Category: туслах-ангилал

Зуны налгар цагт хэн хүнгүй амарч, УИХ-ын эрхэм гишүүд ч хууль ёсны амралтаа авч, хөдөө гадааг зорьжээ.  Гэвч Төрийн ордон эзгүй шахам байсан ч улс төр нам гүм байсан гэвэл ташаарал. Энд тэндгүй эдийн засгийн хямрал ярьж, улс орон сүйд болж байна гэцгээж  зуны  амралтанд хачир нэмцгээв. Улстөрчидтэй холбоотой, тэр дундаа Ерөнхий сайдын эргэн тойронд байгаа хүмүүсээс  хэл ам салсангүй. Үйлдэл болгоныг нь л буруутгах нь элбэг байна. Зунжин яригдсан гол сэдэв Засгийн газрын тэргүүн, танхимын гишүүд, тэдний үйл ажиллагааны тухай шүүмжлэл, Ерөнхий сайдын ойр тойрныхныг хорьсон, идсэн ууснаар нь дуудсаар л өнгөрөв. Мөн Засгийн газрыг огцруулах, Ерөнхий сайдыг унагах талаар ч хүний өөрийн нам, улс төрийн хүчнүүд байсхийгээд л мэдэгдэл, уриалга, сануулга өгсөөр байв. 

Үүнээс улбаатай ээлжит бус чуулган хуралдуулах шаардлагатай гэж МАН-ынхан хэвлэлийн хурал зарласан. МАН-ын генсек  Ж.Мөнхбат тэргүүтэй хүмүүс сөрөг хүчнийг төлөөлж  УИХ-ын даргад хандаж мэдэгдэл гаргахдаа  долларын ханш өслөө,  улс орон хэцүүдлээ, Засгийн газрын тэргүүний асуудлыг авч хэлэлцэх шаардлагатайг дурдана лээ. Ерөнхий сайдыг ахлах зөвлөх Л.Гансүхийг хоригдож байхад нь Хууль зүйн сайдтай хамт очиж уулзлаа гэсэн нь тэдний гол буруутгал байсан юм.  Энэ нэг их сүр  бадрааж гайхаж, цочоод  байх зүйл биш. Сөрөг хүчнийхэн иймэрхүү мэдэгдэл хийж л байдаг. Тэрний зоргоор, зөвлөхөө эргэлээ гэж ээлжит бус чуулган хуралдуулж суухаар тэнгэрт хадаад байгаа долларын ханшаа буулгах талаар хуралдаж  байвал болох юм. Түүнээс биш  зөвлөхөө эргэсэн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг авч  хэлэлцэх гэж хуралдаад ямар ч хэрэг байхгүй. 

УИХ-ын ээлжит  бус хуралдааныг хуралдуулах сонирхол зөвхөн сөрөг хүчин гэлтгүй  АН-ын зарим гишүүдэд ч байгаа. Тэдний төлөөлөл болгож гишүүн М.Зоригт, С.Дэмбэрэл нар УИХ-ын даргад уриалга  хүргүүлсэн.  Гэхдээ тэдний саналд валютын ханшийн өсөлт, инфляцийн түвшин улсын нийгэм эдийн засгийн байдалд сөргөөр нөлөөлөх нь нэмэгдэж байгааг дурдаад, ээлжит чуулганыг хүлээлгүй эдийн засгийн хямралыг давах асуудлыг хэлэлцэх шаардлагатайг дурдсан байна лээ.  Эдийн засаг сайжруулах талаар, долларын ханш буулгах тухайд хуралдвал болж байна. Харин ээлжит нэгэн улс төрийн жүжгийг  тавьж, сандал ширээ албан тушаалаа булаацалдаж,  хэмлэлдэх, эсвэл шоронд байгаа зөвлөхөө эргэлээ хэмээн загнах гэж байгаа бол ээлжит бус чуулган хуралдах шаардлага байхгүй.  

Ээлжит бус чуулганы талаар УИХ-д суудалтай болон суудалгүй намууд, гишүүд өөр өөр байр суурьтай байгаа. УИХ-д суудалгүй намууд ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах санал хэлж байгаа ч тэд эдийн засаг хямраад байхад Ерөнхий сайд огцрох ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлж байгаа. Чуулган хуралдуулах шаардлагатай гэсэн есөн үндэслэл гаргаад тавьж. Тэр ч бүү хэл Хятадын удирдлагыг ирэхээс өмнө Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг яаран шийдэх ээлжит бус чуулган хуралдах хэрэгтэй гэж шаардаж буй.

Зарим нь ийм байр суурьтай байхад  нэг хэсэг нь ээлжит  бусаар хуралдах шаардлагагүй гэж үзэж байна. УИХ-ын  гишүүн Д.Арвин “Чуулган ямар үед хуралдаж, гишүүд хэзээ амрах нь хуульчлагдсан. Төсвийн тодотголыг яаралтай хэлэлцэнэ гэж Засгийн газар асуудлаа өргөн барьсан бол  ээлжит бусаар хуралдаж болох юм. Түүнээс өөрөөр ээлжит бус чуулган хуралдах шаардлагагүй. Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудал бол өөр. УИХ шүүх байгууллага биш” гэсэн бол УИХ-ын гишүүн Р.Амаржаргал, Б.Гарамгайбаатар нар мөн л “Засгийн газраас хэлэлцэх асуудал оруулж ирээгүй, төсвийн тодотгол хэлэлцье гээгүй байхад ээлжит бус чуулган хуралдуулах хэрэг байхгүй, юу хэлэлцэх вэ гэдгээ бодолцох ёстой” гэсэн байр суурьтай байна. Харин БНХАУ-ын дарга айлчлахтай холбоотой хүндэтгэлийн чуулган ирэх 22-нд болох юм.   

АН эрх барих бүртээ эв эвдэж хэрүүл тэмцэл, албан тушаалын сонирхлоосоо болж  дотооддоо эе эвдрэхэд өөр намд ашиг ирнэ үү гэхээс ард түмэнд сайнаар наалдаж байсан түүх үгүй. Мөн өөрийнх нь намд ч энэ нь дандаа муу үр дагавар авчирч байсан. Энэ чигтээ АН-ынхан хэдэн тийшээ хараад суучихвал дараагийн сонгуульд ялна гэж байхгүй.  Сөрөг хүчин сөрөг үйлдэл хийх шаардлагагүйгээр АН өөрсдөдөө унах нүхээ бэлдчихнэ гэсэн үг. Дандаа бусдын аманд орж,  өөрсдөдөө унах шалтгаан бий болгодог. Гэвч АН-ын эв түнжингүй байдал, фракцуудын зөрчилдөөн нь энэ удаа ч давтагдаж, дотооддоо зөрчилдөж эхэлсэн нь   нэгэнт ил тодорхой мэдэгдэх болсон. Өргөн нарийн, цариг, өшөө авалтын улстөржилт хэрээс хэтэрлээ.  Зуны налгар цагт  АН-ын дотоод зөрчил, улс төрийн гадаад хүчин зүйл, эдийн засгийн хямралтай зэрэгцээд нийгмийн амьдралыг налайлгасангүй.  Засаг барьсны маргаашаас л  эе эвдэрч эхэлсэн гэхэд нэг их буруутахгүй байх.  Одоо ингэж суухын оронд эдийн засгаа хамтдаа яаж босгож ирэх талаар ярилцаж нэг шийдвэрт хүрмээр байгаа юм.  

Ер нь үеийн үед аль засаг төр барьсан эрх баригчдыг бүгд л шүүмжилдэг. Ялангуяа Монголд энэ бол тогтчихсон ойлголт.  Хэзээ хойно хэн нэгэн Ерөнхий сайд, аль нэг эрх баригчтай харьцуулж байж л  жинхэнэ үнэлэлт дүгнэлт гарч ирдэг.   Шүүмжиллээ гээд айж,  гайхаад байх  зүйлгүй. Энэ засгийг огцрууллаа гээд дараа нь хэн ч гарлаа гэсэн өргөс авахын дайны эдийн засаг сэргэчихнэ гэж байхгүй. Эдийн засаг хүндхэн, долларын ханш өсөөд айл бүрийн амьдралд энэ нь нөлөөлж байгааг хэн ч мэднэ. Амтай болгон л  толгой сэгсрэн шаагилдаж байна.  Одоо асуудлын гол нь энэ л болохоос Н.Алтанхуяг болоод түүний танхимын гишүүд биш. АН-ынхан одоо л ширээ тойрч суугаад хүндхэн байдлаас хэрхэн гарч, хөрөнгө оруулагчдыг цаашаа явсан сэтгэлийг нааш хандуулахгүй бол Н.Алтанхуяг  ба түүний нөхдийн асуудлыг хэлэлцэж, зөвлөхөө эргэснээр нь улс төр хийж байх зуур цаг хугацаа яваад байна.  Н.Алтанхуягаа унагаж, дараагийн засгийг байгуулж эмхлэх гэсээр байтал ард түмэн, улс орон чинь хэцүүдэх гээд байна. Та нарын хэрүүл тэмцэл, албан тушаалын маргааныг хүлээж  буурдаг доллар гэж юу байхав.  Ахин хэлэхэд яг одоогоор долларын ханштай л ноцолдож, эдийн засгаа өөдлүүлж, улс орноо аврахаа  бод.

Эрхэм Ерөнхийлөгч таны энэ өдрийн мэндийг айлтган миний бие танд хоёр дахь удаагаа  ил захидал илгээж байна. Таныг цаг зав гарган уншиж танилцана гэдэгт гүнээ итгэж байна. 

Миний нөхөр Д.Цогтбаатар өргөсөн тангарагтаа үнэнч, төрийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэн ТЕГ-т 16 жил ажиллахдаа хоёр ч удаа Сөрөх тагнуулын газрын даргаар томилогдож байсан. Миний нөхрийг анх 2013 оны 2 сараас эхлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр огт ор үндэслэлгүй гүтгэсэн мэдээллүүдийг цацаж байгаад улмаар 2013 оны 6 сараас эхлэн зохиомол хэргээр цагдан хорьсон. Хоёр сар гаруй хоригдоод суллагдсан учраас бүх асуудал шийдэгдэж дууссан гэж бодож байтал шоронгоос суллагдсан өдрөөс нь эхлэн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зохион байгуулалттайгаар өмнөхийн адилаар гүтгэсэн мэдээллүүд гаргаж эхэлсэн. Ингэж байгаад 2014 оны 4 сарын 4-ний өдөр гэнэт АТГ-аас баривчлан Төв аймгийн хориход бүтэн гурван сар цагдан хорьсон. Хоригдсоноосоо хойш нөхрийн маань бие эрс муудаж, эмчийн дүгнэлтээр хаван тулсан, бөөрний архаг үрэвсэлтэй, зүрхний хэм алдагдсан, шулуун гэдэсний цус алдалттай зэрэг өвчнүүдийн оноштойгоор Төв аймгийн хорихоос 461 дүгээр хорих ангийн эмнэлэгт шилжиж ирсэн ч бие нь дээрдэхгүй байгаа билээ. Эмч нарын дүгнэлтээр яаралтай мэс засалд орох шаардлагатай гэсэн онош тавигдсан учраас миний зүгээс нөхрийгөө заавал цагдан хорихгүйгээр батлан даалтад гаргаж авах хүсэлтээ Ерөнхий прокурорын нэр дээр гурван удаа, Нийслэлийн прокурорт зургаан удаа гаргасан юм. Мөн өмгөөлөгч нь батлан даалтад гаргах хүсэлтээ олон удаа гаргаж байсан боловч “Гэмт хэрэг дахин үйлдэхээс сэргийлэх, оргон зайлж болзошгүй гэсэн үндэслэлээр хорьж байгаа” гэсэн хариуг өгсөн. Миний нөхөр хууль эрх зүйн өндөр мэдлэгтэй, оршин суух тодорхой хаягтай,  ТЕГ- т харьяалагддаг,  гадаад паспорт нь энэ байгуулагадаа хадгалагдаж байдаг. Ийм байхад заавал шоронд хорьж, олон янзын хэрэг тулгаж,  зөвхөн оргон зайлж гэмт хэрэг дахин үйлдэх  магадлалтай гэсэн хуулийн заалтаар өнөөдрийг хүртэл хориод байгаад гомдолтой байна.   Энэ нь зохион байгуулалттайгаар нөхрийг маань ямар нэгэн байдлаар яллах гээд байна уу гэсэн хардлага төрүүлж байгаа юм” хэмээн тайлбарлаж байна. 

Нөхрийг маань гэм буруутай гэж шүүх тогтоогоогүй байхад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр удаа дараа гэмт хэрэгтэн мэтээр мэдээлж, нэр төрийг нь гутаан доромжлоод зогсохгүй “Цогтбаатар амьд явах эрхгүй, өс хонзонгоо авч байхад битгий саад бол” гэж хэлсэн нөлөө бүхий хүний ажилладаг АТГ нөхрийн маань хэргийг шалгаад байгаа нь ашиг сонирхлын зөрчилтэйг харуулж байна. 

Д.Цогтбаатарт холбогдох хэрэг гэгчийг шуурхай шалгаж, шийдвэрлэж өгөхийг Цогтбаатарын өмгөөлөгч болон миний бие 2013 оны 6 сараас хойш өнөөг хүртэл хугацаанд мөрддөг, хянадаг, хорих зөвшөөрөл өгдөг шат шатны эрх бүхий албан тушаалтнуудаас эхлээд УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороо, Улсын ерөнхий прокурор, түүнчлэн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, Хүний эрхийн үндэсний комисст олон удаа гомдол, хүсэлт, захидал илгээсэн боловч анхаарч үзэж байгаа байгууллага, албан тушаалтан алга байна. Одоо би хаана, хэнд хандах ёстой вэ, эрхэм Ерөнхийлөгч өө. Миний нөхөр шоронгоос Ерөнхийлөгч танд үнэн байдлаа илтгэсэн захидал нийт таван удаа илгээсэн гэсэн. Танд хүрдэг эсэх нь эргэлзээтэй юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан амьд явах эрх, хүний эрх, эрх чөлөө манай гэр бүлд ноцтойгоор зөрчигдөж, эрх мэдэлтэй хүний хувийн өс хонзонгийн золиос болоод байхад XXI зууны Ардчилсан Монгол, Ардчилсан засгийн газар огт анхаарахгүй байгаад би хувьдаа маш их эмзэглэж байна. Манай улсад одоо яг тэртээх 37 оны хэлмэгдүүлэлт биетээрээ болж, жирийн нэг айлын тайван амьдрал сүйрч, төрийн төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж буй хүмүүсийн итгэл алдарч, шүүх прокурор нь хараат байдалд ажиллаж байгааг яагаад төр засаг нүд чихгүй мэт анзаарахгүй байна вэ?

Энэ бүхэнд Монгол Улсын ардчилсан Ерөнхийлөгч та төрийн тэргүүн, хань нөхөр, эцэг хүнийхээ хувьд цаг зав гарган анхаарлаа хандуулж өгөөч ээ хэмээн хүчин мөхөдсөн эмэгтэй хүний хувиас чин сэтгэлээсээ хүсч байна. 

Ажил үүргээ үнэнч шударгаар гүйцэтгэж явахад нь  хүнийг хэвлэл мэдээллээр хэн ч биш болгон зохиомол хэргээр гүтгэн доромжлоод, мөрдөж мөшгиж цагдан хорьж, сэтгэл санаа, эрүүл мэндээр хохироодог ийм байдлаа  хэзээ зогсоох юм бол.

Дашрамд хэлэхэд, миний өвөө болон аав маань хууль хүчний байгууллагад нэг насныхаа амьдралыг нэр төртэй холбосон хүмүүс байсан. Миний нөхөр ч гэсэн Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчилгүй, хуулийн хүрээнд ажил үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэж байсан гэдэгт ханийн хувьд би итгэлтэй байна. 

Эрхэм Ерөнхийлөгч таныг хүндэтгэсэн иргэн Ч.МАНДАХ 

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнөөдөр Гадаад харилцааны яамны хурлын танхимд нээлтээ хийсэн Зүүн хойд Азийн хотын дарга нарын форумд оролцон үг хэлэв.

Зүүн хойд Азийн хотуудын дарга нарын форумд Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ, Япон, БНСУ, БНАСАУ-ын төлөөлөгчид оролцож байгаа юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэлсэн үгэндээ “Та бүхэнд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Зүүн хойд Азийн хотын дарга нарын чуулган манай нийслэл Улаанбаатар хотод болж байгаа нь туйлын чухал үйл явдал юм гэж үзэж байна. Энэ форумд хүрэлцэн ирсэн Зүүн хойд Азийн хотуудын дарга нарт чин сэтгэлээсээ баяр хүргэж, форумын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье.

Дэлхийн хөгжлийг хотуудын дарга нар тодорхойлох байдал бий болж байна гэсэн дүгнэлт байдаг. Дээрээс нь мөн хотуудын дарга нар иргэдийнхээ хамгийн их дэмжлэг хүлээсэн удирдагчид байдаг гэдгийг энд бас хэлэхэд таатай байна. Мэдээж, манай хотуудад сайн хийгдэж байгаа зүйлүүд их байгаа. Бас олон хүндрэлтэй асуудал тулгамдаж байгаа. Эдгээрийг Зүүн хойд Азийн хотын дарга нарын чуулганы үеэр дэлгэрэнгүй ярилцана гэж бодож байна.

Монгол Улсын хувьд ч гэсэн хотуудын өмнө, хот, суурин газруудын өмнө хүндрэлтэй асуудлууд нэлээд тулгарч байгаа. Хамгийн гол асуудал бол хүнээ тойруулж хотоо хөгжүүлэх асуудал юм. Хот гэдэг бол өөрөө хүнд үйлчилдэг, хүний хэрэгцээнд үйлчилдэг, оршин суугчдынхаа төлөө байдаг, ийм чухал бүтэц юм. Ингэж харж хотынхоо төлөвлөлт, бодлогыг хийх юм бол хандлага нь зөв болдог байдал ажиглагдаж байгаа юм.

Хотуудын асуудлыг шийдвэрлэх таван боломж байна уу гэж би харж байгаа. Ингээд энэ талаар санаа бодлоо товчхон хэлье гэж бодож байна. Нэгд, орчин үеийн технологи нэвтэрч байгаа энэ үед хотуудын удирдлага нь ойролцоогоор, миний бодлоор, онгоцны, нислэгийн удирдлагатай адилхан үр дүнтэй хэлбэр рүү орох бүрэн боломжтой. Орчин үеийн технологийн ололт, дээр нь хотын хүнд үйлчлэх зөв зохион байгуулалтыг хийж чадах юм бол хотын удирдлага гэдэг тийм ч дааж давшгүй хүнд зүйл биш гэдэг нь харагдаж байна.

Хоёр дахь нь, хотын удирдлага бол оршин суугчдын удирдлага гэж хэлж болно. Манайд орон сууцанд СӨХ гэж байдаг. Гэр хороололд айлууд гудамж гудамжаараа нэгдэж зохион байгуулалтад орсон байдаг. Хотын удирдлага бол тэр оршин суугчдын дарга. СӨХ-ны дарга. Тэр гудамжаараа зохион байгуулалтад орсон иргэдийн дарга гэх байдлаар шатлаж зохион байгуулагдаж үйлчлэх юм бол илүү зөв хэлбэрт орох магадлал байгаа. Хотод үүсч байгаа асуудлыг бид нэг талаас сорилт гэж харах, нөгөө талаас боломж гэж харах ёстой юм шиг байгаа юм. Төв Засгийн газар ч адилхан, улс орон ч адилхан, хотын ард иргэд ч адилхан, хотод дахин төлөвлөлт, нийтийн тээвэр, аюулгүй байдал, үйлчилгээ гээд хүндрэлтэй асуудлууд байгаа бол үүнийг хөгжлийн боломж гэж харах юм бол зөв болох байх. Хотын асуудлыг шийднэ гэдэг бол хөрөнгө оруулалт татах, хөгжил дэвшлийг түлхэх гол эх үүсвэр болох магадлалтай. Ийм учраас хотод тулгамдаж байгаа асуудлыг боломж гэж харж, оршин суугчидтайгаа, Засгийн газартайгаа зөв зохицуулж ажиллах юм бол сайхан боломж гарч ирэх нөхцөл, боломж байна. Монгол Улсын хувьд энэ чиглэлд тодорхой санаачилга гаргаж байгаа.

Гуравт, хотдоо, ард иргэдийнхээ мэдэлд тодорхой төсөв хуваарилдаг. Хотын ард иргэд, тухайн гудамж, тухайн дүүрэг, хороонд амьдарч байгаа иргэд цуглараад, тэр төсвөөр юу хийх вэ гэж ярилцаад, иргэдийн хяналт дор хэрэгжүүлдэг болсон. Иргэдийн оролцоо, тэдний хяналт хамгийн чухал болж байгаа.

Хүмүүс мөнгө, санхүүгийн боломж гарахаар ойр орчноо сайхан болгохыг хичээдэг юм байна. Айл өрх ч гэсэн жаахан мөнгөтэй бол гэрээ өөд нь татдаг. Илүү жаахан мөнгө гараад ирвэл гудамж талбай, амьдарч байгаа орчноо сайхан болгодог. Иймэрхүү боломж олгож, хүмүүстээ санаачилга өгөх юм бол энэ ажил зөв явах боломжтой нь эндээс харагдаж байгаа.

Дөрөвт, хотуудын хөгжил, дэвшилд хамгийн чухал нэг зүйл бол хотын удирдлагын өөрийнх нь бие даасан байдал юм. Ард иргэдээсээ илүү хамааралтай байдаг тэр боломжийг хотын удирдлагад олгож өгвөл зөв болж байгаа. Дээр нь санхүүгийн бие даасан байдал хамгийн чухал. Санхүүгийн бие даасан байдал гэдэг дотор хотын оршин суугчдын тодорхой төрлийн татваруудыг төв Засгийн газраас зөвхөн хотын мэдэлд үлдээх юм бол их зөв хэлбэр болох юм. Манайд бол хүн амын орлогын албан татвар, үндсэн хөрөнгийн татвар гэх юм уу, иймэрхүү боломжуудыг үүсгэх талаар ярьж, иймэрхүү алхмууд хийж эхэлж байгаа. Үүн дээр нэмээд боломжууд гаргаж өгөх юм бол хотын Хурал, хотын өөрөө удирдах байгууллагууд асуудлыг их зөв шийдээд явах боломжтой. Төв Засгийн газар юм уу, улс нийтийн хэмжээнд харин ч дарамт биш, илүү хөгжлийн боломж нээгээд цаашаа явах сайхан боломж байгаа гэдэг нь харагдаж байгаа юм.

Тавдугаарт, миний нэг хардаг юм бол аливаа том хот бол хотуудын хот байх ёстой. Хүмүүсийнхээ амьдарч байгаа газар руу жижгэрч зохион байгуулалтаа хийх нь их зөв юм шиг байгаа юм. Манай Улаанбаатар хотын хувьд ч ийм санаачилга гараад явж байгааг би хувьдаа их дэмждэг. Оршин суугаа газар бүхэнд тэр боломжийг олгодог, жижиг жижиг хотуудаас бүрдсэн хотуудын удирдлага гэдэг чиглэл рүү зохион байгуулалтаа хийж чадвал их боломжтой. Монгол Улсын хувьд газар нутгийн боломжоосоо шалтгаалаад шинээр хөгжин тэлэх, шинээр газар зохион байгуулалт, газар хувьчлалтай холбоотойгоор шинэ суурьшлуудаа их зөв хийх нь чухал юм.

Хуучин хотын асуудлыг шийдэхийн тулд шинээр хот барих нь илүү давуу тал болж харагдаж байгаа. Хуучин хотын төлөвлөлтийг дахин зохион байгуулна гэдэг бол шинээр хот барихаас хүндрэлтэй байгаа юм. Гэхдээ, мэдээж хуучин суурин хотынхоо асуудлыг бид шийдэхээс өөр аргагүй гэдгийг энд хэлье.

Хотуудын өмнө тулгамдаж байгаа асуудлыг яг та бүхэн шиг сайн мэддэг хүмүүс байхгүй учраас энэ чуулганаар сайхан ярилцаж, зөв, ирээдүйтэй шийдвэрүүд гарч, бие биедээ тус болох байх. Хамгийн гол нь та бүхэн бие биеэсээ сайн суралцаж чадах байх. Бидний хувьд ч гэсэн Монгол Улсын хотууд, нийслэл хотын өмнө тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шийдэх ямар боломж байгаа болон өөр өөрийн хотуудад тулгамдаж байгаа асуудлыг яаж шийдсэн талаар та бүхэн маш их үнэтэй санаанууд гаргаж чадна гэж би бодож байна. Сайн санаа, сайн шийдэл байх юм бол санхүү үргэлж байх боломжтой. Үргэлж байдаг гэж би боддог. Хамгийн гол асуудал бол сайн санаа, зөв шийдэл байгаа юм. Түүнийгээ гаргаад зөв зохион байгуулж чадах юм бол олон асуудал шийдэгдэх боломжтой.

Манай Зүүн хойд Азийн хотуудын чуулган их чухал үйл явдлын өмнө болж байгаа. Зүүн хойд Азийн чухал орон БНХАУ-ын дарга Си Зиньпин Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхээр бид бэлтгэж байна. Мөн ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин Монгол Улсад айлчлах төлөвлөгөө гаргаад хоёр талаасаа ажиллаж байгаа.

Энэ уулзалтын үеэр ч хотуудын дарга нарын чуулган дээр яригдсан зүйлүүд, гаргасан санаачлагыг төрийн удирдлагын зүгээс дэмжиж ажиллах талаар яригдах байх. Санал солилцох боломж гарах байх гэж найдаж байна. Аливаа ажил бие биеийн дэмжлэгтэйгээр, харилцан оролцоотойгоор явдаг. Цаашдаа ч энэ хотуудын удирдлагуудын үйл ажиллагаа, энэ уулзалт тогтмолжиж үр дүнтэй болох байх гэдэгт найдаж байгаагаа илэрхийлье.

Манай улсын нийслэл Улаанбаатарт болж байгаа энэ чухал уулзалтад цаг зав гаргаж хүрэлцэн ирсэн Зүүн хойд Азийн олон хотын удирдлагууд, төлөөлөлд чин сэтгэлээсээ баярлаж байгаагаа цохон тэмдэглэж хэлье. Чуулганы үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Баярлалаа” гэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн ЭЛБЭГДОРЖ өчигдөр /2014.8.15/ БНХАУ-ын сэтгүүлчидтэй уулзаж, ярилцлага өглөө.
БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин Монгол улсад төрийн айлчлал хийхийн өмнө хүрэлцэн ирсэн, Хятадын хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд:
1. Сун гуанюун (Sun Guangyong) “Renmin ribao” сонины олон улсын газрын олон улсын мэдээллийн редакцийн 2-р хэлтсийн дэд дарга
2. Фэн Жань (Fengjian)  Шинхуа Агентлагын олон улсын газрын ахлах сэтгүүлч
3. Шяо Умин (Xiao Wuming) CCTV-ийн редактор
4. Тун Лагэ (Tong Lage) Хятадын олон улсын Радиогийн зуун хойд Ази, төв Азийн бүс нутгийн радио төвийн байнгын орлогч дарга
5. Чю Бо (Qiu Bo) “China Daily” сонины олон улсын газрын сэтгүүлч
6. Ма Жинхуа (Ma Zhenhua) “Guangming Daily” сонины харъяат ажлын газрын дэд дарга
7. Чи Пин (Qi Ping) “Economic Daily” сонины ерөнхий редакцийн газрын дэд дарга
8. Бай Тяньтянь (Bai Tiantian) “Global Times” сонины англи хэлний хэвлэлийн дотоод мэдээллийн сэтгүүлч, редактор
9. Ше Кайхуа (Xie Kaihua) “Reference News” сонины тусгай сэдвийн редакцийн  газрын дэд дарга
10. Фан Юан (Fang Yuan) Гадаад хэргийн яамны хэвлэл мэдээллийн газрын 3-р нарийн бичгийн дарга
11. Ян Тао (Yang Tao) “China Daily” сонины сурвалжлагч
12. Лей Хао (Lei Hao) CCTV-ийн сурвалжлагч
13. Ван Нинь (Wang Ning) Шинхуа Агентлагын сурвалжлагч
нар байлцаж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн ЭЛБЭГДОРЖ-оос ярилцлага авлаа.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Та бүхэн хоёр орны харилцааны асуудлуудыг сонирхож байгаа байх. Хамгийн гол нь энэ сард хийх гэж байгаа БНХАУ-ын дарга Си Зиньпиний төрийн айлчлал та бүхний анхаарлын төвд байгаа байх. Ингээд та бүхэнд асуух боломж олгоё.
Сэтгүүлч: -Таны энэ өдрийн амгаланг айлтгая. Та цаг зав гаргаж манай сэтгүүлчдийн төлөөлөгчдийг хүлээн авч ярилцлага өгч байгаад баяртай байна. Энэ онд Монгол-Хятадын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 65 жилийн ой тохиож байна. Энэ хугацаанд манай хоёр орны хамтын ажиллагаа зогсолтгүй, тогтвортой хөгжиж ирлээ. Бас хоёр орны харилцаа хамгийн их хөгжиж байгаа сайхан үе ирээд байна. Бүх салбарын хамтын ажиллагаа өргөжиж ирсэн. Хоёр орны хооронд дээд хэмжээний харилцан айлчлал нэмэгдэж байгаа нь стратегийн түншлэлийн харилцаанд сайн суурь болж байна. Төрийн тэргүүний хувьд та хоёр орны стратегийн түншлэлийн харилцааг хөгжүүлэх талаар ямар бодит саналтай байна вэ. Ямар тодорхой арга хэмжээ авах вэ? Баярлалаа.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: – Монгол Улс нь БНХАУ-тай анхлан дипломат харилцаа тогтоосон, БНХАУ-тай хиллэж буй орнуудаас хамгийн урт хугацаанд дипломат харилцааны түүхтэй явж ирсэн цөөхөн орны нэг гэж хэлж болно. Сая тэмдэглэж хэлснээр 65 жил болж байна. Монгол Улс БНХАУ-тай стратегийн түншлэлийн харилцааны түвшинд  харилцаагаа бүх талаар өргөжүүлэн хөгжүүлэхийн төлөө сүүлийн жилүүдэд ажиллаж ирсэн. Одоо БНХАУ-ын дарга Си Зиньпиний айлчлалын үеэр стратегийн түншлэлийн харилцаагаа иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа болгон өргөжүүлэх бэлтгэл ажлыг хийж байна. Стратегийн түншлэлийн харилцаа гэдгийг бид ойлгохдоо энэ харилцааны онцлог нь хоёр ард түмний язгуур эрх ашигт нийцсэн харилцаа гэж ойлгодог. Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа гэдэг бол энэ харилцааг агуулгын хувьд улам баяжуулж байна гэж ойлгож болно. Энэ чиглэлд би таван зүйл харж байгаа.
Иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа гэдэг утгыг авахад, нэгдүгээрт, харилцан итгэлцлийг улам нэмэгдүүлэх чиглэлд бид ажиллах нь ээ. Хоёрдугаарт, хоёр орны аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа өргөжих нь ээ. Гуравт нь, дамжин өнгөрөх тээвэр болон дэд бүтцийн талаар ярьдаг асуудалд маш том ахиц дэвшил гарах нь ээ. Дөрөвт нь, олон талт хамтын ажиллагааны агуулга, хэлбэр улам баяжих нь ээ. Тавд нь, хоёр орны хоорондын худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа харилцан ашигтайгаар шинэ шатанд гарах нь ээ.
Саяын хэлсэн энэ чиглэлүүдээр тодорхой гэрээ, хэлэлцээрүүдийг Си Зиньпин даргын  айлчлалын үеэр байгуулна гэж итгэж байгаа.
Сэтгүүлч: -Өнөөдрийн байдлаар хоёр улсын стратегийн түншлэлийн харилцааны гол тулгуур нь худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа болж байна. БНХАУ нь 10 гаруй жилийн турш Монгол Улсын хамгийн том хөрөнгө оруулагч улс төдийгүй гадаад худалдааны томоохон түнш байсаар ирлээ. Манай хоёр улс гадаад худалдаа, эдийн засгийн салбарт харилцан ашигтай хамтрахаас гадна нэг нэгийнхээ сул талыг нөхөх бүрэн боломжтой юм. Энэ үүднээс БНХАУ нь Монгол Улстай гадаад худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны салбарт харилцан ашигтай хамтдаа тэргүүлж ажиллая гэсэн саналтай байгаа. Үүний хүрээнд БНХАУ-ын томоохон аж ахуйн нэгжүүд Монголын хөрөнгө оруулалтын орчин, эдийн засгийн бодлогыг анхаарч байна. Си Зиньпин даргын айлчлалтай холбоотойгоор та хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны түвшинг нэмэгдүүлэх болон томоохон хэрэгжих гэж буй төслүүд дээр хамтран ажиллах талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ. Мөн БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчид Монгол Улсын эдийн засагт хөрөнгө оруулалт хийх итгэлийг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Асуусан асуултад хариултын нэлээд хэсэг байх шиг байна гэж ойлгож байна. БНХАУ нь Монгол Улсын хувьд худалдааны болон хөрөнгө оруулалтын тэргүүлэх түнш орон юм. Үүнийг ойрын жилүүдэд эрс нэмэгдүүлэх боломж байгаа гэж бид харж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулах явдал бол Монгол Улсын худалдаа, эдийн засгийн бодлогын нэг гол чиглэл байгаа юм. Энэ чиглэлээр саяхан УИХ-аас тодорхой хууль, шийдвэрүүд гарсан. Цаашдаа ч бид хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжруулах талаар идэвхтэй ажиллана. Хөрөнгө оруулалт, худалдааны хувьд бид нар адил тэгш, харилцан ашигтай байх гэдэг зарчмыг голчилж баримтална.

Сэтгүүлч: – Си Зиньпин дарга хөрш орнуудтай найрсаг харилцааг хөгжүүлэхийг чухалчлан үздэг. Түүний санаачилсан элэгсэг, шударга, ашигтай, хүлээцтэй гэсэн дөрвөн үндсэн бодлогыг өөринй хөрш орнуудтай харилцах гадаад харилцааны үндсэн бодлого болгож баримталдаг. Монгол Улс болоод БНХАУ нь Зүүн хойд Азийн бүс нутгийг хөгжүүлэхэд харилцан ашигтай хамтран ажиллах сонирхолтой байгаа. Үүний хүрээнд хоёр улс нь Азийн итгэлцлийн өндөр дээд хэмжээний хурал болон ШХАБ-д идэвхтэй оролцож байна. Тус бүс нутгийн хамтын ажилагааг өргөжүүлэхэд манай хоёр улс цаашид хэрхэн нягт хамтран ажиллах боломжтой вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Хоёр орны бүс нутаг дахь харилцааны талаар Си Зиньпин дарга маш тодорхой томъёолж хэлсэн байгаа. Манай хоёр орны харилцаа нь энэ бүс нутгийн хамгийн эв зохицолтой харилцааны нэг болж чадсан гэж хэлсэн. Би энэ дүгнэлттэй санал нэг байгаа. Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн харилцаа, ялангуяа Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаар гаргаж байгаа Монгол Улсын санаачлагыг БНХАУ-ын зүгээс дэмжиж байдагт талархаж байгаагаа энд бас хэлье.
Сэтгүүлч: -Та БНХАУ-ын дарга Си Зиньпинтэй олон удаа уулзаж найз нөхөд болсон байх аа. Түүний Монгол Улсад хийх албан ёсны айлчлалын үеэр ямар хүлээлттэй байгаа вэ. Мөн хоёр орны найрсаг харилцааны урт хугацааны хэтийн төлөв дээр ямар төлөвлөгөө байгаа вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: – Си Зиньпин дарга хоёр орны харилцааны асуудалд онцгой ач холбогдол өгч ихээхэн анхаарал тавьж байдагт би хувьдаа их баяртай байдаг. Өнгөрсөн оны есдүгээр сард Бишкект ШХАБ-ын уулзалтын үеэр тусгайлан уулзалт хийсэн. Мөн энэ оны тавдугаар сард Шанхайд болсон олон улсын хурлын үеэр Си Зиньпин дарга өглөөний цай тусгайлан барьж, хамт уулзаж, олон хүрээний сэдвээр бид ярилцсан. Си Зиньпин дарга хоёр орны харилцааны асуудалд маш их элэгсэг, чин сэтгэлээсээ асуудлыг шийдэх чиглэлийг барьж ханддаг.
 Энэ айлчлалын үеэр олон жил яригдсан томоохон гэрээ, хэлэлцээрүүд, манай хоёр улсын хоорондох, Засгийн газрын хоорондох гэрээ, хэлэлцээрүүдэд гарын үсэг зурагдана гэдэгт итгэж байгаа. Хамгийн гол нь манай улс далайд гарцгүй улс гэдгийг та бүхэн сайн мэдэж байгаа. Тийм учраас дамжин өнгөрөх тээврийн асуудал их чухал. Дамжин өнгөрөх тээвэр, төмөр замын харилцаа, далайн боомттой холбоотой хоёр орны Засгийн газар хоорондын гэрээ, хэлэлцээр их амжилттай болж, зурагдах шатандаа явж байгаад баяртай байна. Си Зиньпин даргын айлчлалын үеэр энэ хэлэлцээрүүд зурагдана гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна.
Мөн эрчим хүчний үйлдвэрлэл, нүүрс болон ашигт малтмалын салбар, дэд бүтэц, соёл, хүмүүнлэгийн салбарын чиглэлээр тодорхой гэрээ, хэлэлцээрүүд хийгдэнэ гэж итгэж байгаа. Бас манай хувийн хэвшлийнхний хооронд тодорхой гэрээ, хэлэлцээрүүд хийгдэж, тодорхой ажлууд эхлэх байх гэж найдаж байна.
Сэтгүүлч: -Ерөнхийлөгч та жирийн үед чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Чөлөөт цагаа мэдээж гэр бүлтэйгээ, хүүхдүүдтэйгээ өнгөрүүлдэг.
Сэтгүүлч: – Си Зиньпин даргын айлчлалын дараа ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин Монголд айлчлах гэж байгаа. Монгол Улс олон улсын хүрээнд их анхаарал татаж байгаа. Монгол Улс Хятадтай харилцах харилцаа, ОХУ-тай, АНУ-тай харилцах харилцааны талаар ямар бодлого баримталдаг вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: – Монгол Улс бол их өвөрмөц байршилтай орон. Монгол Улс нь БНХАУ, ОХУ-ын хооронд дангаараа, бүхлээрээ байрладаг, дэлхий дээр байгаа цорын ганц орон. Тийм учраас манай гадаад бодлогын үзэл баримтлалд хоёр хөрштэйгээ найрсаг харилцаатай байх нь Монгол Улсын гадаад харилцааны эн тэргүүний зорилт гэж томъёолсон байдаг.
Би Монгол Улсын хувьд хоёр үнэн байдаг гэж боддог. Бид нар хөрш улсууд. Энэ бол хөдлөшгүй үнэн. Хоёр дахь нь, хөрш улсууд учраас байнга бидэнд шийдвэрлэх асуудлууд гарч ирдэг. Тиймээс бидний үед гарч ирж байгаа асуудлуудыг бид аль болохоор ард түмнийхээ эрх ашигт, мөн хөрш орнуудынхаа тавьж байгаа эрх ашигт нийцүүлж шийдвэрлэхийн төлөө ажиллах ёстой гэж боддог.
Бусад улстай харилцах бодлогоо бид нар гурав дахь хөршийн бодлого гэж томъёолдог. Гурав дахь хөршийн бодлого гэдэгт хоёр хөрштэй харилцах харилцаанд ямар нэг сөргөлдүүлэх юм уу, аль эсвэл хоёр хөрштэй харилцах харилцаанд тэнцүүлэх гэсэн агуулга байдаггүй гэдгийг энд хэлэх нь зөв байх. Ер нь дэлхийн бүх улс орнуудтай ижил тэгш харилцах нь мэдээж Монгол Улсын өөрийнх нь бодлого гэдгийг та бүхэн ойлгох байх гэж найдаж байна.
Сая хариулсан хариултаасаа халиад хэлэхэд миний хувьд өнөөдөр БНХАУ-ын хэвлэл, мэдээллийн олон төлөөлөгчидтэй дангаар нь уулзаж байгаа бараг анхны боломж учраас асууж сонирхох зүйл байвал албан ёсоор хандсанаас гадна боломж олгоё гэж бодсон юм. Миний үндсэн мэргэжил сэтгүүлч учраас сэтгүүлч хүмүүс ийм боломжийг ашиглаад асуугаад авах юмсан гэсэн хүсэл, сонирхол байдгийг би үргэлж хүндэтгэхийг хичээж явдаг.

Сэтгүүлч : -Ойрын жилүүдэд Монгол Улсын худалдаа, эдийн засаг хурдацтай хөгжиж байгаад би маш баяртай байдаг. Монгол Улс үйлдвэрлэлийн талаар ямар бодлого явуулдаг вэ. Уул уурхайн бүтээгдэхүүн, тэр дундаа нүүрсний гүн боловсруулалтын тал дээр ямар үйл ажиллагаа явуулдаг вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: – Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлтөд сул тал байгаа. Бараг нэг салбар, уул уурхайн салбараас хэт их хамааралтай байгаа. Энэ хамаарлыг багасгах явдал бол бидний эдийн засгийн бодлогод барьж байгаа бас нэг гол зорилт. Үүнийг хийхийн тулд таны асуусан үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, эдийн засгийн орлогын эх үүсвэрүүдийг төрөлжүүлэх, олон болгох асуудал чухал байгаа. Бид БНХАУ-ын анд нөхөдтэйгээ уулзахдаа ч хэлдэг. Монголыг зөвхөн түүхий эд экспортлогч гэдэг байдлаар харж болохгүй. Энэ бол манай ард иргэдийн эрх ашигт нийцэхгүй байна. Ийм учраас Монголд байгаа байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуйн баялгийг бид боловсруулж, үйлдвэрлэж, нэмүү өртөг шингээж зах зээлд чанартай бүтээгдэхүүн нийлүүлэх нь Монголын эрх ашиг юм. Мэдээж Монголд бүх зүйлийг үйлдэрлэх боломжгүй. Гэхдээ тодорхой зүйлүүдийг үйлдвэрлэх, боловсруулах бүрэн боломж байгаа. Монголын энэ бодлогыг БНХАУ-ын зүгээс ойлгож, дэмжиж, хамтран ажилладагт бид нар талархаж байдгийг цохон тэмдэглэе.
Сэтгүүлч: -Ерөнхийлөгч та сая “Бид Аюулгүй байдлын хамтын ажиллагааны талаар тодорхой баримт бичигт гарын үсэг зурна” гэж ярьсан. Энэ хүрээнд тодорхой ямар чиглэлээр ажиллаж байгаа юм бол оо. Агаараас эсэргүүцэх талаар хамтын ажиллагаа явуулж байгаа юм болов уу?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаа гэдгийг бид Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн улс орнуудын дунд харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх гэдэг өргөн хүрээгээр авч ярьдаг. Монгол Улс бүс нутагтаа, ялангуяа Зүүн хойд Азид байгаа улс орнуудтай ямар нэгэн асуудал, зөрчилгүй хамгийн тааламжтай харилцаатай орон. “Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдлын асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” гэдэг санаачилгыг ноднин жилээс эхэлж дэвшүүлж ажиллаж байгаа. Зүүн хойд Азийн аюулгүй байдал гэж юуг хэлэх, үүнийг яаж хангах талаар бид эрдэмтдийн дунд эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан. Мөн зарим орнуудын Засгийн газрын хүсэлтээр хоёр талын уулзалтыг зуучилж зохион байгуулсан. Иймэрхүү байдлаар Монгол улс Зүүн хойд Азийн орнуудын хооронд харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэхэд идэвхтэй оролцох боломжтой байгаа. Үүн дээр БНХАУ-тай стратегийн иж бүрэн түншлэлийг байгуулснаар энэ боломж улам нэмэгдэнэ гэж өргөн хүрээтэйгээр харж байгаагаа юуны түрүүнд хэлье. Манай хоёр орны хооронд цэрэг, батлан хамгаалахын болон аюулгүй байдлын, тусгай байгууллагуудын хооронд хамтын ажиллагаа өргөжиж байгаа. Гэхдээ ийм хамтын ажиллагаа аль нэг орны эрх ашгийн эсрэг чиглэдэггүй гэдгийг энд онцлон тэмдэглэе.

 Монголын Батлан хамгаалахын бас нэг хамгийн гол бодлого бол дэлхийн энх тайвны үйл ажиллагаа, энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцох чиглэлийг барьж ажилладаг.
Сэтгүүлч: -Та хэвлэл мэдээлэлд нээлттэйгээр Монголын УИХ-ын зарим нэг гишүүдийг зэмлэх, зарим үйлдлийг шүүмжлэх байдалтайгаар гарч байсан. Үүн дээр БНХАУ руу гаргах төмөр замын царигийн асуудал яригдаж байсан. Энэ талаар ямар бодлого баримталж байгаа вэ. Дээрээс нь БНХАУ-ын талаас “Торгоны зам” төсөл, Монголын талаас болохоор “Тал нутаг”, таван том хоолойг холбох төсөл хэрэгжүүлэхийг ярьж байгаа. Эдгээр нь хоорондоо уялдаа холбоотой юу?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: Монгол Улсын төмөр замын талаар төрөөс баримтлах бодлого их тодорхой байгаа. Монгол Улс байршлын хувьд Ази, Номхон далайн орнууд, Европ тивийг төмөр зам, дэд бүтцээр холбох голд нь байгаа ийм байршилтай юм. Азиас Европт хүрэх хамгийн дөт зам Монголоор дайрч өнгөрч байгаа. Үнэхээр энэ салбарт Монгол, Орос, Хятад гурван улсын хувьд асар их том өргөн боломж байна. Энэ боломжийг бүрэн ашиглаж чадаагүй л байна. Манайд төмөр замын үндсэн нэг л цариг байгаа нь хуучин ЗХУ-ын стандартаар тавигдсан цариг байгаа. Монгол Улс хоёр хөрштэй учраас хоёр хөршийнхөө эрх ашгийг бодолцох ёстой. Хамгийн гол нь Монгол Улсын өөрийнх нь эрх ашиг байгаа. Үндсэн царигийн дагуу тавигдах цариг үндсэн царигтай холбогдохоор болбол манайд өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа царигаар төмөр зам холбогдох ёстой гэсэн бодлого байгаа. Хэрвээ уул уурхайгаас явж байгаа болон бусад замыг өөр царигаар тавихаар болбол Засгийн газар болон УИХ-аар оруулж шийдвэрлүүлэх боломж байгаа. Стандарт цариг гэгддэг БНХАУ-д мөрдөгдөж байгаа тэр царигаар байж болох юм гэж үзэж Засгийн газар дээр яриад, УИХ-д тодорхой асуудал оруулчихсан байгаа. Бид хоёр хөрштэй, хоёр хөрш маань төмөр замын өөр өөр царигтай учраас бид үүн дээр уян хатан бодлого явуулах нь зүйтэй юм гэсэн бодолтой байдаг. Энэ бодлого төмөр замын талаар төрөөс баримтлах бодлогод их тодорхой туссан байгаа. Бид нээлттэй, ямар нэгэн сүүдэр, дутагдлаа нуудаггүй системтэй учраас бидний хооронд, улс оронд яригдаж байгаа асуудлууд ард иргэдэд нээлттэйгээр хэлэлцэгдэж шийдвэрлэгддэг, хүн бүхэн өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлэх боломжтой. Ийм учраас энэ асуудлыг шийдэхэд бага зэрэг хугацаа алддаг тал байгаа. Хэдийгээр хугацаа алддаг ч гэсэн сайн ярилцаж байгаад шийдвэрлэх юм бол тэр шийдвэрийн хэрэгжих боломж нь баталгаатай, нийт хүмүүст ойлгомжтой байдаг нь бас нэг давуу тал гэж хэлж болно.
Торгоны замын санаачилга манай бүс нутгийнхны дунд идэвхитэй яригдаж, хэрэгжиж байгаа. Түүхээс авч үзэх юм бол Торгоны зам гэдэгт Монгол улс, Хятад улсын хувьд хамгийн их үүрэг гүйцэтгэсэн улсууд гэж боддог. Торгоны замын энэ төслийг Монгол, Хятад улсын оролцоогүйгээр төсөөлөх бараг боломжгүй гэж би хувьдаа бодож байгаа. Бид Хятад улстай 4710 км хил хуваалцаж оршдог. Гэтэл өнөөдөр төмөр замын хөгжил, хийн хоолой тавьж байгаа, авто замын хөгжил гээд Хятад улстай хөрш байгаа зарим нэг орнуудтай Монгол Улсын энэ чиглэлийн хөгжлийг харьцуулж харахад үнэхээр хоцорч яваа. Энэ чиглэлийн хөгжлийг идэвхжүүлэх шаардлага манай хоёр оронд үнэхээр байгаа. Манай хоёр орон үүнийг хийж чадна гэж би итгэж байгаа. Таван хоолой гэснээс энэ хоолойн бодлогыг бид шат дараатай, гэхдээ хамгийн боломжтой байгаагаас нь хэрэгжүүлэх ёстой гэж бодож байгаа. Хамгийн эхнийх нь төмөр замын асуудал. Мөн Монголд эрчим хүч үйлдвэрлээд бас экспортлох хоолой татах боломжтой.
Сэтгүүлч: -Монгол, Хятадын соёлын харилцаа амжилттай хөгжиж байна. Бид хөөмэй, уртын дууг хамтраад ЮНЕСКО-д бүртгүүлчихсэн байгаа нь маш сайхан хэрэг билээ. Хоёр улсын уламжлалт соёлыг хамгаалах талаар ямар нэгэн арга хэмжээ байдаг уу?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Ер нь уламжлалт соёлын өвийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлэхдээ хоёр талдаа мэдэгддэг, зөвшилцөж ярилцдаг, ийм механизм тогтооё гэж бид ярилцаж байгаа. Энэ чиглэлээр ажил явж байгаад бид баяртай байна.
Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ажилтнууд байгаа учраас дээрээс нь нэмж хэлэхэд Монгол Улсад бидний байнгын барьдаг зарчим байдаг. Улс орны дотоодын асуудлаар хүмүүс, ард иргэд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллага ч гэсэн санал бодлоо ямар нэгэн хориг саад байхгүйгээр чөлөөтэй илэрхийлэх боломжтой. Харин гадаад бодлого дээр улс орон тууштай нэгдмэл байр суурьтай байх ёстой. Сүүлийн жилүүдэд Хятад улсад, ялангуяа зарим нэг вэб сайтуудаар Монгол Улсын бие даасан байдал, мөн түүхтэй холбоотой асуудлаар гуйвуулсан мэдээллүүд, баримт бичгүүд, бичлэгүүд нэлээд гарч байна. Бид энэ байдлыг боломжийн хэрээр харж, ажиглаж судалж байгаа. Хятад улсад хэвлэл мэдээлэл, вэб сайтын үйл ажиллагаа, хэвлэн нийтлэх үйл ажиллагаа хатуу хяналттай байдгийг бид сайн мэднэ. Түүхэн үйл явцыг гуйвуулсан байдлаар бичих, түүнийг ялангуяа ирээдүйн, өнөөдрийн үйл явцуудтай холбогдуулж янз бүрийн дүгнэлт хийх нь хоёр орны ард иргэдийн дунд, бидний хамгийн гол эрмэлзэж байгаа ард иргэдийн итгэлцлийг бэхжүүлэхэд тус болохгүй байгаа гэдгийг энд хэлье гэж бодсон юм.
Бас нэг зүйлд санаа зовж байгаагаа хэлье гэж бодсон юм. Си Зиньпин даргын зүгээс хуулийг чанга хэрэгжүүлэх, авлигатай тэмцэх, мөн төрийн албаны зүй бус хэрэглээг багасгах чиглэлд явуулж байгаа бодлогыг би хувьдаа дэмждэг. Би ч гэсэн Монгол Улсад энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг тууштай явуулахыг хичээдэг. Гэхдээ бид хил дамнасан, улс төрийн хүрээнд гаднаас орж ирж байж магадгүй авлигын асуудал дээр хоёр талаас анхаарах цаг болсон гэж бодож байна.

Дараачийн бас нэгэн асуудал бол БНХАУ-аас ажиллах хүчин, иргэд орж ирж ажилладаг. Энд Монгол Улсын хууль тогтоомж зөрчигдөх явдал бий. Үүн дээр аль ч орон хууль тогтоомжоо хэрэгжүүлэхийн төлөө ажилладаг. Үүнийг ойлгож хамтарч ажиллаж байгаа, ажиллана гэдэгт би итгэж байгаагаа хэлэх нь зөв байх.
Сэтгүүлч: -Монголд ирээд хэдэн өдөр болохдоо Монголын аялал жуулчлалын талаар анзаарлаа. Монгол Улс гадаадын жуулчдыг илүү татах ямар бодлого явуулж байгаа вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Аялал жуулчлал бол Монгол Улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулах боломжтой чухал салбарын нэг юм. БНХАУ-ын иргэд бол дэлхий дээр хамгийн их, олон тоогоороо аялж жуулчилдаг хүмүүсийн нэг. Энэ чиглэлд байгаа боломжийг ашиглаж, улам өргөтгөж ажиллаасай гэж би үнэхээр боддог. Далайд гарцгүй орны хувьд мэдээж агаарын харилцаа маш чухал. Энэ чиглэлд агаарын харилцаагаа хөгжүүлэх талаар идэвхитэй ажиллаж байгаа. Мөн БНХАУ-тай ч гэсэн гэрээ хэлцэл байгуулан ажиллаж байна. Монголын ард түмний ёс заншлыг хүндэтгэдэг, Монголын байгалийн сайхныг үзэх, Монголын ард түмний ёс заншлын өвөрмөц байдлыг үзэх гэсэн хүн бүхэнд Монгол Улс нээлттэй гэдгийг энд хэлье.
Сэтгүүлч: -Өнөөдөр тантай уулзаж байгаа, мөн таныг өмнө нь сэтгүүлч байсан гэдгийг сонсоход маш таатай байна. Хүн болгонд асуулт асуух боломж олгож байгаад талархаж байна. Энэ бол бидэнд үзүүлж байгаа маш том хүндэтгэл юм. Та сая хэллээ. Хоёр улсын ард иргэдийн дунд зарим нэг үл ойлголцох байдал байгаа нь зарим нэгэн байдлаар бие биеэ бүрэн ойлгохгүй, харилцаа дутмаг байгаагийнх болов уу гэж бодож байна. Ойрын жилүүдэд Хятадаас энэ хүрээнд Монгол Улсад, Улаанбаатарт Күнзийн танхим байгуулаад илүү олон хятад хэлтэй боловсон хүчнийг бэлтгэж харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэх талаар ажиллаж байна. Үүнтэй адилхан Монголын талаас энэ чиглэлээр ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа вэ?
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж: -Ер нь ард иргэдийн харилцан ойлголцлыг бэхжүүлэхэд Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үүрэг их чухал гэж боддог. Тиймээс Хятадын хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас аль болохоор олон хүн Монголд ирж, бодит байдлыг үзэж, хүмүүстэй уулзаж, ярилцаж, асуудлыг баримтад тулгуурлаж Хятадын ард түмэнд хүргээсэй гэсэн бодол байдаг. Улс төрд ч адилхан, жирийн хүмүүсийн харилцаанд ч адилхан, ам дамжсан янз бүрийн цуурхал төдийлөн үнэн байдаггүй. Яг уулзаад ярилцахад их олон зүйл ойлгогддог. Хамгийн гол нь бид сэтгэлдээ юмны сайн талыг харж, тэр харилцааг аль болох боломж байна гэж харж, түүнийг ажил болгохын төлөө л явах юм бол аль ч салбарын харилцаа бие биеэ хардах шаардлагагүй зөв байна. Монгол, Хятадын харилцааны талаар гол мэдээлэл өгдөг, гол хэвлэлийн байгууллагын хүмүүс энд байна. Би хувьдаа монгол хэлээр, англи хэлээр гарч байгаа та бүхний нийтлэл, энэ бүхнийг уншихыг хичээдэг. Сэтгүүлч хүний хөдөлмөр цаг наргүй хэцүү хөдөлмөр. Энэ ажлыг ийм өндөр түвшинд хийж яваа та бүхэнд талархаж, өнөөдрийн энэ боломж олдсонд баярлаж байна.
Би та бүхэнд өнөөдөр бяцхан бэлэг бэлдсэн. Өөрийнхөө зүүж байгаа  цагтай адилхан цаг өгье. Сэтгүүлчдэд цаг маш хэрэгтэй гэж бодож байна.
Манай хоёр орны ард түмний харилцан ойлголцлыг улам бэхжүүлэх, хоёр орны харилцааг улам идэвхжүүлэхэд та бүхний оролцоо их чухал шүү. Та бүхний үзэг хурц байж, үзэл санаа цагаан байж, та бүхний ажил амжилттай байг гэж ерөөж байна.
Би 1989 оны сүүлчээр улс төр, нийгмийн амьдралд их идэвхтэй оролцож эхэлсэн. Тэр үеэс хойш БНХАУ-ын олон удирдлагуудтай уулзаж ярилцах сайхан боломж гарч байсан. Надад бол олон сайхан дурсамж байдаг. Гэхдээ Си Зиньпин даргатай тогтоосон уулзалт, чин сэтгэлээсээ хоёр орны харилцаанд ханддаг энэ хандлага үнэхээр онцгой гэдгийг энд хэлье. Ингээд Си Зиньпин даргын энэ айлчлал үнэхээр амжилттай болно гэдэгт би бүрэн итгэлтэй байгаа.

Ажиа гэгээний санаачилгаар босгосон хүүхдийн эмнэлэг энэ сарын 28-нд нээлтээ хийнэ. Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн захирал Ш.Энхтөр удахгүй нээлтээ хийх  шинэхэн хүүхдийн эмнэлгээ бахдалтайгаар танилцуулж билээ.   Ажиа гэгээний санаачилгаар гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын чин сэтгэл хандиваар босч байгаа уг эмнэлгийн шил хаалга, цонх хүртэл өнөөгийн эмнэлгүүдийнхээс огт өөр байлаа. Шалны хулдаас нь хүртэл дуу чимээ  багасгадаг шидтэй байсан гээч. Хүүхдийн эмнэлэг төрөх газар, цэцэрлэг сургууль дутагдсан өнөө үед Ажиа гэгээн чухам л цагаа олж, хүүхдийн эмнэлэг босгохоор шийдэж, олон түмнийг хүмүүнлэгийн үйлст оройлон дуудсан юм. Түүнээс өөр хэн нэгэн бүхэл бүтэн эмнэлгийг ингэж хурдан босгож чадаа ч уу үгүй ч үү. Дэлхийн түвшинд хүрсэн хүүхдийн эмнэлгийн барилга Ажиа гэгээний буянаар ийнхүү сүндэрлэж байна. Хүүхдийн эмнэлэг босгох мөнгийг хандивлагчдын олонх нь гадаадад байгаа монголчууд байсан. Вашингтонд хандивын арга хэмжээ зохион байгуулах үеэр Ажиа гэгээний сэтгэлийг  хөдөлгөсөн нэгэн үйл явдал болсон аж. Долоон настай хүү мөнгөний гахайтай зоосны цуглуулгаа хандивлажээ.  “Миний мөнгийг эмнэлэг барихад явуулаарай” гэж жаалхүү захисан гэнэ. Тэр нь 47 доллар байж. Өөр нэг онцлох хандив нь шинэ хүүхдийн  эмнэлгийг цаашид авч явах Эх, хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний  төвийнхний хандив билээ. Тус эмнэлгийн 1000 гаруй ажилтан нэг өдрийн цалингаа хандивласан нь  18 сая  шахам төгрөг болж, хүүхдийн эмнэлгийн ажилд ихээхэн нэмэр болсон нь лавтай. Ажиа гэгээн 1998 онд  өөрийн нутаг Хөх нуураас улс төрийн асуудлаар дүрвэж Америкт ирсэн гэдэг.  “Тэгж зугтаж гарахдаа хоёр ачаанаас өөр юу ч аваагүй. Бид тавуулаа явсан. “Намайг барьчихвал яана, Хятадын Засгийн газар мэдчихвэл яах билээ” гэж санд мэнд л явсан даа. Америкт 15 дахь жилдээ амьдарч байна. Лам хүн болохоор элдэв ажил хийгээгүй ээ. Сүмдээ суугаад, ирсэн хүмүүст ном уншиж өгч, хурааж хуримтлуулсан мөнгөө буян хийхэд зориулж буй” гэж Ажиа гэгээн ярьжээ.   

Ажиа гэгээн  Хөх нуурын монгол. Эхээс 11-үүлээ. 1950 онд төрсөн хүн. “Хоёр настай байхад нь хүүг Гүмбүм хийдийн лам нар Ажиа гэгээний наймдугаар  дүрээр залсан гэдэг. Ажиа гэдэг нэрийн тухайд ийм.  “Манай баруун монголчууд аавыгаа ажиа гэдэг шүү дээ. Аав гэсэн утгатай нэр. Зонхов богдын аавын хойд дүр гэсэн үг” хэмээн гэгээнтэн өөрөө тайлбарлажээ.  Гэгээнээр тодруулсны дараа Гүмбүм хийдэд шавилж суужээ. “Аав ээж, ах дүү нар маань ч хамт явсан. Хоёр ч ах минь хийдэд сууж байлаа. Тэгээд 1958 он хүртэл ном бичиг сурсан. 1958 онд Монголд 1937 оны хэлмэгдүүлэлт болсонтой адил үйл явдал тэнд болоод сүм хийдийг хааж, лам хуврагуудыг барьж шоронд хийсэн. Миний багшийг, аавыг минь хүртэл шоронд хорьсон. Аав маань шоронд өөд болсон. Би хийдэд шавилж, лам хувцас өмсөх эрхгүй болж, Хятадын дунд сургуульд орж, улаан бүч зүүгээд, орос хэв маягаар хувцаслаж, орос хэл заалгаж байлаа” хэмээн хуучилжээ. 

1966 онд Соёлын хувьсгал эхэлж хэцүүхэн өдрүүд нүүрлэжээ. “Сүм хийдийг нурааж, бурхны номыг шатаасан. Лам нар алга болж, би 10 гаруй жил тариа тарьж амьдарсан. Багш нар маань тэр үед надад бурхны ном нууцаар зааж байлаа. Ном үзэж байна гэж мэдвэл шоронд хийнэ шүү дээ. Тэгж байгаад 1980 оноос Хятадад улс төрийн нөхцөл байдал бага зэрэг зөөлөрч, бурхан шашин сүм хийдийг дахин сэргээж эхэлсэн. Тэр үед бурхны шашны нэг холбоонд намайг даргаар томилдог юм. Засгийн газраас нь тавьдаг байлаа. Хэдэн жил тэнд суугаад, 1990 оноос Гүмбүм хийдийг дахиад сэргээж, долоон жил тэнд хамба лам байсан. Төвд, Монголд тэргүүн лам гурав л байдаг шүү дээ. Монголд Өндөр гэгээн, Төвдөд Далай богд, Банчин богд бий. Нэг нь таалал болчихвол нөгөөх нь хариуцан хойд дүрийг нь тодруулдаг ёстой. Тэгтэл Банчин богд 1989 онд гэнэт таалал болж, Далай богд хойд дүрийг залах гэж байтал Тянь Аньминд оюутны өнөөх айхтар бослого жагсаал болсон. Тэгээд Хятадад байдал хурцдаж, олон дарга нарыг хальж сольж, шоронд заримыг нь хорьсон. 

Банчин богдын хойд дүр тодруулах асуудлыг Далай богдтой холбоотой байж болохгүй гээд бүр хорьчихлоо. Тэр үед Банчин богдын хойд дүр хоёр болсон. Нэгийг нь Хятадын Засгийн газраас, нөгөөг нь Далай богдоос тэмдэглэсэн. Далай богдын тодруулсан хүнийг мэдээж олон нийт шүтнэ шүү дээ. Хятадын Засгийн газраас Далай богдын тэмдэглэсэн хүнийг ээж, аавтай нь сураггүй алга болгосон доо. Тэгээд намайг Банчин богдоор тодруулсан тэр хүүхдийн багш бол гэж тулгасан. Би багш болохгүй гээд нутгаасаа зугтаж, Америкт ирсэн учир ийм” хэмээн Ажиа гэгээн хэвлэлд ярьжээ. Түүний туулсан хэцүү бэрх амьдралын түүхийг өгүүлсэн “Цагийг бэлгэдэгч наран чөлөө” ном монгол хэлээр хэвлэгдэн гарсан буй. Ээж нь бие шалтгаантай болсныхоо дараа зөнтэй зүүд зүүдэлснээ хэнд ч хэлэлгүй хав дарж, хожим хүүдээ ярьсан гэнэ. Зүүдэнд нь зуны дэлгэр цагт гэр бүлээрээ байж. Аадар борооны үүл хуралдаж, тэнгэр харанхуйлав гэнэ. Цахилгаан цахиж, тэнгэр их дуугаар нүргэлэн дуугарахад  түүний өмнө тэнгэрийн луу үзэгдэж, хар дарсан зүүднээс сэрээжээ. Тэгэхэд бие давхар эмэгтэй “Надад маш чухал хүн заяах нь” гэж зүүдээ өөрөө тайлжээ.  Хойд дүрийг тодруулах эрлийнхэн манай үүдийг татахад тэр зүүднээс үүссэн баяр баясгалан дахин надад төрсөн” гэж ижий нь хэлсэн юм байж.     

Б.Эгшиглэн  

АТГ-аас өнгөрсөн долдугаар сарын 29-нд буюу мягмар гаригийн орой Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Л.Гансүхийг бусад гурван хүний хамт баривчлан Төв аймгийн урьдчилан хориход хоёр сарын хугацаатайгаар саатуулсан билээ. Түүний өмгөөлөгч Л.Цэндсүрэн “Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлыг хариуцан хийхдээ албан тушаалаа урвуулан ашиглаж 3.6 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан байж болзошгүй хэмээн сэжиглэж байгаа хэмээн хэвлэлээр худал мэдээлэл өгөөд байна.  Засгийн газар “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхдээ нэг ч төгрөг төсвөөс гаргаагүй. Мөн “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөрт Засгийн газар гарын үсэг зурснаас Л.Гансүх гэдэг хүн ямар ч шийдвэр гаргах эрхгүй. Энэ хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг хариуцсан болохоос ямар нэгэн хөрөнгө мөнгө гаргах эрх мэдэл энэ хүнд байгаагүй. Мөн нэг тонн нь 200 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан нүүрсийг “Нүүрс” хөтөлбөрийн хүрээнд гэр хорооллынхон 80 мянган төгрөгөөр авсан.  Гэр хорооллынхонд дор хаяж 120 мянган төгрөгийн хямдралтай нүүрс олгох ажлыг хариуцаж ажилласных нь төлөө ингэж хэлмэгдүүлж болохгүй” хэмээн тайлбар хийж байсан билээ. 

Тэгвэл Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Л.Гансүх өчигдөр Төрийн гурван өндөрлөг, зарим гишүүдэд хандан захидал бичсэн байна. Нууцын зэрэглэлтэй уг захидал нь 20 орчим хуудас гар бичмэлээс бүрдсэн бөгөөд захидалд олон чухал зүйлс бичигдсэн байх магадлалтай юм. Уг захидал “АТГ-аас намайг шалгаж байгаа. Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд охиныхоо нэр дээр компани байгуулж хэдэн тэрбум төгрөг хувьдаа завшсан гэсэн нь ор үндэсгүй. Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөхөд тийм эрх мэдэл ч байхгүй” гэсэн утга бүхий үгсээр эхэлж байгаа гэнэ.

Үлдсэн хуудсуудад ямар зүйл бичигдсэн нь нууц хэвээр байна. Ямартай ч Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг АТГ-ын мөрдөн байцаагчийн шийдвэрийг үл тоон, УИХ, Засгийн газрын гишүүн, Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинтэй хамт Төв аймаг дахь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх албаны Цагдан хорих байранд очиж 2014 оны долдугаар сарын 31-ний өдөр Л.Гансүхтэй уулзсан гэх маргаан намжиж амжаагүй байхад Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөхөөс ийнхүү захидал иржээ. Ямартай ч уг захидалдаа “Нүүрс” хөтөлбөртэй холбоотой асуудалд холбогдолгүй гэдгээ мэдэгдсэн бололтой.

Ленин тэргүүтэй большевикууд “Монголд хувьсгалд хийх нь Хятадад хувьсгал хийх эхний шат, Хятадын хувьсгал нь дэлхийн хувьсгалын тал” нь гэж онцгой ач холбогдол өгч байжээ. Тэгээд бүүр 1919 оны сүүлчээр Москвагаас “тусгай төлөөлөгч, мэргэжлийн хувьсгалч” томилон Хүрээнд ирүүлэв. Нийслэл хүрээнд “Оросын хувьсгалчдын хороо” байгуулж, 20 гаран гишүүнтэй болсноо төв рүүгээ мэдэгджээ. Оросын хувьсгалт хороо буюу коминтерний салбар зөвлөл, Монгол дахь улс төрийн намуудаас Данзан тэргүүтэй түшмэдийн бүлэг, Бодоо тэргүүтэй сэхээтний бүлгийг шууд удирдлагаар хангаж байсан байна. “Ардын нам”-ыг яах аргагүй анхнаас нь орос технологийн дагуу байгуулж цаашлаад Эрхүүд байгуулагдсан коминтерний зөвлөлтэй холбоо тогтоож өгчээ. Улмаар хилийн цаана Ардын нам байгуулах, түр Засгийн газар байгуулах, Хиагт хотыг байлдан эзлэх, улмаар Нийслэл хүрээг эзлэх хүртэл бүхнийг Оросын хувьсгалчдын технологиор явуулсан байдаг юм. Оросын Дотоод яамныхан болон хувьсгалт хорооны шууд удирдлагаар Хүрээний ба консулын “хоёр бүлгэм” нийлж хурал хийж, тамгатай болж, бичиг сачиг гаргасан түүхийг бид мэднэ. Түшмэдийн нам гэгдэж байсан Данзангийн бүлгийг Бодоогийнхон тийм ч сайнаар хүлээн аваагүй төдийгүй Бодоо, Данзан хоёрын хожмын зөрчлийн эх үүсвэр орос хувьсгалчийн зохион байгуулсан Хүрээний ба консулын хоёр бүлгэмийг хүчээр нийлүүлсэн механик нэгдлээс гарсан байж болох юм. Хүрээний ба Консулын хоёр нам нийлэхэд аль алинд нь орос хүмүүс мэргэжлийн хувьсгалчид ажиллаж байсныг судлаачид нотолжээ. Гэвч тэр үеийн Оросын Дотоод яамныхан мэргэжлийн хувьсгалч нар хэдийд, хэдүүлээ, ямар зорилгоор орж ирсэн, Монголын хувьсгалчдыг шууд зохион байгуулалт удирдлагаар хангасны цаад бодлого юу байв гэдгийг судлаагүй. Хүрээнд 1919 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулсан улаан Оросын мэргэжлийн хувьсгалчид МАН-ыг шууд зохион байгуулж, удирдлагаар ханган Москвагаас цэрэг гуйх бичиг үйлдүүлэн Ардын намынхныг дагуулаад хойшоо явсан гэж ойлгож болно. Оросын улаан намын холбоотон Хятадын ардын намын цэрэг Монголын нийслэл Хүрээг эзэлсэн цаг үе. Гамин цэргүүд Богд хаант Монгол Улс, тэр дундаа эх орон тусгаар тогтнолынхоо төлөө тэмцсэн монгол хувьсгалчдын хувьд хамгийн аюултай дайсан байсан. Харин коминтерний хувьд гамин цэрэг, түүний удирдлага улаан намын мөн нэг номерын холбоотон байсан юм. Тийм учраас гамингууд Богд хааныг шоронд хийж, Манлай баатар Дамдинсүрэн тэргүүтэй эх орончдыг тамлан шүүж байхад улаан талыг баримтлагч оросууд Нийслэл хүрээнд үйл ажиллагаагаа саадгүй явуулж байсан юм. Тэд Ардын намынхныг ивээлдээ аван хамгаалж, хил давуулж авч явсан байдаг. Хүрээг эзлээд байсан гамин цэргийн эрхтнүүд Монголын эрх баригчдыг Япон, Оросын цагаан намын цэрэг, Өмнөд Монголын ноёдтой харилцаа тогтоох, хүрээнд Монгол цэрэг бослого гаргахаас болгоомжилно уу гэхээс улаан оростой Ардын намынхны холбоо тогтоох оролдлогыг хориглохгүй байсан. Тэгэхээр Ардын намын анхны долоог хятадууд сэжиглэн, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын толгойг авчирч өгсөн хүнд арван мянган лан өгнө гэж зарлан явсан нь бас л кино түүх байсан юм шиг. Нийслэл хүрээнд Бароны цэрэгт бут цохиулаад хойшоо зугтаасан гамин цэргийн эрх баригчдыг Монголын хувьсгалын төлөөлөгчид тэр нэг өдөр хүлээн авч, уулзаж байсан юм. Эрхүү дэх Оросын консул О.Макстеник өөрийн байрандаа хүлээн авч хундага өргөсөн сонин түүх ч байдаг юм. 1920 он гэхэд Оросын большевик намынхан Хятадыг дэлхийн хувьсгалд татан оруулах төлөвлөгөө боловсруулан, аль хэдийнэ харилцаа тогтоож Монголын Хүрээг Хятадтай харилцах “Төв” болгосон байжээ. Тийм ч учраас Хятадын Гоминдоны нам, Монголын Ардын нам хоёр адилхан “Ардын нам” гэсэн утгатай үг байх нь дорно дахины ард түмний сэтгэл зүйд нийцнэ гэж коминтернийхэн тооцоолж байжээ. 

Мөн Монгол Ардын намыг Өмнөд Монголын ардын намаас ялгахын тулд “Гадаад Монголын Ардын нам” гэсэн тодотголтой байгуулахаар ярилцан, гадаад Монголын Ардын намын тангарагийн бичгийг гаргасан байдаг. Тэгэхээр Нийслэл хүрээнд “Ардын нам”-ыг анхнаас нь улаан Оросын Хүрээн дэх хувьсгалт бүлгэм өлгийдөн авч бойжуулан, Хятадад дэлхийн хувьсгал хийлгэхээр бэлтгэх гэж төлөөлөгчдийг нь Москва руу дагуулан морджээ. 1921 оны Ардын хувьсгал цаг хугацааны хувьд гайхамшигтай, цахилгааны хурдаар хийгдсэн байдаг. Монголын хувьсгалчдын түрүүч Орос руу 1920 оны долдугаар сарын эхээр тусламж гуйхаар гараад л жил бололгүй 1921 оны долдугаар сарын эхэн гэхэд улаан армийг, зэр зэвсэг, цэргийн сургагчдын хамтаар эх орондоо дагуулан ирсэн байдаг. Ердөө ганцхан жилийн хугацаанд хойшоо явсан долоохон хувьсгалч аль ч улсын түүхэнд байгаагүй гэрлийн хурдаар хувьсгалыг эхлүүлсэн нь ийм учиртай.

Ердөө долоохон хүн Орос руу яваад Ленинтэй уулзаад, Коминтерний хуралд суугаад, цэргийн сургууль төгсөөд, хилийн цаана МАХН-ыг дахин байгуулаад, бүр түр Засгийн газар байгуулаад Алтанбулагт цэрэг татаад, Хиагтад үүрлэсэн 10 мянган гаминг бут цохиод үлгэрт л байж болмоор гайхамшигт хувьсгалын түүхэнд бид өнөө хүртэл үнэмшдэг. Улаан оросууд хүртэл цэрэг зэвсгийн хүчээр Монголыг эзлэн авсан гэмт хэрэгт орно гэж дэлхийгээс болгоомжлон, Оросууд ийм жүжиг тавьсан.  Монголтой харьцалгүй завсарт нь буриадуудыг оруулж нарийн зохион байгуулсан юм. Улаан оросууд бүхнийг Оросын талын буриадуудаар дамжуулан хийж өөрсдөө ард нь нуугдаж байв. Үүгээрээ Москва Монголыг цэргийн хүчээр шууд эзлэн авч коммунист дэглэмээ тулган хүлээлгэсэн гэдгийг нотлох гэсэнгүй. Харин улаан орос, түүний дотоод яам Монголд мэргэжлийн хувьсгалч, алуурчдаа илгээсэн баримтыг олсноо бичих гэсэн юм. Оросууд Монголын нийслэл Хүрээг эзлэхэд том байлдаан болно гэж тооцоолон дэндүү их зэвсэг техник арми оруулсан байдаг. Нисэх онгоц хүртэл хоёрыг Монголын хувьсгалчдад өгснийг түүх гэрчилнэ. Зэвсгийн хүчээр том тулалдаанаар Монголыг эзлэн нийслэл Хүрээг авна. Коммунист Засгийн газар байгуулна. Засгийг авсны дараа хөрөнгөтнүүд, Чингисийн алтан ургийнхан, лам нарын устгал хийнэ гэж тооцоолсон. Улаан армийн түрүүчтэй цуг Оросын дотоод яамныхан болон зартай алуурчдын багийг явуулсан байв. 

Оросууд ар Монголын Ерөнхий сайдаар өөрийн хүнээ тавьж, бүх хяналтыг өөртөө авна гэж тооцсон. Гэвч Богд хаант Засгийн газар ямар ч эсэргүүцэл үзүүлэлгүй, харин ч найрсгаар хүлээн авч бууж өгсөн. Харин оросууд Ерөнхий сайдаар өөрийн бэлтгэсэн хүнээ тавьж чадаагүй. Гэхдээ Бодоо бол яах аргагүй Ардын намын анхны долоогийн нэг байсан. Монголчуудад Ерөнхий сайд гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх ганц хүн нь Бодоо байлаа. Харин Улаан оросууд мэргэжлийн алуурчдаа Бодоогийн Засгийн газрын сайдуудын зөвлөхөөр тавьжээ. Ар Монгол дахь хувьсгалыг Москвагаас Чечерин удирдаж, Консул О.Макстников, А.Черпанов, Б.З.Шумяцкий нар голлон Хятад, гадаад Монголын асуудлыг хариуцаж байлаа. Э.Ринчино, Цэдэн-Иш, Жамболон, Баламсуу, Бадамжав, Ж.Цэвээн зэрэг Оросын буриадууд коминтернийг Монголтой холбож байсан түүхтэй. Москва дэлхийн хувьсгалын төлөө амь хайргүй тэмцдэг шалгарсан алуурчдаа Монгол руу илгээж байжээ. Монгол Улсад тууштай хувьсгалч, шалгарсан алан хядагч нараа илгээж байснаар нь Кремль Монголын хувьсгалд ямар ач холбогдол өгч байсныг хэмжиж болох мэт. Москва дотоод яамны анхны 36 зөвлөх сургагч нараа, Монголын хувьсгалд зориулагдах зэр зэвсэг Чита хотод ирсэн өдөр Монгол руу оруулсан байна. Зөвлөх, сургагч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч нарыг Монгол Улсын Засгийн газраас биш коминтерн бодлого, шууд удирдлагаар хангана. Заримынх нь нэрийг дурдваас: 

И.П.Сорокин: Зөвлөлтийн Дотоод яамны туршлагатай мөрдөн байцаагч. Бодоо, Чагдаржав зэрэг сайд нарыг  мөрдөн байцааж байсан. Дараа нь Дотоод хэргийн ардын комиссарантын орлогчоор дэвшин ажилласан байдаг. 

И.А.Сороковиков: 1920 оны тавдугаар сарын сүүлч, зургадугаар сарын эхээр Монголд ирсэн. Намын бүлгийг төлөөлөн Бодоо, Х.Чойбалсан, Дугаржав, Жигмэддорж нартай уулзсан. Зөвлөлт Орос руу төлөөлөгчөө явуул гэдэг үүргийг Монголын хувьсгалчдад өгч байсан. Сороковиков Монголын хувьсгалчидтай уулзахдаа Оросоос гадаад Монголын Ардын намд зэвсэг өгнө гэдгийг амласан боловч зэвсгийн тоог урьдчилан хэлээгүй байна. Харин Монголд оруулах улаан армийн цэрэг ба зэвсгийн тоог бүр Москва хүрч байж тодорхой болгожээ. 

Я.Г.Блюмкин: Зөвлөлтийн тагнуулчдын албыг үндэслэгчдийн нэг. Пролетарийн хувьсгалын нэрт алан хядагч, Троцкийн хувийн нарийн бичгийн дарга бөгөөд хувийн хамгаалалтын албаны дарга байсан. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Держенскийн “эрх дүү” гэгддэг. 1918 оны долдугаар сарын 6-нд Германы элчин сайд гүн Мирбахыг өргөөнд нь буудан хороосон амжилтаар дэвшсэн. Колчакийн амийг хороох ажиллагааг зохион байгуулсан. Унгерний эсрэг тэмцсэн улаан армийн 61 дүгээр бригадын командлагч, Оросын яруу найрагчидтай холбоотой байсан. Сергей Есининий аллагад сэжиглэгддэг. Ререхтэй хамт Монголд ламын дүрээр анх ирж байсан. 1922 онд Далай лам, Банчин богд хоёрыг эвлэрүүлэх ажиллагааг удирдсан, 1926-1927 онд Монголын аюулаас хамгаалахын ерөнхий сургагчаар ажиллаж байгаад зөвшөөрөлгүй буцсан. Троцкийн хамсаатан гэгдэж буудуулсан. Монголд Штенкин жанжны амийг хороосон. 

Г.Г.Ягода: Я.Свердловын ойрын садан. Оросын аюулаас хамгаалахын нэрт мөрдөн байцаагч, шалгарсан алан хядагч, Зөвлөлтийн Дотоод яамны дэд сайд байсан. Улс төрийн хэрэгтнүүдэд цаазын ял хэрэглэх хуулийг хэрэгжүүлдэг. Зиновьев, Каменев нарын ялыг гүйцэтгэсэн. Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн захирал бөгөөд Монголын аюулаас хамгаалах байгууллагыг хариуцсан ерөнхий сургагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

К.К.Батурин: Оросын аюулаас хамгаалахын ахлах мөрдөн байцаагч, сургагч. Монгол дахь улаан армийг хариуцсан ардын комиссарантын төлөөлөгч, Д.Сүхбаатарын гурван зөвлөхийн нэг. 1921-1922 онд Монголын цэргийн яамны тагнуулын газрын анхны даргаар даргаар ажиллаж улмаар дэвшин Москвад ардын комиссарантын газар очсон. Тууштай алан хядагч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч.

Харти Кнуков: Халимагийн тусгай хорооны залхаан цээрлүүлэх үүрэг гүйцэтгэгч. Дотоод яамны мөрдөн байцаагч, Дамбийжаагийн аллагыг гүйцэтгэсэн. Яруу найрагч, ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, тууштай алан хядагч.

И.М.Майский: Оросын Гадаад яамны дэд сайд, онцгой комиссын тусгай үүрэг гүйцэтгэгч. Хятад, Монголыг судлаач, ардын комиссарын орлогч, Эрхүүгийн цэргийн сургуулийн сургагч багш. Монголд хүн амын тооллого явуулах ажлын хэсгийг ахалж байсан. Эрдэмтэн, Монгол цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарын багш.

Л.М.Карахан: Оросын Дотоод яамны онцгой комиссын орлогч, Коминтерний гуравдугаар интернационалийн их хурлын тэргүүлэгч, Держенский нарын их ойрын хүн. Дундад Азид онцгой үүрэг гарамгай гүйцэтгэсний учир Москвад дэвшин ажилласан. 1921 онд АДБНУ, Монголд, 1922-1923 онд ЗХУ-ын Гадаад яамны Ази, дорнод хэлтсийн дарга, 1923-1925 онд Хятадад элчин сайд байхдаа Монголын асуудлыг хариуцаж байсан. Монголын хувьсгалчдад Москвагаас зэр зэвсэг олж өгөх ажилд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Буриад монголчууд “Хар хаан” гэж хүндлэн дууддаг байсан нэгэн.

Б.З.Шумяцкий: Сибирийн цөллөгт “Гулаг олтриг”-ийн шоронгийн жирийн хуягаас эхлэн дэвшсэн хүн. Тууштай хувьсгалч. Ардын дайсантай эвлэршгүй тэмцэгч, Эрхүүгийн коминтерний штабын дарга. Зөвлөлт Орос улсын V армийн цэргийн зөвлөлийн гишүүн, Зөвлөлт Орос улсын гадаад хэргийн ардын комиссарантын Сибирь ба Монголыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгч, Коминтерний алс дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын удирдагч, Монголын хувьсгалыг зохион байгуулагчийн ажил хийж явжээ. Бодоог Ерөнхий сайдынх нь ажлаас халсныг ч, дахин баривчилсныг ч, Бодоо, Чагдаржав нарыг онц хэрцгийгээр байцаан буудан алсныг ч гардан зохион байгуулагч удирдагч нь Шумяцкий, гүйцэтгэсэн нь Д.Сүхбаатар байжээ. 

Энэ мэтчилэн Монголд ажиллаж байсан коминтерний төлөөлөгчид, алан хядагчид, мэргэжлийн хувьсгалчид, дипломатууд зөвлөхүүд, сургагч нарыг тоочоод барахгүй.

-К.А.Найман цэргийн тагнуул.

-Л.М.Летте шадар сайдын зөвлөх

-Э.Ринчино намын даргын зөвлөх

-П.И.Летвенцив мөрдөн байцаагч

-В.А.Хува. Д.Сүхбаатарын зөвлөх

-Н.М.Люборский Ерөнхий сайдын зөвлөх

-Н.И.Преобратенский мөрдөн байцаагч

-В.Г.Писаров мөрдөн байцаагч

-А.М.Ленский сургагч гээд Монголын дотоод хэрэгт оролцсон Оросын алан хядагчдын нэрс цааш үргэлжилнэ. 

Зөвлөлт Орос улс 1919-1920 оны үед дундад Ази, Туркмен зэрэг улсад залхаан цээрлэл, аллага хядлага явуулж гарамгай гавьяа байгуулсан голдуу дотоод яам цэргийн шугамаар бэлтгэгдсэн алан хядагч нараа Монгол мэт чухал газар томилж байжээ. Мөн тэр Эрхүү хот дахь цэргийн 2-6 сарын курст алан хядагч бэлтгэх дотоод яамны курст байсан байна. Тус курсийг сайн төгссөн хэн боловч улаан арми, коминтернд алба хаах цалин авах төдийгүй буу зэвсгээр хангагдана. Мөн коминтерний хуулиар шийтгэгдэнэ. 

Коминтерний хууль гэдэг нь коминтерн дэлхийн хувьсгалын төлөө байгууллага учраас энэ хувьсгалын төлөө амь биеэ зориулна. Хэрвээ урвасан тохиолдолд аль улсын иргэн хэн байх нь хамаагүй нэг хуулиар шийтгүүлнэ. Коминтернд элсэхэд тангараг өргөж байжээ. Эрхүүд байдаг цэргийн ийм сургуулийг Монголын хувьсгалчдаас Х.Чойбалсан, Д.Сүхбаатар нар төгсч тангараг өргөн, цалинтай ажилд орсон Оросын алан хядагчид Монголд ажиллахдаа яргаллыг Монгол Улсын Ерөнхий сайд Бодоо, Монгол Улсын тэргүүн шадар сайд Чагдаржав нараар эхэлсэн байдаг юм.