Category: нүүр-хуудасны-онцлох

Бизнесийн салбарт ашиг орлогоо хэрхэн олох, яаж ажиллах, ажилладаг талаар сурвалжиллаа. Эхлээд Зуун айл барилгын материалын худалдааны төвийг зорив. Даваа гаригт эндэх худалдаа эрхлэгчид амардаг юм байна. Хөл хөдөлгөөн багатай, бараг хүнгүй шахам эл хуль гудамж угтав. Ингээд тэндээсээ барилгын материалын үнийг судлахаар буцлаа. Байшин барихаар Орос, Хятадаас барилгын материалаа цуглуулаад ирсэн иргэн С.Алтангэрэлтэй холбогдов. Тэрбээр “Орос, Хятадаар явж барилгынхаа материалыг цуглуулаад ирлээ. Гайхалтай нь Монголд зарагдаж байгаа барилгын материалын үнээс хэд дахин хямд байдаг юм байна. Надад хэрэгтэй барилгын материал бүгд олдоц сайтай, маш хямд. Жишээ нь, Монголд 65 мянган төгрөгийн үнэтэй обой 20500, бүргэд хаалга 250-800 мянга. 800 мянган төгрөгийн хаалгыг Монголд 1.5 саяар худалдаалж байна. Паркетан шал 12-35 мянган төгрөгийн хооронд. Сайтинг нэг ширхэг нь 24500, шилэн хөвөн боодолдоо зургаан ширхэг, 5 см зузаантай нь 19500, дээврийн төмөр 1 м нь 8500 төгрөг. Дутавр 12 м нь 450 мянган төгрөг. Хар панер чанартай нэг ширхэг нь 43 мянга. Гипсэн хавтан 10 мянга байсан. Сантехникийн материалуудын үнэ бүгд манайд зарагдаж байгаагаас хамаагүй хямд. Цонх м.кв нь 130-140 мянган төгрөгийн үнэтэй. Гол асуудал нь гааль юм байна лээ. Өөрсдөө гааль хийнэ гэж байхаар каргонд явуулсан нь дээр юм билээ” гэв. Түүний хэлсэн барилгын материалуудын Монголд зарагдаж байгаа үнэ ханшийг судаллаа. Обой 55-75 мянга, бүргэд хаалга 800 мянган төгрөгөөс дээш. Паркетан шал 1 м.кв нь 18 мянга, сайтинг нэг ширхэг нь 27 мянга, шилэн хөвөн зургаан ширхэгтэй 5 см зузаантай нь 90 мянга, дээврийн төмөр 1 м нь 15 мянга, хар панер нэг ширхэг нь 45 мянган төгрөгөөс дээш. Гипсэн хавтан 15-25 мянган төгрөгийн үнэтэй байна. Энэ талаар иргэн С.Алтангэрэл хэлэхдээ “Монголд бизнес эрхэлдэг хүмүүс ашиг хонжоо л их хардаг юм байна. Хэрэглэгчээ ер боддоггүй. Би сая яваад ирэхдээ мэдэрлээ. 19500 төгрөгийн үнэтэй зүйлийг энд авчраад 90 мянгаар зарж байна. Ашиг гаргах гэж бизнес хийж байгаа ч гэсэн олон улсад 20-30 хувийн л ашиг олох ёстой гэдэг. Гэтэл манайд 80-150 бараг 200 хувь давсан ашиг хардаг. Гэтэл иргэдийн цалин ямар билээ. Арай үнэтэй, хэд дахин нугалж зарж байгааг нь мэдэхгүй л авдаг байлаа. Өөрийн нүдээр үзээд үнэхээр итгэсэнгүй. Хэт өндөр ашиг харж байгаа нь ёс зүйгүй л үйлдэл юм даа гэж бодож байлаа” гэлээ.

Ингээд бизнес эрхлэгчдийн бас нэгэн төлөөлөл болсон зам дагуух цайны газруудын нэгээр орлоо. Цайны цаг дөхөж байгаа ч үйлчлүүлэгч цөөнтэй байх шиг харагдав. Энэ цайны газар хоёр заалтай. Нэг зааландаа 4-8 хүний таван ширээтэй. Тэрхүү зааланд нь хоёр хүн сууж байв. Үүдний зааланд 4-8 хүний арав гаруй ширээ байв. Мөн л хоёр хүн суугаад хоолоо хүлээж байв. Хоолоо хүлээж байх хооронд нь хэсэгхэн ярилцав.

-Та эндхийн байнгын үйлчлүүлэгч үү?

-Хааяа л цайны цагаараа харих завгүй үедээ ордог.

-Эдний хоолны амт чанар үнийн талаар юу гэж бодож байна вэ?

-Хоол бол давгүй амттай. Харин үнэ нь өмнөхөө бодвол 2000-3000 нэмэгдчихэж. Цуйван 8500-10000 болчихож. Одоо ер нь ихэнх газрын хоолны үнэ 10000-15000 төгрөг болж байна. Боломжтой бол гэртээ хүнсээ аваад хоолоо хийгээд идсэн нь дээр юм байна. 2-3 хүн хооллоход хамгийн багадаа 40000, тэрнийхээ оронд гэрийнхээ хүнсийг цуглуулсан нь хамаагүй дээр. Анх ордог байхад хүн багатай үнэ нь ч энийгээ бодвол бага байсан санагдаж байна.

-Үнэ нэмэгдэхийн хэрээр хоолны амт чанар, орчин өөрчлөгдөж байна уу?

-Нэг их өөрчлөгдсөн юм анзаарагдсангүй. Сая будаатай хуурга авч идэхэд харин ч порц нь бага байх шиг санагдлаа. Хүнсний үнэ өсөхөөр үнээ нэмдэг юм байлгүй.

Гэтэл хамт хооллохоор сууж байсан эмэгтэй “Эдний хоол анхныхаасаа жаахан амт нь өөрчлөгдөөд байгаа. Тогооч нь солигдсон юм болов уу. Эртээд гэртээ харьж амжихгүй эндээс нэг хоол авч идтэл шарсан төмснөөс нь хөгз шиг амт амтагдаад нэг хэсэг дахиж энүүгээр үйлчлүүлээгүй. Уг нь эднийх арай хямд, аятайхан амттай хоолтой байлаа. Цайны цагаар битүү хүнтэй, суудал олдохгүй, хүмүүс очерлоод зогсож байдаг байсан. Одоо хар л даа. Цайны цаг болох гэж байхад бараг хүнгүй байгаа биз. Амт нь эргээд сайжирсан болов уу гэж бодоод орж ирсэн юм. Хүн багатай байхыг бодвол сайжраагүй бололтой. Үнэ нь өсөөд амт чанар порц нь багасаад, муудаад байхаар хэн ч орж ирэх вэ дээ” хэмээн үг нэмэв. Биднийг ийн ярилцаж байх хооронд дахин хоёр хүн орж ирээд хоосон ширээг эзлэн суусан байлаа. Цайны газрын үйлчилгээний ажилтантай ярилцах гэсэн боловч татгалзав.

Цайны газраас гараад Вьетнам засвар гэсэн хаягтай автомашин засварын газрыг зорилоо. 2-3 машин эгнэн зогсжээ. Засварчин нь монгол хүн байлаа. Түүнтэй ярилцах хүсэлт тавьсанд зөвшөөрөв.

-Таныг хэн гэдэг вэ. Автомашин засварын ажлыг хэдэн жил хийж байна вэ?

-Намайг Билгүүн гэдэг. Машин засаад арав гаруй жил болж байна. Энэ хооронд нэлээд хэдэн байнгын үйлчлүүлэгчтэй болсон. Тэд маань нэмээд найз нөхөд, танилаа дагуулаад л ирдэг.

-Энэхүү автозасварын газар таны өөрийн эзэмшлийнх үү?

-Энэ газрыг би түрээсээр ажиллуулаад гурван жил болж байна. Үйлчлүүлэгч байнга нэмэгдээд их ээлтэй санагдаад нэг мэдсэн гурван жил өнгөрчээ.

-Өдөрт хичнээн машин засдаг вэ?

-Машины эвдрэлээс хамаараад янз янз даа. Заримдаа нэг машиныг хэдэн өдрөөр засах хэрэг гарна. Заримдаа өдөртөө 4-5 машин засчихна. Янз бүр дээ.

-Та ганцаараа ажилладаг юм уу?

-Дахиад хоёр засварчин бий. Одоогоор цайндаа орохоор явсан байна. Тэр хоёртоо цалинг нь олгоод, нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгалыг нь төлдөг. Хүний хөдөлмөрийг зөв үнэлж, ажилтнаа хүндэлж байж л ашиг орлого нэмэгдэнэ шүү дээ. Манай үйлчлүүлэгчид үйлчлүүлэгч дагуулаад л ирдэг. Тэр болгонд сэтгэлээсээ чанартай засч өгөөд явуулахыг боддог. Их ч бай бага ч бай бизнес л хийж байгаа болохоор жудагтай байхыг хичээдэг. Жудаггүй бол бизнес хөгжихгүй үйлчлүүлэгчээ алдана шүү дээ. Хүний мөнгийг авч л байгаа бол хариуцлагаа бүрэн дүүрэн хүлээх хэрэгтэй. Чанар дагаж үнэ гэдэг байх аа.

-Жудаггүй бол бизнес хөгжихгүй гэлээ. Таны энэхүү үзэл санаа бизнесийн салбарт дутагдаад байх шиг?

-Маш олон хүн нэг юм эхлүүлээд жаахан байж байгаад л дампуурлаа гэдэг. Жишээ нь, хуушуур хийгээд зарвал үхрийн мах гэсэн бол үхрийн махаараа л хийх хэрэгтэй. Үүнээсээ эхлүүлээд л хүний жудаг гээч нь харагдаж байх хэрэгтэй. Нэг нь хуурсан бол нийтээрээ муухай хэлэгдэнэ. Тиймээс нөгөөгөө хөлдөө чирэхгүйн тулд адилхан л хичээх хэрэгтэй шүү дээ. Хэрэглэгч, үйлчлүүлэгчид үнэлгээгээ өөрсдөө өгөөд явна. Тиймээс бизнесийн зарчим, хувь хүний өөрийн ёс зүйгээсээ ухарч ёс жудгаа л алдаж болохгүй юм шүү гэж би өөртөө байнга хэлдэг юм.

Энэхүү машин засварын газраас нээрээ хүний хөл тасрахгүй эрэлт хэрэгцээ ихтэй ажээ. Биднийг яриад сууж байх хооронд хэд хэдэн үйлчлүүлэгч машинаа үзүүлэхээр ирсэн юм. Тэдний нэг Б.Отгонбаттай ярилцлаа.

-Та энэ засварын газраар байнга үйлчлүүлдэг үү?

-Тйим ээ. Үйлчлүүлээд хоёр жил болж байна.

-Яагаад байнга үйлчлүүлэх болов?

-Чанартай сайн засдаг. Хувь хүнийх нь харилцаа хандлага, засварчдаа удирдаж байгаа байдал нь их таалагддаг юм. Цөөхүүлээ болохоор ойлголцоход ч амар. Би урьд нь Монголдоо нэлээн алдартай газраар үйлчлүүлдэг байлаа. Нэр нь брэнд болчихсон юм чинь гээд итгэлтэй оруулж хаячихаад л явдаг байсан. Гэтэл удаа хөдөө явахаар болоод засвараа хийлгэчихээд гараад давхитал замдаа машин эвдрээд, дөнгөж засуулаад гарч байхад яагаад тэгдэг байна гэж бодоод бөөн зардал чирэгдэл болж хотоос хүн дуудаад буцсан. Нөгөө газартаа очоод ийм асуудал гарсан гээд хэлтэл “Явдаг газраараа яваарай” гэх мэтээр томроод хохирлыг минь барагдуулж өгөөгүй. Тэгээд тиймэрхүү нэр сүртэй газраар дахиж орохоо больсон.

-Одоо тэр газар ажилладаг уу?

-Ажилладаг. Бодвол дахиад олон хүн хохироож байгаа байх даа. Нэр төртэй алдартай газар байж улам л сайн чанаржуулахыг хичээмээр. Манай Монголд нэгэнт л нэрд гарчихсан бол яасан ч яадаг юм гэсэн гаж үзэгдэл л харагддаг. Үүнээсээ болж бизнес нь дампуурсан олон хүн байдаг. Жаахан юм үзсэн баймаар юм.

Нийгэмд “Элийрэгч” хэмээх нэрээр танигдсан Ц.Уянгатай ярилцлаа.

-Таныг улс төрд орж ирсэнд их олон хүн гайхаж бас янз бүрээр хүлээж авч байгаа харагдсан. Ингэхэд та яагаад заавал АН-д элсэв?

-АН сул дорой гэсэн шүүмжлэл нийгэмд бий. Миний бие улс төрд орох сонирхолгүй явж ирсэн хүн. АН-ын хувьд өнгөрсөн нөхцөл байдлыг харахад бойжилтынхоо хугацаанд алдаа, оноо их. МАН-ын урт түүхтэй, төлөвшсөн институцитэй өрсөлдөх чадвар мэдээж энэ хугацаанд бага. Ардчилал гарснаас хойших 33 жилийн хугацаанд МАН дангаараа шахам засаг барилаа шүү дээ. Энэ хугацаанд АН улс төрийн институци болох төлөвшлөө олохгүй бойжилтынхоо үеийг давах гэж нэлээд зүтгэлээ. Манай орон улс төр, геополитикийн хувьд хөршүүдийн нөлөө ихтэй. Ялангуяа хойд хөршийн ноёрхол нөлөөлөлд нэлээд явдаг учраас дангаараа нэг намыг базаж командлахад амар. Үүн дээр тухайн үед С.Баяр сайд байхдаа иймэрхүү алхам хийсэн болов уу. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдал, сонгогчдын бухимдал зэрэг нь нийгмийг айдастай болгочихсон байлаа. Болсон үйл явдлууд, өчигдрийг харахаар дандаа шүүмж. Одоогийн байдлаар маргааш яах вэ гээд харахаар өнгөрсөн хоёр удаагийн сонгуульд МАН үнэмлэхүй олонхоор ялж ирлээ. Сөрөг хүчин байхгүйгээр гурав дахь удаагаа дахиад эрх барих юм бол дотоодын нийгэм, улс төр, эдийн засгийн байдал сайжрах боломжгүй байгааг харлаа л даа. Ардчиллын суурь зарчмуудын гажуудал улайм цаймдаа гарлаа. Нөгөө талаар хойд хөршийн дээрэнгүй бодлого шууд манай улсын дотоод хэрэгт оролцдог боллоо. Ер нь МАН хүртэл эх барьж байгаагийнхаа хувьд ацан шалаанаас гарах ганц гарц нь хүчтэй сөрөг хүчинтэй байх ёстой гэдгээ ухаарч байгаа байлгүй. Сүүлийн үед барууны болон ардчилалд ээлтэй хөгжингүй улс орнуудын хамтын ажиллагааны санал санаачилга зөндөө л явсан. Энэ хугацаанд түүхэндээ дахиж тохиохгүйгээр эдийн засгийн боломжуудыг олгосон нь ч бий. Тухайлбал, европын орнуудын Элчин сайд нар нэгдэж байгаад Монголыг эрчим хүчний хараат байдлаас гарахад нь туслахаар хүчирхэг эдийн засагтай орнуудын хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх замаар санал тавьсан байдаг. Гэвч манай энэ саналыг хүлээж авах бололцоо байсангүй. Эсвэл Л.Оюун-Эрдэнэ гэдэг сайд унхиагүйдээ гэхээсээ илүү манай улсын Засгийн газарт үзүүлж байгаа шахалт, дарамт нь тэр өндөр боломжийг авах сонголтыг өгсөнгүй. Энэ асуудал дээр уг нь АН-ын байр суурь нэлээд зангарагтай сөрөг хүчин болж иргэдээ, нийгмээ манлайлаад оролцох үүрэг рольтой байсан юм. Гэвч гадна, дотны янз янзын явуулга, зөрчилдөөнөөр ч гэдэг юм уу сөрөг хүчин байх байр сууриа олж авч чадсангүй л дээ. Иргэдийн итгэлийг хүлээх ч чадваргүй явж ирсэн. Ковидын дараа Монголдоо иртэл иргэд маань хуулийн дарангуйллаар цагдаажсан системд орчихсон, үг хэлэх эрхгүй. Ганц нэг цор цор хийснийг нь эрх мэдлээ далайлган холбогдох, холбогдохгүй хэрэг наалдуулаад залхаан цээрлүүлэх маягтай болжээ.

Ерөнхийдөө ирээдүйдээ иймэрхүү унхиагүй байдлаар хандах юм бол хойшдоо эрсдэл үүсэх учраас нэг хоёр удаа дуугарлаа. Ганц, хоёр акц өрнүүллээ. Олон улсын болон дипломат байгууллагуудад хандаж, хүний эрх зөрчсөн эрх зүйн кэйсүүд тайлангууд явууллаа. Эдийн засгийн хориг арга хэмжээнд сайтар анхаарал хандуулах хүсэлт гаргалаа. Ингээд акц хийсний хүчинд бүр даам гарсан байсныг бодвол ухаан орсон юм шиг хүний эрхийн чуулган явуулах шив. Ардчиллын суурь зарчмын дагуу олон улсад хүлээсэн гэрээ конвенцийнхоо үүргийн дагуу шахалтад орсон хэлбэр л дээ. Тэгэхээр энэ нам л болохгүй, эд нарын өөрсдийнх нь тоглолтоор айдас үүсгээд явахаас илүүтэй системийн тэнцвэр хангах үйл ажиллагаанд оролцохоос өөр зам байхгүй юм байна гэж ойлгоод наадмын өмнөхөн АН-д элсэх сонголтоо хийлээ. Мэдээж янз бүрийн шүүмж авч л байгаа.

-АН маш олон фракцтай. Сүүлийн үед клуб нэртэй болж, залуучуудын фракц нэмэгдэж байгаа. Таны хувьд аль клубт нь байгаа вэ?

-Одоогийн байдлаар би дотор нь ороод АН ийм байдаг юм байна, тийм юм байна гэж хэлж мэдэхгүй байна. Хүмүүстэй нь танилцаж уулзаагүй. Наадмын өмнөхөн АН-ын клуб фракцуудыг танилцуулж байсан “Гранд мийттинг” хуралд нь суусан. Фракцуудын зодоон гэж ойлгож байснаа нуугаад яахав. Тэнд очоод энэ бодол маань арилсан. Мэдээж өөрсдийнхөө дундаас бодлогоо гаргаж, тэр бодлогоо хэрэгжүүлж, манлайллын чадвартай нэгнээ дэмждэг гэх ч юм уу иймэрхүү систем юм билээ. Миний хувьд клубүүдийг харж байгаад арай нэг хэлээр ярих бололцоотой болов уу гэж үзсэн фракцад нь нэгдэж орсон. Үүн дээр илүү үзэл санааны чиг баримжаагаа сурталчлаад хүмүүстээ ойлгуулахад хоёрдугаарт, бодлогын нам юм чинь улс орны бодлогын уралдаан явна шүү дээ. Салбар чиглэл болгондоо ямар, ямар бодлого явуулж тэрийгээ хэрэгжүүлэлт дээрээ ардчиллынхаа суурь зарчмыг хангаж ажиллах юм уу, зүгээр оноо авахын төлөө ноцолдоод явах юм уу гэдгийг нь ажиглаж л байна. Одоогийн байдлаар дөнгөж суралцах шатандаа явна. Мэдээж шинэков учраас намын дүрэм, журмыг нь сайн мэдэхгүй. Нэгэнт энэ намд орчихсон юм чинь нэлээд судалж л байна. Наймдугаар сарын 28-нд ҮБХ-ны хуралдаанаа зарлах юм шиг байна лээ.

-Ингэхэд таны харж байгаагаар АН-д ямар зовлон байна вэ?

-Ер нь анзаарч харсан нэг зүйл гэвэл АН-ын бүтэц яг л МАН-ын хуулбар юм байна. Энэ загвараар сонгуульд өрсөлдөөд өөрсдийнхөө байр суурийг олж авна гэж байхгүй шүү дээ. Өнгөрсөн 33 жилийн хугацаанд улс төрийн тавцанд яг л МАН-ын загварчлалыг дууриаж өрсөлдөөд байнга л хусуулж байдаг.Тэдний тавьсан бүтцээр тэдний тоглоомын дүрмээр явах юм бол АН цаашид энэ чигээрээ л байна. Өнгөрсөн хугацаанд АН өөрсдийнхөө бодлогыг нийгэмд сурталчилж, нийгмийг манлайлж ажиллах идэвх санаачилга нь тааруухан явж ирсэн. МАН-ын коммунист загварчлалтай намын бүтцийн шатлал нь яг адилхан. Анхан шатны үүрээсээ дэмжигдээд дээшээ явдаг зарчимтай юм байна. Тэр өрсөлдөөн нь цэвэр шударга, анхан шатны нутаг дэвсгэр, хороо хориноосоо нийгэмтэйгээ ажиллаад манлайлаад бодлогоо танилцуулаад явдаг юм уу гээд харахаар өв залгамжлалын системтэй. Хувьчлаад авчихсан ч юм шиг. Дүүргийнхээ хороо, нам, бүх шатны намынхаа байгууллагуудыг базчихсан байхад хэн, хаана яахаа мэддэг. Тэрүүгээрээ нам дотроо сонгуульт болон сонгуулийн тойрогтоо тохиролцож, наймаалцдаг юм шиг. Ерөнхийдөө манлайллын систем нь буруу явдаг юм байна гэж харлаа. АН шиг либерал зарчимтай шинэ нам гарлаа гэхэд төлөвшлийг нь хүлээхэд дахиад 30-50 жил шаардагдах болно. Хоёрдугаарт, эрх баригч нам гурван удаа улиран сонгогдоод ирэхээр мафижсан ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд гулсаад орчихож байгаа юм. Реформ хийх ямар ч бололцоогүй. Яг үнэндээ нураагүй салбар гэж байхгүй боллоо. Төрийн бодлогод шинжлэх ухаанч болон зах зээлийн зарчим үгүйлэгдэж байна. Дээрээс нь эрүүл мэнд, боловсрол, аж ахуй, макро болон микро эдийн засгийн системээ хар. Эсвэл салбарын улсууд зөв замаар явлаа гэхэд амжилт үзэхгүй учраас бохир системээр нь тоглохоос өөр аргагүй байдалд ордог. Үндэс суурь нь эрх мэдлийн системийг намд юм уу төвлөрсөн тодорхой хүмүүсийн гарт орохоороо л ямар ч мундаг нам байсан тийм байдалд хүрнэ л дээ. нийгэм дандаа ротацийн систем дээр явж байж урагшилж, цэвэршдэг. Тэрэнд нийгмийн оролцоо чухал. АН бол бусад жижиг намуудынхаа дэргэд интитуци болоод түүх үзэж, унаж, босоод сурсан. Одоо идэр насны амьдралаа аваад явах залуугийн хэмжээнд байгаа учраас үүрэх ёстой ачаагаа үүрнэ. Өнгөрсөн баларсан түүхийг сөхөөд хуучин акулуудын хэдэн талд нь гарч хуйвалдаад ямар ч амжилт үзэхгүй нь тодорхой. Ийм тоглолтын горыг өнгөрсөн долоо, найман жил үзлээ. Хоорондоо эрх мэдэл, наймааны төлөө гүйхээсээ илүү АН гэдэг чинь улс төрийн хүчний хувьд ямар байх ёстой вэ гэдгээ ярих бодох, хүчитгэх цаг нь болжээ.

-Та өнгөрсөн долоо хоногт АН-ын шинэчлэлийн асуудлаар гишүүдийн дунд уулзалт санаачилсан. Энэ үеэр гишүүдээс ямар санал гарч байв. Ер нь АН яавал шинэчлэгдэх вэ?

-Би “АН-ыг шинэчилнэ” гэж том ярих хүн нь ч юу билээ. Гэхдээ бүтцийн хувьд, идеалогийнхоо хувьд ардчилсан нам шинэчлэгдэх шатандаа буюу дараагийнхаа алхам дээр гарч ирэх цаг нь болсон. АН ийм нөхцөл байдалтай байна. Үүнийг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Мэдээж үзэл санааныхаа хувьд МАН-ыг хүмүүс дэмжихгүй. Коммунист суурьтай, үнэт зүйл, үзэл санаа, залгамж чанар зэрэг нь Оросын журмаар яваад ирсэн улсуудыг өөрчлөхөөсөө илүү АН өөрт байгаа нөхцөл байдлаа шинэчлэх ёстой. Ингэснээр өрсөлдөөнийхөө тэнцвэрийг бий болгоод явсан нь дээр. Заавал ялалт гэхээсээ илүү хувь хэмжээ тэнцсэн байх асуудлыг ярьж байгаа юм. Үүн дээр миний бие санаачлаад, АН-ыг дэмжиж байгаа хүмүүстэй уулзаад санаа бодлоо солилцож, хандлагыг нь харъя гэж бодсон юм. Уулзалтад бүх насныхан ирсэн, гоё, гоё санаанууд гарсан. Монгол хөл толгой нь хамаагүй гээд хаячихсан байгаа юм уу. Эсвэл олигтой учир зүйгээ олоод явчихаасай гээд сэтгэл нь зовниод явж байгаа юм уу. Бодит хандлага ямар байхыг нэгдүгээрт харахыг хүссэн. Хоёрдугаарт, яриа хөөрөө ямар байх юм, бүтцийн юм уу, бодлогын реформ талаасаа байх юм уу. Эсвэл шүүмжлэлттэй ханддаг тэр чигээрээ дайрах юм уу гэдгээ ярилцаад уулзсан. Санамсаргүй байдлаар органик уулзалт хийсэн. Миний баярлаж байгаа зүйл бол тэр уулзалтад ирсэн хүмүүсийн бодол санаа ерөнхийдөө фокуслагдсан байгаа юм байна гэдгийг харлаа. Миний төсөөлж байснаар “Э.Бат-Үүл нь тийм, Ц.Элбэгдорж нь ийм, Х.Баттулга нь тэгсэн” гээд өнгөрсөн баларсан зовлонгоо яриад байх юм болов уу гэж бодож байтал тэгээгүй. Цаашид яах юм. Мэдээж улс төрд орж байгаа хүмүүс амбицтай байж явна. Жишээлбэл, чөлөөт өрсөлдөөнийг баримтлалаа болгож байгаа нам юм бол гэр бүлжсэн, өв залгамжилсан байдлаар биш цэвэр манлайллаараа улс төрийн өрсөлдөөнийг бий болгох нөхцөлийг бүрдүүлдэг юм уу, үгүй юу. Нөгөөтэйгүүр өөрсдийнх нь нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөх хандлага нь намыг зодож, муухай харагдуулж, хуучин бугшсан, хоцорчихсон арга барилаараа явах гэж байгаа юм уу. Эсвэл бодитой ротацийн ажлуудаа танилцуулах ёстой юу. Дөрвөн жилийн сонгуульт хугацаа гэдэг бол үлгэрийн жагсаалт танилцуулж явдаг зүйл биш шүү дээ. Яг энэ дөрвөн жилийн хугацаанд АН тулгуур салбаруудад яг ямар бодитой төслүүд хэрэгжүүлж чадна гэж бодож байгаа юм. Тэр бодлогуудаа хэрэгжүүлэх шахалтыг нь үзүүлье. Бодлого хэрэгжүүлэх процесс нь ямар байх юм, баг нь хэн байх юм. Танай, манай ах, дүү, намдаа 30 жил үнэнчээр зүтгэсэн гээд хуучин аргаараа явах юм уу.

-Сонгууль хаяанд ирлээ. АН хүчтэй улс төрийн хүчин болохын тулд ямар реформ хийх ёстой гэж та харж байна вэ?

-Анзаараад байхад нийгэмтэй ажиллахдаа сошиал флатформ дээр АН ажиллахгүй байна. Өнөөх л улиг болсон тэднийх муу, эднийх хулгай хийсэн гэдэг юмаа ярьдаг. Ардчиллын идеалогийн үнэт зарчмуудыг нийгэмд яаж хүргэж байгаа, хувь хүмүүсийн ажлын бие даасан байдлыг хэрхэн хангах юм. Дараагаар нь макро түвшнийхээ бодлогуудыг хүмүүстээ яаж хүргэж ойлгуулах юм. Тухайлбал, уул уурхайн салбарт гэхэд хичнээн төгрөг эргэлдэх юм. Оногдох зардлаа яаж тооцох юм. Тэндээс үүсч байгаа баялгаа яаж хуваарилах юм бэ. Төсвөөр эсвэл зах зээлийнхээ эрэлт хэрэгцээгээр хуваарилах уу. Энэ зэрэг бодлогоо тодорхой болгож байж, нийгэмтэйгээ ажиллаж байж хүрнэ. Тэгэхээр өнөөдөр сошиал флатформууд янз янзаар гарчихсан байна. Мөнгөөр хүн рүү дайрч гүтгэдэг. Нэг бол хүний хулгайг хамгаалж өмгөөлдөг ч юм уу нийгмээ хооронд нь зодолдуулдаг байдлыг сошиал флатформын маркетинг, улс төрийн пиар гэж үзэх гээд байгаа юм уу. Яг тодорхой хэлэлцүүлгийн шатанд клуб юм уу жижиг видео контент хүргэдэг хэлбэрүүд байна. Тэгэхээр бидэнд цахим аппликэйшн байх ёстой. Үүгээрээ АН-ын гишүүдийг бодитой гаргаж, идэвхгүй нь хэд байгааг харах юм. Тэр аппликэйшнд нэгдэж орж чадаж байгаа хүмүүс нь тодорхой асуудлуудыг дэвшүүлдэг, бас шүүмжилж болно. Тэрнээсээ шүүлтүүрээр бэлэн болсон асуудлыг нийгмийн флатформд гарч хэлэлцүүлэгт оруулдаг ч юм уу. АН одоо нийгэмтэйгээ ажиллахгүй бол сонгуульд яаж орох гэж байгаа юм бэ гэдэг асуудлыг яриад байгаа юм.” Манай энэ сайн хүн” гэдэг модулиар ажиллалаа гэж бодъё. Магадгүй МАН сүйрээд АН яллаа. Гэтэл маргааш нь АН-д хийх ажил байгаа юу. Яг л бахь байдгаараа даргын суудлын төлөө хоорондоо алалцаж хэрүүлээ хийх үү. Хэдэн яамдаа булаацалдаад дахиад хоорондоо хөлөө жийлцэх юм уу. Яг үнэндээ хэрүүл, тохироогоор хуваагдлаа гэхэд тэр яамдын хийх ажлууд, хүн нь хаана байгаа юм бэ. Энэ мэтчилэн Монголын нийгэм, эдийн засгийн зовлон өргөс авчихсан юм шиг ангижрахгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр тулгамдсан ойрын хугацааны ажлуудаа ингэж хэрэгжүүлнэ, босгох хөрөнгийн тооцоолол нь ийм байна гэдэг юмаа өнөөдрөөс бодож баймаар байна. Энэ бүгд АН-д тодорхойгүй. “Манай нам ялах ёстой, манай нам ялахгүй бол ардчилал сөнөлөө” гэдэг зүйлээ л яриад байдаг. Тийм болохоор өрсөлдөөнийхөө зарчмыг ойлгомжтой тод болгоод өгөөч гэж шинэковууд нь шахахаас өөр арга байхгүй. Би томоотой суугаад тоо гүйцээх гэж АН-д ороогүй нь тодорхой. Нөгөө л хүн шүүмжилсэн бүлэглэл фракцаараа хуваагдсан, ах нар руугаа дайрсан нөхдийн нэг болохын төлөө АН-д ороогүй. Хэрэв манлайлах зам, боломж нь байвал өрсөлдөөнд чөлөөтэй оролцоход бэлэн байна. Тэгэхгүй бол том ахыг олоод налж гүйдэг, юу ч байсан АН-д наалгахгүй бүгдээрээ гоё сайхан энхийн ариун гэж солиорох нь миний натур биш.

МАН 103 жилийн түүхтэй. Харин манай улс 103-ын байдалтай болсон. Яаралтай түргэн тусламжийн дуудлагаар явуулах хэрэгтэй болсныг хүмүүст ойлгуулахгүй бол хувийн байдлаар талархлын сэтгэлээр юманд төөрөөд бодитой сонголт, дүгнэлт хийхээс холдчихсон. Тэгэхээр эхлээд өөрсдөөсөө эрүүл саруулаар харж, ярьж дүгнэж байж бид дараагийн шатанд очно. Ер нь нийгмийг дундаж давхарга л авч явдаг. Дундаж нийгэм хүчтэй байдаг. Монголд өнөөдөр дундаж давхаргаа хүчтэй болгож явахгүй бол хэмжээлшгүй хүчтэй 200 гэр бүлтэй, үгээгүй хоёр сая иргэнтэй, дунд нь яахаа мэдэхгүй хамаг юмыг нь хийж бухимдан зодуулдаг 500 мянга хүрэхгүй гэр бүлтэй үлдэх гээд байгаа юм. Тэгэхээр энэ бүхнийг эрс шинэчлэхээ байг гэхэд 75 градус эргүүлье. Ингэж дундаж давхаргаа айдастай байдлаас нь гаргахын тулд оролцоогоор нь хангах хэрэгтэй.

Өнөө жил жуулчид гойд их иржээ. Их дэлгүүр, Гандангаас эхлээд хөдөө гадаа хаана л бол хаана жуулчид олноороо харагдаж байна. Тэр дундаа Солонгосын жуулчид өдөрт хэдэн зуугаараа манайд бууж байна. Албаны мэдээллээс харахад манай улс одоогийн байдлаар 400 мянга шахам жуулчин хүлээн аваад байгаагаас 80 орчим мянга нь өмнөд солонгосчууд байна. Ирэх аравдугаар сар гэхэд 500 мянга орчим жуулчин ирсэн байх төлөв гарчээ.

Ийн жуулчдын тоо нэмэгдэж байгаа нь 2023-2025 оныг “Монголд зочлох жил”-ээр зарлан гадаад сурталчилгаагаа боломжийн хэрээр хийсний үр дүн юм. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрөгч хоёрдугаар сард БНСУ-д айлчлахдаа Сөүл хотноо “Welcome to Mongolia” хөтөлбөрийг зарлаж, энэ хүрээнд солонгос иргэдийг 2023-2025 онд 90 хүртэл хоногийн хугацаанд визгүй зорчих шийдвэр гаргасан. Солонгосын Гадаад хэргийн сайд ч энэ арга хэмжээг дэмжиж ажиллахаа илэрхийлж байсан нь саяхан. Үүнээс харахад солонгосууд хэлсэн амандаа хүрчээ. Монгол гэхээр нь хараар очсон хүмүүс, гэмт хэргийн сэдэв ярьдаг байв. Эсвэл Монголын хөдөөгийн ядруухан тарчиг амьдралыг түүж гаргадаг хэрмэл жуулчдын камерын зураглалаар хэцүү, ядуу улс гэж төсөөлдөг байсан. Тэгвэл өнөөдөр солонгосууд мэргэжлийн хүмүүсээ Монгол руу илгээж байна. Тухайлбал, Өмнөд Солонгосын телевизийн алдарт “I Live alone” нэвтрүүлгийн багийнхан өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ Монголд ирж 10 жилийн ойн нэвтрүүлгээ хийсэн нь хэдийнэ Солонгосын телевизээр гарч байна. Хэдийгээр өвс ногоо ургаагүй, байгаль дэлхий гандмал байсан ч тэд үнэхээр хөгжилтэй, бас Монголд очоод үзчих юмсан гэсэн бодол төрүүлэхүйц сайхан нэвтрүүлэг бэлтгэж цацсан. Дараа нь өнөө алдарт Жан Хёг тэргүүтэй кино жүжигчдийн баг ирж “Монголын тал нутгаар 2000 км” шоу нэвтрүүлэг хийж гаргалаа. Мөн Солонгосын алдартай загвар өмсөгч охид ирж, бидний нүдийг бүлтийлгэсэн шиг нутаг нэгтнүүдээ Монгол руу даллан дуудсан чамин ганган зураг, бичлэг, нэвтрүүлгийг хийсэн. Өдгөө алдартай контент бүтээгч, цахим орчинд 70 сая дагагчтай Нусейр Ясин Монголд ирээд, контент бүтээгчдийн чуулганыг зохион байгуулж байна. Үүнээс гадна “Wel­come to Mongolia” арга хэмжээний хүрээнд CNN, Financial Times, Washing­ton Post зэрэг дэлхийн 40 гаруй томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр манай улсын тухай эерэг мэдээ, нийтлэл гарчээ.

Ямартаа ч бид жуулчдыг эх орон руугаа татаад эхэллээ. Монголын тал нутгийг үзэхээр, нүүдэлчдийн амьдрал ахуйг сонирхохоор онгоц онгоцоороо жуулчид бууж байна. Валютын сангийн улыг долоох шахаж байж гуйж олдог ногооныг ирж байгаа жуулчдаас төвөггүй олох боломж бидэнд нээгдэж байгаа. Монголд ирсэн дээрх жуулчдын ирэх, буцах нислэгээс эхлээд энд байх хугацаандаа зарцуулсан мөнгийг багцаагаар тооцвол 800 орчим сая ам.долларын орлого оруулжээ. Он дуустал энэ тоо нэмэгдэнэ. Энэ бол яах аргагүй сайн мэдээ юм. Гэхдээ бидний хувьд хий хоосон баярлаад суух зүйл биш юм. Энэ жил ирсэн зочид дараа нь улам олуулаа болоод ирэх тийм сайхан сэтгэгдлийг бид жуулчин бүрд төрүүлэх ёстой.

Ирсэн зочдоо сэтгэл дундуур буцаадаггүй гэдэг. Гэтэл “Манайд ирээрэй, манайд ирээрэй” гэж урьчихаад бид ямар ч бэлтгэлгүй сууж байж. Наад захын ариун цэврийн байгууламжаа шийдээгүй. Чаддагаараа хэдэн шинэ модон жорлон замын хажууд барьсан харагдсан.Уг нь зам дагуу байрлах ШТС-уудтай гэрээ хийж, тэдний сүлжээгээр боловсон 00 олноор байгуулах боломжийн талаар бид бишгүй бичиж байсан. Огт боломжгүй зүйл биш юм. Эсвэл “Урьхан” шиг цогт үйлчилгээтэй, боловсон, цэвэрхэн ариун цэврийн өрөөтэй отог, байгууламжуудыг олны хөлийн газруудад байгуулбал цааш цаашдаа ч гадаад дотоодын үйлчлүүлэгч олонтой байх нь.

Жуулчны байгууллагуудын үйлчилгээ, менежерүүдийн мэдлэг, харилцаа ч гологдоод байна. Францын эмэгтэй жуулчныг хүчиндсэн жигшүүрт мэдээ энэ цаг үед цацагдаж, хэрэг нь шалгагдаж байна гэх. Зөвхөн жуулчны байгууллагууд гэлтгүй, үйлчилгээ үзүүлж буй хэн ч гэсэн жуулчдыг мөнгө гэж харахаасаа өмнө аятайхан инээмсэглээд мэндэлчихдэг, түргэн шуурхай үйлчилчихдэг болох хэрэгтэй. Үйлчүүлэхээр ирж байгаа хүмүүсийг нүдээрээ олзлоод, өөлж гоочлоод, дуугарч ядаад сууж байдгаа больчих.

Арай гэж даллаж дуудаж авчирсан жуулчид буцаад эх нутагтаа очихдоо Монгол Улсын талаар, монголчуудын тухай сөрөг сурталчилгаа хийх вий. Тэгвэл дахин тэд манайх руу шагайхгүй нь тодорхой. Жуулчдыг ийм сөрөг сэтгэгдэлтэй буцаахгүйн тулд дотоодын аялал жуулчлалын үйлчилгээндээ стандарт тогтоох хэрэгтэй байна. Энэ салбарт Засгийн газрын хамгийн чухал, яаралтай хийх ажил бол стандарт тогтоож, түүнийгээ ягштал баримтлах. Жуулчны компаниудын үйлчилгээ, кэмпүүдийн ажиллагаа нь тогтсон нэг стандарттай, түүнийгээ яг таг баримталдаг бол жуулчид нэг их гомдол санал гаргаад байхгүй, ирэх буцах урсгал нь тогтмолжино. Энэ нь бидний заавал хийх ёстой ажил юм. Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг шиг ирсэн жуулчдаа сэтгэл хангалуун үдэж өгвөл ирээдүйд аялал жуулчлалын салбар манай эдийн засгийн жин дарах орлого болж өгөх нь тодорхой болж байна. Ер нь жуулчдад эвгүй сэтгэгдэл төрүүлсэн, санаатай гомдоосон, илт хохироосон үйлдлүүдэд арга хэмжээ тусгайлан авдаг болсон ч яадаг юм. Дөнгөж сэргэж ядаж буй энэ салбараа яаж ийж байгаад босгоод авах нь хамгийн чухал байна.

Манай улсад аяллаар ирсэн Францын эмэгтэй жуулчид хүчирхийлэлд өртсөн байж болзошгүй ноцтой хэрэг өнгөрсөн долоо хоногт мандав. Энэ тухай анх хохирогч гэх Франц улсын иргэн Margaux Der­ville өөрийн цахим хуудастаа сэрэмжлүүлснээр ил болсон юм. Тус мэдээлэлд “BTT Nature Travel agency болон түүний менежер Ерөөлтөөс болгоомжлоорой. Тэр хүн биднийг хар тамхиар мансууруулж, бэлгийн хүчирхийлэл үйлдлээ. Дахин ийм зүйл гаргахгүйн тулд бид гомдол гаргасан. Болгоомжтой байгаарай” гэсэн агуулгатай мэдээллийг цахим хуудастаа нийтэлсэн байв.

Margaux Derville нь өөрийн найз Duhamel Gwennaёlle Isa­belle Dominique-ийн хамтаар Монгол Улсад аялахаар өнгөрсөн сард иржээ. Тэд “BTT Nature Travel” компанид захиалга өгсөн байжээ. Уг аялал нь Өвөрхангай аймгийн Орхоны хөндий, Найман нуур цэцэрлэгт хүрээлэн рүү морин аялал хийдэг маршруттай байсан байна. Аяллыг “BTT Na­ture Travel” компанийн менежер Д.Ерөөлт ахалж явсан бөгөөд аяллын багт хохирогч гэх бүсгүйчүүдээс гадна 10 гаруй аялагч явсан байна. Жуулчид “Mondi­al assistance” гэх өөрийн улсын зуучлалын компаниар дамжуулан Монголд иржээ.

Уг хэргийг цагдаагийн байгууллагаас шалгаж эхлээд байна. Энэ талаар ЦЕГ-аас “Франц Улсын хоёр иргэн Монгол Улсад аялж явахдаа бэлгийн дарамтад өртсөн гэх гомдлыг цагдаагийн байгууллагад гаргасан. Мөрдөн шалгах хойшлуулшгүй ажиллагааг явуулж байна. Мөн гомдол гаргасан хоёр иргэний цусны дээжээс мансууруулах бодис, сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын шинжилгээг хийж ажиллаж буй. Харин Прокурорын байгууллагаас хэргийн харьяаллыг хаана үргэлжлүүлэн шалгах талаар шийдвэрлэнэ” гэлээ. “Mondial assistance” компани хохирогч эмэгтэйчүүдийн өмнөөс Чингэлтэй дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст энэ сарын 8-нд гомдол гаргажээ. Үүний дагуу тус хэлтсээс шалгалтын ажиллагааг эхлүүлж, энэ сарын 9-ний өдөр Шүүх шинжилгээний ерөнхий газарт хандан, дээрх эмэгтэйчүүдийн цусны дээжээс мансууруулах бодис, сэтгэцэд нөлөөлөх бодис илрүүлэх шинжилгээг авч, шинжилж байгаа аж.

Цагдаагийн байгууллагаас хохирогч гэх эмэгтэйчүүдээс тайлбар мэдүүлэг авсан байна. Мөн аялалд хамт явсан аялагчдыг ч гэрчээр татан байцааж байгаа аж. Хэрэгт холбогдсон Д.Ерөөлт болон уг аяллыг зохион байгуулсан “BTT Nature Travel” компанийн удирдлагуудыг байцааж эхэлжээ.

Уг хэргийн талаар тодруулахаар “BTT Nature Travel” компанийн нэгэн ажилтантай холбогдон, цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Танай компаниар үйлчлүүлсэн аялагчдад мансууруулах бодис тарьж, бэлгийн хүчирхийлэл үйлдсэн байж болзошгүй ноцтой хэрэг мандаад байна. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-Энэ мэдээллийг сонсоод манай компанийнхан ч шоконд орсон байдалтай байна. Юун хүчин, мансууруулах бодис вэ. Тийм зүйл огт болоогүй. Хоёр хүүхний заль мэхэнд автаад манай компани, холбогдоод байгаа ажилтан ч хүнд байдалд байгаа.

-Залилан гэдгийг тодруулахгүй юу. Бүр цагдаагийн байгууллага шалгаж эхэлсэн байсан шүү дээ?

-Манайх олон жилийн турш аялал жуулчлалын салбарт нэр төртэй үйл ажиллагаа эрхэлж ирсэн байгууллага. Аялал жуулчлалын салбар өөрөө маш зарчимтай байхыг шаарддаг. Бид тэр зарчмаараа л ажиллаж ирсэн. Ажилтнууд маань ч чадварлаг мэргэшсэн хүмүүс байдаг. Гэтэл нэг л өдөр хоёр хүүхнээс болж үзээгүй юм аа үзэж сонсож байна. Тэнд ямар ч ноцтой гэмт хэрэг болоогүй. Олон нийтийн сүлжээгээр гараад байгаа шиг тийм аюултай зүйл болоогүй. Илүү дэлгэрэнгүй мэдээллийг хэлж болохгүй байна. Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлэл гаргахгүй байхыг шаардсан гэсэн. Маш ноцтой зүйлүүд харагдаж байгаа.

-Тодруулж болохгүй юу?

-Цагдаагийн байгууллага хэвлэлээр ярьж болохгүй гэсэн гэнэ лээ. Маш хатуу шаардсан гэсэн. Тэгсэн хэрнээ хохирогч гээд байгаа эмэгтэйчүүдэд албан бичиг хийж өгөөд л, тэд олон нийтийн сүлжээнд түгээгээд их л сэжигтэй. Хэлж чадах зүйл бол хүчингийн гэмт хэрэг, мансууруулах бодис үйлчлүүлэгчдэдээ тарина гэдэг манай салбарт, манай компанид, манай ажилтнуудад байх боломжгүй зүйл. Түүнийг л баттай хэлж чадна. Гэтэл сошиал сүлжээ ямар аюултай юм бэ. Зөвхөн нэг талын мэдээллээр ямар их туйлширч, гүтгэн доромжилдгийг харж байна. Зогсоож болдоггүй юм байх даа.

-Хэрэгт холбогдсон Д.Ерөөлт гэх ажилтны талаар та хэр мэдэх вэ?

-Мэдэлгүй яахав. Олон жил энэ салбарт ажиллаж байгаа чадварлаг залуу. Ялангуяа Франц, Монголын аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж байгаа хүн гэж хардаг. Ийм асуудалд холбогдсоныг дуулаад маш хэцүү байгаа.

Зуны дэлгэр өдрүүд шувтарч, намрын улирал эхэллээ. Хөдөө аж ахуйн орон гэгддэг монголчууд бидний хувьд намрын гурван сард бүх ажил бужигнадаг. Хичээл сургууль эхлэхээс авахуулаад ургац хураалт, өвөлжилтийн бэлтгэл гээд салбар бүрийнхэн л хөдөлж эхэлнэ. Ялангуяа газар тариалангийн салбарынхны хувьд хамгийн чухал улирал. Энэ жилийн хувьд нийт нутгаар зуншлага сайхан болж, өвс тэжээлийн гарц ч арвин байгаа сайхан мэдээтэй. Сүүлийн таван жилд болоогүй сайхан зуншлага боллоо гэж малчид шагшиж байна. Хур бороо элбэг байж хангай гэлтгүй тал хээрийн нутгаар ч шагай давсан өвстэй, халиуран ногоорч байна. Өмнөх жилүүдэд гантай зун болж өвс хадлан тэжээлээ бэлтгэж чадалгүй бусад аймгаас нөөцөө татдаг байсан баруун чиглэлийнхэн энэ өвлийг өнтэй давах нь. Зуншлага сайхан гарч, хадлан тэжээлийн гачигдалд орохгүйгээр бэлтгэлээ базаахаар малчид ярьцгааж байна. Зуншлагын байдал муу, ургамлын ургалт, газрын гарц тааруу гээд өнгөрсөн өвөл нэлээд сандарсан Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан, Дорноговь, Өмнөговь, Дундговь зэрэг аймгуудын малчид энэ жил амьсгаа авахаар сайхан зуншлагатай байна.

Өнгөрсөн жилийн намар гэхэд малчид 1.2 сая тонн өвс, 1.8 мянган тонн сүрэл, 18.6 мянган тонн ногоон тэжээл, 73.1 мянган тонн үйлдвэрийн тэжээл, 82.6 мянган тонн гар тэжээл, давс, хужир, шүү гээд бэлтгэж байв. Дээрээс нь улсын нөөцөд ч чамгүй их өвс тэжээл бэлтгэж, өвлийн хүнд үед малчдад тараасан. Тэгвэл энэ намар малчид дээрхээс нэлээд ахиу хадлан, тэжээл бэлтгэж авах нь тодорхой болжээ.

Өвс хадлангийн гарц сайн байгаа дээр нь дотоодын хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй гадагшаа экспортлох боломжтой байдаг. Худалдан авагч нь БНХАУ-ын Өмнөд Монголын хилийн аймгууд. Монгол, БНХАУ-ын хоёр талын хэлэлцээрээр хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнүүд болох улаан буудайн гурил, өвс, хивэг гээд нэлээд олон төрөл зүйлийг монголчууд экспортод гаргадаг. Анх 2015 онд манай улс БНХАУ руу өвс экспортолж байв. Хятад улс хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэгч, томоохон хэрэглэгчийн хувьд сүүлийн жилүүдэд уламжлалт тариалалтын аргачлал өөрчлөгдөн байгаль экологийг хамгаалах үүднээс малын тэжээлийн зах зээл дутагдалд орсноор ийнхүү манай улсаас өвсний импортыг эхлүүлж байв. Энэ худалдаа 2020 он хүртэл үргэлжлэн, ковидоос үүдэлтэйгээр экспортыг зогсоосон байдаг. Тэгвэл энэ жил өвс экспортлох сонирхолтой аж ахуйн нэгж, иргэд малчид, орон нутгийнхан олон байгаа аж.

Уг нь ч өвс тэжээлийн гарц сайтай энэ жил экспорт хийхэд хамгийн тохиромжтой цаг хугацаа гэдгийг салбарынхан онцолж байна. Энэ нь манай талд эдийн засгийн хувьд чамлахааргүй хувь нэмэртэй. Хилийн аймгууд болох Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтийнхэн малчдынхаа нөөцийг бэлтгээд илүү гарсан өвсөө экспортлох сонирхолтой байна.

Гэтэл Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас өвс экспортлохыг хориглосоор байна.

Тэд зөвшөөрөл хүсч очсон аж ахуйн нэгж, иргэдэд толгой сэгсрээд сууж байна. Хамгийн боломжтой цаг хугацаа, нөөцтэй жилд экспортоо гаргаж мөнгө олохоо бодох ёстой. Тэр боломж нь яг л энэ жил тохиогоод байна. Ялангуяа экспортлогч БНХАУ-ын Өмнөд Монголын хилийн аймгуудад энэ жил гандуу зун болсныг зүүн аймгууд ярьж байна. Тиймээс өвс хадлангийн гарц тун муу байгаа гэнэ. Тэгэхээр бид толгой өвдөхгүй өвсөө экспортлох боломж байна. Үүнийг ХХААХҮ-ийн сайд Х.Болорчулуун, түүний албатууд огт тоохгүй, цаг үеэ мэдрэхгүй сууцгааж болох уу.

Нөгөө талаар өнгөрсөн өвөл нийт нутгаар өвөлжилт хүндэрсэн. Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс зэрэг 10 гаруй аймаг өвс тэжээлийн бэлтгэл тааруу, болж үнэ нь ч тэнгэрт хадсан. Нийслэлд боодол өвс 13 мянган төгрөгөөр худалдаалагдаж байхад орон нутагт малчдын гар дээр 30 мянгаар хүрч байсан. Хивэг ч үнэ нь тэнгэрт хадаж, 25 кг нь 20 мянгад хүрсэн байдаг. Үүнээс үүдэж улсын хэмжээнд 2022-2023 онд 3.1 сая бод мал, 2.6 сая бог мал хорогдсон. Малын хорогдлоор Увс, Завхан, Архангай, Хэнтий, Сүхбаатар аймгууд хамгийн их хохирол амссан юм. Гэтэл ийм хүнд нөхцөлд хор хохирол ихтэй өвөлжсөн хэрнээ ХХААХҮЯ хивэг экспортлох зөвшөөрлийг аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон байдаг. Тоон мэдээллээс харахад 2022 онд 33 тонн хивэг экспортод гаргасан бол 2023 он гарсаар 5.6 мянган тонныг БНХАУ руу экспортолжээ. Яг л өвөлжилт, хаваржилтын хүнд цаг үед хивгээ экспортлоод байсан гэсэн үг. Зуд болж мал, малчид зүдэрч байхад гол тэжээл хивгийг нь гадагшаа гаргахыг зөвшөөрөөд сууж байсан дарга нар цаг сайхан, өвс хадлангийн гарц арвин жилд экспортын зөвшөөрлийг олгодоггүй нь ямар учиртай вэ. Өнөөдөр ч хивэгний үнэ өндөр хэвээр байна. Энэ нь хивгийг экспортод гаргаж, дотоодод хомсдол үүсгэж байгаатай холбоотой. Хэдийгээр экспортолж болох ч дотоодын үнэ ханшид салбарын яам бодлого баримтлах хэрэгтэй. Үнийг нь буулгаж чаддаггүй юм бол экспортлохоо зогсоосон ч буруудахгүй.

Харин үүний оронд өвс экспортлох ажилд анхаарлаа хандуулмаар байна. Гэтэл энэ тухай салбарын яамныхан тодорхой хариулт өгч чадахгүй байна. Харин өвс экспортлох зөвшөөрөл хүссэн хүмүүст ямар ч тайлбаргүйгээр татгалзсан нь анхаарал татаж байгаа юм. Энэ нь зөвшөөрөл өгөх нэрээр гар харж, авлига авахыг санаархаж буй явдал гэдгийг учир мэдэх хүмүүс хэлж байна.

Хэдийгээр хадлан тэжээл бэлтгэх цаг эхлээгүй ч экспортлох зөвшөөрлийг урьтаж авах ёстой. Одооноос зөвшөөрөл олгож байж экспортын бэлтгэл ажлууд хангагддаг юм байна. Тэгэх нь ч аргагүй. Сар хүрэхгүйн дараа ургац хураалт, өвс хадлангийн ажил буцална. Үүнээс өмнө хичнээнийг дотооддоо бэлтгэх, хэр хэмжээтэйг гадагшаа экспортлох вэ гээд улс юм бол төлөвлөгөө зорилтууд хэдэн сарын өмнөөс гарч, түүнийг ягштал хэрэгжүүлж байх учиртай. Ялангуяа цаг үеийг мэдэрсэн шийдэл, шийдвэрүүд хөдөө аж ахуйн салбарт маш чухал. Гэтэл эсрэгээр нь цаг үе хүнд байхад хивэг тэжээлээ экспортолчихдог. Дотооддоо малчдадаа хомсдол үүсгэж, эдийн засгийн хүндрэлд оруулдаг бодлого хэрэгжүүлдэг дарга даамлуудтай яам байхын хэрэг байна уу. Зуд болж байхад хивгээ гаргадаг байж, зун болж байхад өвсөө гаргаач!

Нийслэлийн хэмжээнд энэ сарын 5-ны өдөр орж эхэлсэн аадар борооны улмаас Баянзүрх дүүргийн 21, 27, 28, 29 дүгээр хороо, Дарь-Эх, Монель, Шинэ монель, Цагаан даваа орчмын айлууд үерт автсан. Иймд айлуудын жорлон хальж орчны бохирдол үлэмж нэмэгдсэнээр гэдэсний халдварт өвчин ихсэх эрсдэл бий болсон. Тиймээс Баянзүрх дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн халдвар судлаач Б.Болормаатай цаг үеийн нөхцөл байдлыг тодруулан ярилцлаа.

-Гэдэсний халдварт өвчлөл эдгэрэх явц хэр хугацаа зарцуулдаг юм бол. Эм тарианы олдоц хэвийн үү?

-Дунджаар 7-14 хоногт бүрэн эмчлэгддэг. Цаашлаад өвчтөний хүнд хөнгөн зэргээр нь ангилан хүндэрсэн тохиолдолд ХӨСҮТ-д эмчлүүлж байна. Өвчтөний сорьцыг ХӨСҮТ-ийн лабораторид оношлон ямар төрлийн, юунаас үүссэн нян болохыг тогтоон шаардлагатай арга хэмжээг авч ажиллаж байна. Харин хөнгөн зэргийн халдварт өвчлөлийг Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд гэрт нь тусгаарлаж, эмчийн хяналтад авч байгаа. Эм тарианы олдоц хэвийн хэмжээнд байна.

-Энэ удаагийн үерээс үүдсэн агаар хөрсний бохирдол хүнсний чанарт нөлөөлөх үү?

-Үерт өртсөн айл өрхүүд гэртээ байсан хүнсний бүтээгдэхүүнүүдээ шууд ариутгалгүй хэрэглэж байгаа тохиолдол элбэг ажиглагдаж байна. Үерийн нянгаар бохирдсон хүнсээ устгах хэрэгтэй. Ариутгал хийсэн ч нөлөөлөхгүй болов уу хэмээн эмч хүний зүгээс харж байна. Хэрэв хэрэглэсэн тохиолдолд гэдэсний халдварт өвчлөл, хордлогот халдвар болох эрсдэлтэй. Мөн үерээс болж бохирдсон орчинд хүнсээ ил задгай хадгалахгүй байх хэрэгтэй. Гадуур ил зарагддаг хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ авахдаа гарал үүсэл нь тодорхой эсэх дээр анхаарахыг зөвлөж байна.

Манайд дан ганц энэ зун гэлтгүй жил бүрийн хавраас эхлээд гэдэсний суулгалт нэмэгддэг. Иргэд үерийн улмаас дэгдэлт үүсэх вий гэх айдастай байгаа байж магадгүй. Саяны үерийн үед шуурхай хариу арга хэмжээг авсан. Мөн л ариутгал халдваргүйжүүлэлтийг зохих түвшинд хийсэн. Одоогоор бол дэгдэлт үүсээгүй байна. Модон жорлонтой айл өрхүүд бие засахдаа солих углааш зэргийг бэлдэх хэрэгтэй. Гадны нян гутлын улаар гишгэгдэн гэрт орж агаарт тархах магадлалтай. Үерээс үүдэж усны түвшин нэмэгдсэн үед бохир халих асуудал үүссэн учир айл өрх бүр дор бүрнээ хувийн болоод ахуйн ариун цэврийг сайтар сахих нь чухал.

-Өнгөрсөн долдугаар сард гэдэсний суулгалт маш их байсан талаар дуулдаж байна. Ямар учиртай юм бол?

-Өнгөрсөн сард гэдэсний суулгалтын жилийн оргил үе байлаа. Манай дүүргийн хэмжээнд гэхэд л 83 тохиолдол илэрснээс 13 нь цочмог цусан суулгалт байсан. Харин энэ энэ сарын эхээр 44 тохиолдол илэрч зургаа нь цочмог усархаг суулгалт гэж оношлогдоод байна. Шигелла гэх нянгаар үүсгэгддэг, бүдүүн гэдсийг сонгомлоор гэмтээдэг, гэдэсний хурц халдварт өвчнийг цочмог цусан суулга гэдэг. Дээрх тоо өмнө жилийг бодвол улам нэмэгдэх төлөвтэй болсон.

-Тэгвэл уг төрлийн халдварт өвчлөлийг хэрхэн бууруулах вэ. Ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Гэдэсний халдварт өвчин дөрөвдүгээр сараас огцом нэмэгдэж есдүгээр сарын үеэс буурч эхэлдэг. Шат шатны боловсролын байгууллагуудад гэдэсний халдварт өвчин гэхээсээ илүүтэй амьсгалын замын халдварт өвчин нэмэгддэг. Зарим тохиолдолд гэдэсний цусан суулгалт зэргийн өвчлөл ханиадтай хавсарч илүү хүндэрдэг аюултай. Тиймээс иргэд дор бүрнээ хувийн ариун цэврээ сахиж, эцэг эхчүүд бага насны хүүхдүүддээ гарал үүслийн тодорхойгүй чихэр, жимсний хэрэглээнд хяналт тавих хэрэгтэй байгааг дахин хэлье.

-Бас энэ зун хүмүүс шумуулд хатгуулснаас болж тухайн газар хавдаж, буглаа үүсэн мэс засалд орох тохиолдол элбэг байгаа юм байна. Шумуулд хатгуулсан тохиолдолд иргэд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Буглаа, идээт халдвараар өвчлөөд мэс ажилбарт орсон иргэд цөөнгүй байна. Хүн бүрийн бие физиологийн шинж чанар болоод дархлаанаас хамаарч шумуулд хазуулаад буглаж болно. Зарим нь загатнахаас өөр зовиургүй байгаа тохиолдол бий. Хэдий тийм ч гарын ариун цэврийг сахиж, тухайн хатгасан газрыг маажиж гарын хор оруулахгүй байх нь чухал.