөхцөл байдал тогтоогдлоо гээд эрүүгийн хэрэг
үүсгэчихээд байхад Ерөнхий прокурор өөрөө утасдаад хэргийн шалгалтыг зогсоосон.
Их сонирхолтой юм болсон. Цаг нь ирэхээр бүр сонирхолтой түүх яригдана.

-О.Баасанхүү гишүүн тэр мэдээллийг
хаанаас авсан юм бэ?

-Мэдээж хэрэг О.Баасанхүү зүгээр дээшээ хараад
хэвтэж байхад нь унаад ирээгүй нь тодорхой. Над дээр явуулсан гүйцэтгэх
ажлынхаа бүх мэдээллийг манай хүнд аваачиж өгсөн юм шиг байгаа юм. Би бол
О.Баасанхүүг буруутгахгүй. Тэр хүн улс төрөө л хийсэн шүү дээ.

-Хэн аваачиж өгсөн юм бэ?

-Цагдаагийнхан л аваачиж өгнө шүү дээ, өөр хэн
өгөх юм. Заавал надаар дахин дахин хэлүүлэх ямар шаардлага байна. Хүн болгоны
нүдэн дээр ил болсон зүйл шүү дээ. Огцруулах асуудал чуулганаар ороход
цагдаагийн хэдэн дарга орж үг хэлсэн, хуулийн байгууллагууд яаж ажилласан, бүх
зүйл ил байгаа шүү дээ.

-Агентлагуудын дарга нар тэр үеэр тантай
хамтарч ажиллахгүй гэж хэлсэн гэсэн?

-Уучлаарай. Нэг л агентлагийн дарга тэгж хэлсэн,
тэр бол цагдаа. Миний харьяанд ганцхан агентлаг байдаггүй. Ний нуугүй хэлэхэд
манайд хувьчлалтай холбоотой дөрвөн процесс явсан, өмнө нь ч би ярьж л байсан.
Саяхан болтол монголчууд бүгдээрээ мөнгөнд дургүй, мөнгөтэй хүнийг үзэн яддаг
тийм нийгэмд амьдарч байлаа. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнтэй холбоотойгоор улсын
өмчийг хувьчиллаа. Тэр нь шударга, шударга бус янз бүр л байсан байх. Яагаад
гэвэл шилжилтийн үеийн нийгэмд анхны хуримтлал хууль ёсны дагуу бий болдоггүй,
тэр бол зүй тогтоол. Ямар ч байсан нэг хэсэг нь өмчтэй болсон. Тэр өмчтэй
хүмүүст бас нэг бэрхшээл гарч ирсэн. Гааль, татварын байгууллагаас авахуулаад
төрийн байгууллагын дарамттай тулж эхэлсэн. Тэгэхээр “Аа за, би энэ хүмүүсийг
хувьчлаад авчих юм бол юу ч хийж болох юм байна” гэсэн сэтгэлгээгээр төрийн
байгууллагуудыг худалдаж авч эхэлсэн.

Гэтэл дөрвөн жилийн дараа улс төрийн эрх мэдэл
солигдохоор нөгөө хүмүүс нь бас солигдоод эхлэнгүүт “Аан, тэгвэл би
улстөрчидтэй нь найз байх ёстой юм байна” гээд нам, фракци, бүлэг дотор орон
зайгаа эзлэх гээд түүн дотор бас худалдан авалт хийж эхэлсэн. Ний нуугүй
хэлэхэд  улс төрд 50 хувь нь бодлого, өөрчлөлт ярьж байхад үлдсэн 50 хувь
нь хэн хэний эрх ашгийг хамгаалах вэ, хэн нь илүү байр суурьтай байж өөрийнхөө
бизнесийг авч үлдэх вэ, улс төрд байгаа төлөөллөө яаж хамгаалах вэ гэдэг л
өрсөлдөөн явж байна шүү дээ.

Гэтэл дараа нь юу болсон бэ? Улс төрийн
хамгаалалттай байна гэдэг асуудал биш юм байна, шүүгч, прокурор, цагдаа гээд
хуулийн байгууллагад өөрийн төлөөлөлтэй байхгүй бол улстөрчид нь улстөрчидөө
аваад хаячихдаг юм байна, төрийн албан хаагчдыг будаа болгодог юм байна, миний
бизнес рүү дураараа орж ирдэг юм байна гээд хуулийн байгууллагууд дотор
худалдан авалт хийж эхэлсэн. Одоо бол улс төр, мөнгө, хуулийн эрх мэдэл, төрийн
тодорхой чиг үүргүүдийг бүлэглэлүүд нь хуваагаад авчихсан, хоорондоо байлдаж
байна шүү дээ.

-Огцруулах асуудал яригдаж байх үед та
өөрийнхөө твиттер хуудсаар жиргэсэн байсан. Сум нь О.Баасанхүү юм бол нум нь
хэн юм бэ? гэж. Магадгүй “Женко” Баттулгыг хэлсэн юм биш биз дээ?

-Хүн болгоны нүдэн дээр ил байгаа зүйл шүү дээ.
Би бол маш тодорхой хэлсэн.

-Та хоёрт тэгж зөрчилдөх ямар шалтгаан
байсан юм?

-Би бол зөрчилдөх шалтгаан олж харахгүй байна.
Тэр хүний хувьд яаж харж байгааг би мэдэхгүй. Гэхдээ надад хэн нэг хувь хүнтэй,
жижиг юман дээр хэрүүл хийж өөрийнхөө зорилгыг нураах хүсэл алга. Нэг үг байдаг
шүү дээ. Хуцсан нохой бүрийн өөдөөс чулуу шидэх гэвэл чи хэзээ ч зорьсон газраа
хүрэхгүй ээ гэж. Хувь хүмүүстэй тулж хэрэлдэхээсээ илүү асуудал юу вэ гэдгийг л
олж харах ёстой. Сүүлдээ үзэл бодол, байр сууриа хамгаалахын тулд хэн нэгэн
дээр эрүүгийн хэрэг үүсгэж, сүрдүүлж байж, хуулийн байгууллагын оролцоотойгоор
асуудлыг шийдэх гэж оролддог тийм арга барил руу явж байна шүү дээ. Уучлаарай, тийм
юм байхгүй. Яах гэж хуулийн шинэтгэлийг хийж байгаа юм. Хэн нэг улстөрчийн гар
хөл болгох гэж хуулийн байгууллагыг татвар төлөгчдийн мөнгөөр тэжээдэггүй юм.
Хуулийн байгууллага дотор ажиллаад хувийнхаа шиг сонирхлын төлөө бүгдийг нулимж
байгаа хэн нэгний төлөө бас хуулийн байгууллага дуугардаггүй юм. Тэр дундаа
мөнгө тоолоод түүгээрээ бүгдийг худалдаж авна гэж бодож байгаа бол энэ
эндүүрэл.

Ерөнхийлөгч дахин дахин хэлж байгаа шүү дээ.
Монголын ардчиллын баталгаа бол хуулийн засаглал гэж. Хуулийн засаглал гэж хэн
нэгний, хэсэг бүлгийн ааш аягаар бусад хүмүүс амьдрахыг хэлэхгүй ээ. Бүгдээрээ
ойлголцож, хүлээн зөвшөөрсөн дүрмийнхээ хүрээнд тамьдардаг, улс төр нь ч гэсэн
тэр хүрээндээ байхыг хуулийн засаглал гэдэг. Улс төр хийж болно, бодлогын
зөрүүтэй байж болно, хэн нэгнийг хийсэн үйлдлээр нь шүүмжилж болно. Гэхдээ
үндэсний аюулгүй байдал, гадаад бодлогоороо тоглож болохгүй. Энэ чинь дүрэм,
энэ бол хууль. Тэгэхээр бид нэгэнт л тоглоомын дүрэм, хууль ярьж байгаа бол
үүнийхээ дор бүгдээрээ орох тухай ярихаас биш, үүнийхээ дээр нэг хэсэг нь
гарчихаад урж тасдах, ашиг сонирхлоо хангах тухай ярьж болохгүй. Гэхдээ би
ганцхан хүний тухай яриагүй. Энэ бол нэг хүнээр төлөөлүүлдэг систем биш. Эрх
ашгаараа хэлхээ холбоотой болчихсон хүмүүсийн заримдаа огт ухамсаргүйгээр
түлхэгддэг тогтолцоо шүү дээ. Тийм учраас үүнийг өөрчлөхийн тулд нэг хоёр
хүнтэй хэрэлдээд суугаад байхаас илүү энэ цаг хугацаанд юу хийж амжих вэ гэдгээ
л бодох ёстой. Би бол тэгж боддог.

-Уучлаарай, асуухгүй өнгөрч болохгүй нэг
асуулт байна. Хоёр хоногийн өмнө 2-р суваг телевизээр Г.Сарангэрэл гэж эмэгтэй
ярилцлага өгсөн. Тантай дотно холбоотой байсан гэдгээ Монгол орон даяар
зарлачихлаа. Танд хэлэх үг байна уу?

-Би бол тэр хүнийг буруутгахгүй байна, бараг
өмөөрөх ч ёстой юм болов уу гэж бодож байна. Яагаад гэвэл тэр хүний хувь заяа
хүний гарт байна шүү дээ. Уг нь бол хуулийн гарт байх ёстой байхгүй юу. Ямар
нэг гэмт хэрэгт сэрдэгдэж шалгагдаж байгаа хүн хуулийн гарт байх ёстойгоос биш
хүний гарт байх ёсгүй. Гэтэл харамсалтай нь яг одоо бидний амьдарч байгаа цаг
үе, шинэтгэлийн үйл явц дунд өөрчлөгдөж амжаагүй, өөрчлөх ёстой зүйл бол гэмт
хэрэг илрүүлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх нэрийн дор өөрсдөө гэмт хэрэг хийдэг,
хууль ийм байна гэж хэлж байгаа боловч хувийнхаа ааш аягийг гаргааг хэсэг
байна. Үнэхээр тэр хүн хар тамхины хэрэгт шалгагдаж байгаа бол түүнийгээ яаж
шийдүүлэх вэ гэдэг нь тэр хүний хувь заяа байна шүү дээ. Тэрийг нь шалгаж
байгаа хэсэг нөхдүүд байна. Түүгээр дөрөөлж зохиол бичээд над руу цацаж байгаа
нэг хэсэг байна.

-Тэр эмэгтэй үнэхээр хар тамхины хэрэгт
холбоотой юм уу?

-Би яаж мэдэх юм, шалгаж байгаа цагдаа нараас нь
асуухгүй юу. Ямар ч байсан эрүүгийн хэрэг үүсгэгдээд шалгаж байгаа юм байна,
тэрнийх нь үнэн мөн шүүхээр л эцэслэн тогтоогдоно. Магадгүй, зохион
байгуулалттай ч юм явсан байж магадгүй. Энэ хүн ийм юм байна, Тэмүүжинг таньдаг
гэж байна, түүгээр нь далимдуулаад Тэмүүжинтэй тооцоо хийе гэдэг бодлого явж
байгаа юм шиг байна. Тэгэхээр та наад гоё асуултаа энэ зохиолыг бичсэн
хүмүүсээс очоод асуувал илүү сонирхолтой бөгөөд үнэмшилтэй ярьж магадгүй.
Магадгүй шүү. Би бол нэг л зүйлийг хэлнэ. Хэрвээ энэ арга барилаараа бүгдийг
худалдаж авна, худалдаж авч чадахгүй бол айлгаж байгаад, бөөн хар юм аваачиж
нааж байгаад өөрийнхөө өмнө авчирч зогсоогоод ашиг сонирхлоо гүйцэлдүүлнэ гэж
бодож байгаа бол үгүй. Уучлаарай. Тэгж бодож байгаа хүн байвал би дахиад хэлье.
Уучлаарай. Тэр бол та нарын л зохиол. Би тэр зохиолын чинь гол дүрд тоглохгүй.

-Тэр эмэгтэй өөрөө “Би Тэмүүжинг сайн ах
гэж боддог байсан, холбоотой байсан” гэж ярьсан шүү дээ?

-Би маш тодорхой хэлсэн. Би тэр эмэгтэйг танина.
Өнгөрсөн хавар нэг хүний төрсөн өдөр дээр тааралдаж байсан.

-Хоёр жилийн өмнө биш юм уу?

-Үгүй, жилийн өмнө. Дараа нь хулгайн хэрэгт
холбогдчихлоо, өмгөөлөгч олж өгөөч гэхээр нь О.Алтангэрэл гэж яамныхаа зөвлөхөд
хэлээд өмгөөлөгч олж өгсөн. Өөрөө бол тийм юм болоогүй юм шиг л ярьсан байна
лээ. Баттулга гэж өмгөөлөгч байсан санагдаж байна. Тэр өмгөөлөгч туслалцаа
үзүүлж чадсан эсэхийг мэдэхгүй. Надаас маш олон хүн тусламж гуйдаг. Гэхдээ би
нэг л зарчим барьдаг. Би тэр хүнийг шалгаж байгаа мөрдөн байцаагч, прокурор,
шүүгч рүү хэзээ ч ярихгүй. Тэр бол хууль бус үйлдэл. Тэдэнд тусалж чадах миний
боломж юу вэ гэвэл өмгөөлөгчтэй л холбож өгч болно. Хууль зүйн туслалцаа аваад,
хуулийнхаа замаар л асуудлаа шийдүүлнэ үү гэхээс би ямар нэг байдлаар шүүгч,
прокурор луу ярьсан бол албан тушаалаа ашигласан, шүүгчид нөлөөлсөн болно.
Магадгүй ийм юм хийх байх гэж зорьж сүүлд нь над дээр ажиллагаа явуулсан юм шиг
байна лээ. Гэхдээ би тийм юм хийдэг хүн биш.

-Таныг мөнгө төгрөг өгдөг, сургуульд
оруулна гэж амласан гэж хүртэл ярьсан шүү дээ?

-Уучлаарай, тийм зүйл байхгүй. Хэрвээ тийм зүйл
байдаг бол тогтоодог газраараа тогтоолгоод, ярьдаг газраа ярь. Би түрүүн хэллээ
шүү дээ. Би хэн нэгний зохиосон зохиолын гол дүрд тоглодог хүн биш. Тэр дундаа
цагдаагийнхны бэлтгэж өгөөд, бас нэг улстөрч нь санхүүжүүлээд хийж байгаа
тоглоом дотор орно гэвэл уучлаарай. Үгүй. Би тэрийг хариуцлагатайгаар хэлье.

Үнэндээ бол шоронгоос гарч ирснийхээ дараа над
дээр ирээд “баярлалаа” гэж нэг удаа хэлсэн. Дараа нь “СУИС-д оруулж өгөөч” гэж
нэг ирсэн. Тэгэхэд нь би “Уучлаарай, би тийм зүйл мэдэхгүй. Би бол хуулийн
салбарын хүн. Хуулийн сургуульд орохын тулд тийм оноотой байх ёстой” гэдгийг
хэлсэн. Бидний хооронд тийм л яриа болсон. Өөр ямар ч харьцаа холбоо байхгүй.
Гэхдээ би дахиад хэлье. Хувь заяа нь хүний гарт байгаа хүнийг би буруутгахгүй.
Энэ хэрэг нь магадгүй зохион байгуулалттай байж болно, үүгээр дөрөөлж намайг
унагаана гэж байгаа бол. Би зүгээр магадгүй л гэж хэлж байна шүү. Өмгөөлөгчид
нь, хуульчид бүгдээрээ ажиллаад шүүх хурал дээр юу болох нь вэ харья. Шүүхээрээ
асуудлаа шийдүүлээд яваг. Гэхдээ ийм ажиллагаа зохион байгуулсан хүмүүстэй би
тооцоо бодно оо. Зүгээр суухгүй.

-Хэн зохион байгуулсан гэдгийг нь та
таамаглаж байна уу?

-Өнөөдөр манайд захиалгатай нэвтрүүлгээр хүний
тархи угаадаг нэг хүн тодроод л байгаа биз дээ.

-“Женко” Баттулга уу?

-Өөр хэн байх юм.  

-Өмнө нь та эрх мэдлээ алдсан хурандаа
нарын хийсэн хэрэг гэж хэлж байсан…?

-Нэг сумыг таван нумаар харвадаг юм байна гэж хэлсэн биз дээ. Материалыг нь бэлтгэж
өгдөг нэг хурандаа байгаа. Түүнийг нь ашиглаад Тэмүүжинг дараад авья даа гэсэн
бас нэг хүн байна. Нүдэн дээр ил тод байгаа зүйл шүү дээ. Байгаа, тогтсон юмыг
өөрчилнө гэдэг мэдээж хэрэг эсэргүүцэлтэй тулгарна аа. Гэхдээ энэ эсэргүүцэл
арай эрт бөгөөд олон талтайгаар гарч ирж байгаа нь надад сонирхолтой байна.
Өчигдөр миний нэг хүндэтгэж явдаг ах над руу мессеж бичсэн байсан. “Шантарч
болохгүй. битгий шантраарай. Хожим намтраа бичихэд их олон хурц тод өнгөтэй,
хүн уншихад сонирхолтой түүх үлдэнэ” гэж. Тийм ч биз.

Эх сурвалж: 25-р суваг телевиз

 

Монгол хүн ядуу байж чад­на, хоорондоо эвтэй болон эвгүй ч байж чадна. Харин уяан дээр үүрсэн эзнээ хүлээх аргамаг хүлэггүй байж чадахгүй.  Монгол хүн эрх чөлөөгүй, шударга ёсгүй байхыг цаг нь иртэл тэсэж чадна, харин дуртай үедээ хэрэн одох эрхгүй байж чадахгүй.  Монгол хүн бусдын эрхшээлд байхыг даваад гарч чадна, харин дуртай газраа гэрээ барих боломжгүй байж үл чадна.

Дуртай газраа ханаа дугуйлж, дуртай зүгтээ, хүссэн цагтаа давхин одох эрх чөлөө, хүлэглэн ухасхийх унаа морийг нь монгол хүний гараас хэн ч булааж дийлээгүй.  Манжийн төр ч тэр, зөвлөлт засаг ч тэр, нэгдэлжих хөдөлгөөн ч тэр. Өнөөдөр бүгд машинтай, тэр тусмаа жийптэй болохыг хүсдэг нь дуртай цагтаа хүлэглэн одох унаатай, бүр сайн унаатай байх зөнгийнх нь илэрхийлэл.

Өвөг дээдэс нь “Аавын бийд хүнтэй танилц, агтын бийд газар үз” гэж гэрээслэсэн юм. Тийм болоод  тулгар төрийн эцэг Чингис хааны бийд Өмнөд Хятадаас Герман хүртэл үндэстний хүн зоныг танин, хоёр загалын бийд Шар тэнгисээс Адриатик тэнгис хүртэлх газар орныг үзсэн.    

Аялан одож олоогүй болгон үнэ цэнэ багатай. Монгол хүн  эрдэм боловсролыг ч хамгийн алсаас, анх ундарсан уурхайгаас нь очиж сурахыг эрхэмлэнэ. Өндөр гэгээнээс эхлээд гэгээн хутагтууд Шарын шашны өлгий Лхас-т очиж сурна. Шинэ үеийн сэхээ¬тэн Д.Нацагдорж, Д.Нам¬даг нарын үеийнхэн Парис, Берлинийг чиглэн “Алс газар сурахаар одож” байлаа.  Дараа үеийнхэн Сансрын нисгэгчийн хөтөлбөрөөс эхлээд барилгын өрлөгчин хүртэлх өргөн хүрээнд ном үзэхээр Зөвлөлтөд явж байв.  Шинэ цагийн зүйр үгс болох “Номыг нь үзэж, ногоотой шөлийг нь уусан”, “Орос хэл оньсон техник сурах” гэхчлэнгийн хэллэг харь оронд эрдмийн мөр хөөн одохуйн утгатай. Шинэ үеийн сэхээтний түүчээ, яруу найрагч  Д.Нацагдорж “Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас хүний хүү эрдэм өвөрлөн” ирэхийг захисан байдаг.

Монгол ээжүүд үр хүүхдэдээ “Айлаас эрэхээр авдраа уудал” хэмээн учирлан сургах боловч эхийнхээ үгийг хичээнгүйлэн сонсох хөвүүний сэтгэлийг уяан дээр шаргих амгай дорхон нь урвуулан эргүүлнэ.  Ном суртлаар далайлган “Танихгүй  бурханаас, таньдаг чөтгөр дээр” гэж номлоод ч хэрэн хэсэх зоригийг нь мохоож чадахгүй.  Бие нь гэртээ байвч сэтгэл зүрх нь уужим талаараа нисэн давхих үр хүүхдийнхээ сэтгэлийг нэгэнт барьж дийлэхгүйг хүлээн зөвшөөрөөд  “усыг нь уувал, ёсыг дагаарай” хэмээн захижээ.

Исламын орныг нэгтгэн Ил хаад хэмээх бүлэг улс байгуулан он удаан тогтсон монгол хаад усыг нь ууснаас хойш ёсыг нь даган лал шашинт¬нууд болцгоожээ. Юань гүрнийг байгуулаад  суурин орныг суурин захира¬хаар шийдэж, Хятадын дунд орж амьдарсан Хубилай хаан байна. Хубилай хаан суурин амьдралыг сонгосон ч гэсэн ногоо соёолж, алдуул хүлэг нутаг усандаа гүйх цагаар, дураараа сэлгүүцэн давхиж асан тал нутгаа мөрөөдөх сэтгэлээ барьж дийлэхээ болино. Ингээд Юань гүрний төрийг ачаалан нүүдэл хийж Шанду-д ирж зусаад, намар шувуу буцахын цагт Дайду хотдоо өвөлжөөлөхөөр буцна. Шанду нь хоёр талаараа нүц­гэн уулс хүрээлсэн хөндийгөөр ногоон зүлэг эмжээртэй гол мяралзсан, Их Монгол гүрний нийслэл Хархорум оршдог Орхоны хөндийг санагдуулам нутаг юм билээ.

Түрк улсад суралцахаар очсон монгол хөвүүд нутгийн өвгөнтэй ярилцжээ. Тал нутаг, Орхоны хөндий, Культегиний хөшөө сэлтийн тухай сэдэв өвгөний сэтгэлийг учиргүй хөнджээ. ХХ зуунд тэд ургийн овог авч эхлэхэд олон хүн Орхон, Туул гэхчлэнгийн овог  авсан тухай хуучилна. Өвгөн ярьж дуусаад “Хөвгүүд энд ямар хэргээр ирээ вэ” гэж асуусан байна. Тэд дээд боловсрол эзэмшихээр ирс­нээ хэлтэл “Танайд дээд сур­гууль байдаггүй юм уу” хэмээн гайхсан гэдэг. Уул нь тэд ч мянганы тэртээд тал нутгаа орхин одоод, лалын нутагт Түргийн хэмээх импе¬рийг байгуулан усыг нь уусан газрынхаа шашин номд орсон бөлгөө. Харин хэрэн одох хүслээ хаа нэгтээ гээснээс зайлахгүй. Энэ хүсэл гээгдэхийн хэрээр хүмүүнийг тал нутагтай уясан аргамжаа тайлагдан алдуурах билээ.

Өмссөн зүүсэн нь ч гэсэн хол газар одсоны гэрч байхад монгол хүн таатай.  Гадаад  холын гархиар ч болов эмээ¬лээ гоёсон хүн хол явдаг, үгүйдээ холоос юм авчирч чаддаг эрхэм нэгэн болж харагдана. Өнөөдөр бидэн алдартай брэнд, хол газрын үнэтэй цайтай юманд дуртай байдаг нь үүний л үргэлжлэл. Одоогийн бидний зан чанар бол төрөлх араншингийн маань үргэлжлэл, араншин маань мянганаар тоологдох он жилийн уртад оршин амьдарсан ахуйгаасаа эхтэй билээ.

Гадаадад явах дуртай, бас яаран яаран ирэх дуртай. Учир нь бидэн шиг хэрэн одох соёлгүй улсын дунд байх хэцүү. Аялал жуулчлал гэдэг бол монгол хүний дураараа хэрэн олох хүслээс ангид эд. Хэдийгээр холын газар орныг үзэх боловч очих, ирэх, унтах, идэх нарийн хөтөл­бөртэй. Очмоор боло¬хоор очоод, жолоо­гоо өөр тийш эргүүлмээр бодог­дохоор эргүүлж,  буцмаар санагдахаар буцдаг монгол хүний зан араншинтай харш. Тийм болохоор харихаас өөр яах билээ?

Тэр ч бүү хэл иргэншин суурьшихаар ирсэн орон хот­доо замын дүрэм баримтлах, хотын захиргааны заасан газарт хашаа хатгах дургүй. Аялан одогч монгол морьтныг “заа­вал, замын тэр салааг хөө”, “том хадны дэргэд зог­сож байгаад хөдөл”, шинэ нутагт буухдаа “тэр овгор дээр ханаа дугуйл” хэмээн зааварчилж байгаатай агаар нэг сонсдон нуугдмал эгдүүг нь хүргэдэг болоод тэр.

Юунд хүрэх, юутай тулга­рах нь тодорхойгүй тийм аян нь монгол хүний хужирхайг тэнийлгэн баясгана. Ерээд оноос амь зуулгын мөр хөөн ямар ч төлөвлөгөө, хөтөлбөргүйгээр өвгөдийн үеэс өнөөдрийг хүртэл ивээ¬сэн аян замын тэнгэртээ най­дан одогсод бол жинхэнэ монголчуудын араншингийн илэрхийлэл.

Хавар монгол хүн хамгийн их бухимдсан үе байдаг. Үүнийг янз бүрээр тайлбарлан “хав­рын синдром”, “монгол хүний улс төрийн идэвх сэргэх үе” гэхчлэн нэрлэдэг. Үнэн хэрэгтээ яадаг вэ гэхээр, хаашаа ч явж чадалгүй хэдэн сар хоригдсондоо бухимдсан үе нь. Бухимдахаараа  хөдөл­гөөнд орж төрийн хэргээс эхлээд олон улсын харилцаа, дэлхий дахины энх тайван,  Ойрхи Дорнодын хямралыг зохицуулах, цөмийн аюулаас хүн төрөлхтнийг аврах гээд бүхий л асуудалд идэвхтэй оролцож стрессээ хорооно. Өөрөөр хэлбэл уураа гаргах юм хайж байгаа хэрэг. ХХ зууны Монголын хамгийн том бослого 1932 оны хавар Монгол оронд дэгдсэн нь бас л учиртай. Улс төр хий­дэг улс ч энэ мөчийг анаж бай­гаад ашиглах дуртай. Мон¬голын төр ч гэсэн энэ зурвасыг ашиглан төрийн сонгуулиа хийдэг. Гэвч өдөр хоног тавигдан, хөх ногооны униар дэгдэхийн хэрээр, нутаг орон, хээр хөдөөг зорин гарах цаг боломж олдохын хэрээр хувьсгалын ажлаа орхино. “За хувьсгал ямар яваад өгөх юм биш. Дараа зав гарахаараа хийе” гэж ч мэднэ. Монгол  оронд зуны улиралд наадам л хийнэ үү гэхээс хувьсгал хийхэд хэцүү. Монгол найр наадам бол энэ саахалтаас тэр саахалт, энэ сумаас тэр сум руу шилжин хийгддэг хөдөлгөөнт баяр бөгөөд хүн ардынхаа аялан явж, адал явдал хайх төрөлх чанараас ургасан зүйл.

 Монгол хүн зуны цагт  хаанаас хаа хүрэхээ л бодо¬хоос өөр юуг ч тоохгүй. Төрийг нь хэн нэгэн эргүүлсэн мэдээ ирлээ ч төдий л тоохгүй байж мэднэ. Харин “За яахав, аандаа тэгж байгаад, өвөлжөөлсөн хойно нэг учир нь олдох биз” хэмээн тайван хэлнэ.  Хачирхалтай нь аандаа тэгж байгаад,  өвөлжөөлсөн хойно нь бүх юмны учир олдсоор ирсэн билээ.

Богд хаант Монгол Улс идэр есийн хүйтэн дунд тусгаар тогтнолын тугаа мандуулж байв. 1921, 1990 оны ардын хувьсгал, ардчилсан хувьсгалыг монголчууд өвөл­жөөндөө тухалсан хойноо л завчлан эхэлж, хаврын уур ормогц оргилд нь хүргэсэн бөлгөө.

Ихэнх нутгаар үүлшинэ. Баруун зүгийн ихэнхнутаг, төвийн нутгийн зарим газар говийн нутгийн баруун хэсгээр бороо орно. Дуу цахилгаантай. Салхи нутгийн баруун болон зүүн хэсгээр хойноос, бусад нутгаар зүүн өмнөөс секундэд 5-10 метр. Алтай, Хангай, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар 17-22 градус, говийн бүс нутаг болон Их нууруудын хотгор, Сэлэнгэ, Хараа, Ерөө голын сав газраар 26-31 градус, бусад нутгаар 23-28 градус дулаан байна.

УЛААНБААТАР ХОТ:  Үүлшинэ. Түр зуурын бороо орно. Дуу цахилгаантай.Салхи зүүн өмнөөс секундэд 5-10 метр. 25-27 градус дулаан байна. 

Өглөө 05 цагт Улаанбаатарт: 13 градус дулаан, харьцангуй чийг 68 хувь, агаарын даралт 871  гектопаскаль байлаа. Даралт өдөртөө буурна.