Category: онцлох-нийтлэл

Сүйрлийн ирмэгт ч ирсэн
юм байхгүй л дээ.
Малын тоо 50 сая гараад
явчихлаа, турж үхтэл хаа
байсан юм! Ер нь
бүх түүхийнхээ туршид монголчууд нийтийг
хамарсан өлсгөлөн, байгалийн гамшигтай учирч яваагүй. Тиймдээ
ч хөгжих шаардлага
гарч байгаагүй бололтой. Гэтэл жишээ нь
XIII зуунд тахал гарч хүн
амыг нь сүйтгэсний дараа
л Англи улс
хөгжлийн өөр замд орж
дэвшилд хүрсэн гэх. Алив
үндэстэн зовлон бэрхшээл тулж
арга тасарсан үедээ амьдралын өөр
арга чарга хайн явсаар
шинэ зөв зам олдог
гэдэг.

Бидний өнөөгийн зовлон бол нэгэнт
хүрсэн өндөрлөгөөсөө маш хурдтай эргэж
унах гээд байгаад оршино.
Социализмын үед нийт орлогынхоо
70 хувийг хүнээс зээлээд тарчиг
ч гэсэн амьдарсаар
ирсэн. Систем задран унасны
дараа өөрийн жинхэнэ хөрсөн
дээр унаж “дэлгүүрт давснаас
өөр юмгүй”-д очсон.
“Зах зээлийн өнөөгийн хүнд
нөхцөл” гэгчид үнэндээ гуйлгаар
л амьдарсан. Нийт
орлогын 50 шахам хувийг Олон
улсын санхүүгийн байгууллагууд, хандивлагч орнууд, хүмүүнлэгийн тусламжаар
бүрдүүлж байв. 2000 он хүрч байж
бид арай гэж нэг
тэрбум долларын эдийн засагтай болов.
Арван жилд хоёр дахин
өсчихөөд байгаа нь энэ,
гэхдээ хүнд ноогдох ДНБ
дөнгөж 450 доллар буюу дэлхийн
хамгийн доод үзүүлэлтэнд багтана.
Гэхдээ энэ 10 жилд байгалийн
баялаг илрүүлэх, ашиглах бэлтгэл сайн
хийгдсэний дүнд хайгуулиар олон
баялаг илэрсэн ба хуулийн
тогтолцоо буй болгосны хүчинд
түрүүчээсээ гадаадын хөрөнгө оруулагчид хаалгаар
шагайж эхэлсэн юм.

2005 оноос
ДНБ огцом өсч эхэллээ.
Түүхий эдийн үнэ дэлхий
даяар гэнэт өсч эхэлсний
дүн болохоос бид гэнэт ажилсаг
болчихсон хэрэг биш л
дээ. Чухам ийм учраас
түүхий эдийн үнээс хамаарсан
гэнэтийн өсөлт бол төдийлөн
сайн үзүүлэлт биш. Үнэ гэнэт
унахад урдахаасаа хүнд байдалд орж
хямардаг. 1973 оны газрын тосны
гэнэтийн өсөлт ба хэдэн
жилийн дараахь үнийн уналт
нефть олборлодог олон оронд тун
ч муугаар төгссөн.
Монголын эдийн засгийн чадавхи
түүхий эдийн гэнэтийн өсөлтөөс
шалтгаалан 5-7 жилийн дотор 10 дахин
нэмэгдлээ. Нийт эдийн засаг
нь 10 тэрбум долларын үзүүлэлттэй
болсон нь хүнд ноогдох
ДНБ-ийг дөрвөн мянгад
хүргэн дэлхийн дундаж орлоготой
айл болгосон.

Гэнэтийн их мөнгө хараад
нийгэм маань тэр чигтээ
галзуурчихсан. Архинд голдуу үрэгдсэн
дөрвөн тэрбум долларыг нам
засаг ард түмнээ бодон
хайрлаад бэлнээр нь тараачихсан
нь үрэлгэн эдийн засгийн
зөвхөн нэг тал нь.
Төрийн зардал хүн аймаар
нэмэгдэж, хэнд ч хэрэггүй,
эсвэл огт ашиглаж чадахгүй
асар их бараа үйлчилгээний
гүйлгээ хийлээ. Дээр нь
хэдэн мянгаараа байгуулагдсан Төрийн бус байгууллагын
“эгэл баатруудаас” эхлээд төрийн удирдлага
сайд дарга нараа хүртэл
шинэ баяны цээж гарган
ханхалзаж үзээгүйгээ үзэж үхэр цамаа
харайж гарлаа. Эдийн засгийн
өсөлтөөсөө давсан авлигын сүлжээ
замаа алдсан.

Өнөөдөртөө
Монголын эдийн засаг байгалийн
баялаг дээр л тогтож
байгаа. Нийт экспорт бараг
л тэр чигээрээ
байгалийн баялаг. Өөр гадагш
нь гаргаж худалдах юм
бидэнд өнөөдөртөө үгүй. Нэгэнт 10 тэрбум
хүртлээ тэлсэн эдийн засагт
урьд нь болгоод байсан
ноолуур, жуулчлал, малын түүхий эд,
үр тариа бараг л
хувь эзлэхээ больжээ. Солонгорсон
эдийн засагтай болохын тулд юун
түрүүн асар их мөнгө
хэрэгтэй. Бид эднээ хөгжүүлэх
суурь тавьж болох байсан
гэнэтийн их олзоо ам
руугаа хийгээд жорлон руу
асгачихсан шүү дээ. Цаана
нь боловсрол, эрүүл мэнд гээд
мөн л их мөнгө
шаардсан салбар байна. Энэ
мөнгийг өнөөдөртөө бид уул уурхайгаас
өөр ямар ч салбараас
босгож чадахгүй.

ДНБ-ий хэмжээ хурдтай
буух нь аюултай үзэгдэл.
Тогтмол 3-5 хувийг өсөлттэй эдийн
засгийг эрүүл гэж үздэг.
Гэтэл бид 17-оос 12 болсон
ба энэ жилд 6-7, хойтон
жил 3-4, тэгээд хасах руугаа
орох прогнозтой байна. Төгрөгийн ханшийг
барьж байх учиртай валютын
нөөц үнэн чанартаа тэглэж
байгаа. Дутуу байшин бариад
дуусгачихсан. Энэ зун баригдаж
байгаа байшин сав бараг
харагдаагүйг хүмүүс ажигласан л
байх. Улсын төсөв их
наядаар хотойтол дутах боллоо. Хувийн
ба төрийн гадаад өр
20 тэрбум доллар руу дөхөж
явна. Жижиг дунд гэхээсээ
энэ улсыг чирч, төсвийг
нь бүрдүүлдэг том компаниуд хаалгаа
барих дээрээ тулж байна.
Экспортод гарч буй түүхий
эдүүд түрүүлж зээлээд хуваагаад
идчихсэн өрөнд гарч байгаа.
Импорт эрс багаслаа.

Алдаа бол алдаа, өнгөрсөн
борооны хойноос цув нөмрөөд
ашиггүй. Алдахад биш алдаагаа
засаж чадахад л хамаг
ухаан оршино. Сүүлийн арван
жил төр хувааж барьсан
хоёр нам одоо балраад
ирэхээр биенээ буруутгах аянд
мордлоо. Энэ хямрал бол
хамтын бүтээл. Энэ хэрэгт
манай жирийн иргэд ч
оролцоотой. Нэхэж шаардан хомхойрч
байснаас гадна төрийн эрх
барих дээд байгууллагыг өвчтэй
галзуу хүмүүсээр дүүргэсэн. Иймээс бурууг хэнээс
ч эрэх шаардлагагүй,
эзэд нь бид бүгдээрээ.
Саяхан Японы шинжээчид манайд
судалгаа хийж үзээд өнөөгийн
хямралд юутай ч гаднаас
нөлөөлсөн ямар ч хүчин
зүйл алга, зөвхөн өөрсдөөсөө
болсон байна гэсэн хариу
гаргажээ.

Нэгэнт хямралын буруутан нь цөмөөрөө учир
ялтныг хайн дэмий л
хэрэлдэж байхаар гарах шинэ
гарц бэдэрсэн нь дээр санагдана.
Саяхан Хятадын дарга айлчлаад
буцлаа. Мөнгө өгч аврах
байх гэсэн горьдлогыг жолоочоос
жолоодогч хүртэл цээжиндээ агуулав.
Мөнгөний бараа хараад энэ
дэлхийг хүртэл өшигчиж байсан
гарууд маань номхорч юун
хужаа хувхай, ах минь,
найз минь, чи хөөрхөн
шүү, авгай чинь бүр
хөөрхөн болоод явсан даа.
Си Зиньпин дарга олон
гэрээ үзэглэснээс хамгийн чухал нь
Монголд үйлдвэрлэсэн юуг ч худалдан
авахад бэлнээ илэрхийлсэн явдал
юм. Бэлэн мөнгө яахав
дээ, ямаа идэхээс хойш
ямар ялгаа байна! Гол
нь Монголын өмнө зах зээлээ
нээж өгөхөөр амлалаа. Монгол
руу хандах гадаадын хөрөнгө
оруулалтын хамаг гол сонирхол
бол Хятадын хэмжээгүй аварга
зах зээл. Хятадын зах
зээлд Монголоор дамжин гарч чадна
гэдэг ашигтай наймаа. Энэ
нь Монгол Улс эдийн
засгаа сэргээх хамгийн том
бололцоо.

Бид аманд гэнэт ороод
ирсэн шар тосыг юм
болгож чадах уу? Их
л эргэлзээтэй. Улс
төрийн өнөөгийн харьцаа хамгийн түрүүн
гай болно. МАХН агсан
хөөрхий дундуураа хоёр хуваагдаад тусдаа
нам болох мөртөө аль
алин нь хууль тогтоох
байгууллагад хүчирхэг бүлэгтэй болоод авсан. МАН
нэртэй болсон хэсэг нь
ч даргын ба
даргын бус гээд хоёр
хуваагдчихсан байгаа. Төрийн эрх
барилцаж байгаа МАХН нэрийг
авагчид ч дотроо бөөн
явдал. АН-ын хувьд
чухам хэд хуваагдсаныг нарийн
байтугай бүдүүнээр ч хэлэх бололцоогүй.
Хамгийн хүчирхэг хэсэг нь намын
даргын толгойлох бүлэг. Тэднийг унагах
гэсэн бусад бүлгүүд түр
нэгдэл байгуулаад бяраа үзэж байгаа.
Хоёр оролдоод бүтээгүй, бурхан гурав гэсэн
тоонд дуртай болохоор Намрын
чуулганд хайнаа салгаж магадгүй
л юм. Тэд
МАН-ын даргын бүлгийг
хүчин хавсруулахаар дуудаж байгаа. Харин
АН-ын даргын бүлэг
МАХН-аасаа салахгүй гэж
гүрийж байгаа. Нүдний булай
болсон эдийн засгийн алуурчин
гэгдэх ганц хоёр сайдаасаа
салж байгаад цааш үлдэх
сонирхолтой. Түр зуурын л
амьсгал даа. Нүглийн нүдийг
гурилаар хуурав гэгчээр. Аль
ч хувилбараар нь
яваад унасан нь унагаасныгаа
ажил хийлгэхгүй. Тийм хангалттай хүч
аль алинд нь байгаа.
1919 онд яг ийм нөхцөл
засагт үүсч, ноёдын ба
шар лам нарын хагарал
нь тэнцээд хэн нь
ч дийлэхгүй болохоор
нөгөө нэгэндээ төр бариулж байхаар
автоном төрөө унагачихъя гэдэгтээ
тулан Хятадаас цэрэг уралдан урьж
тусгаар тогтнолоосоо татгалзаж байсан тохиолдол бий
шүү дээ. Энэ талын
хоёргүй нэг утгатай баримт
хэдийнээ олдсон.

Ардчилсан төрд сөргөлдөх хүчнүүд
хэт тэнцсэнээс болоод шийдвэр гаргаж
чадахгүй мухардалд орж байсан тохиолдол
олон бий. Бельгид хоёр
хүчин яг тэнцчихээд Засгийн
газаргүй жил гаруй болсон
тохиолдол саяхных. Энэ ч яахав
улс төрийн хямрал. Гэтэл
дагалдаад эдийн засгийн хямрал
болохоор сүйрлийн дохио болно. Ийм
явдал саяхан Италид тохиов.
Герег, Кипр, Испаний араас
Итали сөхөрч эхэлсэн. Берлескунийг
хүүхэнтэй орооцолдсон хэргээр шүүхэд аваачиж
өгсөн ч нам нь
дарагддаггүй ээ. Шударга сонгуулиар
гарч ирсэн улс төрийн
намыг яалтай нь билээ
дээ. Ингээд улс төрийн
бүх намууд хэлэлцэж байгаад
улс төрөөс ангид мэргэжлийнхнээс
бүрдсэн дундын Засгийн газрыг
буй болголоо. Энэ нь цаашид
үргэлж мөрдөх бололцоогүй зарчим
ч хямралаас гарах
түр зуурын сайн арга
болохоо харуулсан. Ерөнхий сайдыг нь
Сюпэр Марио гэж дуудах
болов. Жилийн дотор мэргэжлийнхэн
улс орныг эдийн засгийн
хямралаас гаргаад эргүүлээд улс
төрийнхэнд засгийн эрхийг нь
буцааж өгсөн. Ийм аргыг
урьд нь Финланд болон
Израилд хэрэглэж байжээ.

Хямралаас гарах үндэсний эвлэрэл
зөвшлийг буй болгоод Засгийн
газрыг хөндлөнгийн мэргэжлийнхний гарт түр хүлээлгэн
өгөх энэ арга л
өнөөгийн манай нийгэм улс
төр эдийн засгийн хямралтай
үед хамгийн сайн эм
болох болов уу гэж
санагдана. Нэг үеэ бодвол
манай орон зах зээлийн
эдийн засгийг ойлгодог мэдлэг
мэргэжилтэй боловсон хүчний нөөцтэй болжээ.
Мэдээж тэдэнд туршлага дутна,
ялангуяа улс төрийн туршлага.
Үүнийг улс төрөөс нэгэнт
холдсон туршлага бүхий зангарагтай хуучин
кадраар зангидуулан удирдуулж болно. Энхсайхан, Бат-Үүл, Дорлигжав, Ганболд
гэсэн нэрс санаанд орж
байна. Олонхийг АН бүрдүүлж байгаа
учир нөгөө намуудаас хүн
нэрлэсэнгүй. УИХ-аас ганц
хүн л мэргэжлийн түр
Засгийн газарт орох юм
бол бусад нь барьцаад
заваарч өгнө гэдгийг тооцож
л санаанд юун
түрүүнд буусан нэрсийг жишээ
болгов. Сайд нарыг мэдээж
фракцууд дэвшүүлэх боловч хүний өөрийн
гэхээсээ мэргэжил туршлагад нь тулгуурлана гэсэн
зарчимд хүрэх ёстой. Голлох
агентлаг болон төрийн өмчит
компанийн удирдлагыг Засгийн газар өөрөө
шийдэж нэрлэнэ. Фракцууд Засгийн газрын шийдвэрт
аль болох оролцохгүй ба
бие биедээ хяналт тогтоон
Засгийн газарт нөлөөлөх нөлөөллийг
багасгана. Хоёр жилийн дотор
эдийн засгийг сэргээн 2012 оны
түвшинд нь аваачих ба
Засгийн газарт орсон хэн
нь ч цаашид улс
төрийн карьер хөөцөлдөхгүй, сонгуульд
нэрээ дэвшүүлэхгүй гэсэн болзол тавих
хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол сонгуулиар ард
түмэндээ таалагдах гээд баахан популизм
хийгээд хаячихна. Нохойн толгой ширээн
дээр тогтохгүй гэгчээр бидний хамаг
зовлон бол популизм болчихоод
байна. Намуудын фракцууд ч нэгэнт Үндэсний
зөвшилцөлд хүрэх юм бол
мэргэжлийн Засгийн газрыг хууль
эрхийн хүрээнд сайн дэмжинэ
гэдгээ амлах ёстой. Эс
чингэвээс бантан болж Засгийн
газар юу ч хийж
чадахгүй.

 

Жич:
Хэдэн нэр хэлчихсэн биш, одоо энийг дагаад бөөн маргаан болж эцэст нь портуун дээр унах вий дээ.

2014.8.28

 

Манай улсад айлчлал хийж буй ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин яг одоо Г.К.Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж байна. Тэрээр Халх голын байдлааны ялалтын түүхэн ойд хүрэлцэн ирсэн учир ийнхүү Г.К.Жуковын хөшөөнд цэцэг өргөж байгаа юм. 

ОХУ-ын Төрийн тэргүүн эндээсээ шууд Чингэс хаан олон улсын нисэх буудлыг зорьсноор түүний айлчлал өндөрлөх юм.  

Дашрамд хэлэхэд, түүний айлчлалын хөтөлбөртэй холбоотойгоор Г.К.Жуковын музейн орчим болон нисэх хүртэлх замуудыг бүрэн хаагаад байна. 

АНУ-ын Ерөнхийлөгч Б.Обама Эстонид хийж буй айлчлал өнөөдөр эхэллээ. Тэрээр Эстонийн нийслэлд байх хугацаандаа тус улсын Ерөнхийлөгч болон төрийн хариуцлагатай ажилтнуудтай уулзах юм байна.Тэрээр Таллинд байх хугацаандаа Латв, Литвийн төрийн тэргүүнтэй уулзахаар төлөвлөжээ. Америкийн төрийн тэргүүн энэ айлчлалаараа АНУ нь Балтийн орнуудыг хамгаална гэдгийг харуулж байгаа юм. 

Б.Обамагийн Эстонид хийх айлчлал нь хоёр хоног үргэлжлэх гэнэ.

Ю.Дэлгэр

Мөнгөний хомсдол, дол­ларын ханшийн өсөлт, баривчилгаа, тагнасан чагнасан хэрэг, улстөрчдийн хоорондын толхилцоон гээд дан хар бараан мэдээ мэдээлэл, үйл явдал дунд амьдарч яваа бидэнд гэрэл гэгээ татуулан дуулдсан нэг сайхан мэдээ бол ОХУ-ын Челябинск хотноо болсон жүдо бөхийн ДАШТ-ээс Монголын баг нэг алт, шагналт тавдугаар байр, мөн багийн эмэгтэйчүүдийн барилдаанаас мөнгөн медаль хүртсэн явдал байлаа. Нийт 110 үндэстний 639 жүдоч өрсөлдсөн энэ тэмцээнд монголчууд жүдод дээгүүр шүү гэдгээ баталж чадав. 

Ялангуяа монгол бүсгүйчүүд багаараа мөнгөн медаль хүртэж, үүнийг нотолсон. Одоогоос долоон жилийн өмнө буюу “Бээжин-2007” ДАШТ-д хүрэл медаль хүртэж байсан манай нядханууд энэ удаад медалийн өнгөө хувиргаж, мөнгөн медалийн эзэн болов. Ердөө ганц оноогоор алтан медалийн үзүүрээс татаад алдсан тэдэнд аваргын титэм энүүхэнд байна. Үнэндээ ч унага татаж, портер жолоодож, “гахай” үүрч амьдралаа авч ирсэн тийм ээжүүдийн охид ийм байхаас өөр яах билээ. Нийгмийн харилцаа өөрчлөгдөж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлд шилжсэн он жилүүдэд хэн хүнгүй л хөл алдаж байлаа. Хэрхэн яаж амьдралаа авч явах билээ, картын бараанаас давж шанага гурил, ам даавуу яаж олох вэ гэж хүүхнүүд л толгой гашилгаж байсан юм. Хэдийгээр эрчүүд амьдралынхаа гол нуруу байж, том түшиг тулгуур болдог гэлцдэг ч хэцүү үед эмэгтэйчүүд илүү тэсвэр тэвчээр гаргадаг. Энэ бол байгалийн хууль. Эр амьтан бэрхшээл тулгарахад туулах чадвар, өвчин тусахад давах чадвар цаанаасаа үгүй. Яг энэ жишгээр ерээд оны мөчиг тачиг үеийг Монголын эмэгтэйчүүд нуруун дээрээ үүрч гарч ирсэн гэлцдэг. Эмэгтэйчүүд өөрөөсөө хэд дахин том “гахай”-г вагон дамжуулан үүрч, дүүрч явсан тэр жилүүдэд архины лонх бараадаж өдөр хоногийг өнгөрүүлж байсан нөхрүүд цөөнгүй байсан. Гэр бүлээ авч явж, үр хүүхдээ тэжээж, хань нөхрөө дэмжих гэж зүтгэсээр тэр хатуухан он жилүүдийн гашуун өдрүүдийг бүсгүйчүүд давж гарсныг онцлохоос аргагүй. Тийм л сайхан ээжүүдийн охид өнөөдөр дэлхийн тавцанд Монголын нэрийг гаргаж байна. М.Бундмаа 1985 онд төрснийг эс тооцвол бусад багийн гишүүд бүгд ерээд оныхон. Өнөөдөр дөнгөж хорь гарч яваа тэдний ээжүүд шилжилтийн үеийг шийр зааж давж чадсан эмэгтэйчүүд байх ёстой.

Дэлхийн банкнаас 1990-2012 оны хооронд монгол эмэгтэйчүүдийн ажил эрхэлсэн байдлыг судалж гаргахад 2010 онд хамгийн бага, 1990 онд хамгийн өндөр хувьтай байгаа нь гарсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, амьдрал хэцүүдэж хүмүүс хэрхэхээ мэдэхээ байсан 1990 онд бүсгүйчүүд олноороо ажил эрхэлж, харин эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэж, ДНБ 17 хувиас давж дэлхийд эдийн засгийн өсөлтөөрөө нэгдүгээрт бичигдэж байсан тэр жил арай гар газар, хөл хөсөр байжээ гэж харагдахаар байгаа юм. ДАШТ-д газар газрын хүчтэнүүдтэй тулж, мөнгөн медалийг гуядаж авсан эмэгтэй жүдочдоо харахад дотор огшиж, сэтгэл өмөлзөхөөр байсан. Тэд Казахстан, Куба, Польшийн багуудыг ардаа орхиж, дэлхийн аваргын нэг алт, нэг мөнгө, гурван хүрэл медальтай Францын багтай тулж үлдсэн байв. Француудын хувьд дэлхийн аваргын алтыг хоёронтоо, мөнгийг нэг, хүрлийг бас хоёр удаа хүртсэн жүдогийн өлгий нутгийн япончуудыг буулгаад авчихсан байсан болохоор сэтгэл зүйн хувьд давуутай байсан биз. Бас Францын багийн таван гишүүний гурав нь бие бялдрын хувьд Азийн шар арьстнуудаас тэс өмнөө африк гаралтай бөхчүүд байсан болохоор манайханд амаргүй байсан нь мэдээж. Гэвч дөрвөн барилдааны дараа хоёр, хоёр болж тэнцэж алтан медаль тун ч ойрхон өндөрлөснийг хэлэхгүй өнгөрөхийн аргагүй. Багийн тэмцээн бол сэтгэл зүйн хувьд ч, бусдынхаа өмнө хүлээх хариуцлагын хувьд ч тун амаргүй тэмцээн байдаг. Ганцаарчилсан барилдаанд мөнгөн медаль, хүрэл медалийн төлөө барилдаж, шагналт тавдугаар байр дээр буусан Д.Сумьяа энэ удаагийн тэмцээнд эмэгтэйчүүд дундаа өндөр амжилт үзүүлсэн нэгэн. Тэр аваргын төлөө францчуудтай үзсэн барилдаанд ч үүргээ сайн гүйцэтгэсэн. Мөн уг барилдааны 70 кг-ын жинд гарч ирсэн Ц.Наранжаргал сэтгэл зүйн хувьд адармаатай шалгалтыг өгсөн гэж болно. Хэрэв тэр ялагдвал гурав хожигдсоноор асуудал тодорхой болчих учраас тэр ялагдахгүйн тулд бүх биеэрээ, бүр сэтгэлээрээ тулалдсан нь илт харагдаж байсан билээ. Тэр өрсөлдөгчөөсөө бяраар бас техникээр ч илүү байгаагүй. Харин тэр сэтгэлээрээ давуу байж чадсан учраас ялалтыг багтаа авчирч байгаа харагдсан. Монгол эмэгтэйчүүд тийм л байдаг. Улаан чулуу атгахаас буцахгүй зориг зүрхтэй монгол ээжүүдийн өсгөсөн охид тийм байхаас өөр яах билээ. Үүнийг манай бүсгүй жүдочид батлан харуулж чадлаа. Гурав ч хүрэхгүй сая хүнийг төлөөлөн дэлхийн дэвжээнд очсон шавилхан бүсгүйчүүд Казахстаныг 17 сая, Кубыг 11 сая, Польшийг 38,5 сая хүнийх нь хамт жүдогийн татами дээр ялж, амьдралын хатууг дагаж бус сөрж давдаг монгол ээжийн охид гэдгээ гайхуулсан. Тэдэндээ гүнээ талархъя. 

Э.ЭНЭРЭЛ

Намрын уянга, ухаарал, дуурслыг нэвт шингээсэн Мөрдорж гуайн уг дууны ая аялгуунд шувуудын цуваа шиг шаргал өдрүүд ар араасаа зэллэн ирдэг билээ л. Цаг хугацааны хөнгөн гуниг хөндүүрхэн аястай тунгалаг улиралд хүмүүн гэгч сэтгэл зүрхнийхээ дотоод чинад руу улам тэмүүлж, дурсамж дурдатгалынхаа сайханд буй биеэрээ булхах шиг болдог. Хөхүүртэй айраг уруул чимчигнүүлэн исч, хөдөө хээр уртын дуу алсраад, шарга манхан уулсын хормойгоор адуу мал налайн зээ татсан ухаа хонгор өдрүүдийг бурхны бэлэг гэж бодохоос аргагүйд хүрдэг юм. Нэг санах нь ээ, уртхан налгар ч юм шиг, эс бөгөөс огтоос богино ч юм шиг энэхүү зурвасхан цаг мөчид халуу шатсан зуны сарууд хэдийнэ үүл шиг нүүн одож, сэр сэрхэн салхи үлээсэн сэрүүн бумбын орон алгаа дэлгэдэг. 

Жимс ногооны болц нь бо¬ловсорч гүйцэн хаашаа л хар­на арааны шүлс асгаруулам бөн­жигнөнө. Зуны наранд хахарч гашуурсан айраг хамар сэтлэм сэнхийгээд, улцайж нялцайгаад болдоггүй өрөм хуруу зузаан дарайхыг нь яана. Шар сүү болсон тараг аяндаа өтгөрч бүрэлдээд ца¬гаан элэг огтлоод тавьчихсан мэт гайхам сайхан. Гоо үзэс­гэлэнгээ бахдуулж биш­рүүл­сэн байгаль дэлхий шим шүүсээ татахынхаа өмнө байгаа бүхнээ дэлгэж тавьдаг нь учиртай л биз. Уул толгодын бараа хонгортон бүгээнтээд, улмаар алтран шаргалтаж хүүсхэн хүүсхэн салхины намиргаанд хүмүүний амьдрал бөмбөрөөд ч байх шиг.  

Ийм нэг сэтгэлийг шинэт­гэсэн улирал Мөөеөгийн “Галуун цуваа хөвөрсөн, голын ус нь мэлтэгнэсэн, ганган байгаль хосолсон, гоёхон намрын өнгө…”-тэйгээ ирж байна даа. Намрын тухай дуу олон чиг бий. Гэвч тэр бүгдээс аварга Мөрдоржийн хөгжим, Цэрэндэндэв билүү дээ, нэр нь үл мэдэгдэх жолоочийн шүлгийг нь ундруулсан эл дууны бадаг нугалаанд эрхгүй сэтгэл далавчлаад, тариан түрүү сугсарсан хөндий дээгүүр аяны шувууд адил зэллэх шигт болдог бүлгээ. Адарсүрэнгийн хоолойгоор хоногшсон дуу юм. 

Тэр тухай Адуучийн Басхүү “Гэнэт хашааны хаалга нээгдээд Адараа ах сэвхийтэл ороод ирэв. Орж ирж байгаа нь бас л хийморьтой харагддаг сан. Ээж аав хоёроос манай хүн айна. Ээж хүний эх л болсон хойно, гэргий хүүхдээ хаяад хаагуур яваад байгаа юм, архи дарс уугаад байна уу гэж зэмлэлээ. Тэгтэл жаахан хулгаснаа “Аав ээж хоёр минь уучлаарай” гээд “Хүү нь дөнгөж сая Монголын ард түмэн хэзээд ч мартахааргүй, зуун дамжин дуулагдах нэгэн бүтээлийг радиод бичүүлчихээд ирлээ. Ялангуяа намар цагт миний энэ дууг дуулж хүмүүс намрын сайхныг сэрж мэдэрнэ дээ” гэж байсан сан. Тэр нь “Айргийн амт нь чимчигнэсэн алтан намрын өнгө юм аа” гэсэн дуу. Уг дууг дуулуулах гэж төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай Адараа ахыг эрж сурч хайсан юм билээ. Өөр дуучнаар эхлээд дуулуулж л дээ. Гэхэд өвгөн “Та нар миний дотроо бодож амилуулсан намрын өнгийг илэрхийлж чадахгүй байна. Үүнийг ганцхан Адараа л чадна. Би түүний хоолойд зориулж бичсэн юм шүү” гэж  хэлж байсан гэдэг” хэмээн дурссан нь бий. Ингэж Мөрдоржийн “Алтан намар” Адараагийн хоолойгоор олны сэтгэлийг долгилуулж, дуучны өөрийнх нь хэлснээр зуун дамжигдах ерөөлийг олж  шүү. 

“Галуун цуваа хөвөрсөн…” гээд эхлэхээр яалт ч үгүй Хөшөөтийн голын минь халиун шаргал намар санаанд бууна. Сав л хийвэл бодол оюунд ургаад цээжин цаана хөндүүрлэн, хөвсөлзүүлээд ирдэг нь оюутан болох жилийн намар юм даа. Хоёр мянга нэг оны наймдугаар сарын хорин тавны орой ижий аав минь ууган хүү намайгаа эрдмийн аянд мордуулахаар үдэж, гол усныхныгаа хүүхэд хөгшидтэй нь цуглуулж найр наадам үүсгээд, ханагар өвгөд хоймор эзэлсэн хайлган тэр үдшийг яахин мартах билээ. 

Маргааш өглөө хотын унаанд дөрөөлөхийн өмнөхөн аав, хаяа хаяагаа дэрлэн буусан хот айлаа гүүн зэл, үнээн зэлтэй бүгдийг нар зөв гурвантаа тойроод ирэхийг хэлж унаган хүлэгт минь мордуулж билээ. Холын холд одох гэж буйгаа тэгэхэд л анзаарч, хоёр нүднээсээ нулимс сувдруулан явахдаа Хөшөөтийн голын намрыг сэтгэл зүрхнийхээ гүнээс мэдэрсэн сэн. Уул ус минь энхрий дотно санагдаж, голын хойно урд багширсан адуу мал намрын хонгор наран дотор налайгаад, зэлтэй унага мөр мөрөө дэрлэн зүүрмэглэж, бага балчраас жалга довных нь чулуугаар тоглож өссөн Гозгорын тэртээгээс элгэмсэг зөөлөн салхи сэвэгнэн, Баянхангай хайрханы наагуур униар хөөг татаад үлгэрийн мэт санагдаж байсан сан. “Хүний дээдтэй учирч, уулсын сайхныг үзэж яваарай” гээд аав минь хоцорсон доо. 

Намрын сарууд надад ийм л дурсамж дурдатгалын цэнхэр сэвэлзээтэй ирдэг билээ. Багын юм мартагдана гэж үгүй сэн. Сумын төвийн ёотон цагаан байшингуудын дунд ижий ааваа санагалзан нус нулимстайгаа холилдон суусан халтар жаалыг будааны тэрэгтэй ах нар “53”-ынхаа тэвшин дээр “шидэж” олон ч удаа гэрт минь хүргэсэн дээ. Нэлэнхүйдээ амуу тариа асгарсан том тэрэгний тэвшин дээр салхи сөрөн дарцаглаж, гол усаа өгсөн намрын хонгор өдөр гэртээ очих сайхан. Шөнө орой хэдийд ч яваад очиход уяа дүүрэн морьд, гэр дүүрэн хүн угтдаг билээ. Тэгээд л айраг найрын дугараа эргэж, өнөө л Адараагийн “Алтан намар” эгшиглээд хяруу унасан намрын буурал өглөө айлын ах нартай адуунд мордохын бахтайг хэлээд яах вэ. Уулсын орой бууралтсан намрын өглөө адуунд мордоход ухаан санаа сийрэгхэн болдог нь дамжиггүй. Цантай хулсан уурга, хазаарын суран жолоо гар хайраад улмаар хурууны өндөг чимчигнээд ирэхэд биеийн эд эс бүхэлдээ сэрэх шиг болдог юм. 

Хайлган хөх үдшээр уулсаа халиаж суух сайхан. Ертөнцийн жам ёсыг эргэцүүлж, өөрөө өөрийгөө танихын эхлэл тавигдах шиг болдог. Өвгөн цохионых нь сүглийлдсэн орой он жилүүдийн дуртгал шиг санагдана. Улирах ца¬гийн аясаар өвсөн толгой жимбүүрдэн исгэрч хэн нэг­нийг санаж эгээрэхийн бодлогошролд умбуулж орхи¬но. Тийм дээ, намар бол дурсан саналзахын, дуулан гэгэлзэхийн, амраглан хайр¬лахын, ариусан гэгээрэхийн улирал юм. Их, Бага Арцын ам, Хэц өндрийнхөө ноёлог уулсын энгэр ташаагаар адуу хураах гэж манарган туучихдаа Нацагдорж, Явуу, Пүрэвдорж, Ширчинсүрэн, Сэр-Одын намрын шүлгүүдийг уншиж явжээ. 

“Найран дээрээс гараад иртэл

Намрын навчис хийсч байлаа

Налгар тэнгэрээр шувуудтай цуг

Нарлагхан намар зэллэн одлоо

Салхи ч үгүй нам гүм байтал

Шарласан навчис хийсч байлаа

Санаанд ч үгүй аж төрж явтал

Санчигны минь үс цайж байлаа…” гэх Явуугийн бодлогошрол ухаарал, за тэгээд л Нацагдоржийнхоо сэтгэл бөмбөрүүлсэн найргийн мөрүүдээс асгаруулж, Пүрэвдорж гуайн  “…Алтан наранд хэлхсэн юм шиг

Ангир шар өдрүүд ар араасаа цуварч

Айраг, найр хоёроо барж ядсан

Ай даа, мөн урт намар байж шүү

Удахгүй өвөлжөөнд танайтай цуг айлсана гэхээс

Уулын толгой будраасай гэхэд будрахгүй

Усны шувууд буцаасай гэхэд буцахгүй

Уртын дуу шиг уянгалсан урт намтар…”-т нь сэтгэл татагдан явж дээ. Одоо эргээд  дээрх шүлгүүдээс уншихуйд Их Арцын уулсын магнаг тэргүүнийг  илбэсэн салхин сэрчигнээ мэдрэгдэж, унасан морины минь хөлс амтагдах шиг болдог сон.   

Манайх Дэлгэрийн буурал шанаанд буусан тэр намрын саруудыг мөн л мартдаггүй ээ. Гэмтсэн унаганыхаа хөлийг эмчлэх гэж ижийтэйгээ хоёул нарийн шаргал дэрсэн дундуур өдөржин алхалж, унагаа зөөлөн зөөлөн гишгүүлж явсан эмзэг уясуухан цаг юмсан. Дэлгэрийн нууранд хичнээн ч төрлийн шувууд цугласан юм бэ. Тэргэл цагаан сартай үдэш гүүгээ тавихаар оройн сааманд гарахад түмэн зүйлийн шувууд ганганалдан чуулаад сэтгэл зүрхийг хилийн торгон утас шиг жингэнүүлж орхино. Ёстой л нөгөө наран тогорууд цээжинд хошуурсан намар гэдэг нь тэр байлгүй.   

Шувууд чуулсан намрын орой зэгс шагшуурга исгэрэхийг чагнаархан нуурын хаяа дэрлэн унтах шиг жаргал үгүй. Тооноор мэлтийсэн сарны туяа асгараад, түрүүхэнд бүлээд орхисон хөхүүртэй айраг чим чим шуугин исч, тариа будааг нь хураасан хөндийд цагаан шаргал солоом хөглөрөн, тэр зүгт адуу мал үүрсэн янцгаалдана. Аавынхаа тэрлэгийг өрөөлдөж нөмрөөд өглөө эртээ адуунд мордохоор хэвтэхэд өнөө “Алтан намрын өнгө” чинь голын шуугианаас, нуурын тэртээгээс, саахалтынхны хот айлаас дуурьсаж л байна шүү дээ.

Тэр жил Сэлэнгийн Алтан¬булагт алба хааж байсан дүүгээ зорихдоо Сайханы хөтөл дээрээс Орхон, Сэлэнгийн бэлчирийг сэтгэл догдлон харж ой шугуйнх нь шаргал халиун намарт уусч явлаа. Нимгэн цагаан үүлс хошуурсан намрын тунгалаг шөнө гол мөрөн уулсаа ороон эмжээрлэн урсахыг харах бас л сайхан. Нарийн хонгор салхи нь найргийн мөрүүд шивнэлээ гэдэг шиг. Аанай буурал найрагч Пунцагийн Бадарчийн хэлсэнчлэн 

“Сонгинын шар шугуй

Солонгын долоон өнгөтэй

Сор мөнгөн намартаа

Согоо уйдам салхитай…” байдаг биз ээ. Сэрүүн Галттай нутгаа сэтгэл сэнсэртэл санадаг Эрдэнэ баавайнхаа Ононгийн намрыг мөн л үзэж нүд баясан явснаа үл мартнам. 

“…Би Альпийн нурууг үзсэн. Оройных нь цас зунаар хайлж уул тэр чигээрээ ус болоод гоожиж байдаг юм билээ. Үнэхээр сайхан байгаль сэтгэл догдлуулдаг юм. Тэгэхдээ би тэр уулыг Хүүлээ шигээ ер хайрлах сэтгэл төрөөгүй. Хүүлээгээ харах бүрт энэ л бодогддог доо” гэж Мягаа эрхлэгч бичсэн нь бий. Нээрээ л орчлон ертөнцийн хаанаас ч хүмүүний үр нутгийнхаа уулсад, нутгийнхаа намарт сэтгэл хоргоддог ажгуу. Амьдрахуйн сайхныг бэлэглэж, алдаа оноо, цэнгэл баяр, уйтгар гунигийг төрүүлэн хэнийг ч болов гэрэлт ирээдүй рүү хөтөлсөн ус голын намар шиг үнэт эрдэнийг хаанаас ч олохгүй болов уу. Халуут сэтгэлээр цэнгэн, хайр энхрийллээр нэгнээ мөрөөдөн байдаг ч хатуу өвлийн буулгыг мэддэгтээ хадлан бордоогоо бэлдэж, тариа ногоогоо хурааж, хулгана хүртэл хөеөгөө цуглуулан  нүргэлсэн их симфони эгшиглэлээ гэдэг шиг намрын бүхий л хөдөлгөөн дунд хүмүүний амьдрал өрнөнө. Намрын уулс гүн их бодлогошролд автаад дотоод хүчээ бид бүхэнд өгдөг болохоор л цээж хөндүүрлэн татагдаж, сэвшээ хонгор салхинаас нь тарнийн шидийг мэдэрдэг биз ээ. “Амуу тариа найгасан, арвин сүрэг налайсан, айргийн амт нь чимчигнэсэн алтан намрын өнгө” ч жинхэнэ утгаараа гэрэлтэн байна даа. Удаа ч үгүй хяруу мөнгөрөн цавцайж, уяа цэрвэнд сойлттой морьд бөн бөн чичирч, усны шувууд ганганан буцаад улс амьтны сэтгэл дэнслээд ирнэ дээ. 

Н.ГАНТУЛГА

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж 2014-2015 оны хичээлийн жилийн нээлтийн өдөр буюу өнөөдөр “Бүтээлч боловсрол-бүтээлч иргэн /Боловсрол-хүүхэд бүрийн төлөө/” сэдвээр зургаа дахь удаагаа теле хичээл заалаа. Уг хичээлийг МҮОНТВ, UBS, HD Монгол, Боловсрол телевизүүдээр орон даяар шууд дамжуулав. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Төрийн тэргүүнээр сонгогдсоноосоо хойш жил бүрийн есдүгээр сарын 1-ний өдөр буюу Эрдмийн баяраар МҮОНТ-ийн 600-гийн студиэс ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн сурагчдад уламжлал болгон хичээл зааж ирсэн юм.

Энэ удаагийн хичээлд Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөр, Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн “Ирээдүй” цогцолбор сургуулийн Б.Уянга багштай 4-б анги, 12 дугаар сургуулийн  Д.Оюунцэцэг багштай 4-б  ангийн сурагчид болон 2013-2014 оны хичээлийн жилд бага боловсролын шинэчилсэн цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн багш нар оролцов.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүүхдийн зохиолч Ж.Дашдондогийн “Гэр” үлгэрээр сэдэвлэн сурагчдад бүтээлч, хамтач байхын үлгэр дуурайллыг сургамжлан, харилцан ярилцаж хичээлээ явууллаа.