Category: онцлох-нийтлэл

“Сониноор сайдыг, ялааг ч алж болдог” гэдэг үг зууны тэртээ хэрэгжиж байсан түүх цөөнгүй. Ардын хувьсгалын анхны долоогийн нэг Бодоог Ардын засгийн анхны Ерөнхий сайдын албыг хашаад хагас жил болоогүй байхад коминтерний алуурчид тэдний сургагч нар янз бүрээр оролдож эхэлжээ. Сонинд шүүмжлэх, худал гүтгэлэг тараах, өөр ажил санал болгох, шалтгаангүй буруутгах, намаас дарамтлах, зохиомол хэрэг үүсгэх, айлгах, сүрдүүлэх, ажлаасаа халагдах өргөдлийг өөрөөр нь бичүүлэх, өөрийгөө илчлэх, найз нөхдөө илчлэх, тагнах, янз бүрийн хүнээр элдэв бичиг, цаас өгүүлэх гээд төрөл бүрээр дарамталж ерөнхий сайдын ажлыг нь хийлгэхээ больжээ. Эхлээд  “Уриа” сонин 1921 оны 11 дүгээр сарын 23-ны өдрийн дугаар 10-наас эхлээд Ерөнхий сайд Бодоог шүүмжлэн элдэв өнгөөр гүтгэж гарав.  “Монгол Америк хоёр улсын тухай” гэсэн гарчигтай том өгүүлэл нийтлэгдэв. Уг өгүүлэлд Бодоо сайд болбоос “хөрш” улсаасаа урваж хөрөнгөтний Америкийг санаархаж байна гээд гадаад бодлогын ийм алдаатай Ерөнхий сайдтай байж болохгүй” гэж зарлав. Бодоо АНУ-ын тагнуултай хоёроос гурван удаа уулзсан.  Хөрөнгөтний улстай улс төрийн харилцаатай болж, худалдааны гэрээ хийж бүр Америк руу төлөөлөгч явуулах талаар ярилцсан байна. Хаалган Хүрээ хоёрын хооронд Америкийн  худалдааны компанийн машиныг явуулах зөвшөөрөл өгсөн, алт олборлох эрхийг Америкт өгч эх нутгаа зарсан, Ерөнхий сайд Бодоог хэвлэлээр “ялт” хэмээн буруутгасан өгүүлэл гарчээ. Бодоо сайд хаалганд суух АНУ-ын Элчин сайд Сокобинтай олон удаа уулзсан нь ч үнэн,  худалдааны гэрээ байгуулах санал тавьсан ч үнэн.  АНУ-ыг Орос, Хятад, Япон болон дэлхийн бусад улстай дипломат харилцаа тогтооход зуучилж өгөх зэрэг олон асуудлыг ярилцаж байжээ.
Тун удалгүй МАН-ын “Уриа” сонинд Ардын засгийн Ерөнхий сайд “Богд хааны хишиг горилж явна” гэсэн доромжилсон өгүүлэл ч гарчээ. Уг өгүүлэлд “Ерөнхий сайд Бодоод Богд хаанаас хүрэн жинстэй малгай, эх дагинаас гайхамшигт хутга нэгийг шагнаж, Богдын багш Ёнзон хамба Бодоод баярын хадаг барьсан” гэж их л доромжлон шоолжээ.
Бодоо Ерөнхий сайдын тушаалд очсоноос хойш зэрэг жинс горилж, хэргэм тушаал хөөцөлдөх нь битгий хэл Манжийн хааны шагнасан ноёдын хэргэм зэргийг хэрэглүүлэхгүй болгосон Засгийн газрын тогтоол гарсныг ч мэдэлгүй ийм гүтгэлэг бичиж байгааг үзвэл их л холын хүн аягүй бол хилийн цаадах буриад хүн бичсэн буюу бичүүлсэн гэдэг нь хэнд ч ойлгогдоно.
Ерөнхий сайд Бодоо бээр жинс үл хадвал элдэв хэргийг чинь орхин одно гэж гурван настай хүүхэд шиг аягласныг Хүрээнд олон хүн түрхрэн ярьж байна гэж уг сонинд шүүмжилжээ.
Тус сонин Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг цааш нь бичихдээ “Бодоо сайд болчимгүй журамгүйн харгайгаар, хөнгөмсөг хөдөлж, зүй бус хэрэг өдүүлж, тангарагт нөхөр Данзанг гөрдөж гүтгэжээ. Бодоогийн өдүүлсэн энэ мэт хэрэг  явдал, аливаа дэлхий дахины тангарагт нөхдийн дунд гарах байтугай, хээрийн хулгай ийм хэргийг өдүүлэхгүй юм” гэх зэргээр зад шүүмжилжээ. Энэ өгүүллийг бичүүлсэн хүн нь намын дарга Данзан биш нь хэнд ч ойлгомжтой. Данзан бичүүлсэн бол Данзантайгаа тангараг тасарсан гэж бичихгүй. Гэхдээ энэ үед Ерөнхий сайд Бодоо, Ардын намын дарга Данзантайгаа муудчихаад байсан нь бас үнэн. Ер нь Бодоо, МАН-ын дарга гэгдээд байгаа Данзанд бүр эхнээсээ л  хувьсгалт нууц бүлгэмийг нийлүүлж коминтерний төлөөлөгчид анхны хурал хийлгэхэд л таагүй ханддаг байсан юм.  Харин одоогийн Бодоог оролдоод байгаа хэргийн эзэд бол Данзангаас арай дээгүүр байлаа. Хамгийн доод тал нь Буриадын Ринчино юм. Ринчино  Ерөнхий сайд Бодоогийн  зөвлөхөөр сар гаруй ажиллаад хөөгдсөн. Бодоо Ринчиног битгий эргэж ирээрэй гэж Орос руу нь явуулсан. Харин Ринчино Эрхүү орчихоод эргэж ирэхдээ коминтерний бүрэн эрхт төлөөлөгч болоод томорчихсон байв. Тэгээд Ардын намын дарга Данзангийн зөвлөх, цэргийн зөвлөлийн гишүүнээр  ажиллаж байсан байна.  Ерөнхий сайд Бодоо МАН-ын дарга Данзан, жанжин Сүхбаатар нарыг тоохгүй мөртлөө, Богд хаан, Богд хааны дотнын хүмүүс, ялангуяа шашны зүтгэлтнүүдтэй намынхнаасаа илүү ойр ажиллаж байлаа.  Тэгэхдээ “Уриа” сонин дээр бичээд байгаа шиг  Богд хаанаас, малгайн жинс залаа ч гуйгаагүй Дондогдулам хатнаас бэлэг болон хутга аваагүй байжээ.
“Уриа” сонин “Намын суртлыг бузарлагч” гэсэн гарчигтай өгүүллээрээ Ерөнхий сайд Бодоогийн ажил хэргийн болон хувь хүний нэр хүндийг нэгмөсөн унагаж чадсан юм. Ажилчин тариачны улаан намын суртал нь шашны олон мяндагтан нарын суртлыг халан ардын эрхийг дээдлэх ёстой байтал Ерөнхий сайд Бодоо нь Дамбийжаа тэргүүтэй шарын шашны том лам нарт мөргөн гуйж намын суртлыг бузарлаж байна. Бодоо нь ардын намын суртлыг огоорч Америк зэрэг улсын намын сурталд дагаар орон намын суртлыг бузарлаж явна. Бодоо сайд нь хурлын лам шиг Богд хаан, хатан Дондогдулам нарын хормойд явж улаан баадантай зүйл барин уулзаж учирсан нь тоогүй гэх зэргээр гүтгэлгийн нийтлэлдээ өгүүлжээ. Ерөнхий сайдын зөвлөхөөсөө халагдаж коминтерний онц бүрэн эрхт болсон Ринчино Ерөнхий сайдыг “Уриа” сониндоо  бичиж өс хонзонгоо авав. Тэр үед коминтерний алан хядагчдын гол арга нь л тухайн намын большевик сонин дээр төрийн томчуудын тухай шүүмжлэлт өгүүлэл гаргадаг. Дараа нь коминтерн тэр буруу сурталд идэгдсэн төрийн ажилтнаа шалгадаг хянадаг улмаар баривчилдаг байв. Баривчилсан төрийн өндөр албан тушаалтнаа  наад зах нь цөллөгт явуулж цаад тал нь цаазалдаг байсан аж. Оросын аюулаас хамгаалахын энэ бохир технологи Ардын намын анхны долоо, Ерөнхий сайд Бодоо дээр ийнхүү туршигдаж, “амжилттай” хэрэгжжээ.
“Уриа” сонин дээр гарсан Бодоогийн эсрэг нийтлэлүүд нь цаг хугацааны хувьд Бодоо Ерөнхий сайдын албан тушаалаасаа татгалзах анхны өргөдөлтэй бараг ойролцоо гарсан байж магадгүй. Учир нь сонины нийтлэлд “жинс өгөхгүй бол албан тушаалыг чинь элдэв хэргийг чинь орхин одно гэж  Бодоо сайд гурван настай хүүхэд шиг урваганаж байна” гэж шүүмжилсэн байдаг. Тэгэхээр сонины нийтлэлүүд Бодоог албан тушаалаасаа татгалзах өргөдлөө өгсөн үед юм уу, эсвэл тэр нийтлэлүүд хэвлэгдсэнээс хойш тун удалгүй Бодоо сайд төр намын албан тушаалаасаа халагдах өргөдлөө өгсөн байх магадлал байна. Тухайн үед сонин хэвлэлээр ганц сайдыг ч гэлтгүй олны танил болоод улс төр нийгмийн зүтгэлтнүүдийг дээрх байдлаар “алдаг” байдал  түүх өдгөө ч гэсэн   уламжлал ч гэмээр  хэрэгжиж байгаа нь харамсалтай.

Монгол Улсад хүний эрх үнэхээр баталгаагүй байгаа нь харагдах боллоо. Хамгийн сүүлийн жишээ Газрын тосны газрын дарга агсан Д.Амарсайхан. Гэмт хэрэг хийсэн нь шүүхээр эцэслэн тогтоогдоогүй байсан энэ хүн шоронд ямар өрөвдмөөр байдалд байсан нь өнөөдөр ил болж байна. Толгой нь өдөр шөнөгүй өвдөж, даралт нь 200 хүрч, зүрхний хэмнэл нь байнга алдагдаж байхад түүнийг шоронгийн эмнэлгийн хаалгаар ч шагайлгасангүй. Хорих 461 дүгээр анги буюу шинэ “Ганц худаг” нь агааржуулагч муу гэдгийг хариуцсан дарга нь сая олны өмнө хэллээ. Ийм орчин нөхцөлд аргаа барсан Д.Амарсайхан жаахан ч гэсэн салхи амьсгалж байхын тулд төрсөн ахыгаа “Та өдөр бүхэн над руу ирж байгаач” гэж гуйжээ. Ах нь дүүгийнхээ төлөө очиж байсан байна. Үүнийг анзаарсан шоронгийн хуяг, удирдлагууд уулзалтыг хязгаарлах аястай болоод ирэхээр Д.Амарсайхан агсан өмгөөлөгчийгөө өдөр бүхэн ирж байхыг гуйж, өмгөөлөгч нь боломжоороо очиж байжээ. Тэр хүн агааргүй өрөөнөөсөө гарч хэдэн минут агаар амьсгалахын тулд ямар их чармайж байсныг эндээс харж болно. Энэ бол 1937 оны их аллагын үеийн залхаан цээрлүүлэлтийн нэг хэлбэр гэж хэлж болохоор шахуу зүйл 21 дүгээр зууны ардчилсан Монголд эргээд сэргэчихсэн юм биш үү. 

Баривчилгаа үнэндээ зогсохгүй байна. Сүүлийн хоёр жил үргэлжилж байна. Яасан ч барьж дуусдаггүй юм. Даваа гаригийн өглөө ажилдаа ирээд тийм л мэдээ эхлээд сонсдог боллоо. Түрүүчийн долоо хоногт Дундговийн дарга нарыг барьжээ, энэ долоо хоногт нь Төмөр замынхныг, өчигдөр Гашуун сухайтын боомтын дарга нарыг ачсан байна шүү гэх яриа тасралтгүй цувах. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтээр Монгол Улсад тухайн үед байсан 13 аймгийн даргын 11-ийг нь буудан алж, үлдсэн хоёрыг нь 10 жил шоронд хатаасан юм. Баригдаагүй цэргийн дарга, сайд, бусад удирдах албаны хүмүүс байгаагүй. Тэгвэл өнөөдрийн байдлаар албан бус тоогоор төрд алба хашиж байсан, бизнес эрхэлж байсан нийт 1400 орчим хүн Монголын шоронгуудад муугаа үзэж байна. Өнөөдөртөө бол МАН-ын 461 дүгээр үүр гэж нэрлэж болно. Цаашид салхи яаж ч эргэж болно. Ардын хувьсгал хүүхдүүдээ “идэж” эхэллээ гэсэн үг “Нүүдэл суудал” дээр байдаг юм. Ардчилсан хувьсгал арай хүүхдүүдээ “идэх”-гүй байлгүй дээ гэж.

 УИХ-ын Хүний эрхийн дэд хорооны хуралдаан дээр Лу.Болд гишүүн юу хэлчихэв, харцгаая “… өнөөдөр Монгол Улсад цаазаар авахаас жаахан цааргалчихсан байгаа ч шоронд нь хүний амь нас эрсэдсээр байна. Дээхнэ үед Монголд цаазаар авах ял байсан байгаагүй шоронд орно гэдэг цаазлуулснаас дор гэж яригддаг байсан. ШШГЕГ-ынхан нас барсан тохиолдлыг ноцтой учрал гэж байна. Монгол Улсын хувьд энэ нь эмгэнэл байхгүй юу. Ар гэрийнхэнд нь асуудал яаж тусах нь ойлгомжтой биз дээ. Тэр дундаа гэм буруутай нь тогтоогдоогүй үед ийм үйл явдал болсон нь бид хаашаа яваад байна вэ гэж асуухад хүргэж байна. Тарчлааж, тартагт нь тулгаж байж хэргийг нь хүлээлгэдэг энэ замаасаа хэзээ гарах юм. Миний нэг танилыг хэвтэрт байхад нь АТГ-ынхан дуудсан гэж байгаа. “Би хэвтэрт байна” гэж хариулж дуусаагүй байхад нь шоронд хийнэ гэж сүрдүүлсэн байна билээ. Ийм айдсын төлөө бид 20 гаруй жил ажиллаагүй. НАХЯам дуртай хүндээ дуртай хэрэг тулгадаг байсан. НАХЯамтай ижил байна. Ренчин гуайг “70 настай хүнд даруулга хэрэгтэй” гэж бичээд нийгэмд хэн ч биш болгож байсан. Нас барахад нь оршуулах хүн олдоогүй. Манай аав очиж жинхэнээсээ уйлсан гэдэг шалтгаанаар сэрдэгдэж байсан юм. 

Өнөөдөр яаж байна гэхээр хэн нэгнийг хэрэгт тулгахдаа эхлээд хэвлэл мэдээллээр гутаан доромжилж, хэн ч биш болгон нийгэмд муухай харагдуулсныхаа дараа баривчилж, байцааж шүүж байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд тухайн хүнийг авлигач хэмээн хүчээр ойлгуулж байгаад дараа нь баривчилдаг аргатай болж. Шинэ НАХЯ-ыг бий болгох гэж байгаа бол хуулийнхан та бүхэн үнэнээ хэл. УИХ-ын гишүүд бид айхгүй шүү. Яаж ч оролдож болно. Биднээс юм гарахгүй л дээ, гэхдээ та нар  зохиогоод  гаргадаг” гэж хэллээ. “… Эхлээд хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад тухайн хүнийхээ мэдээллийг өгч хар пиар хийлгэдэг, дараа нь барьдаг… УИХ-ын гишүүд бид та нараас айхгүй шүү… биднээс юу ч гарахгүй, гэхдээ та нар гаргадаг”. Эдгээр үгс ноцтой сонсогдож байгаа биз. Сэтгүүлч бид нар гар хөл нь болж, тэдэнд их дэм болж байгааг хэллээ. Сэтгүүлч бидний баян, хөрөнгө чинээтэй хүмүүсийг үзэн яддаг байдал тэдэнд их дэм болж байгаа юм байна. Тэр муу дарга, энэ муу баян хэмээн бичдэг, нэвтрүүлдэг маань эргээд олон хүнийг шоронд хатаах өдөөлт болжээ. Социализмын үед сэтгүүлчид эрх баригчдад таалагдаагүй хүмүүсийг доош нь хийж бичихдээ гаргууд байж, 60, 70-аад оны сэхээтний төөрөгдөл нэртэй хэлмэгдүүлэлтийн гол гар хөл нь болцгоож байсан нь түүхэн үнэн юм. Хүнийг яаж үзэшгүй муухай дайсан болгож харагдуулах, хүний тооноос хасч, нийгмийн илүүдэл болгож, орох байх газаргүй болтол нь сониноор бичиж дарамтлан тухайн үеийн эрх баригчдын “бууны ноход” болж байсныг түүх гэрчилнэ. Зөвхөн Лоохуузын хэргээс харахад л алган дээр байгаа мэт харагддаг. Лоохууз, Сурмаажав, Нямбуу нарын 200 гаруй сэхээтнийг хэлмэгдүүлэн ажлаас нь халж, хөхөө өвлийн хүйтнээр хөдөө буйд сумдад нутаг заан суулгасан. 

Тэдний дийлэнх нь га¬даадад боловсрол эзэмшсэн, үндэсний сэхээтнүүд байсныг тэр үеийн сэтгүүлчдийн цөөнгүй нь “Муу эсэргүүнүүд” хэмээн цоллож, нэр төр дээр нь дэвслэн бичиж байлаа. Баримт нь тухайн үеийн сонин хэвлэлийн шарласан хуудаснаа үлджээ. Яг үүн лүгээ өнөөдөр хэрэг хийсэн нь огтхон ч тогтоогдоогүй хэдэн зуун сэхээтнийг, баялаг бүтээж буй өчнөөн олон бизнесменүүдийг шоронд хоёр жилээр хорьж, байцаалт авсан нэрээр тамлаж байхад манай сэтгүүлчид юу ч бодохгүйгээр тэднийг авлигач, луйварчнаар дуудан дээрээс нь дэвслэн бичсээр байгаа нь эмгэнэлтэй. 

Саяхан Германаас ирсэн нэгэн хөрөнгө оруулагч Монголд байгуулсан бүх гэрээгээ цуцлаад буцлаа. Яасан гэхээр манай улсад 20 саяас дээш гүйлгээг хууль хяналтынхан шалгадаг хуультай болсон. 60 нас хүртлээ бизнес хийж хөл дээрээ зогсохдоо, нэг ч удаа хуулийн байгууллагын хаалга татаж үзээгүй герман нөхөр Монголд хөрөнгө оруулах гэсэн биш хүчний байгууллагынханд дуудагдаж, байцаалт өгсөн нь нэр төрд нь бүдүүлгээр халдсан, байж болшгүй үйлдэл болжээ. Ийм дайсагнасан, хүмүүсийн ул шагайсан хуультай байж элэнцгийнх нь гадны хөрөнгө оруулалт татах вэ. Монголчуудаасаа халиад хуулийн хүрээнд бизнесээ явуулах гэсэн гадныхныг хүртэл өнөө шорондоо хийх нь байна шүү дээ. 

Лу.Болд гишүүний “УИХ-ын ги¬шүүд бид айхгүй шүү. Яаж ч оролдож болно. Биднээс юм гарахгүй л дээ, гэхдээ та нар гаргадаг” гэсэн үгийн цаана юу агуулна вэ. Монгол хүмүүс чинь том жижиггүй, нийтээрээ айдас хүйдэст автчихсан байгаа юм биш үү. Энэ чинь 1937 оны аймшигт үзэгдэл биш үү.  

Монголд өнөөдөр шо¬ронгоос их юм алга. Уламжилж ирсэн айхавтар “юм” монголчуудаас салахгүй байна. Манжийн үед ч манайх “Батцагаан” гэх мэт том шорон гяндантай байж иргэдээ дүүргэж байсан. Хаа байсан Манжийн үеэс ийнхүү эхтэй 200, 300 жилийн түүхтэй аймшигт харанхуй шоронгуудаас монголчууд бага ч болтугай салах боломж нь өнөөдөр ид яригдаж буй Гэмт хэргийн тухай хууль юм. Энэ хууль жаахан найдвар төрүүлж, гэрэл гэгээ болж мэдэх нь. Энэ хууль батлагдсанаар 3000 орчим хүн суллагдана гэж байгаа. Угаасаа  хуучин Эрүүгийн тухай хууль нь мөн чанараараа социалист нийгэмд зориулагдсан хууль юм. Нийгэм нь өөрчлөгдчихөөд байхад хуулийн зарчим нь хуучин нийгмийнхээрээ явж ирсэн нь мөн ч их гай тарилаа. Дэлхийн ертөнц тэр чигээрээ хөгжил өөд явж байна. Манайх ч мөн адил. Ийм цаг үед ирээдүйд халагдаж үгүй болох дэлхийн 10 технологийн нэгд шорон гяндан орсон. Ийм байхад Монгол Улс шорон гяндан шинээр барьж, түүндээ тэрбумаар хөрөнгө зарцуулдаг.  

Сүүлийн үеийн үйл явдлаас харж байхад   шүүх засаглал байх шаардлага байгаа юм уу гэж бодогдохоор байна.  Уг нь бол шүүхээр л гэмт хэрэгтэн гэж тогтоогддог, тэгээд ял аваад шоронд явдаг. Гэтэл өнөөдөр Монголд шүүхтэй, шүүхгүй  сэжигтэн гэсэн нэрээр хоёр жил хорьчихдог хууль үйлчилж байна. Шүүхийн хэрэгцээ огтхон ч байхгүй байгаа биз дээ. Шүүхийн тогтоолгүйгээр хоёр жил шоронд суусан тэр хүн бүх бизнесээ дуусгаад, эрүүл мэндээрээ бүрэн хохирч, өвчний үүр уурхай болоод, нэр төрөө шороонд хутгаж, сэтгэл санаагаар бүрэн унадаг нь 20 жил шоронд суусан хүнтэй ав адилхан болж байгаа юм.

 Шүүгч, прокурор, цагдаа гэсэн хүний адаг, шаарууд шавчихсан болоод ингэж байгаа юм гэхэд бас хаашаа ч юм. Ерөөсөө хууль нь ийм хөгийн, цаг үеэсээ хоцорсон, соц үеийн шинж чанараа хадгалсан хэвээр байгаад юм. Ард түмнээ шоронгоор дүүргэх зориулалт бүхий хуультай, хүний эрхийг асар их зөрчиж, уландаа гишгэсэн, соц нийгмийн үеийн хууль үйлчилж байхад ямарч хөгжил, шинэчлэл яриад хэрэггүй. Тийм болохоор энэ хуулийг солих цаг нь нэгэнт болжээ. Гэтэл бас энэ хуулийг хамгаалж, хуулийн шинэчлэлийг сөрж байгаа хүмүүс харагдаж байна. Энэ нь яах вэ, өөрийнх нь хийсэн ажил үр дүнгүй болохыг хараад дургүйцдэг нь хүн төрөлхтөнд байдаг ойрын зайн зан чанар мөн юм. Ямарч цаг үед байсан хүний богинохон бодол. Яваандаа гайгүй болчихно. Юуны өмнө социалист үеийн энэхүү аймшигтай хуулиасаа даруй салцгаая. Ингэж чадвал их л олон үйл хэрэг зөв голдиролоороо явна даа.

Монгол орны нийт нутгаар бороо хуртай байгаа энэ өдрүүдэд малчид ард иргэд үер усны аюулаас болгоомжлохыг цаг уурчид анхаарууллаа. Учир нь усархаг борооны улмаас гол мөрний усны төвшин нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэнэ. Хөвсгөлийн уулсаас эхтэй Үүр, Хангай нурууны арын Хойттамир, Хэнтэй нуруунаас усжих Туул, Хэрлэн голын адаг болон Сэлэнгэ мөрөн Орхон голын дагууд усны түвшин өмнөх өдрийнхөөс 5-15 см нэмэгдэж, Хангай нурууны өврийн Тээл, Хомын хоолой, Онги гол Арвайхээр, Орхон гол Хархорин сум мөн түүнчлэн Халх гол Ялалт баг орчмоор үерийн түвшинг 5-25 см даван тус тус үерлэж байна. Хөвсгөлийн уулсаас усжих Үүр, Хангай нурууны арын Идэр, Чулуут, Урдтамир, өврийн Буянт, Хожуул, Завхан, Зүйл, Байдраг, Шаргалжуут, Онги, Зэгстэй, Хэнтэй нурууны баруун хажуугийн Хүдэр, Шарын гол, Ерөө, Тэрэлж, Улиастай, Туул, Сөгнөгөр, зүүн хажуугийн Хурх, Барх, Хэрлэн, Халх гол болон Алтай нурууны Буянт, Долооннуур, Хархираа Түргэний уулсаас эхтэй Хархираа, Түргэн, Сэлэнгэ мөрний дунд болон адаг Орхон голын эхээр олон жилийн дундаж түвшинг 20-60 см давсан байна. Иймд дээрх гол мөрний сав газраар нутаглаж буй малчид, ард иргэдийг хаврын шар усны үерээс болгоомжтой байхыг онцгойлон анхааруулж байна.

Харин ирэх долоо хоногоос нийт нутгаас цаг агаар дулаарах төлөвтэй байна. Нийслэл Улаанбаатарт 22-23 градус хүртэл халах ажээ. 

ОХУ-ын Санкт-Петербург хотод зохион байгуулагдсан Петербургийн олон улсын эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцсон Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин хүлээн авч уулзлаа.

Уулзалтын эхэнд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин Эдийн засгийн чуулганы урилгыг хүлээн авч хүрэлцэн ирсэн Монгол Улсын Ерөнхий сайдад талархал илэрхийлээд, талууд хоёр улсын цаашдын хамтын ажиллагаа болон эдийн засгийн асуудлаар санал солилцон, төмөр зам, хоёр орны хамтарсан үйлдвэрүүд зэрэг олон асуудлыг хөндөн ярилцсан байна.

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Монгол Орос улс бол эртний уламжлалт найрсаг харилцаатай ард түмэн. Орос улстай харилцах харилцаа бол Монгол улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл бөгөөд уламжлалт харилцаагаа цаашид улам илүү хөгжүүлэхийг бид ямагт эрхэмлэдэг гэдгийг онцолсон.

Мөн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг төмөр зам, Монгол Оросын хамтарсан аж ахуй нэгжийн удирдлагуудтай уулзаж санал бодлоо солилцсоноо ОХУ-ын Ерөнхийлөгчид дуулгасан юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Шанхайн уулзалтын үеэр Халхын голын 75 жилийн ойд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путиныг урьсаныг Ерөнхий сайд дахин нотолж, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин хүрэлцэн очих боломжийг бүрдүүлэхээ илэрхийлсэн байна.

Энэхүү уулзалтаар хамтарсан төмөр замын ашиглалтыг сайжруулах, ачаа эргэлтийг нэмэгдүүлэх, хоёр орны иргэд харилцан визгүй зорчих асуудлыг ярилцах,  шаардлагатай тохиолдолд Монгол улсын нутгаар байгалийн хийн хоолой тавих асуудалд Монгол Улсын Засгийн газар дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн байгааг Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг онцоллоо гэж Засгийн газрын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах албанаас мэдээллээ.

Төв аймгаас парламентад олон удаа сонгогдож байгаа гурван гишүүн бий. Өнөөдрийг хүртэл өндөр албан тушаалуудад “завсар зайгүй” томилогдож ирсэн, одоо  УИХ-ын дэд дарга, МАН-ын дарга М.Энхболд. Нөгөө нь Ардын намын бүлгийн дарга асан Н.Энхболд, мөн Су.Батболд. Энэ гурвыг  Төв аймгийнхан үргэлж УИХ-ын гишүүнээр сонгож дээдлэн хүндэлсээр иржээ. 

Харин  энэ дөрвөн жилд Төв аймгийнханд ганц сайд оногдсон. Тэр нь Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин. Түүнийг огцруулах эсэх талаар саяхан УИХ  хэлэлцсэн. Гэхдээ өргөдөл өгсөн гишүүн нь саналаа татаж авсан учраас огцруулах асуудал намжлаа. Тиймээс  одоо УИХ ажил ярьж байна. Төсвийн тодотгол, Гэмт хэрэг,  Зөрчлийн тухай хуулиудыг ид хэлэлцэж байна.  Гэтэл ийм үед Төв аймгаас олонтаа сонгогдсон МАН-ын дарга М.Энхболд зурагтаар ярилцлага өгч байгаа нь гарлаа.  Тэрээр   “Х.Тэмүүжин сайд өөрийнхөө хүсэлтээр өргөдлөө өгөөд огцрох цаг нь болсон” гэж  хэлэв.  Асуудал хэдийнэ намжчихсан хойно аймгийнхаа ганц сайдыг ингэж хэлдэг нь ямар учиртайг бодоод олсонгүй. 

Орчин үед нутгархах үзэл намчирхлаас ч илүү чухалд тооцогддог болсон юм биш үү. Увсынханы яруу тодоор харуулаад байгаагаас нь үзвэл. Өнөөдөр увс хүн увс хүнээ дэмжиж байна. Баяд нь баядаа, торгууд нь торгуудаа дэмжин нутгархацгааж байна. Үүнийг М.Энхболд гишүүн харж байгаа. Тийм байтал Төв аймгийнхан яачихсан хүмүүс вэ. Энэ нутгаас олонтаа сонгогдсон эрхэм гишүүн М.Энхболд угтаа бол “Нутгийн хүүхэд алдаа гаргаа л биз, одоо яахав. Цаашид алдаагаа засч ажлаа сайн хийгээрэй” гэж хэлэх байсан биш гэж үү. Гэтэл  “Өөрөө огцорвол таарна” гээд занал зүхэл дүүрэн нүдээр харж байгаад хэлэхлээр   чинь  Төв аймгийн сонгогчид таныг “Манай нутгийн хүн мөн үү” гэж эргэлзэхэд хүрээд байна.  Хэрэв өмөөрч чадахгүй байсан   юм бол   дуугүй өнгөрч болоогүй юм уу. 

Гэхдээ М.Энхболд гишүүн  үнэхээр Төв аймгийнх юм бол яагаад  нутгийнхаа дүүг дэмжсэн хэдэн үг амнаасаа унагачихаж чадахгүй гэж. Ер нь тэр “Би Төв аймгийнх” л гээд байдаг. Үнэн хэрэгтээ нутгаа гэсэн сэтгэл энэ хүнд байдаг юм уу. Төв аймгийн  төлөө юу хийсэн юм. Ингээд бодохоор тэр гээд  хэлчих зүйл санаанд буухгүй байна.  Осолдохгүй түүний аав  Төв аймгийн Сэргэлэнгийнх юм гэнэ лээ. Үүгээрээ л төв нутгийнхантай хамаарах гэдэг байх. Тэрнээс биш М.Энхболд гишүүн  өөрөө Улаанбаатар хотынх, 40 мянгатынхны нэг. Тийм учраас УИХ-д сонгох, сонгогдох дөхөхөөрөө “Төв аймгийнх” гэж худлаа жүжиглэдэг. Бусдаар бол Төв аймгийнхнаас  хөндий, энэ нутгийнханд хүнийрхүү сэтгэлээр хандахаас өөр аргагүй хотын хүн юм байна гэж бодогдохоор.  

Төв аймгийн нэрээр сонгогддог хоёр Энхболд нутагтаа элэггүй, сэтгэлгүй улс юм байна. Н.Энхболд нь ч Завханд төрсөн юм гэсэн. Мөн М.Энхболдоосоо ялгарахааргүй, нутаг усныхандаа сэтгэлгүй загнадаг. Эрх биш шанаган тавын хонхорт төрж өссөн юм болохоороо Су.Батболд л Х.Тэмүүжингийн асуудлыг яриад эхлэхээр  чуулганд  суухгүй,  наагуур цаагуур бултганаж байгаа харагдах юм. Бусдад нь ядаж тийм сэтгэл ч алга. 

Төв аймаг сайхан нутаг. Энэ нутаг  төрийн  тулхтай  түшмэд олноороо  төрдөг  Монгол төрийн гал голомт.  Монгол төрийн мэргэн өвөө Самбуу гуай хэрэв амьд байгаад, Х.Тэмүүжин сайдыг огцруулах асуудал дэгдсэн үед  юу гэж хэлэх байсан бол. “Хүүхээ наад гөжүүдлээд байгаагаа зогсоо. Төрийн ажлыг шударгаар хий. Олон мянган сонгогч чинь чамайг хараад сууж байна” гэх байсан болов уу.  Харамсалтай нь өнөөдөр Төв аймгийг төрд төлөөлж суугаа түшээдэд ингэж хэлэх зангараг алга.    

Тэгэхээр Төв аймгийнхан төрд суулгах түшээгээ бодолтой сонгох цаг иржээ. Хэдий болтол нутгаа гэх сэтгэлгүй  Энхболдтонгуудыг сонгох юм бэ. Энэ талаар эргэж бодох шаардлагатай болсон байна. Асуудал нь дууссан хойно ингэж ярьж байгаа юм чинь хэрэв Х.Тэмүүжин сайдыг огцруулах уу, үгүй юу гэдэг санал хураалт явсан бол энэ М.Энхболд гишүүн хамгийн түрүүнд хоёр гараа өргөн дэмжих байжээ. “Халхын хүүхэд сайд хийж болдоггүй  төр үү” гээд өмөөрөх юм байх гэтэл үгүй байж.  Бусад аймгийнханд нам хамаагүй. Нэг нутаг бол биесээ дэмжиж, өөд нь татдаг юм билээ. Харин Төв аймгийнханд нам хамаатай байдаг юм уу, М.Энхболд гишүүн ээ. Үгүй шүү, бүгд адилхан. Аль ч аймгийнханд нам хамаагүй, нутаг амьтай байдаг.  Тиймээс Төв аймгийнхан Төв аймгийн хүнээ дэмжих ёстой. Тэгж байж  Халх Монголын хамгийн том энэ аймгийг хөгжүүлж, дэвжүүлнэ. 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Үнэн хэрэгтээ уран бүтээлч ба энгийн хүний хооронд ялгаа байхгүй.  Харин уран бүтээл бол санаа бодлоо хуваалцах  хамгийн сайхан аргын нэгэн. Гэтэл санаа оноо бол хүн бүхэнд л байдаг зүйл. Гэхдээ онцлогтой. Бусадтай хуваалцахын түүс болж, хэн нэгэн этгээд түүнийг нь сонсохгүй бол бухимдуулдаг тийм санаа бодол бий.  Бас аль болох бусдаас нууж, хэн нэгэн түүнийг гадарлах аваас сэтгэл хямруулдаг санаа бодол ч бас байна.
Маш олон хүн сэтгүүлч, сурвалжлагч болохыг хүсч, гэмт хэргийн мөрөөр сурвалжлах явцдаа “зах зээлийн ороо бусгаа энэ цаг үед”, “төрийн бодлого үгүйлдэгдэж байна”, “ард түмэн туйлдсаар байх уу” гэхчлэнгээр санаа бодлоо хавчуулах боломжийг хайдаг. Хүний нийгмийн хөгжил нь нийтийн ашиг сонирхлын тусгал байдаг болохоор “хүн бүр сурвалжлагч сэтгүүлч” болж дуу хоолойгоо хүргэх сонирхлыг тусгасан бизнесүүд бий болж. Үүний тод жишээ нь фээсбүүк, твиттер мэтийн нийтийн сүлжээ юм. Тэнд хэн дуртай нь “Улс төрийн тоймч”, “шуурхай мэдээний сурвалжлагч”  болж болно.
Урлаг, уран бүтээл өөрөө түүхийн турш ардчилагдсаар явж байна. Бүжиг хийх нь зөвхөн авьяастай, уран налархай хүнд олддог боломж байхаа аль хэдийнэ больжээ. Ямар ч хүн “таанц” хийж, чадахгүй бол зүгээр гар хөлөө хөдөлгөсхийгээд бүжиглэчихэж болж байна. Дуулахад сайхан биш юмаа гэхэд ядаж л солгой биш хоолойтой биш байх учиртай тэр үе ард хоцорч. Хип хоп бол дуулах урлаг ардчилагдсаны илэрхийлэл. Хэрвээ чи зурах чадалгүй бол зургийн аппарат аваад  мөрөөдлөө тодорхой хэмжээгээр биелүүлж болно. Уран бүтээл улам бүр бүх нийтийн үйлс болсоор байна. Ингэлээ гээд авьяас билигтэнд гай түй болсон юм огт байхгүй.
Хүн болгон дуулдгаас болоод дуулах урлаг алга болчихдоггүй шиг, хүн болгон сэтгүүлч байхтай зэрэгцээд мэдээллийн хэрэгслэл, мэдээллийн уран бүтээлчид оршсоор байна. Одоо ч байнга гарч л байдаг, Зөвлөлтийн үеийн “Амьдрал нулимсанд дургүй” киноны эхлэлд ийм хэсэг бий. Өнгөрсөн зууны жараад онд телевиз анх нэвтэрч эхлэх үеийн операторч хархүү “ Зурагт радио гарснаар ном, хэвлэлийн эрин ингээд төгсч байгаа” тухай ярин бүсгүйчүүдийг бишрүүлэх төдийгүй, нэгийг нь хөл хүнд болгож байгаа тухай гардаггүй юу. Түүнээс хойш хагас зуун жил өнгөрсөн ч ном хэвлэгдэж сонин гарсаар л байгаа шиг бүх хүн уран бүтээлээр оролдох боломж нээгдсэн ч уран бүтээлчид тодрон гарахад садаа болох юм үгүй хэвээр. Цаашдаа урлаг, уран бүтээл улам ардчилагдаж, нийтийн үйлс болсоор байх нь. Гэвч авьяас билиг, урлан бүтээхүй үргэлж үнэ цэнэтэй, содон гайхамшигтай хэвээрээ үлдэнэ.
Бидний хийж байгаа бүхэн ямар нэгэн санаа бодлын илэрхийлэл болдог. Хашгирах, дуулах, уурлах, инээх, тэр бүү хэл дуугаа хураан ажин түжин болох ч санаа бодлын илэрхийлэл. Олон хүн  эцэг эхийнхээ “дуугүй зэмлэл хамгийн сүртэй” хэмээн дурссан байдаг. Бид гомдсон нэгэнтэйгээ дуугарахаа больдог нь хамгийн айхавтар зэмлэл болдог. Тасралгүй боловч аажим хувьсч байдаг байгаль дэлхий шигээ аажуу тайвуу амьдралын хэмнэлтэй явсан монголчууд “баярлалаа”, “чамд хайртай”, “тандаа хайртай” гэхчлэн бараг ярьдаггүй байсан нь учиртай. Нүүдэлчид болохоороо баярладаггүй, эсвэл сэтгэлээ илэрхийлдэггүй байсан ч юм биш. Хөөрч догдолсон сэтгэл, хязгааргүй их хайр, энэрлээ аажуу тайвуугаар, ерөнхий төрхөөрөө  илэрхийлнэ. Чихэр авсан хүүхэд өдөржингөө нүд гэрэлтэн талархана. Бэлэг аваад харж байгаа, аав ээждээ үзүүлж байгаа, ах дүүтэйгээ хувааж байгаа, түүнээ амталж байгаа, амталсны дараа сэтгэл хангалуун байгаа бүхий төрх нь өглөгийн эзэнд талархал илэрхийлнэ. Үгээр хэлэх аргагүй бүтэн бүтэн, аз жаргал дүүрэн талархал.Өглөгийн эзэн хүүхдийг ямар их баярлуулснаа бүрэн бүтэн мэдэрнэ. Хайртай хүнээ хараад хөл нь хөнгөрч, үйл үртсээ андууран алдан сэтгэл хөдөлж байгаа бүсгүй үгээр илэрхийлэх аргагүй хайр илэрхийлнэ.
Харин суурин газрын цаг хугацаатай уралдсан хүмүүст хэн нэгнийхээ хэрхэн баярлаж байгааг хараад суух, талархсанаа үзүүлээд байх зав зай гарахгүй. Тэгэхээр баярлалаа гэж үгээр хэлэхээс аргагүй, ээжтэйгээ утсаар ярихад царай төрхөнд нь байгаа хайр энэрэл харагдахгүй тул “тандаа хайртай” гэж хэлэхээс өөр замгүй. Зэрэгцэн оршиж байгаа талархах, хайраа илэрхийлэх ёсон аль нь ч алинаасаа сайхан юмуу, муухай биш.
Эрнандо Сото эдийн засагчдыг шоолж,  адууны талаар судалгаа хийх даалгавар өгөхөөр бэлчээрт очиж ажиглахын оронд өрөөндөө суугаад “хэрвээ би морь байсан бол яах вэ” бодоод унадаг хэмээн егөөдсөн байдаг. Адууг тэгж судалж болохгүй. Харин хүнийг бол болно. Чиний санаанд орсон зүйл бусдад ч бас бодогдож болохыг анзаардаггүйд бидний алдаа байдаг.  Туршлагатай мөрдөгчид  гэмт этгээдийн “миний бодсоныг өөр хүн бодохгүй” гэсэн төөрөгдөл дээр  ажилладаг.
Уран бүтээлчид л үзсэн дуулснаа бусадтай хамгийн сайн хуваалцдаг хүмүүс. Гэхдээ тэд хэний ч бодоогүйг бодож, сэтгээгүйг сэтгэдэг гэвэл алдас болно. Харин бусдынхаа бодсон боловч илэрхийлж амжаагүй,  сэтгэлд байсан ч  бодолд ороогүй санааг л илэрхийлдэг. Тухайн уран бүтээлчийн хийсэн зүйл бусдын санаанд нийцнэ гэдэг бол түүний санаж байсан, хараахан илэрхийлж амжаагүй байсантай утга давхцана гэсэн үг юм. Санаа нийлэхгүй байна гэдэг  бол санал бодлын салбарт хамтран ажиллахын нэр юм. Та яг түүн шиг бодсон ба тэрийгээ няцаасан байдлаараа ялгагдаж байна гэсэн үг.
Ингээд та нарын ч бас бодож байсан зүйлийг, дараа нь няцаасан санааг, заримаас нь жаахан өрсөж ч юмуу бичсэнээ толилуулж байна.  Хорвоо төгс төгөлдөр бишээс хойш яалт ч үгүй шударга бус юм байсаар л байгаа юм. Наад зах нь, энэ өгүүлэл таны санаагаар дүүрэн боловч миний нэрээр гарч байх жишээтэй…  
Аа тийм, ямар ч тавдугаар сар, цох хорхойн тухай өгүүлээгүй атлаа ийм гарчиг өгсөн нь ямар учиртай вэ, гэж үү? Яахав дээ, тавдугаар сар болж байна. Харин тэр цох нь энд ямар ч хамаагүй ээ. Хэзээ ч юм бэ санаанд үлдсэн “Майский жук” гэдэг нэр санаанд ороод болохгүй байсан юм.

-Д.Амарсайхан агсны гэх хэргийн оролцогчийн өмгөөлөгчийг учир битүүлгээр зоджээ-

Газрын тосны газрын дарга агсан Д.Амарсайхан, “Тэнгри холдинг” компанийн ерөнхий захирал Х.Анхбаяр, ерөнхий менежер Н.Отгонболд, Ц.Чандмань нарт холбогдох Эрүүгийн хэргийн шүүх хуралдаан Урьдчилан хорих 461 дүгээр ангид өчигдөр өглөө 10.00 цагт эхлэхээр товлогдсон байв. Шүүх хурлыг Дүүргийн Эрүүгийн хэргийн II шүүхийн шүүгч Б.Батболор даргалж, шүүгч Г.Есөн-Эрдэнэ, Н.Батгэрэл, улсын яллагч Нийслэлийн прокурорын газрын прокурор О.Сарангэрэл болон шүүгдэгчдийн өмгөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнтэйгээр эхэллээ. Хурлын эхэнд шүүгдэгч Н.Отгонболд “Миний өмгөөлөгч өчигдөр орой гэрийнхээ үүдэнд үл таних хүмүүст зодуулж, хүнд гэмтжээ. Би өмгөөлөгчтэйгээ шүүх хуралдаанд оролцох хүсэлтэй байна. Тиймээс хуралдааныг хойшлуулж өгнө үү” гэсэн юм. Харин улсын яллагч О.Сарангэрэл “Ирц 90 хувьтай байна. Н.Отгонболд хэргийн бусад оролцогчидтой адил ашиг сонирхолтой байсан. Тиймээс энд байгаа өмгөөлөгчдийн нэгийг сонгоод хуралдааныг үргэлжлүүлэх хүсэлтэй байна” гэв. Улсын яллагчийн энэ саналыг тэнд байсан бүх өмгөөлөгч эсэргүүцэж үгээ хэллээ. Тухайлбал, Д.Амарсайхан агсны өмгөөлөгч Р.Пүрэвлхам “Энэ хэрэгт шүүгдэх гэж байсан хүн батлан даалтад гараагүйгээс болж амиа алдсан. Угаасаа улсын яллагч нэг талыг барьж байсан нь талийгаачийг батлан даалтад гаргаагүйгээс харагддаг. Гэтэл одоо хүний өмгөөлөгчтэй байх, эрх зүйн туслалцаа авах Үндсэн хуулийн эрхийг нь зөрчих гэж байна. Ийм байж болохгүй” гэв.
Мөн “Улсын яллагчийн хэлснээр энд байгаа хүмүүсийн нэгээр өмгөөлүүлээд, эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх хүнтэйгээ ганцаарчилж уулзалгүйгээр хэргээ шийдүүлэх нь хүний эрх зөрчиж байгаагийн нэг хэлбэр мөн” гэдгийг ч Ц.Чандманийн өмгөөлөгч хэлж байлаа. Ингээд шүүх бүрэлдэхүүн шүүгдэгч Н.Отгонболдын хүсэлтийг хэлэлцээд, шүүх хуралдааныг энэ сарын 29-нийг хүртэл хойшлуулав.

Д.Амарсайхан, Х.Анхбаяр нарын холбогдсон хэргийн тухайд

“Д.Амарсайханы хамсаатнуудыг шүүнэ”, “Х.Анхбаяр нар Д.Амарсайхантай бүлэглэн 50 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан, авлига авсан” гэх мэдээлэл түгсэн. Мөн АТГ-ын эх сурвалж “Х.Анхбаяр гадаад дахь дансаараа дамжуулж их хэмжээний мөнгө угаасан, Ашигт малтмалын газрын албан тушаалтнуудтай бүлэглэн олон тооны лиценз авсан” гэх мэтээр мэдээлж байлаа. Гэвч шүүхээр хэлэлцэх гэж байгаа эрүүгийн хэрэгт 50 тэрбум төгрөгийн авлигын тухай нэг ч үг байхгүй аж. Мөн Х.Анхбаярыг мөнгө угаасан, хууль бусаар олон тооны тусгай зөвшөөрөл худалдаж авсан гэх хэрэгт буруугүйг тогтоож мөрдөн байцаалтын явцад хэрэгсэхгүй болгосон юм байна. Харин шүүгдэгч Д.Амарсайхан агсныг Х.Анхбаяраас авлига авсан. Үүнд Н.Отгонболд, Ц.Чандмань нар зуучилсан гэх үндэслэлээр Эрүүгийн хэрэгт яллаад байгаа. Мөн Х.Анхбаярыг татвар төлөхөөс зайлсхийсэн гэх үндэслэлээр Эрүүгийн хуулийн 166.2-т зааснаар яллах дүгнэлт үйлдсэн юм.
Авлигын гэх байрны тухайд болсон явдлыг тодруулахад, “Тэнгри Холдинг” компанийн ерөнхий захирал Х.Анхбаяр Хас банкинд салбарын захирлаар ажиллаж байсан Ц.Чандманийг компанидаа ажиллахыг урьж машин, байр авч өгөхөөр болжээ. Ингэхдээ Зайсангийн “Роял Грийн Вилла” хотхон дахь 160 метр.кв талбай бүхий байрыг Ц.Чандманийн нэр дээр шилжүүлэхээр болж “Би компанидаа гар нийлж ажиллах цөөн тооны хүний амьдрах гэр, унах унааг нь хариуцаж байгаа. Гэхдээ чамд өгөх байр үнэтэй. Тиймээс 100 мянган ам.долларыг нь чи төл” гэсэн байна. Ингээд өөрөө гадаад явсан учраас ерөнхий менежер Н.Отгонболд байрны бичиг баримтыг Ц.Чандманийн нэр дээр шилжүүлсэн аж. Ц.Чандмань хотын төвд байртай учраас Зайсан дахь орон сууцандаа оролгүй жил болсон байна. Жилийн дараа Газрын тосны газрын дарга агсан Д.Амарсайхан тэдний Зайсан дахь байрыг түрээслэхээр болжээ. Ц.Чандмань бол Д.Амарсайхан агсны төрсөн ахынх нь хүүхэд. Тэр үед Д.Амарсайхан агсан гэр бүлийн шалтгаанаар байр хайж таарсан байна. Ингээд авга дүүгийнхээ байрыг түрээслээд амьдарч байж.
Гэтэл 2013 онд Х.Анхбаярыг шалгаж гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж байхдаа АТГ-ынхан Ц.Чандманийн нэр дээрх байранд Д.Амарсайхан агсных амьдарч байгааг мэдсэн гэнэ. Ингээд Ц.Чандманиар халхавчилж Д.Амарсайханд 494 сая төгрөгийн үнэтэй орон сууц өгсөн гэх хэрэгт шалгаж, прокурор яллах дүгнэлт үйлджээ. Ямар учраас авлига өгөх болсон шалтгааныг яллах дүгнэлтэд дурдсанаар “Газрын тосны газраас зарласан Олон улсын нээлттэй тендерт “Тэнгри холдинг” компанийг шалгаруулсны төлөө Д.Амарсайханд авлига өгсөн” гэжээ. Энэ тендерийг 2008 онд Эрдэс баялаг, эрчим хүчний яамнаас зарласан ч ямар нэгэн компани шалгараагүй. Тэгсхийгээд цуцлагдсан тендер аж. Өөрөөр хэлбэл, аль нэг компани шалгарч, ажил хийгдээгүй гэсэн үг. 2008 онд зарлагдаж байгаад сураггүй болсон тендерийн төлөө 2009 онд байр өгсөн, авсан хэрэгт талийгаач Д.Амарсайхан болон шүүгдэгч Х.Анхбаяр, Ц.Чандмань, Н.Отгонболд нарыг жил шахам шалгасан байна.
Өөр нэг нь Х.Анхбаярыг татвар төлөхөөс зайлсхийсэн гэх хэрэг. 2011 онд 12 тэрбум төгрөгөөр Х.Анхбаяр ашиглалтын болон хайгуулын тусгай зөвшөөрөл худалдаж авчээ. Ингэхдээ орлогын албан татвар болох 3.6 тэрбум төгрөгийг суутган авч төсөвт төлөөгүй гэх үндэслэлээр Эрүүгийн хуулийн 166.2 дахь хэсэгт зааснаар яллажээ. Тусгай зөвшөөрлөө худалдаж байгаа хүн өөрөө орлогоо тодорхойлоод татвар төлөх хуультай. Харин худалдаж авч байгаа хүн өмнөөс нь татвар төлөх хуулийн үндэслэл байхгүй гэдгийг өмгөөлөгчид нь шүүх хуралдааны дараа хэлж байсан. Мөн яллаад буй Эрүүгийн хуулийн 166 дугаар зүйлд орлогоо нуусан, татвараа буруу тайлагнасан, хаягаа өөрчилсөн гэснээс бусдаас татварын мөнгө суутгаж аваагүй учраас татвараас зайлсхийсэн гэх үг, өгүүлбэр байдаггүй юм байна. Ийм л хуулийн хоёр зүйл ангиар бизнес эрхэлж байсан жирийн нэгэн иргэнийг жил шахам шалгаж, түүнд нь холбогдсон өөр нэгэн хүн шоронд, төрийн хамгаалалтад байхдаа амиа алдаад байгаа юм байна.

Ц.Цэрэнжээ: Нэг хүний амиар шорон тахилаа. Дахиад хүний амь үрэх хэрэгтэй юу?

Шүүх хурлын үеэр шүүгдэгч Х.Анхбаяр саналаа хэлэхдээ уйлсан юм. Тэрбээр “Би шоронд 11 сар хоригдлоо. Бие маань ч их өвдлөө. Удаа дараа хүсэлт тавьсан ч намайг батлан даалтад гаргасангүй. Гэхдээ би үүнд гомдож уйлаагүй. Найзыгаа шоронд алдсандаа харамсч, гомдож уйлж байна. Тэр хүнийг гэм буруутай гэж тогтоогоогүй. Хилс хэрэгт шалгагдаж олон сар хоригдож байгаад амиа алдчихлаа. Үнэхээр харамсалтай” гэлээ. Тэрбээр шоронд орсноосоо хойш 20 гаруй кг туржээ. Үнэхээр ч өвчтэй, ядарсан, турсан харагдаж байв. Хорих ангийн эмч нар хамгийн сүүлд бичиж өгсөн тодорхойлолтдоо “Х.Анхбаяр ходоодны архаг үрэвсэлтэй, нурууны арьсан доорх хавдрын эх үүсвэртэй” гэж оношилжээ. Энэ тухайд түүний өмгөөлөгч Д.Баярмаа “Энэ хүн хоригдоод хавдартай болсон. Хавдрыг нь хортой эсэхийг тогтоох шаардлагатай учраас батлан даалтад гаргаж өгөөч” гэсэн юм. Мөн Х.Анхбаярын өмгөөлөгч Ц.Цэрэнжээ “Энэ хэргийн эргэн тойронд сонин сонин юм тохиолдож байна. Хүний амь эрсэдлээ. Өмгөөлөгч зодууллаа. Шүүгдэгчдийг 50 тэрбум төгрөг идлээ, уулаа, угаалаа гэх зэргээр холбогдоогүй хэрэгт нь гүтгэж байна. Миний үйлчлүүлэгчийг мөнгө угаасан зэрэг маш том хэрэгт шалгаж байгаад тогтоогдохгүй болохоор ах, дүү нар нэгийгээ гэр орондоо байлгасан асуудалд холбогдуулж яллаж байна. Энэ хэргээс болж нэг хүний амиар шорон тахилаа. Одоо Х.Анхбаяр, Ц.Чандмань нарын бие муу байна. Дахиад хүний амиар шорон тахих юм уу. Төрийн хамгаалалтад байсан хүний толгойноос үс ч унах ёсгүй. Гэтэл хүн шоронд ороод нас барлаа. Миний үйлчлүүлэгч хавдар тусчихлаа. Батлан даалтад гаргаач гэж хүсэлт тавихаар “Гүйцэтгэх ажиллагааны хүрээнд нотлох баримт цуглуулж байна. Гүйцэтгэх ажлын баримтаар буруутай нь тогтоогдож байгаа” гэдэг. Тэр нотлох баримтыг хармаар байна” гэлээ. Тэгэхэд шүүгч “Тийм баримт байхгүй байсан. Тийм үү, прокурор оо” гэж асуухад яллагч “Байхгүй” гэж хариулж байв. Үүнээс болж өмгөөлөгч “Байхгүй гэдгээ бичгээр өгөөч. Байхгүй бол та нар 11 сар хүнийг хууль бусаар хорьсон байна шүү” гэхэд танхимд байсан хүмүүс “Шалтгаангүйгээр хүнийг хорьж байсан байна” гэх зэргээр орилолдож байлаа.
Шүүгдэгч Ц.Чандмань хоёр дахиа хоригдоод сар гаруй болж байгаа аж. Түүний бие сайнгүй байгаа нь царайнаас нь харагдсан. Түүний өмгөөлөгч Д.Баяраа “Миний үйлчлүүлэгч Д.Амарсайхан талийгаачтай адил нойр булчирхайн архаг үрэвсэл гэсэн оноштой, бие нь хүнд байгаа. Батлан даалтад гаргаснаас хойш цагдан хорихоос аргагүй ноцтой зөрчил гаргасан бол хорих учиртай. Гэтэл өглөө бүр АТГ-т ирцээ бүртгүүлээд уяатай нохой шиг явж байхад дахиад хорьсон нь ямар учиртайг тогтоомоор байна” гээд цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг өөрчлөхийг хүссэн юм. Гэвч шүүх бүрэлдэхүүн шүүгдэгч Х.Анхбаяр, Ц.Чандмань нарыг үргэлжлүүлэн хорих шийдвэр гаргалаа.

Өмгөөлөгчийг хэн, ямар учраас зодов

Шүүх хуралдаан хойшлох болсон шалтгаан нь Н.Отгонболдын өмгөөлөгч О.Сайнгэрэл өвчтэй байснаас үүдсэн. Тэрбээр уржигдар орой ажил дээрээ байж, шүүх хуралдаандаа бэлтгэжээ. Улмаар 21.00 цагийн орчимд гэрийнхээ орцонд ортол үл таних этгээд нүүр рүү нь хүчтэй цохиж, гэмтээгээд зугтсан байна. Гэмт этгээд дээрэмчин үү гэвэл үгүй. Өмгөөлөгчөөс юу ч аваагүй. Танхай этгээд үү гэвэл үгийн зөрөөгүй нэг цохичихоод л зугтчихсан байгаа юм. Эмэгтэй хүнийг гэрийнх нь орцонд шалтгаангүйгээр зодож байгаа нь сонин. Тэр тусмаа оролцогч нь төрийн хамгаалалтад байхдаа нас барсан хэргийн тухайд гайхаш төрүүлж байгаа юм. Өмгөөлөгчид халдсан шалтгааныг хуулийнхан тогтоох биз гэж тэнд байсан хүмүүс ярьж байлаа.

“Хуулийнхан хүний мөстэй бол эмгэнэл илэрхийлж болно доо”
Шүүх хуралдаанд Д.Амарсайхан агсны ах, гэр бүлийнхэн нь ирсэн байлаа. Тэнд байсан хүмүүс “Батлан даалтад гарч эмчлүүлэх хү­сэлт тавиад байхад шүүгч, прокурор хүлээж аваа­гүй­гээс болж хүний амь эрсэдсэн. Тиймээс шүүгч, прокурор хуралдаан эхлэхэд талийгаачийн ар гэрийнхэнд эмгэнэл илэрхийлээд, төрийн өмнөөс уучлал гуйх байх гэж хүлээж байлаа. Ядаж хүний мөстэй бол эмгэнэл илэрхийлж болно доо. Гэтэл тэдэнд тийм хүн чанар, зориг алга. Юу ч болоогүй юм шиг муухай харчихаад хуралдаанаа эхэлчихэж бай­на. Шүүгдэгчийн ширээнд суугаад гэм буруугаа шүүлгэх учиртай нэг хүн амиа алдсан гэдгийг тоож байгаа ч юм алга. Энэ бол хүний амь эрсэдсэнд шүүгч, прокурор цочроо аваа­гүйн илрэл. Хуралдааныг хара­хад шүүгч, прокурор хоёр нэг тал болчихож. Өмгөөлөгчийн үгийг огтхон ч сонсохгүй байна” гэцгээж байв.

Ц.Өрнөх

-Байрны үнэ 2018 оноос аажмаар буурч эхлэх нь-

“Юу Эм Си Альфа” ком­панийн гүйцэтгэх захи­рал Н.Монсортой ярилцлаа.

-Орон сууцны үнэ хоёр, гурван жилийн дараа эрс бууна гэх юм. Энэ зах зээлийн шинжээчийн хувьд хэр бодитой таамаг гэж бодож байна вэ?
-Ирэх гурван жилд  байрны үнэ огцом буухгүй. Орон сууцны үнэ буурна, өснө гэдэг дээр хамгийн түрүүнд ярих ёстой зүйл бол зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлтийн зарчим. Тодорхой хөтөлбөрүүд хэ­­рэг­­жүүлсэн учраас ний­лүү­лэлтийн хувьд эерэг дүр зураг харагдаж байгаа. Гэхдээ эрэлт тал дээр бодох зүйл бий. Хүний хэрэглээ тасралтгүй хөгжиж байдаг. Өнөөдөр хэрэгжүүлж буй орон сууцны хөтөлбөрүүд маргаашийн эрэлтэд таа­раагүй бүтээгдэхүүн санал бол­гож байхыг үгүйсгэх арга­гүй. Найман хувийн зээлд 80-аас доош квадрат метр байр зээлээр авах хүмүүс хамрагдаж байгаа.Монголын хүн амын  60 орчим хувь нь 35 буюу түүнээс доош насныхан. Маш залуу улс гэсэн үг. Тэдэнд хэдэн жилийн дараа байраа томсгох шаардлага гарч ирж таарна. Илүү тав тухтай байрны эрэлт бий болно гэсэн үг.
Жилд 10 гаруй мянган гэр бүл шинээр бүртгүүлдэг гэсэн статистик бий.  Залуу гэр бүл гэдэг ажиллаж хөдөлмөрлөж, ирээдүй өөд урагшилж яваа хэсэг. Орон байртай болохын тулд тэдэнд ямар бэрхшээл байгааг харж, худалдаж авах эрэлтийг нь дэмжсэн бодлогууд дээр анхаарах учиртай. Засгийн газраас байнга хөтөлбөр хэрэгжүүлээд байх боломжтой эсэхийг бас  харах хэрэгтэй. Нөгөө талд нь санхүүгийн зах зээл хөгжих ёстой гэж хэлэх гээд байна л даа. Санхүүгийн дэд бүтэц нь бэлэн болчихвол эрэлт нэмэгдэж таарна. Эрэлт нэмэгдэж байгаа үед үнэ өсөх нь ойлгомжтой.
-Ойрын нэг, хоёр жилд орон сууц олноороо бариг­дана, нийлүүлэлт нь нэмэгдээд ирэхээр байрны үнэ буурна гэж тайлбарлаад байгаа шүү дээ?
-Манай компани 2014 оны нэгдүгээр улирлыг хамруулан  судалгаа хийж үзлээ. 2014-2015 онд 30 орчим мянган айлын орон сууц баригдана гэсэн тоо гарсан. 2014 ондоо хорь гаруй мянган айлын орон сууц ашиглалтад орох болов уу гэж тооцлоо. Гэхдээ яг энэ хэмжээний орон сууц ашиглалтад орох эсэхэд  маш олон зүйл нөлөөлнө. Дотоодоосоо цементээ хан­­га­даг болсон, арматур үйлд­вэрлэж эхэлсэн гээд давуу талууд гарсан ч  барил­гын компаниуд гаднаас хамаа­ралтай хэвээр байгаа. Гаднаас юм авахаар валютын ханшаас эхлээд асуудал бий.
-Ойрын хоёр, гурван жилдээ буухгүй ч гэсэн буух цикл байгаа нь тодорхой. Тэр хугацааг нь хэдэн он гэж таамаглаж байна?
-2020 он хүртэл 180 мянга орчим орон сууцны хэрэгцээ бий. Монголын хувьд жилд 15000 орчим орон сууц нийлүүлэгддэг зах зээл. Эрэлт нийлүүлэлтийн огтлолцож байгаа хугарлын цэг дээр ирэхээр тэнцвэржээд эхэлнэ. Үнэ нь тогтворжино гэсэн үг. Ийм нөхцөлд үнэ бууж эхэлдэг.  2017, 2018  оноос орон сууцны үнэ тэнцвэржих болов уу гэж харж байна. Гэхдээ  маш олон дэд хувьсагчтай асуудал.
-Дэд хувьсагч гэдгээ тодруулаач?
-Хэрвээ дэд бүтэц тавиг­дахгүй бол, тавдугаар цахил­гаан станц ашиглалтад орох­гүй бол гэх мэт асуудлыг хэлээд байгаа юм. Хууль эрх зүйн хувьд ч тодорхой алхмууд хийх шаардлага бий. Орон сууцанд гадна, дотнын хөрөнгө оруулалтыг татах, барилга барих буюу худалдаж авах орчныг нь таатай болгоод өгвөл энэ зах зээл хөгжих бүрэн бололцоотой.
-Өөрсдөө цемент, арма­тур, өөр бас бус юмаа хийж чадаж байгаа нөхцөлд  заа­вал гадны хөрөнгө оруулалт татах шаардлага байна уу?
-Хөрөнгө оруулалт дээр хоёр зүйлийг харах ёстой. Мөнгө хэлбэрээр нь харахаас гадна менежмэнт ноу хау, технологи талаас нь харах учиртай. Барилгын өртгийн дийлэнх хувийг нь эзэлдэг цемент, арматураа Монголдоо хийх боломжтой болчихлоо гээд тайвширч болохгүй. Барилга барихад хэрэгтэй бусад зүйлсийг хэдхэн жилийн дотор төсөл хөтөлбөр зарлаад хийх боломжгүй. Жишээ нь бидний барьж байгаа ухаалаг гар утас бүтээгдэхүүн болтлоо хэдий хугацааны оюуны хөдөлмөр шаардсан билээ.
Барилга үүнтэй яг ижилхэн. Хүмүүс барилгыг  бүдүүн баараг салбар гэж боддог. Үнэн хэрэгтээ оюуны асар хүнд хөдөлмөр, маш их ноу хау шингэсэн салбар болчихоод байгаа. Барилгын шилэн фасад, дулааны алдагдал багатай барилгууд гэхэд л шинжлэх ухааны салбар болчихсон. Ийм зүйл дээр тодорхой хугацаа, капитал зараагүй байж шууд тэр үйлдвэрлэл хийхгүй л дээ.
-Таны ярианаас барил­гын салбарт хөрөнгө оруу­лахад хамгийн тохиромжтой үе иржээ гэж ойлголоо?
-Хамгийн зөв үе. Би гадны хөрөнгө оруулагчдад энэ үгийг дахин дахин хэлж байгаа. Ийм залуу, орон сууцны хэрэглээ нь өндөр улсад хөрөнгө оруулалт хийхэд алдахгүй. Өнөөдөр нийлүүлэгдэж бай­гаа бүтээгдэхүүний хувьд анхдагч зах зээлд шинээр нийлүүлэгдэж буй орон сууцнууд. Дөнгөж гэрлээд 50 метр квадрат байр авсан хос хоёр хүүхэдтэй болоод байраа томсгож таарна. Энэ жам руу дөнгөж орж байгаа улсад эрсдэл үүрээд хөрөнгө оруулалт хийвэл  хамгийн таатай үе нь ирчихээд байна.
-Сүүлийн 15 сарын хуга­цаанд орон сууцны үнэ 31 хувиар өссөн гэсэн судалгаа гарсан байсан. Энэ онд ер нь хэр өсөх бол?
-Энэ жил байрны үнэ харьцангуй тогтвортой байна. Бага хэмжээгээр өсч байгаад ирэх есдүгээр сараас тогтворжино гэсэн төлөв гарсан. Худалдан авагчдад  хүлээлт үүсчихлээ. Тэд хоёр юмыг хараад байна. Нэгдүгээрт захиалга өгөхөөсөө өмнө сонирхсон барилгаа  хүсч буй стандартынх нь  дагуу баригдаж дуусч байгаа эсэхийг харах гээд байдаг болчихож. Барилгын салбар, хөрөнгийн зах зээл хоёр уялдахгүй байгаагийн илрэл л дээ. Өнөөдөр  брэнд болсон учраас Apple-ийн чанарт хэн ч эргэлздэггүй.  
-Барилгын салбараа брэндүүдтэй болгох ёстой гэх гээд байна аа даа?
-Яг тийм.
–Яаж брэндүүдтэй болох вэ?
-Компаниуд хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа арил­жаалж, тайлан ба­ланс, тө­лөвлөгөөгөө тодорхой гаргаж, түүнийгээ яг таг мөрддөг болчихвол хүмүүс эргэлзэхээ болино. Хонконгт Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагддаг барилгын компани зургаа гаргаж,  зөвшөөрлөө авч  сууриа ухаад эхлэхэд л борлуулалт нь 50 хувьд хүрчихдэг. Барилгын компанийн хувьд гайхамшигтай үзүүлэлт. Хү­мүүсийн итгэл чухал гэдгийг л харуулсан жишээ. Өмнө нь ямар нэг асуудалд орж байгаагүй, өөрийн гэсэн  технологи, менежмэнт, ноу хаутай болсон учраас тэр компанид иргэд итгэл үзүүлж байна. Бид ч энэ чиг рүү явах учиртай.
-Эргээд байрны үнэ рүү­гээ оръё. Орон сууцны үнийг нэг жилээр прогнозлоод харахаар зайлшгүй үнэ өсдөг сар  гэж байх уу?
-Үндэсний онцлог гэж бий л дээ.  Сургууль орохын өмнө, сургууль тарахаас өмнө, сар шинээр байраа засварлах, шинэ байранд орох, байраа шинэчлэх тохиолдол ихэс­дэг. Энэ үед үнийн өсөлт ажиглагддаг.
-Жил хагасын дотор байр­ны үнэ 31 хувь өссө­нийг зарим эдийн засагч  валютын ханш, инфляцитай харьцуулахад бага өсөлт гэж байгаа. Харин ч өндөр өсөлт юм  шиг санагдаж байна. Таны хувьд өндөр өсөлт гэж бодож байна уу, эсвэл өөр тайлбар хэлэх үү?
-31 хувь гэдэг үнийн өсөл­тийн хувьд өндөр гэдэгтэй санал нийлж байна. Гэхдээ бусад улсын хувьд ямар за­маар явсныг харах хэрэгтэй. Хөгжлөөрөө манайхаас түрүүлж яваа Казахстанд гэхэд орон сууцны үнэ 2000 доллар байснаа 10 мянган ам.доллар болж өссөн байдаг. Тэгээд эргэж буухдаа 7000 ам.доллар дээр очиж тогтворжсон. Огцом хэмжээгээр өсөөд буухдаа анхны үнийн дүн дээрээ ирдэггүй ийм жишээ хэд хэдэн улсад ажиглагддаг.
-Тэгэхээр манайд орон сууцны үнэ ингэж огцом  өсөх эрсдэл ч бий гэсэн үг үү?
-Үгүйсгэх аргагүй. Бид өнөөдөр санхүүгийн хямд эх үүсвэр гэдэг юмыг огт үзээгүй улс. Барилгын компаниудтай очоод уулзахаар төслийн санхүүжилтийн зардал нь маш өндөр байдаг. Дахиад хэлэхэд санхүүгийн дэд бүтэц муу хөгжсөнтэй холбоотой асуудал.
-Цемент, арматураа до­­тоо­доосоо хангаж эхэлс­нээс гадна байшин үйлдвэрлэх комбинат бай­гуулж угсармал байр олноор нь барина гээд төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн. Ажил болоод эхэлбэл нийлүүлэлт огцом өснө. Тэгэхээр үнэ эрс буурах юм биш үү?
-Социализмын үеийн барилгажуулалт биш шүү дээ.  Чөлөөт зах зээл учраас эцсийн шийд гаргах хүн  нь худалдан авагч. Байрнуудыг лего шиг өрөөд байж болно л доо. Гэтэл худалдан авагчид маань хоёр, гурван хүүхэдтэй боллоо, орлого ч дажгүй болчихлоо,  угсармал биш илүү тохитой том  байр авмаар байна гээд эхэлбэл яах вэ гэдэг асуудал бий. Ирээдүйд хөгжих нь тодорхой, эдийн засаг нь жилд хоёр оронтой тоогоор  өсч яваа орны хувьд банкны зээл авах баталгаатай орчин үүсч, санхүүгийн дэд бүтэц хөгжинө гэдэг нь эргэлзээгүй. Ийм нөхцөлд орлого сайтай, давгүй ажилтай хүмүүс нэг загварт оруулсан бүтээгдэхүүн худалдаж авахыг хүсэхгүй.
-Гэхдээ л орон сууцанд ороогүй гэр хорооллын иргэ­дийн хувьд халуун хүйтэн устай, дулаан байранд орох хүслээсээ буцахгүй шүү дээ. Тэгэхээр ижил загварын байрнуудын эрэлт ирэх жилүүдэд тасрахгүй гэж бодож байна?
-Үнэн л дээ. Гэхдээ техно­логийн  өрсөлдөөн явагдана. Яг одоогийн халуун устай, дулаахан байна гэсэн анхан шатны хэрэглээний хувьд цаг хугацаа хэмнэх талаасаа угсармал байрнууд байж болох талтай. Гэхдээ нөгөө талд тав тухтай, хэрэглэгчдэдээ илүү ойрхон, тэднийг илүү чагнасан зах зээл бий. Олон улсын байгууллагуудын судал­гаагаар Монголын эдийн засаг ирэх жилүүдэд тасралтгүй хоёр оронтой тоогоор өснө гэсэн таамаг гарсан. Тэгэхээр эдийн засгаа өөдрөгөөр харах ёстой. Өөд­рөгөөр харахаар үнэ бууна гэж байхгүй. Эдийн засаг сайжрахаар хүмүүсийн хэрэглээ зөвхөн халуун ус гэх мэт анхан шатнаасаа дэвшиж таарна. Үнийн хувьд нэг жишээ хэлье. Дэлхийд хамгийн том жишээ болсон, Америкт хэрэгждэг орон сууцны үнийн индекс гэж бий. Муж тус бүрд гардаг тэр индексийг харахаар их сонин юм ажиглагддаг. Орон сууцны үнэ өсч байгаа мужид ажилгүйдлийн түвшин буурч байдаг. Энэ бол эдийн засгийн харилцан хамаарал. Иргэд нь ажилтай орлоготой газарт орон сууцны үнэ өсч байдаг, харин ажилгүйдэл өндөр улсад бол орон сууцны үнэ уруудаж байдаг. Шалтгаан нь худалдан авах чадваргүйтэй холбоотой. Мэдээж энэ нь орон сууцны үнэд нөлөөлөх туйлын нөхцөл биш, өөр олон шалтгаан бий.
-Та түрүүн барилгын компаниудын барилга барих төслийн санхүүжилтийн зардал нь өндөр учраас үнэд нөлөөлдөг гэсэн агуул­­гатай үг хэлсэн. Өндөр хүүтэй зээлээр барилга барьж байгааг хэлж байна уу?
-Тэгж ойлгож болно. Өнөө­дөр барьж байгаа барил­гуудыг дандаа зээлээр барьж байна. Санхүүгийн дэд бүтцээ хөгжүүлчихвэл  зээлээр барихгүй байх боломжтой. Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа гаргаж мөнгө босгочихвол хүү гэж илүү мөнгө төлөхгүй шүү дээ. Хөрөнгөө оруулсан  хүн тухайн компани буюу брэндэд итгэж эрсдлээ үүрээд ороод ирнэ гэсэн үг. Энэ боломжийг бүрдүүлэх анхан шатны хуулиуд нь батлагдсан. Хэрэглээнд ороход хугацаа шаардах нь ойлгомжтой. Гадаадын хөрөнгийн биржээс мөнгө босгосон, Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй уул уурхайтай холбоотой гадны компаниудын зах зээлийн үнэлгээ 30 гаруй тэрбум ам.доллар болж байсан үе бий. Эдгээр компанийн нэг нь барилгын компани байсан. Тэгэхээр гадны зах зээлээс энэ салбар руу хөрөнгө татах боломж байгаа гэсэн үг. Сүүлийн үед энэ зүг рүү чиглэсэн алхмууд хийгдэж байгаа. Гэхдээ зарим нь бидний хүсч байгаа шиг хурдан явагддаггүй юм байна. Хөрөнгө оруулагчид үлгэр, жишээ авахаар компани бай­гаа эсэхийг сонирхож байна. Байгаа бол хэр амжилттай ажилласныг нь лавлаж байна. “Би ямар шалтгаанаар Монголд мөнгө оруулах ёстой вэ” гэсэн асуултдаа хариу авсныхаа дараа “Би яагаад заавал энэ компани, энэ төсөл рүү хөрөнгөө хийх ёстой вэ” гэсэн асуулт тавьж байна.Хөрөнгө оруулна гэдэг тийм амархан процесс биш л дээ.  Монголын хувьд хөрөнгө оруулалт татах гэж  Мьянмар,Вьетнам Камбож гээд Зүүн өмнөд Азийн олон зах зээлтэй өрсөлдөж байдаг нэг л зах зээл.

Ц.Баасансүрэн

“Монголын маркетинг менежментийн хүрээлэн”-гээс жил бүр үндэсний бизнесийн салбарын шилдгүүдийг шалгаруулдаг  “Grand expo” фестивалийг зохион байгуулдаг билээ. Өнөө жилийн Монголын шилдэг бизнесүүдэд шагнал гардуулах ёслолын ажиллагаа уржигдар болж өндөрлөсөн. Шилдэг аж ахуйн нэгжүүдийг олон нийтийн санал асуулга, мэргэжлийн экспертүүдийн дүгнэлтээр шалгаруулдаг тус фестивальд өдөр тутмын топ таван сонины нэгдүгээр байрт хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжигч “Өдрийн сонин” шалгарч, цом хүртлээ.

Изинис эйрвэйз” компани өнөөдрөөс эхлэн үйл ажиллагаагаа тодорхойгүй хугацаагаар зогсоож байгаагаа мэдэгджээ. Тус компани нь “Ньюком” группийн хөрөнгө оруулалттайгаар 2006 оны 12-р сарын 06-ны өдөр байгуулагдаж байжээ. Анх Улаанбаатар-Чойбалсангийн чиглэлд анхны хуваарьт нислэгээ үйлдэж байсан бол Дорнод,  Хөвсгөл, Өмнөговь, Увс,  Баян-Өлгий  5 аймгийн 6 чиглэлд, мөн олон улсын 1 чиглэлд Өвөр Монголын Өөртөө Засах Улсын Хөлөнбуйр аймгийн Хайлаар хот руу тус тус тогтмол болон захиалгат нислэг үйлдэж байсан юм. Харин дөнгөж сая үйл ажиллагаагаа зогсоож байгаа тухайгаа мэдэгдэл гарган мэдээлсэн байна. Мэдэгдэлдээ “Изинис Эйрвэйс ХХК нь 2006 оноос үйл ажиллагаа явуулж, олон зуун мянган зорчигчдод тогтвортой үйлчилж ирсэн үндэсний агаарын тээвэрлэгч компани бөгөөд компанийн санхүүгийн нөхцөл байдал хүндэрч цаашид хэвийн үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болсон тул 2014 оны 05 сарын 22-ны өдрөөс эхлэн үйл ажиллагаагаа тодорхой бус хугацаагаар зогсоох болсныг үүгээр мэдэгдэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд биднийг сонгон үйлчлүүлж, хамтран ажиллаж байсан бүх зорчигчид, түнш байгуулагууддаа талархал илэрхийлье. 

Компанийн гүйцэтгэх удирдлага, хөрөнгө оруулагчдын зүгээс өөрсдөөс хамаарах бүхий л бололцоог дайчлан ажиллаж, сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд үйл ажиллагааг хэвийн явуулах, ажиллагсдынхаа ажлын байрыг хадгалах, хамгийн гол нь зорчигчдын эрх ашгийг хангахын төлөө чармайн ажилласан боловч цаашид улам бүр нэмэгдсээр буй санхүүгийн алдагдлыг хиймлээр нөхөн ажиллах боломжгүй болж үйл ажиллагаагаа зогсоох болсондоо олон жил бидэнтэй хамт цэлмэг тэнгэрээр тухлан аялж байсан эрхэм зорчигчид болон эрхэлсэн ажилдаа үнэнч шударга, сэтгэл зүрхээ өгч ажиллаж ирсэн ажилчид, инженер техникийн ажилтнууд, нисэх бүрэлдэхүүн, нийт хамт олноосоо уучлалт хүсье. Та бүхэнд сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж байна” гэжээ.