Category: цаг-үе

– Түүнийг зүрхний шигдээс буюу инфаркт болсон гэж урьдчилсан байдлаар дүгнэжээ –

Цагдан хорих 461 дүгээр ангид  хоригдож байсан  Газрын тосны дарга асан Д.Амарсайханыг нас барах хүртэл нь юуны учир эмчилгээ хийсэнгүй вэ. Дээрээс түүнийг эмчлэх шаардлагагүй гэсэн чиглэлийг эмч нарт хэн өгөв.  Энэ олон асуултад олон нийт хариулт нэхсээр байна. Уг хэргийн эргэн тойронд юу болж өнгөрснийг эх сурвалжуудаас авсан мэдээллийн дагуу тоймлон хүргэе.
Тэр өдөр чухам юу болсон бэ?
Тэр өдөр Д. Амарсайхантай уулзахаар  түүний ах Цагдан хорих 461 дүгээр ангид  иржээ. 12.00 цагийн үед тэрбээр ахтайгаа уулзсан байна. Харин дараа нь Д.Амарсайхан өмгөөлөгчтэйгөө уулзах хүсэлт гаргасан  гэнэ. Уулзалт 15.00 цагт болох байжээ. Иймд хорих ангийн хянагч нар Д.Амарсайханыг хүлээлгийн өрөөнд аваачсан байна. Хүлээлгийн өрөө нь өмгөөлөгч, сэжигтэн нарыг уулзуулдаг өрөө. Харин өмгөөлөгч Т.Нямдорж  тухайн үед  өөр хүнтэй уулзаж байсан тул Д.Амарсайхан дээрх өрөөнд өмгөөлөгчөө хүлээгээд сууж байсан аж. Тав орчим минутын дараа Д.Амарсайханы орилох чимээ гарсан байна. Хянагч нарыг очиход талийгаач газар уначихсан “Би үхлээ” гэж хэлсээр ухаан алджээ. Энэ түүний сүүлчийн үг байсан аж.  Талийгаачийг ухаан алдсаны дараа өмгөөлөгч Т.Нямдорж өрөөнд орж ирж, араас нь  хорих ангийн эмнэлгийн эмч нар ирж, Д.Амарсайханд хиймэл амьсгаа хийж, яаралтай тусламж үзүүлсэн боловч сэхэл аваагүй гэнэ. Талийгаач 16 цагийн орчим  нас барсан гэж Цагдан хорих төвийн эмч нар хэлж буй юм.

28 хоног сэжигтнээр хоригджээ
2014 оны дөрөвдүгээр сарын 15-ны өдрөөс хойш нийтдээ 28 хоног Д.Амарсайханыг цагдан хорьсон байна.  Энэ хооронд  Д.Амарсайханы эрүүл мэндийг хариуцсан  хорих эмнэлгийн  эмч  талийгаачийг  найман удаа эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулсан гэнэ.  Мөн биохимийн шинжилгээ авчээ. Нийтдээ давхацсан тоогоор 25 удаа өмгөөлөгчтэйгөө уулзжээ. Ар гэрийнхэн нь найман удаа эргэж очжээ.

Өмгөөлөгч, шийдвэр гүйцэтгэх газрынхны  өгч буй зөрүүтэй мэдээллүүд
Д.Амарсайханы өмгөөлөгчид арав гаруй удаа  хууль хяналтын болон Цагдан хорих 461 дүгээр анги болон  тус ангийн эмнэлгийн удирдлагад өвчнийх нь онош болон түүхийг хуулбарлан,  эмчлүүлэх шаардлагатай гэдэг хүсэлтийг тавьсан гэдгээ хэлж буй. Харин ШШГЕГ-ын Тогтоол гүйцэтгэх газрын дарга Б.Амардорж сэтгүүлчдэд  мэдээлэл өгөхдөө “Талийгаачийг цагдан хоригдоод 28 хоног болоход  өмгөөлөгч нь хоёр удаа хүсэлт гаргасан. Нэг нь эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх, эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх, нөгөө нь Д.Амарсайханы эрүүл мэндийн байдлын тодорхойлолтыг гаргаж өгөөч” гэсэн. Энэ хүсэлтийнх нь  дагуу бид холбогдох арга хэмжээг авч, хүсэлтүүдийг биелүүлсэн. Гэхдээ тухайн үеийн авсан шинжилгээнүүдийн дүнг харахад зайлшгүй эмнэлэгт хэвтүүлэх шаардлагагүй гэсэн дүгнэлт гарсан юм билээ” гэж мэдэгдсэн. Юутай ч ШШГЕГ болон өмгөөлөгч нарын ярьж буй зүйл хоорондоо зөрж байгаа юм. Өмгөөлөгч нар нь талийгаачийг бие муутай байсан. Тархины судасны хатууралтай, тэрнээсээ болж толгой нь  их өвддөг байсан. Тиймээс өвчин намдаах эм уудаг гэж хэлж байв. Харин ШШГЕГ-ынхан талийгаачийг  “Хоригдох хугацаандаа  ямар нэгэн байдлаар биед нь өөрчлөлт гарсан, хүндэрсэн зүйл гараагүй. Өөрөө ч гэсэн хоригдож байх хугацаандаа эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээнд хамрагдах талаар санал гаргаж байгаагүй” гэдэг тайлбарыг өгч буй юм.

Энэ хэрэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж эхлэв
Төрийн онцгой обьек­тод хоригдож байсан Д.Амарсайханыг нас барсан шалтгааныг тогтоохоор эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж буй. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа 461 дүгээр хорих ангийн Ерөнхий эмч, ахлах дэслэгч Б.Дарханбат “Амарсайханд эмчилгээ хийж болохгүй гэсэн чиг үүргийг дээрээс өгсөн” гэж талийгаачийн ар гэрийнхэнд хэлсэн байдаг.  Дээрээс өгсөн чиг үүргийг аваад эмч хүн өвчтөнд яагаад эмчилгээ хийгээгүй вэ. Үүнд хариулт авахын тулд ийн эрүүгийн хэрэг үүсгэн  шалгаж эхэлжээ. Мөн талийгаачийг батлан даалтад гаргаагүй гэх шалтгааныг хуулийн холбогдох албан тушаалтнууд гаргаж өгч, үндэслэлээ тайлбарлан байцаалт өгөх  болсон байна. Тэднээс мэдүүлэг авсны дараа хэнд нь эрүүгийн хэрэг үүсгэж хариуцлага тооцохоо мөн шийдэх гэнэ.
Талийгаачийн үхлийн шалтгааныг зүрхний шигдээс буюу инфаркт болсон гэж урьдчилсан байдлаар дүгнэж байгаа гэнэ. Зүрхний шигдээсээр Д.Амарсайхан нас барсан ч тодорхой хэмжээгээр эмчийн хяналтанд байж, эмчилгээ хийлгэсэн бол  үхэлд хүрэх аюулд орохгүй байсан тухай учир мэдэх хүмүүс ярьж байгаа юм. Хорих ангийн эмнэлгийнхэн  шинжилгээ хийхэд болон эмчийн үзлэгт найман удаа орсон нь үнэн бол ямар нэгэн байдлаар өвчтөний биеийн аль эрхтэн нь өвдөж буйг мэдэх ёстой. Түүнд нь тохирсон арга хэмжээг эмч авсан бол гэдэг асуудлыг нарийн мэргэжлийн эмч нар  тавьж буй юм байна. Гэхдээ энэ бүхэн шүүх эмнэлгийн дүгнэлтээр удахгүй ил болох биз ээ.
Баянгол дүүргийн цагдаа прокурор, эмч нар задлан хийж байгаа аж. Энэ ажлыг Эрүүл мэндийн яам, Хууль зүйн яамны хамтарсан ажлын хэсгийн хяналтан дор явуулж буй гэнэ. Ар гэрийнхэн нь  шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гарсны дараа энэ асуудлаар холбогдох газруудад хандаж, асуудлыг гаргаж тавих гэнэ. Харин өнөөдрийн байдлаар  хуулийн байгууллагад гомдол гаргаад буй аж.
Зохих ёсны эмчилгээ хийлгэж чадаагүй  нас барсан Д.Амарсайханы үхэл хуулийн байгууллагынхны үнэн нүүр царай ялзралыг илчиллээ. Магадгүй олон хүний амийг ийм аюулд өртөхөөс хамгаалж өөрийнхөө амийг золиосоллоо гэж хэлэх ч хүмүүс байна. Дахин ийм зүйл хэнд  нэгэнд тохиолдуулахгүйн тулд хуулийн салбарын холбогдох албан тушаалтнууд болон эмч нарт хатуу арга хэмжээ авах ёстойг ч хэлж буй юм.

 Д.Тана

Бямбасүрэнгийн Идэрзаяа гэгч Баянзүрх дүүргийн нутаг Хар хошуу уулын ойролцоо хоёр эмэгтэйг хэрцгийгээр хөнөөсөн гэдгээ хүлээгээд байгаа. Бүрэн бус дунд боловсролтой түүнийг хэн болох, 23 наслахдаа юу хийж байсан, ямар хэргээр ял эдлэж байсан талаар “Өдрийн сонин” өмнөх дугаартаа өгүүлсэн билээ. Сэжигтэн 19, 20 настай хохирогчидтой танилцаад, дагуулж кафед архиа уусан байдаг. Энд нэг зүйлийг онцлоход тэдэнд үйлчилсэн кафе, дэлгүүр Архидан согтуурахтай тэмцэх тухай хууль зөрчиж, 21 нас хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаагаар үйлчилсэн. Магадгүй, үйлчилгээний байгууллагынхан хуулиа ягштал баримталж “21 нас хүрээгүй хүмүүст архи зарахгүй” гээд халгаагаагүй бол хохирогчид амьд байх байсан болов уу. Дунд сургуулийн сурагчдаас судалгаа авахад 70 гаруй хувь нь согтууруулах ундаа хэрэглэж үзсэн гэж хариулсан байдаг. Энэ хэрээр үйлчилгээний байгууллагууд хуулиа мөрдөхгүй байна гэсэн үг. Хүний санаанд багтамгүй хэрцгий гэмт хэргүүд шил шилээ даран гараад байгаагийн нэг шалтгаан энэ. Тиймээс хүн амины ноцтой хэргийн хохирогч болсон 19, 20 настай эмэгтэйчүүдэд согтууруулах ундаагаар үйлчилсэн кафе, дэлгүүрийг онцолж сурвалжиллаа.
Оюунчимэг: Тэд насанд хүрсэн юм шиг харагдсан гэсэн
Цайз захын урд байрлах “Саруул тэнгэр” цогцолборын 45 дугаар байрны нэгдүгээр давхарт байдаг “АВВА” кафе, пабад өчигдөр очлоо. Биднийг 14.00 цагийн орчимд очиход үйлчлүүлэгч байсангүй. Үйлчлэгч бүсгүй хоолны цэс дөхүүлж өгчихөөд “Хоол гарахгүй шүү” гэв. Өөрөөр хэлбэл, цэсэнд бичигдсэн хоолоо хийдэггүй, зөвхөн архи, пиво, ундаа, усаар үйлчилдэг бололтой юм. Хүн амины хэрэг гарахын өмнө Б.Идэрзаяа, Э.Золбоо нар хохирогчидтой хамт энэ кафед үйлчлүүлсэн бичлэг бий. Тэр бичлэгтэй харьцуулж доторхи байдлыг ажиглахад сандал, ширээний бүтээлгүүдээ сольжээ. Кафены дотор ханыг “АВВА” хамтлагийнхны зургаар чимж. Цэсэн дээрх архи, дарс, хоолны үнэ, тэйкний цаана өрсөн виски, дарснуудыг харахад басчиг жижиг газар биш бололтой. Тэр хавьдаа л тухтай, хүний анхаарал татахаар тохижуулсан харагдана. Тэйкний хажууд “21 насанд хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаагаар үйлчлэхгүй” гэж самбар дээр бичсэн байна. Тэр самбарын дээд талд хяналтын камер байрлуулжээ. Үйлчилгээ эрхлэх тусгай зөвшөөрлийн бичиг баримтуудаа жаазанд хийгээд тавьсан харагдана.
Зөөгчөөс нь “21 нас хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаагаар үйлчилж болох уу” гэж асуухад “Би ажилд ороод хоёр л хонож байна. Эзэд үйлчлүүлэгчдийн бичиг баримтыг шалгаж бай гэсэн. Тиймээс бичиг баримтыг нь үзэж байгаа” гэсэн юм. Мөн тэрбээр “Эзэд хамаагүй хүнд юм хэлж болохгүй гэсэн” гээд дуугарсангүй. Тиймээс “АВВА” кафе, пабны эзэн Оюунчимэгтэй утсаар холбогдож зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Танай зөөгч 21 нас хүрээгүй хүнд согтууруулах ундаагаар үйлчилсэн байна. Ингэж болдог юм уу?
-Болохгүй. Манай зөөгчид үйлчлүүлэгчдийнхээ бичиг баримтыг шалгаад сурчихсан.
-Гуравдугаар сарын 6-ны орой 23.00 цаг өнгөрч байхад 19, 20 настай хоёр эмэгтэй хоёр залуутай хамт танай кафед пиво уусан бичлэг байна шүү дээ?
-Зөөгч тэр дөрвөөс бичиг баримтыг нь шаардсан гэсэн. Тэгэхэд “Бичиг баримт байхгүй. Бид насанд хүрсэн хүмүүс” гэж хэлсэн гэсэн. Харахад 21 нас хүрээгүй гэж хэлэхээргүй хүмүүс байсан гэсэн. Тэгээд л үйлчилсэн юм билээ.
-Насанд хүрсэн юм шиг харагдвал архи зарж болно гэсэн үг үү?
-Тийм биш л дээ. Тэр зөөгч маань төрчихсөн эмнэлэгт байгаа. Яагаад ийм юм болчихов гээд асууж л байна. Эхлээд гурван пиво авсан байна лээ. Дараа нь нэмж пиво авсан гэсэн гэв.
АВВА кафены эзэн сэтгүүлчид ийм хариулт өгсөн. Харин “12 дугаар анги төгсч байгаа юм. Хонхны баяраа дуусгаад хэдэн цаг сууя. Ганц хоёр пиво уух боломж байгаа юу” гэж асуухад “Орой ирээд уулзаад ярилцъя. Халуун хоол ундаар үйлчлэх бол асуудалгүй. Харин архи зарахад асуудал гарна. Гэхдээ ирэхээр чинь ярилцъя” гэлээ. 

Бичиг баримтыг нь шалгадаг гэсэн ч….
Сэжигтэн Б.Идэрзаяа Э.Золбоо болон танилцсан хоёр эмэгтэйтэйгээ гуравдугаар сарын 7-ны 00.30 цагийн орчимд АВВА кафе, пабны дэргэдэх “Анар” мини маркетаар үйлчлүүлсэн байдаг. Тэндээс сойз, боорцог тэргүүтнийг авсан нь нотлогдсон. Бид Анар мини маркетад орж энэ тухай асуухад худалдагч  нь “Манайхаас сойз, боорцог л авсан. Бичлэг нь ч бий. Тэр “Давсны булаг” гэдэг дэл­гүүрээс архи авсан юм биш үү. Тэгээд ч бид үйлчлүүлэгчийн бичиг баримтыг шалгаж байж архи зардаг” гэлээ. Ингэж ярилцсанаас цаг шахмын да­раа 20 нас дөхөж яваа бололтой залууд пиво  за­рахдаа бичиг баримтыг нь шалгасангүй. Тэгэхээр кассан дээрээ хүмүүсийн би­чиг баримтыг харж үйл­чилдэг нь худлаа болж таа­рав. Дэлгүүрүүд архи, пиво авсан хүний иргэний үнэмлэхийг харах ёстой гэхээр уншигчдад үнэмшилгүй байх. Яагаад гэвэл үйлчилгээний байгууллагуудад ийм жи­шиг тогтоогүй. Архидан сог­туурахтай тэмцэх тухай хуулийн долдугаар зүйлийн 7.2.2-д “21 нас хүрээгүй, эсхүл согтуу хүнд согтууруулах ун­даа худалдах, түүгээр үйлч­лэхийг хориглоно” гэж заасан. Үүнийг зөрчсөн аж ахуйн нэгж, байгууллагыг 150-200 мянган төгрөгөөр торгох хуультай. Нэг жилийн дотор энэ зөрчлөө давтсан бол 200-250 мянган төгрөгөөр торгож, согтууруулах ундаа худалдах, түүгээр үйлчлэх тусгай зөвшөөрлийг цуцлахыг хуульчилжээ.

Б.Баатархүү: Захын баар 19 настай хүнд согтууруулах ундаагаар үйлчилж байгаа
Нийслэлд согтууруулах ундаа худалдан, түүгээр үйлчилдэг 3400 гаруй цэг бий. Тэдгээр аж ахуйн нэгжид бүх шатны Засаг дарга, цагдаагийн байгууллага, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалах төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн хяналтын газар хяналт тавих үүрэг хүлээсэн байдаг.
19,  20 настай эмэгтэй­чүүдэд согтууруулах ундаагаар үйл­чилсэн кафены талаар цагдаагийн байгууллагаас мэдээлэл хүсэхэд Цагдаагийн ерөнхий газрын Хэвлэл мэ­дээллийн төвийн дарга Б.Баа­тархүү “Тэр кафенд зохих шалгалтыг хийж, байцаалт авч байгаа. Нэрийг нь хэлэх шаардлагагүй. Захын кафе, бааранд 19 настай хүн да­гуулаад ороод үз. Бүгд адил­хан байгаа. Ганц тэр газрыг онцолж мэдээлэх шаардлагагүй” гэж хариулсан юм. Хууль хэрэгжихэд хя­налт тавих үүрэг хүлээсэн цагдаагийн байгууллага ийм байр суурьтай байхад кафены зөөгч “Царайг нь харахад 21 нас хүрсэн мэт харагдсан” гэж хариулахад гайхах юм алга.
Баянзүрх дүүргийн Засаг даргын тамгын газрын Ху­далдаа, үйлчилгээний хэлтсээс энэ талаар тодруулахад болсон явдлыг мэдээгүй байв. Учрыг тайлбарласны дараа “Та ирээд гомдлоо гаргавал бид шалгаж болно” гэсэн хариултыг авлаа.

Ц.Өрнөх

461 дүгээр хорих ан¬гийн хүлээлгийн танхимд өмгөөлөгчтэйгээ уулзахаар хүлээж байсан Газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын дарга асан Д.Амарсайханы бие нь муудаж гэнэт нас барсан билээ. Тус хорих ангийн эмнэлгийн дарга Дарханбат, эмчлэгч эмч Отгонбаатар нарын  ар гэрийнхэнд нь болон өмгөөлөгч нарт нь хэлсэн үг олны анхаарлыг татаж байна. Тэр нь “Д.Амарсайханыг эмнэлэгт хэвтүүлж эмчлэх шаардлагагүй гэж дээрээс чиг үүрэг өгсөн” гэдэг үг. 

Дээрээс чиг үүрэг өгөхөөр хүнийг эмчлэхгүй үхтэл нь байлгаж болдог юм уу. Тэр чиг үүргийг хаанаас, хэн өгөв. Хорихын эмнэлгийн дарга Дарханбат эмчлэгч эмч Отгонбаатар нар энэ асуултанд хариулах хэрэгтэй. Хүнийг ингэж болдог юм уу, Авлигатай тэмцэх газрын мөрдөн байцаагч Бямбадорж, хяналт тавьж байсан прокурор Сарангэрэл, шүүгч Ё.Цогтзандан нар  энэ талаар тайлбар хийх хэрэгтэй. Удаа дараа эмч¬лүүлэх шаардлагатай байна гэж өмгөөлөгчид нь хандаж өвчнийх нь онош болон түүхийг нь хуулбарлаад батлан даалтад гаргаж өгөөч гээд байхад яагаад хориод байсан юм бэ. Энэ хүмүүст  хариуцлага хүлээлгэх үү.  Өвчтэй хүнд эмчилгээ хийлгүй зүгээр байлгаад байна гэдэг өөрөө үхэл рүү түлхсэнээс өөрцгүй. Авлигатай тэмцэх газар үүнийгээ тайлбарлах хэрэгтэй. Эмч нарын үг оргүй биш байх. Тэдний үгийг ар гэрийнхэн нь ч сонс¬лоо. Өмгөөлөгч нар нь эмч нарын хэлснийг баталж байна. Олон нийт энэ талаар чинь шуугиж байна. Монголын хо¬рих ангид өвчтэй хүн эмчлүүлж байгаад амиа алдаж байсан тохиолдол бий. Харин өвчтэй атлаа дээрээс өгсөн чиг  үүр­гийн дагуу эмчлүүлэх эр­хээ хасуулан, үхлээ хүлээж байгаад нас барсан түүх сүүлийн 20 жил гараагүй гэдгийг хуульчид хэлж байна. Тэдний зарим нь Авлигатай тэмцэх газрынхан бусдыг хэрэгт сэжиглэн хорьж байгаад хэргийг нь хүлээлгэдэг ялзарсан арга нь ил боллоо гэж ч байна. Үүнийг гэрчлэх бас нэгэн яриаг хүргэе. Энэ бол Д.Амарсайханыг нас барахад дэргэд нь байсан  гэх өмгөөлөгч Т.Нямдоржийн яриа.  

Т.НЯМДОРЖ: ТЭР ЧИГ ҮҮРГИЙГ ГУРВАН ҮСЭГТЭЙ БАЙГУУЛЛАГААС Л ӨГСӨН ГЭЖ ОЙЛГОГДОЖ БАЙГАА

-Таныг талийгаачийг нас барахад дэргэд нь байсан гэсэн. Чухам юу болсон юм бэ?

-Өнгөрсөн мягмар гаригт уулзахаар очсон боловч уулзаж амжаагүй. Хорих 461 дүгээр ангийн уулзалтын өрөө шилэн ханаар тусгаарлагдсан байдаг. Хоёр талаас харилцуур аваад ярьдаг. Намайг уулзах гээд очиход ухаан алдчихсан байсан. Би цонхны цаанаас хальт хараад өнгөрсөн. Маш их харамсалтай явдал боллоо. Төрийн тусгай харуул хамгаа¬лалттай газар байсан хүн амиа алдлаа. Ямар учраас Д.Амарсайхан нас барав гэдгийг шалгах байгууллага нь ч шалгаж эхлээгүй байна. Мөн шинжилгээний байгууллагын дүгнэлт гараагүй байна. Тийм болохоор энэ талаар ярих арай эрт санагдаж байна.

-Шинжилгээний байгуул­лагын дүгнэлт гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Шүүх эмнэлгийн дүгнэл­тийг хэлж байгаа юм л даа. Энэ дүгнэлтээр үхлийн шалт¬гаан нь тодорхой гарах байх. Тэрийг үндэслэж энэ тухай ярих хэрэгтэй болно.

-Тэгэхээр Д.Амарсайхан гэдэг хүний үхэлд хэн буруутай вэ гэдэг асуудал сөхөгдөж байна?

-Хорих ангийн эмч эмчил¬гээний ажилтнуудын асуудал  биш цаашлаад хуулийн байгууллага, тэнд ажиллаж байгаа ажилтнуудын хууль бус үйлдэл хөндөгдөнө. Мөн хорих газрынхан энэ хүнийг хоригдож байхад хэрхэн харьцаж байсан гэх мэтээр олон ноцтой зүйлс дэлгэгдэж болзошгүй. Тэ¬гэ¬хээр шүүх эмнэлгийн шинжилгээний дүн чухал гэж онцлоод буй юм. Шууд хорих байгууллага, хуулийн салбарынхан үйлч­лүүлэгчийг минь үхүүлчихлээ гэж хэлэхгүй. Гэхдээ төрийн  байгууллагын хараан дор, хамгаалалттай онцгой обьек­тод байсан хүнд яагаад эмчилгээ хийлгэхгүй байсаар байгаад нас барахад хүргэв. Энэ хүртэл нь яагаад зүгээр хараад суусан юм бэ. 

-Тэр өдөр ямар хэр­гээр талийгаачтай уулзахаар очсон юм бэ?

-Манай үйлчлүүлэгч  анх уулзахдаа  ойр ойрхон очиж уулзаж байх хүсэлт  тавьсан юм. Өөрийнх нь хүссэнээр болж өгвөл өдөр бүр, болохгүй бол долоо хоногтоо хоёр, гурав ирж уулзаж байхыг өмгөөлөгчөөсөө хүссэн. Талийгаач бод­вол хо¬ригдож буй өрөөнөөсөө өдөр болгон гарч агаар амьсгалахыг хүсч байсан байх. Камерт өдөр бүр хо¬ригдохоор тэр өрөө¬нөөсөө хүн гарахыг л хүс­нэ шүү дээ. Би болж өг­вөл ойр ойрхон очи­хыг боддог байсан. Аль болох зав гаргаад очиж байсан. Тэр өдөр түүнтэй холбогдуулан шалгаж байсан хэргийн шүүх хурлын тов гарсан байсан. Шүүх хурал ирэх  лхагва гаригт буюу  энэ сарын 21-ний өдөр  болох байсан юм. Энэ талаар болон биеийнх нь байдлыг мэдэхээр тэр өдөр очсон.

-Хуулийн байгуулла­гынхан талийгаачийг хүнд өвчтэй гэж мэд­дэггүй байсан юм биш үү. Хэрэв мэдэж байсан бол арай ч энэ хүртэл нь явуулахгүй байлгүй дээ?

-Хорих ангийн эмнэлгийнхэн ямар өвчтэйг нь мэдэж байсан. Өмгөөлөгчид нь удаа дараа хэлж шаардаж байсан. Эмнэлгийнхэн нь ”ойлгож байна” л гэдэг. Тэгсэн атлаа эмнэлэгтээ хэвтүүлж ч эмчлүүлэх арга хэмжээ аваагүй. Тэд шинжилгээ хийж байсан уу, хийж байсан. Д.Амарсайханы бие муу байгааг ч мэдэж байсан. Бид нарийн мэргэжлийн эмчид үзүүлж, эмчилгээ хийлгэх шаардлагатайг нь ч хэлж л байв. Хуулийн байгууллагынханд  байнга биеийн байдал нь хүнд байгааг ч хэлж байсан. 

-Заавал түүнийг  хорих хэрэг ер нь байсан юм уу. Гадуур байлгаж яагаад болоогүй юм бол?

-Үүнийг хуулийнхнаас л асуух хэрэгтэй.  Талийгаачийн гадаад паспортыг хураагаад авчихсан. Улсын хилээр гарахыг нь хориглосон. Хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалтынх нь үйл ажиллагаа дууссан. Гэрийнхээ хаягийг өөрчилж, солиогүй байхад хэргийг нь прокурорт шилжүүлэхдээ түүнийг хорьж таслан сэргийлэх арга хэмжээ авсан. Мөрдөн байцаалтын үйл ажиллагаанаас оргон зайлж болзошгүй хэрэгт ямар нэгэн байдлаар нөлөөлнө гэх мэт хэд хэдэн зүйлийг хардаг. Гэхдээ энэ арга хэмжээг авахдаа үндэслэлтэй байх ёстой. Харин Д.Амарсайханыг хо¬рих ямар ч үндэслэл байгаагүй. Дахиж түү¬нийг хорихдоо таслан сэргийлэх арга хэмжээг буруу хэрэглэсэн гэж үзэж байгаа.

-Уучлаарай, танаас  хорих 461 дүгээр ангид байхад чинь чухам юу болсныг дэлгэрэнгүй яриулмаар байна. Учир нь талийгаачийг нас барахад хорихын ка¬мерийн бичлэг хийг¬дээгүй, ажиллаагүй гэсэн мэдээлэл тархаад байна?

-Уулзалтын өрөөнд сэжигтнийг авчраад дараа нь өмгөөлөгчийг нь дууддаг. Тэгээд уулзаж харилцуур авах гэтэл талийгаач газар унасан. Шилэн хананы цаанаас ийм л зүйл харсан. Маш их өвдөлт тархинд нь өгсөн байх. Орилоод л унасан. Юу болсныг мэдээгүй. Намайг очиход ухаан алдаад уначихсан байсан.   Үйлчлүүлэгчийг маань ухаангүй болсны дараа намайг оруулсан. Эмч нар нь 30 орчим минут хиймэл амьсгаа хийсэн боловч ухаан оролгүй нас барсан.

-Энэ хооронд өөр хүмүүс рүү холбогдох ч юм уу ямар нэгэн арга хэмжээ та авсан уу?

-Арга ядаад би, яаралтай түргэн тусламж дуудсан. Олон удаа залгасан боловч 103-аас хүн ирээгүй. Ямар учраас ирэхгүй байгааг нь асуухад “Манайх төр засгийн тусгай  харуул хамгаалалттай обьектод очиж түргэн тусламж үзүүлдэггүй. Эрүүл мэндийн   сайдын тушаал бий. Энэ дагуу  яаралтай тусламж үзүүлэх боломжгүй гэж хэлсэн. 

-Ар гэрийнхэн нь талийгаачийг өнгөрснийг мэдээд хүнд байгаа гэсэн. Ээжийнх нь бие муу байна ч гэж сонсогдож байна?

-Ар гэрийнхэнтэй нь манай өмгөөлөгч Пүрэвлхам арай ойр харилцаатай. Энэ талаар түүнээс асуу. Би сайн мэдэхгүй байна. 

-Талийгаачийн дүүг бас энэ хэрэгт холбогдуулан хорьсон, бие нь муу байгаа гэж сонслоо. Энэ үнэн үү?

-Тийм, дүүг нь бас хорьсон бие нь тааруу байна. Бас л нарийн мэргэжлийн эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай хүн.

-Хорихын эмнэлгийн дарга  болон эмчлэгч эмч нар нь ар гэрийнхэнд нь “Д.Амарсайханыг эмнэлэгт хэвтүүлж эмчлэх шаардлагагүй гэсэн чиг үүргийг дээ¬рээс өгсөн гэж хэлсэн. Тэр дээрээс гэдэг нь хаанаас гэсэн үг вэ?

-Хориход хоригдож буй дүү нь “Таныг  хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагагүй гэсэн чиг үүргийг дээрээс өгсөн гэнэ” гэж хэлсэн гэсэн. Мөн талийгаачийг нас барсны дараа ар гэрийнхэн нь хорих ан¬гид ирэхэд тус ангийн эмнэлгийн дарга Дар¬ханбат эмчлэгч эмч Отгон¬баатар нар “Эмнэ¬лэгт хэвтүүлж эмчлэх шаардлагагүй гэсэн чиг үүргийг дээрээс өгсөн” гэж хэлж байна лээ. Тэгэ¬хээр энэ үг үнэн бололтой.

-Дээрээс тэр чиг үүргийг хэн өгөөд байна аа. Өмгөөлөгч хүний хувьд танд тааварлаж байгаа зүйл бий юү?

-Гурван үсэгтэй байгууллагаас л өгсөн гэж ойлгогдож байгаа. Эмч нар нь ч тэгж ярьсан байна.

-Тэгвэл тэр байгуул­лага чинь Авлигатай тэмцэх газар биш үү?

-Тэр гурван үсэгтэй байгууллага л тийм үүргийг өгсөн байх. Тэгж үзэхээр харагдаж байна.

Д.ТАНА

2014 он спорт сонирхогчдын хувьд “Өндөр жил” гэхэд хилсдэхгүй. Дөрвөн жилд нэг удаа зохиогддог хөлбөмбөгийн ДАШТ энэ зун Бразил улсад эхэлнэ. Манай сонин энэ спортын том цэнгүүнийг угтан ямар улсын шигшээ баг дөмөгхөн тоглож дээгүүр давхих вэ гэдгийг  цувралаар танилцуулж байна. 

1990-ээд оны эхэн үед монгол залуучуудын сонирхлыг Италийн УАШТ илүү их татдаг байв. Тэнд Марадона Баджо, Платини тоглодог, тэнд дэлхийн өнцөг булан бүрээс шилдгүүд ирж Сери-А “Дэлхийн бага аварга шалгаруулах тэмцээн” хэмээн нэрлэх хүртэл нэр хүндийг нь өсгөж байлаа. Линекер, Гаскойн зэрэг Английн авьяаслаг хөлбөмбөгчид хүртэл тэнд очиж тоглодог байв. Аргагүй шүү дээ, Английн хөлбөмбөг “Ливерпүүл”-ийн зэрлэг хөгжөөн дэмжигчдээс болж арваад жил олон улсын тавцангаас хөөгдчихсөн байсан юм чинь. Харин шинэ зууны эхэн үеэс тэд Европод буцан ирж бид ч Прьемер-Лигийг үнэ төлбөргүй цэнхэр дэлгэцээр үздэг болов. Бекхэм, Алан Ширер, Оуэн гэдгүүдийг таньдаг болж Английн хөлбөмбөг хамгийн үзүүштэй нь, Английн клубууд хамгийн шилдэг гэдгийг мэдэрч эхэлсэн. Одоо Монголын хөлбөмбөг сонирхогчид бултаараа Челси, Арсенал, Ливерпүүл, МЮ багуудын үнэнч хөгжөөн дэмжигчид болтлоо энэ улсыг дэмждэг болсон байна.

Британийн арал дээр арслан амьдарч байсан эсэхийг мэдэхгүй. Гэхдээ англичууд өөрийнхөө шигшээ багийг “гурван арслан” гэдэг юм. Арслан мэт зориг, зүрх, чадалтай байг гэсэн юм болов уу. Английн хөлбөмбөгт бусдыг татах хэд хэдэн зүйл байдаг. Юуны өмнө Англид тоглож байгаа хөлбөмбөгчид хүний өөрийн гэлтгүй бүгд эцсийн мөч хүртэл үнэнчээр хүч чадлаа шавхаж хөлбөмбөг үзэхээр ирсэн хөгжөөн дэмжигчдийнхээ төлөө тоглодог. Тийм учраас үзэгчид нь өөрийн хайртай багаа хичнээн хожигдож байсан ч хамаагүй эцсийн мөч хүртэл дэмждэг, ундааны лааз шиддэггүй ээ. Английн хөлбөмбөгчид хахуулийн хэрэгт бараг орооцолддоггүй, худлаа баашилж талбай дээр хэвтээд байдаггүй, өөр улсын багт элсэн  очиж тоглодоггүй гэх мэтчилэн тоочиж болно л доо. Ийм ч учраас Английн багууд удаан хугацаанд дэлхийн шилдгүүдийн эгнээнд жагссаар л байна. Гэтэл улсынх нь шигшээ яагаад гавьдаггүй юм бол. ДАШТ эхлэхийн өмнөхөн шинжээчид Английн шигшээд найдвар өгч тэднийг өндөр байр эзэлнэ гэдэг ч тэд мөнхөд бүдэрч ойчсоор л байдаг. Энэ жил яах бол. Тэр талаар жаахан хэлэлцье.

Англид хөлбөмбөгийг үндэснийхээ спорт гэж үздэг тул хэвлэл мэдээлэл нь дээд зиндаанд энэ спортод хандана. Ямар ч сонины нэгдүгээр нүүрний гол зайд тухайн өдрийн хөлбөмбөгийн тэмцээний тойм, хов жив, хэрүүл маргаан гарна уу гэхээс улс төр, эдийн засгийн мэдээ голлодоггүй. Тийм ч учраас өөрсдийнх нь хөлбөмбөгчид хэвлэл мэдээллээс их айдаг, үндэснийхээ шигшээд тоглохоороо зүрх зориггүй болчихдог гэцгээдэг. ДАШТ эхлэхийн өмнө бүр л Английн сэтгүүлчид өөрсдийнхөө хөлбөмбөгчдийг өндөрт авчирч хариуцлага хүлээлгэж байгаад л муулдаг гэсэн. Харин энэ жилийн шигшээг энэ зовлон зовоохгүй гэцгээх юм. Учир нь энэ удаагийн Английн шигшээ урьд урьдынхаасаа дэндүү муу тул хэсгээсээ ч гарч чадахгүй гээд бичиж байна лээ. Ер нь анх удаа л шахуу тэд элдэв дарамт, үүрэг хариуцлага үүрэлгүй Бразил руу явах гэж байгаа юм биш үү.Тиймээс энэ нь тэдэнд ашигтай эргэх боломжтой мэт.

Ноён нуруу

Харт, Фостер, Жагелка, Кейхилл, Жонсон, Бэйнс, Люк Шоу, Смоллинг, Жонс, Уилшер, Лэмпард, Кэррик, Жеррард, Руни, Уэлбек, Старриж.

Энэ багийн ахлах дасгалжуулагч Рой Хожсон

Сайн тал

Анлийн шигшээ баг үеийн үед муу хаалгачидтай байсан. Харин хэдэн жилийн өмнө Жо Харт гэх дориун сайн хаалгач гарч ирлээ. Хэдийгээр Ман Ситид тоглохдоо гэнэн алдаанууд гаргаад байдаг ч үндэснийхээ шигшээд бол тун давгүй хаачихдаг юм шүү. Зүүн тал, төвийн хамгаалалт сайн. Ялангуяа Лейтон Бэйнс, Эшли Коул нар өөрсдийнхөө байрлалд дэлхийн шилдгүүдтэй эн зэрэгцэнэ. Даанч Коул зодог тайлж байх шиг байна. Гэхдээ Шоу гэж түүнээс дутахааргүй сайн залуу бий. Довтолгоо бас боломжийн. Старриж, Руни, Уэлбек хамтдаа удаан тоглож бие биеэ сайн ойлгодог болцгоосон. Жигүүрийн хагас хамгаалагчид хурдан, довтолгоо дэмжихдээ тун сайн. 

Муу тал нь

Баруун талын хамгаалалт жаахан асуудалтай байгаа Смоллинг энэ жил тун муу байна. Жонсыг энэ байрлалд тоглоно гэхээр нэг л санаанд бууж өгөхгүй хэцүүхэн санагдах юм. Довтолгоо эхлүүлэх хагас хамгаалагчид хэтэрхий хөгшдөөд эхэллээ. Аль эртний цагийн Жерард, Лэмпард, Кэррик нараас өөр сонголт байхгүй л байна даа.

Английн шигшээ багийг ерөнхийд нь дүгнэхэд ийм байна. Тэд энэ жил л бараг анх удаа аварга болохгүй багийн тоонд багтах болсон. Энэ нь тэдэнд дарамтгүй тоглох боломжийг өгнө гэж багийн ахлах дасгалжуулагч Хожсон хэлсэн байна лээ. Сайн тоглох ч юм билүү, харах л үлдлээ. 

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Д.ДАВААСҮРЭН

Уламжлалт шашин шүтлэг Монголд эргэн дэлгэрэхдээ ихээхэн гажуудал дагуулж, байгальд хор хөнөөл учруулахуйц зан үйлүүдийг шинээр бий болгож байна. Тэдгээрийн золиос нь онгон байгаль, ой модод юм.
Сэтгүүлч Б.Галаарид

Монголчууд байгаль дэлхий дээрх ус, чулуу, мод гээд бүх зүйл амьд гэж эртнээс үзсээр ирсэн. Тийм болохоор байгалиас ямар нэг зүйл авахдаа аргадаж гуйж байж авдаг, хэрэгцээнээсээ илүү зүйл авахыг цээрлэдэг байв. Энэ нь эрс тэс уур амьсгалтай, эмзэг хөрстэй Монгол орны байгалийн унаган төрхийг саяхныг хүртэл хэвээр нь хадгалах гол хүчин зүйл болсон юм. Байгалиа хайрлах энэ уламжлалыг ихэнхдээ хүмүүсийн итгэл бишрэлээр дамжуулан амьдралын хэвшил болгодог байжээ. Олон мянган жилийн түүхтэй бөө мөргөл ингэж байв. Монгол улсын нутагт анх 1580-аад онд нэвтэрч, улмаар үндэснийх болтлоо нутагшсан буддын шашин ч мөн адил ингэж байв.
1937-1990 оны хооронд коммунист төр монголчуудад шашингүйн үзлийг тулган хүлээлгэж, иргэдийн шүтэж бишрэх эрхийг хааж боосон ч  байгаль дэлхийгээ амьдчилан хайрлах, хүндэтгэх уламжлал ихэнх хүмүүст хадгалагдсаар байсан юм. 1990 оноос шүтэх бишрэх эрх чөлөөтэй болсноор уламжлалт шашны шинэ сэргэлтийн үе эхлэв. Энэ үеэр эрт дээрээс шүтэгдэж байгаад буддын шашинд түрэгдэн бараг мартагдаад байсан бөө мөргөл хаа сайгүй сэргэж эхэлсний гэрч нь өнөө цагийнхан болж байна. Бөө мөргөл анх сэргэхдээ зөв замаар явсангүй. Олон зуунаар мартагдсан шүтлэг мөргөлийн зан үйлийг ийм л байсан болов уу гэх төсөөллөөр хийж эхэлсэн нь тэр бүр зөв байсангүй. Түүний нэг нь хадаг модонд уях ёс юм.
Хадаг уг нь бөө мөргөлд огт хүртээлгүй, харин Буддын соёлыг даган орж ирсэн эд. Хүр хорхойноос гаргаж авдаг, зөөлөн торгомсог, олдоц багатай, түүнийгээ дагаад үнэтэй эд байв. Тийм  болохоор онцгой хүндэтгэлт зан үйлд хэрэглэдэг байж. Гэтэл Хятадын овсгоотой үйлдвэрлэгчид орчин үеийн синтетик хадгийг маш хямд, өнгө үзэмж сайтай хийж эхэлсэн нь хадаг хэрэглэдэг орнуудын шашны зан үйлд том өөрчлөлт авчирлаа. Түүний тусгал нь монголчууд хадгийг ургаа мод, хад чулуу, тэр бүү хэл төв суурин газрын гүүрний хашлага, шонгийн модонд хүртэл уядаг болсон явдал юм.  Хүмүүс хадгийг янз бүрийн сэдэл зорилгоор уядаг. Зарим нь газар лусын эзэнд эдийн дээдийг өргөж, аргадаж,  аврал ивээлд нь багтаж байна гэж бодно. Зарим нь муу муухайгаа энд зангидан үлдээж байна гэж шившиж уяна. Гай барцдаасаа ийм маягаар дом хийн салж болно гэж зарим нь хатуу итгэдэг. Тийм болохоор хэн нэгний уясан хадгийг өөр хүн зүрхэлж авдаггүй, хотын гудамж талбайг цэвэрлэх үүрэгтэй хүмүүс ч хараагүй мэт өнгөрөөдөг.
АЯн замаас олсон санаа
2013 оны зургадугаар сарын  16-ны өглөө. Бид Дархан хотоос Улаанбаатарыг зүглэн хөдлөх гэж байв. Бид гэдэг маань миний хань Ш.Должинсүрэн, унаган багын анд Д.Батсуурь, түүний гэргий А.Оюунчимэг нар.
Амралтын өдөр яагаа ч үгүй эрт Улаанбаатар орж байхын оронд хэдүүлээ зам дагуух моднуудад уясан хадгийг цэвэрлэвэл ямар вэ гэсэн саналыг бүгдээрээ зөвшөөрөн дэмжив. Хайч, цаасны хутга, бээлий, шуудай тэр дор нь худалдаж авав.
Дарханаас Баруунхараа хот хүртэлх 50 км засмал зам дагуух моддын хадгийг цэвэрлэх гэж бид бүтэн өдрийг зарцуулж, орой нь ядарч сульдсан ч сэтгэл хангалуун гэгч нь гэрийн бараа харцгаав.
Залуу модод их хурдан ургаж бүдүүрдэг болохоор түүнд уясан хадаг чивчирч чангараад их биерүү нь шигдэн орж, шим шүүс тархахыг нь зогсоон үхүүлдэг болохыг би хоёр жилийн өмнө хэсэг нөхдийн хамт Улаанбаатар хотод Туул голын эрэг дагуух газрын моддыг цэвэрлэж байхдаа ойлгосон. Синтетик хадаг барагтай бол тасардаггүй, цаг хугацааны уртад мод руу яг л төмөр утас мэт шигдэн ордог.
Харин энэ удаад  тэрхүү хадаг нь өт хорхой үүрлэх аятай таатай орон зай болдгийг олж мэдсэн юм. Мод ороосон хадагны цаагуур том том өт хорхой үржиж, модны шим шүүсээр амьдарч, харин хөөрхий мод хатаж өмхөрдөг юм билээ. Бас болжмор сарвуугаараа хадганд ороолдоод салж чадахгүй үхсэнийг ч харлаа.
Өтөнд идүүлж буй модод, хадганд боомилуулан тасрах шахсан мөчирний зургийг фэйсбүүк дээрээ тавьсныг минь үзээд маш олон хүмүүс цочирдон гайхаж, модонд хадаг уях ийм муу үр дагавартай юм гэж үү хэмээн дуу алдацгаасан. Цахим ертөнцийнхөн Баруунхараагийн хажууханд байх нэгэн залуухан мод хадганд чивчиртэл ороолгочихоод амьдрах гэж хэрхэн тэмүүлсний ул мөр болох тасрах шахсан мөчирний зургийг бие биедээ дамжуулж, санал сэтгэгдлээ хуваалцаж байв.  Би тэр залуухан модыг модонд хадаг уяж үхүүлэхийн эсрэг аяны гол бэлгэдэл болгохсон гэж боддог. Хүмүүст жил жилийнх нь зургийг үзүүлж, тэгэхэд амьдрал бэлэглэсэн мод минь ийм болжээ хэмээн харуулна, мухар сүсгийн хорт үр дагаврыг байнга сануулна гэж төлөвлөөд байгаа.
Ийм жишээ бусад улс оронд байж л байдаг. Ялангуяа Сахарын элсэн цөл дэх Тэнэрэгийн модны гунигт түүх унаган байгалиа хайрлахгүй бол хэрхэн сөнөж мөхдөгийн бодит жишээ болсоор байна. Хааш хаашаа хэдэн зуун километр газарт нэг ч өвс ургамалгүй эзгүй хоосон цөлийн гүнд гав ганцаараа ургаж байгаад хүний буруугаар амь тасарсан тэрхүү модны гунигт түүхийг санах бүрт сэтгэл минь эмзэглэдэг. Энэ эмзэглэл яван явсаар модны хадаг цэвэрлэхэд хүргэсэн байж ч мэднэ.
 “Амьд байгалиа хайрлая” гэдэг сайн санааны аян санаачилна, олон нийтийг татан оролцуулна, чадвал бүх нийтийн хөдөлгөөн болгоно гэж би Дарханы зам дагуух моддоос өттэй, тоос шороотой хадаг салгаж зогсохдоо хатуу шийдсэн юм.

Мухар сүсгийн золиос
2013 оны долдугаар сарын 22. Хэвлэлийн бага хурал хийж “Амьд байгалиа хайрлая” сайн санааны аянд нэгдэхийг уриаллаа. Энэ санаачилгыг маань хэвлэл мэдээллийнхэн, цахим ертөнцийнхөн, нийгмийн янз бүрийн давхаргынхан талархан дэмжиж, хэзээ хаашаа явах вэ хэмээн лавлаж эхэллээ.
Хадганд боомилуулсан модод Монголын хаа сайгүй байгаа болохоор хаашаа ч явсан болохоор байлаа. Нийслэл хотын эргэн тойрны ногоон бүс тэр чигээрээ хадаг яндар, хог хаягдал. Хөдөө орон нутаг дахь нийтээрээ хүндэлж дээдэлдэг бүх газар хадаг яндар. Тийм болохоор сонголт хийхэд хэцүү байсан бөгөөд эцэст нь Сэлэнгэ аймгийн нутагт байдаг Ээж модны орчныг цэвэрлэхээр болов.
Улаанбаатараас 310 км зайд байх Ээж модыг хүсэл биелүүлэх шидтэй гэж үзэн шүтэж эхэлсэн нь чухам хэзээ вэ гэдгийг мэдэхгүй. Ямартай ч анхны шүтэж байсан мод нь шатмагц өөр нэгийг “Ээж мод” хэмээн “тодруулсан”, энэ байдал сүүлийн хориод жилд дөрвөнтөө давтагдсан гэх. Энд зарим өдөр 300 хүртэл тооны машин хол ойроос ирдэг гэхээр хэр их хөлтэй газар гэдэг нь тодорхой.
2003 онд Д.Бямбадорж гэдэг зайран энд бөөгийн тахилга хийснээс хойш жил бүр олон тооны бөө, сүсэгтнүүд очиж хавар, намрын тахилга гэж хийдэг болжээ. Үүний улмаас энд ирэгсдийн  тоо огцом нэмэгдэж, ганцхан Ээж гэх модыг биш, эргэн тойрных нь бүх модонд хадаг уядаг болжээ.  Ингэж хадгаар бүрхсэн моддын эзлэх талбай ойролцоогоор 5-6 га газар гэхээр ямар их газар, хичнээн олон мод хүмүүсийн мухар сүсгийн золиос болж байсан нь тодорхой.
Хамгийн гол нь Ээж модонд ирсэн хүн эндээс юу ч авч явж болохгүй гэсэн эзэнгүй яриа тэнүүчилдгийн улмаас мөргөлчид хогоо хүртэл үлдээдэг “хачирхалтай ёс” тогтсон байв. Ерөөсөө мухар сүсэг гэдэг ямар инээдэмтэй байдал үүсгэдгийг Ээж модонд хүүхнүүд хөхний даруулгаа тайлж үлдээдэг ёс дэлгэрснээс харж болно. Ингэвэл хүүхэдтэй болно гэж хэн нэг нь “айлдсаны” улмаас үр хүүхдийн мөрөөдөлд автсан хөөрхий бүсгүйчүүд ийнхүү олны дунд хөхний даруулгаа шувталж зогсох болж. Сүсэгтнүүд Ээж мод болоод эргэн тойрны моднуудад хадаг яндар нэвсийтэл зүүж, сүү архи нортол нь цацаж, тос түрхэж, дараагийн хүмүүс нь мөнөөх үйлийг давтан хийдгээс болж халуун дулаан цагт тэр орчимд нигширч муудсан үнэр ханхалж, ялаа батгана бужигнаж, өт хорхой үржиж, мөргөлчдийн өргөсөн хүнсний зүйлээс ахиухан  хүртэх гэсэн нохой, үхэр хүртэл хүмүүстэй орон зай булаалдана. Холоос ирсэн мөргөлчид энэ газарт ариун гэгээн юм юу ч үгүй болсныг үл анзааран хүслээ шивнэж, залбирч, зарим нь газар сөгдөн сунаж мөргөнө. Мухар сүсэг гэдэг хүнийг сохор болгодог аж.

Бид олуулаа, бүр олуулаа гэх итгэл
Ээж мод руу бид хоёр удаа очиж цэвэрлэсэн юм. Эхний удаад жараад, дараагийн удаад 120 орчим хүн сайн дураараа явсан. Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам, Байгаль хамгаалах сан, үндэсний үйлдвэрлэгч компаниуд манай аяныг дэмжлэг их тус болсныг хэлэхгүй байж чадахгүй нь.
Аяны үеэр “Будда” төвийн тэргүүн Хоролбат лам хадагны зөв хэрэглээний талаар олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр олонтаа ярьж, өөрөө шавь нартайгаа хамт Ээж модонд очиж хадаг цэвэрлэлцсэн юм. “Тэнгэрийн тод  тамга” ТББ-ын залуучууд бидэнд их тус болсон. Тэнгэр шүтлэгтнүүд, бөө нараас бүрдсэн тус байгууллагын залуус бөө мөргөл бол байгаль дэлхийд хор учруулах ямар нэгэн зан үйл үйлдэх ёсгүй, өнөөгийн бөө нарын хийгээд байгаа зан үйлийн ихэнх нь хүмүүст буруу хүмүүжил олгож байна гэж шүүмжлэлтэй ханддаг юм билээ. Халх удган Огторгуй ийм ажил зохиогдож буйг сонсоод биднийг дэмжихээр өөрийн найз нөхдийг дагуулан Ээж модон дээр ирсэн бөгөөд олон нийтэд хандан түүний нүдэндээ нулимстай хэлсэн үг хүмүүст гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн. Тэрээр “Би энэ газрыг ариун дагшин газар гэж эртнээс сонссон. Байгаль ээж үнэхээр энэ газарт гоо сайхнаа харамгүй хайрлажээ. Харамсалтай нь хүмүүс бидний буруугаас энэ сайхан ариун дагшин байгаль хогийн цэг болж хувирсан байна. Та нар аав ээждээ золгох гэж ирээд хайр хүндэтгэлийнхээ илэрхийлэл болгож хоолой хүзүү, гар хөлийг нь даавуугаар чивчиртэл баглаж, нүүр рүү нь архи, сүү цацаж, эргэн тойронд нь бүх хогоо хаячихаад явдаггүй биз дээ. Ухаараач ээ хүмүүс ээ. “Амьд байгалиа хайрлая” сайн санааны аянд нэгдээч ээ” гэж хэлсэн юм.
“Тэнгэрийн тод тамга” ТББ-ын тэргүүн Баттөгс “Модонд ингэж хадаг уях заншил монголчуудад байгаагүй. Энэ бол уламжлалт шүтлэг эргэж сэргэх үед нэвтэрч буй буруу зан үйл. Нүүдэлчин монголчууд шашны зан үйл хийхдээ бүү хэл улирлын өнгө даган гэрээ нүүлгэхдээ ч буурин дээрээ ямар нэгэн ул мөр үлдээдэггүй соёлыг бий эрт дээрээс бий болгож чадсан, байгальдаа дэндүү хайртай ард түмэн. Байгальд халтай, бусдад буруу хүмүүжил ойлголт өгөх үзэгдэл болгонтой бид тэмцэх ёстой” гэж ярьж байна.
Ээж модыг цэвэрлэсэн хоёр удаагийн аян хүмүүсийн сэтгэлд хүрч, бас шашны зан үйлтэй холбоотойгоор байгаль орчныг бохирдуулсан байвал гар хүрч, цэвэрлэж болдог юм байна гэсэн итгэл бий болсныг би Монгол орны хаа сайгүй явахдаа мэдэрч, тэр болгонд байгаль дэлхийгээ хайрлах халуун сэтгэлтнүүд маш олон юм байна, бид олуулаа гэсэн омогшил төрдөг болсон. Энэ бол сайн эхлэл, бас сайн сайхны дохио юм.

Шашны хийрхэл эдийн засгийн том хохирол дагуулж байна
Өнөөдөр шарын шашин, бөө мөргөлийн аль аль нь зан үйлдээ хадаг, шахмал цай, торго дурдан зэргийг ихээр ашиглаж байна. Эдгээрийн алийг нь ч Монголд үйлдвэрлэдэггүй бөгөөд ихэвчлэн Хятадаас худалдан авдаг. Шашны эд зүйлсийн худалдаанд маш их хэмжээний мөнгө эргэлддэг нь ойлгомжтой ч чухам хэр хэмжээтэй вэ гэдэг статистик мэдээ хаана ч байхгүй байна. Хятадаас эдгээр барааг авчирч зарж буй худалдаачидтай уулзахад ихэнхдээ 20 орчим хувийн ашиг олдог гэж ярьж байгаа бөгөөд үйлдвэрлэн борлуулагч үүнээс илүү ашиг олж буй нь мэдээж.
Манай аяныхан  анхны удаад Ээж модны орчмоос таван тэвш орчим хадаг цэвэрлээд орхисон. Бидний дараа Сэлэнгэ аймгийн Шаамар сумын  “Ундрагч” компанийнхан  “Амьд байгалиа хайрлая” аяныг дэмжин хорь гаруй тэвш хадаг яндар хогийн цэгт ачиж хүргэсэн гэж тус компанийн захирал Д.Соёлбаатар мэдээлж байсан. Хоёр дахь удаагаа бид таван тонн хадаг цэвэрлэсэн. Ганцхан Ээж модны орчимд гэхэд л арваад жилийн дотор ийм их хэмжээний хадгийг өргөл болгон үлдээжээ.
Гэтэл хамгийн хямдхан хадаг өнөөдөр Монголын зах зээл дээр 500 орчим төгрөгийн үнэтэй байна. Үүнийг тонн тонн хадганд шилжүүлэн бодвол ямар тоо гарах бол?  Монголын уудам нутгийн хаа сайгүй байгаа хадаг болоод бусад өргөлийн эд зүйлсийн нийт өртгийг тооцоолбол хэд гэсэн дүн гарах бол?
Энд бид янз бүрийн уул хайрханы тайлга тахилга, хутагт хувилгаан тодруулах, шинээр бөө болгох, суварга босгох зэрэг олон олон зан үйлийн цаана эдийн засгийн ямар хохирол гарч буйг огт дурссангүй. Монголчууд эдгээрт ямар их ач холбогдол өгч, хэр нүсэр хөл хөдөлгөөн болдгийг гаднын  нэг ч хүн төсөөлж чадахгүй. Яагаад гэвэл тэнд асар их мөнгө ямар ч учир утгагүй урсаж байдаг.
Хөрөнгө хүч урсгасан, цаг хугацаа үрсэн элдэв зан үйл, шашны хийрхэл, туйлшралаас монголчууд  оюун санааны төдийгүй экологи, эдийн засгийн асар их хохирол амсаж буйг түрүүч нь ухаарч алдаагаа засахын төлөө хичээж эхлээд байна.
Мухар сүсэг, байгаль дэлхийгээ хайрлан хүндлэхийн зааг ялгаа, хил хязгаар ч нэгэнт тодорхой болж эхлээд байна. Тийм болохоор шашны хийрхэл туйлшралын манан монголчуудын тархи оюунаас бага багаар сарнин арилах болно.

-Газрын тосны газрын экс дарга Д.Амарсайхан хорих ангийн уулзалтын өрөөнд амьсгал хураалаа-

Газрын тосны газрын экс дарга Д.Амарсайхан өчигдөр 17 цагийн орчимд хорих 461 дүгээр ангийн уулзалтын өрөөнд амьсгал хураасан байна. Эргэлтээр ирсэн өмгөөлөгчтэйгээ уулзахаар явж байгаад татаж унасан бөгөөд эмнэлгийн түргэн тусламж авч чадалгүй нас баржээ.
Д.Амарсайханыг албан ту­шаа­лаа урвуулан ашигласан гэх үндэслэлээр шалгаж байсан юм. БНХАУ-ын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай “Петрочайна Дачин тамсаг” компани Монгол Улстай Бүтээг­дэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан байдаг. Эл гэрээнд хөрөнгө оруулагч тал орлогын 76 хувийг, харин Монгол Улсад үлдсэн 24 хувь нь оногдохоор тусгасан аж. Гэтэл манай улсад ногдох ёстой татварын орлогын 24 хувиас нэг хувийг нь Д.Амарсайхан тэргүүтэй хэд хэдэн албан тушаалтнууд хувь­даа завшсан тухай мэдээлж байсан.
АТГ-ынхан Д.Амар­сайханыг дуудан шалгах гэтэл тэрбээр гадаад руу оргон зайлсан хэмээн нэг хэсэг шуугицгаасан билээ. Гэтэл тэрээр БНСУ-д эмчилгээ хийлгэж байсан тухайгаа МАН-ын 27 дугаар их хуралд оролцох үеэрээ сэтгүүлчдэд ярьж байсан. Түүнээс хойш түүний бие ер нь базаахгүй байсан гэнэ. МАН-ын их хуралд суусных нь дараа Д.Амар­сайханыг баривчилж хоёр сар хэртэй хорьж байгаад гурван сарын хуга­цаанд гадуур батлан даал­тад байжээ. Ингээд дахин баривчилж 28 дахь хоногтоо ийн нас барсан байна. 

Эх сурвалжийн мэдээлс­нээр Д.Амарсайханы бие тааруу байсан гэнэ. Сүүлийн үед бие нь эрс муудсан учир өмгөөлөгчөөрөө дам­жуулж батлан даалтад гарах хүсэлтэй байгаагаа удаа дараа илэрхийлсэн ч хүсэлтийг нь хүлээж авахгүй үргэлжлүүлэн хорьж байжээ. Энэ хооронд түүнд эмнэлгийн ямар ч тусламж үзүүлж, эмчилгээ хийгээгүй юм байна. Өчигдөр өмгөөлөгчтэйгээ уулзахаар уулзалтын өрөө рүү явж байгаад гэнэт амнаас нь цагаан хөөс гарч үхэтхийн унасан гэнэ. Д.Амарсайханы ар гэрийнхэн болсон явдлын талаар дуулаад хорих 461 дүгээр ангид 18 цагийн үед ирсэн талаар тэнд байсан эх сурвалжууд мэдээллээ. Д.Амарсайханы аав, ээж нь өндөр настай хүмүүс юм байна. Ээж нь “Миний хүүг яачихав аа. Хүүг минь яагаад ийм байдалд хүргэв. Түүнд яагаад эмнэлгийн тусламж үзүүлж амийг нь аварсангүй вэ” хэмээн тус ангийнхны ажилтнуудад уйлан хайлан хэлэхэд хорихын эмч “Эмчилгээ хийж болохгүй гэсэн” гэх учир битүүлэг хариулт өгчээ. Талийгаачийн ар гэрийнхэн болсон яв­далд гашуудан, хүний амийг авраагүйд гомдолтой байгаагаа мэдэгдэж үймээн дэгдээсэн байна. Энэ үеэр талийгаачийн ээжийн бие муудаж эмнэлгийн тусламж авчээ.
Д.Амарсайхан камертаа дөрвүүлээ байсан бөгөөд сэтгэлзүйн хувьд гүн дарамт­тай байсныг эх сурвалж өгүүллээ.
Өчигдөр Д.Амарсайханы өмгөөлөгч нь түүнтэй уулза­хаар очжээ. Хүлээлгийн өрөөнд үйлчлүүлэгчээ хү­лээж суусан байна. Гэтэл хорихынхон гэнэт хаалга үүдээ түгжээд ийш тийш гүйлдээд бужигнажээ. Өмгөөлөгч нь юу болсон талаар тодруултал “Хүний бие муудлаа” гээд тэнд байсан гадны хүмүүсийг гаргасан гэнэ. Д.Амарсайхан тархины судасны хатуурал өвчнөөр шаналдаг байжээ.
Өвчнийх нь оношийг нарийн судалсан эмч нарын дүгнэлт гарч түүнийг нь үндэс­лэн өмгөөлөгч болон ар гэрийнхэн нь шүүх, про­ку­рорын байгууллагад бат­лан даалтанд гаргаж өгөх хүсэлтийг 10 удаа өгсөн гэнэ. Гэтэл уг хүсэлтийг нь хүлээж аваагүй аж.
Д.Амарсайханд холбогдох хэрэг шүүх рүү шилжээд байсан юм байна.
Монгол Улсын сүүлийн 20 жилийн түүхэнд хүнийг байцааж байгаад алсан ийм харамсалтай явдал гараагүй талаар хуульчид ярьж, “Хүнийг тарчлаан тамлаж, эрхийг нь аймшигтайгаар боогдуулсан энэ үйлдэл ардчилсан нийгмийг гутаасан явдал боллоо” гэж үзэцгээж байгаагаа илэрхийлж байна. Сүүлийн үед өдөр бүр л АТГ-аас хэн нэгнийг баривчилсан тухай хар мэдээллүүд ар араасаа цувж байгаа. Тэдний нэг нь талийгаач Д.Амар­сайхан юм. Хэдэн хал­тар төгрөгнөөс болж хүний амиар тоглохоо болих хэрэгтэй. Аминаас үнэтэй мөнгө байдаг уу, АТГ-ынхаан.

Р.Пүрэвлхам: Д.Амарсайханыг  хэвтүүлж эмчлүүлэх шаардлагагүй гэсэн чигийг дээрээс өгсөн гэсэн
Талийгаач Д.Амар­сайханы өмгөөлөгч Р.Пүрэвлхамтай ярилц­лаа.
-Газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын дарга асан  Д.Амарсайхан цагдан хорих төвийн хүлээлгийн танхимд амиа алдсан байна. Түүнийг нас барахад нь нэг өмгөөлөгч нь уулзахаар очсон гэсэн. Тэр хүн та байсан уу?
-Манай нөгөө өмгөө­лөгч Нямдорж  талийгаачтай уулзахаар  өчигдөр 15 цагийн үед Цагдан хорих 461 дүгээр ангид очсон. Харамсалтай нь уулзаж чадаагүй байна. Хорихын хүлээлгийн өрөөний цонхоор нь Нямдорж өмгөөлөгчийг харахад талийгаач  газар унаж байгаа нь харагдсан байна. Тэгээд л хорихынхон бужигнаад явчихсан бололтой. Энэ харамсалтай хэрэг болсныг  сонсоод би ар гэрийнхэнтэй нь очсон.
-Талийгаач  суурь өвчтэй байв уу. Яагаад ийм хэрэг болчихов оо?
-Манай үйлчлүү­лэг­чийн бие тааруу байсан. Бие муутай хүн. Тийм болохоор хоригдсоноос нь хойш прокурор, шүү­хийнхэнд заавал хорих шаардлагагүй. Энэ хүн өвчтэй гээд өвчнийх нь онош болон түүхийг нь  хуулбарлаад батлан даалтад гаргаж, эмчлүүлэх хүсэлтийг бид удаа дараа тавьж байсан. Мөн Хорих 461 дүгээр ангийн эмнэлгийн дарга Дарханбат болон  талийгаачийг эмчлэгч эмч Отгонбаатар нарт энэ талаар мэдэгдэж байсан. Тэд “за ойлгож байна” гэж хэлж байсан. Дараа нь яагаад эмнэлэгтээ хэвтүүлж эмчлүүлэхгүй байгааг асуухад “Дээрээс хэвтүүлж эмчлүүлэх шаардлагагүй гэсэн чиг өгсөн учраас хэвтүүлэхгүй” гэсэн хариу өгсөн. Тэгэхээр нь өнгөрсөн баасан гаригт үйлчлүүлэгчийн  эрүүл мэндийн талаар дэлгэрэнгүй хүсэлт  гаргаж өгсөн. Тархины хүнд хэлбэрийн өвчтэй байсан. Тэр бүхнийг нь хэлж ойлгуулсан. Гэвч тангараг өргөсөн эмч нар үл тоосон. Шүүхээр  хүний гэм буруутайг тогтоодог. Гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад хуулийнхан дээрээс чиг өгсөн гэх үндэслэлээр эмч нар өвчтөнд эмчил­гээ хийхгүй байна гэж байж болохгүй. Тэр тус­маа хүнлэг ардчилсан нийгэмд ийм зүйл байж болохгүй.
-Үүнд та хэн буруу­тай гэж бодож байна?
-Авлигатай тэмцэх газрын мөрдөн байцаагч болон  энэ хэрэгт хяналт тавьж байгаа  прокурор Сарангэрэл гэдэг хүмүүст би маш их гомдолтой байна. Эмч нарын ярьснаар тэд л дээрээс болохгүй гэж заавар зөвлөгөө эмч нарт өгч байсан байх. Талийгаачийг өнгөрснийг сонсоод ар гэрийнхэн нь очиход хорих ангийн эмнэлгийн дарга Дар­хан­бат, эмч­лэгч эмч Отгонбаатар нар “Бидэнд дээрээс  хэвтүүлж эмчлүүлэх шаардлагагүй гэсэн чиг өгсөн” гэдгээ хэлж байна лээ. Бичлэг нь байгаа.
-Эмч нар хэн нэгний хэлснээр өвчтөнд эмчилгээ хийхгүй байж болохгүй шүү дээ?
-Ингэж хүний амьд явах эрхэнд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газар, прокурор, мөрдөн байцаагч нар халдах эрхгүй. Миний үйлчлүүлэгч хэдийгээр шалгагдаж байсан ч тэр нь хэрэгтэн гэсэн үг биш. Түүнийг шалгаж бай­гаа ч шүүх  үнэн мөнийг тогтоодог. Гэтэл хуулийн ажилтнуудаас болж алтан амиа алдлаа. АТГ-ынханд хүнийг үхтэл нь хорьж байж  хэргийг нь хүлээлгэх шалтаг шалтгаан байсан юм уу. Холбогдох газруудад гомдол гаргаж шалгуулна. Ар гэрийнхэн нь болон өмгөөлөгч бид нар маш их гомдолтой байна.
-Та талийгаачтай хамгийн сүүлд хэзээ уулзсан юм бэ?
-Би байнга шахуу очдог байсан. Учир нь бие муутай. Эмчилгээнийх нь асуудлаар очих шаардлага гарч байсан юм. Бүх төрлийн шин­жилгээ хийгээд өгөөч гэхэд эмчлэгч эмч Отгон­баатар “Шинжилгээ хийсэн. Хариу нь гайгүй гарсан” гэж хэлж байсан. Гэтэл тэр шинжилгээний хариу нь муу гарсан байсныг сүүлд олж мэдсэн. Хамгийн сүүлд энэ долоо хоногийн эхээр буюу даваа гаригт очиж уулзсан. Нойрмог янзтай байсан. Нэлээн ядарсан шинжтэй, өвчин намдаах эм хэрэглээд байгааг нь мэдээд эмчлэгч эмчид нь ч хэлж байсан. “Өвчин намдаах эмээ ойр ойрхон  өгөөд байгаа юм биш үү” гэж.
-Хамгийн сүүлд уулзаад талийгаач  юу ярьсан бэ?
-Очихоор би энэ хэргийг хийгээгүй гэх мэтээр өөрийгөө цайруулах ойлгуулах гээд  байдаггүй хүн. Бие нь яаж байна. Жаахан  толгой өвдөөд гэх мэт ойр зуурын зүйл л ярьдаг байсан.
–Хэргийнхээ талаар ер нь юу гэх юм?
-Үнэн зөвийг нь шүүх тогтооно. Би ямар ч хэрэг хийгээгүй болохоор удахгүй энэ бүхэн нэг тийш болно гэдэгт итгэлтэй байна гэж ярьдаг байсан.
-Их даруухан хүн гэж хорих ангийнхан нь ярьж байсан?
-Талийгаач их даруухан соёлтой, зөөлөн хүн шүү дээ. Би ч түүнийг холбогдуулан шалгаад буй хэрэгт ямар ч хамаагүй гэж боддог байсан. Аяндаа үнэн мөн нь гараад ирнэ гэдэгт ч итгэж бай­сан. Энэ хүний алтан амийг одоо хэн төлөх юм. Авлигатай тэмцэх газрынхан аягүй бол хэрэг хийсэн гэх мэтээр хэлэх л байх. Прокурор ч ялгаагүй. Хамгийн гол нь хуулийн  зарим албан тушаалтан завхарчихсан, хариуцлагагүй байгааг, нөгөө талаар хүний эрх хэрээс хэтэртэл зөр­чигдөж байгааг энэ хэрэг харууллаа. Хуулийн бай­гуул­лагынхан олон л зүйл ярина. Талийгаачид хууль ёсоор, зүй ёсоор хандаагүй эмч өөр хэн байдаг юм тэр бүх­нийг шалгуулж зо­хих хариуцлагыг нь үүрүүлнэ. Ар гэрийнхэн нь ч гом­долтой байгаа.
-Эхнэр хүүхэд нь  сая хамт очсон уу?
-Эхнэр нь гадаадад хүүхдээ эмчлүүлж байсан. Эзгүй байж таарлаа. Нэг хүүхэд нь бас бие муутай түүнийгээ аваад явсан. Энд ээж, аав, ах дүү, хамаатан садан нь бий. Тэд үнэхээр хэцүү байдалд байна.
-Хамгийн сүүлд хэзээ хоригдсон юм бэ?
-Өнгөрсөн дөрөв­дүгээр сарын 15-нд цагдан хоригдсон. Холбогдуулан шалгаж байсан хэрэг нь шүүхэд шилжээд удаагүй байхад ийм зүйл боллоо. Шүүхээр энэ хүнд холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон бол яах байсан бол гээд олон л зүйл бодогдож байна. Хэлэхэд үнэхээр бэрх байна.
-Талийгаачийн үх­­лийн шалтгааныг ер нь суурь өвчтэй нь холбож ойлгож байна уу?
-Тийм. Бие нь муу байсаар байхад ядаж хорихын эмнэлэгтээ хэвтэж эмчлүүлээгүй нь хорих ангийнхны болон хуулийнхны буруу.
-Шүүх эмнэлгийн шинжилгээний төвд хандсан уу?
– Хандсан. Шарилыг  шүүх эмнэлгийн шин­жил­гээний төвд хүргүүлсэн.

Д.САРУУЛ
Д.ТАНА
Ц.ӨРНӨХ

АНУ-ын Төрийн Депар­таментаас жил бүр ногоон картны сугалааг зохион бай­гуулдаг билээ. Тэгвэл 2015 оны ногоон картны эзэд суга­лаагаар тодорч эхэлжээ. Одоо­гоор Монголоос хичнээн иргэн ногоон картны эзэн болсон талаарх мэдээлэл тодорхойгүй байгаа юм.
Учир нь дэлхийн бүх ор­ноос ногоон картны сугалаанд оролцогчдод Kentucky Consular Center буюу Америкийн Кентаки муж дахь консулын хэлтсээс нэг бүрчлэн дугаар олгодог юм байна. Ингээд сугалаа хүлээн авах хугацаа дууссаны дараа тавдугаар сарын 1-нд компьютерийн тусгай программаар са­нам­саргүй сонголт хийх зарчмаар азтанг тодруулдаг байна. Гэхдээ газар зүйн бүс бүрт эрх тэгш хожил өгөх бодлого баримталдаг аж. Монголчууд ч гэсэн 2000 оноос хойш ийм маягаар сугалаанд оролцож жил бүр дунджаар 200 орчим хүн Америкийг зорьж байна.
Тодруулбал, өнгөрсөн онд ногоон картны сугалаанд Монголын 20 мянга орчим иргэн оролцсоноос 186 иргэн ногоон карт хожсон бол 2012 онд 19 мянган иргэн оролцож 224 хүн ногоон картны эзэн болж байжээ. Гэхдээ эдгээр иргэдээс хичнээн хүн Америкт очсон талаарх тодорхой мэдээллийг АНУ-ын Төрийн Департаментаас гаргаагүй байгаа юм байна. Харин 2011 онд 27 мянга гаруй монголчууд сугалаанд оролцож 209 хүн ногоон картны эзэн болсон боловч 91 хүн Америкт очиж амьдарчээ. 2010 онд хамгийн их буюу 40 мянга гаруй хүн сугалаанд оролцсоноос 279 хүн ногоон картны эзэн болж 209 хүн Америкт очсон гэсэн мэдээлэл байна.

2015 оны ногоон кар­тын эрх хожсон иргэн Ц.Сайнбаяртай цөөн хором ярилцлаа.
-Ногоон картны эзэн бол­сонд баяр хүргэе. Суга­лаагаар сонгогдсоноо хэзээ мэдсэн бэ?
-Баярлалаа. Энэ сарын эхээр мэдсэн.
Дэлхийн олон мянган хүн энэ сугалаанд оролцож цөөхөн хүн л ногоон картны эзэн болдог гэсэн. Надад ийм сайхан аз тохиож байгаад маш их баяртай байна.
-Яаж мэдсэн бэ?
-Зуучлагч байгууллагаас мэдэгдсэн.
-Хаана бүртгүүлээд азтан болчихов?
-Чингэлтэй дүүргийн Барилгачдын талбайн хажууд байдаг “ЭТХС”  ногоон карт гэсэн газар очиж бүртгүүлсэн. 30 мянган төгрөгийн хураамж төлсөн.
-Хэзээ бүртгүүлсэн бэ?
-Би ногоон картны сугалааны талаар сониноос уншсан юм. Тэгээд өнгөрсөн намар буюу аравдугаар сард гэр бүлийнхээ хамт очиж бүртгүүлсэн. Эхнэр, хоёр хүүхдийнхээ хамт.
-Сугалаанд бүртгүүлэхэд ямар шаардлага тавьдаг вэ?
-Ердөө гурван шаардлага тавьдаг юм билээ. Сугалаанд оролцохыг зөвшөөрсөн улсын иргэн байх, тодорхой шатны боловсрол эсвэл мэргэжлийн зэрэгтэй байх, өмнө нь гэмт хэрэгт холбогдоогүй байх шаардлагатай юм билээ. Мөн цагаачлалын визний бусад шалгуурт тэнцэхүйц байхыг шаарддаг.
-Хэзээ цагаачлалын визэндээ орох бол?
-Сайн мэдэхгүй байна. Би Азийн орноос сугалаа хожсон хүмүүсийн 110-д жагссан байсан. Тийм болохоор хурдан визэндээ орох байх. Ирэх аравдугаар сар гэхэд шийдэгдэх болов уу.
-Ногоон карт хожоод Америкт амьдрахаар очиход ямар нэгэн халамж, тэтгэмж олгох юм болов уу?
-Үгүй байх. Анх сугалаанд оролцох гээд бүртгүүлэхэд зуучлагч газар маань ажлын байр бэлэн, Америкт очиход чинь та бүхнийг бараг хүмүүс тосоод амьдрах байр савыг чинь хөнгөлөлттэй үнээр олж өгнө гэж байсан. Харин одоо болохоор үлдсэн асуудлыг өөрөө шийдэхээр болсон шүү гээд байгаа. Одоохондоо яах учраа олохгүй л байна. Сугалаагаар хожсон ногоон картынхаа эрхийг зардаг юм билүү гэж бодсон чинь тохирлыг Америктаа автоматаар сонгодог болохоор болдоггүй юм байна. Уг нь энэ сайхан боломжийг алдмааргүй явчих санаатай байгаа.
-Таны зуучилсан компани өмнө нь сугалаагаар иргэдийг АНУ руу гаргаж байсан юм болов уу?
-Миний мэдэх хоёр ч хүн уг нь энэ газраар дамжуулж бүртгүүлээд Америкт амьдарч байгаа юм билээ.
“ЭТХС” ХХК-ийн ажилтан С.Баярчимэгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Ногоон картны бүртгэлийг хэдийд авдаг вэ?
-АНУ-ын Төрийн Департаментаас Ногоон картын сугалаа буюу DV хөтөлбөрийн бүртгэлээ Дэлхий даяар хэзээ эхэлж хэзээ дуусахыг намар есдүгээр сард өдөр цагийг нь тодохой заан зарладаг. Сүүлийн жилүүдэд сугалааны бүртгэл 10 дугаар сарын турш ердөө 30 хоног явагддаг болсон. Жишээ нь, өнгөрсөн жил буюу 2013 онд сугалааны бүртгэл аравдугаар сарын 1-нээс арваннэгдүгээр сарын 2-ны  хооронд явагдсан.
-Ногоон картны сугалаанд бүртгүүлэхдээ юу, юу бүрдүүлэх вэ?
-Гэр бүлийн гишүүн бүрийн иргэний үнэмлэх, иргэний үнэмлэх аваагүй хүүхдийн төрсний гэрчилгээ хэрэгтэй. Мөн гэр бүлийн гишүүн бүрийн фото зураг хэрэгтэй. Зургийн хувьд 600х600 pixel нягтралтай, өнгө, фокус, контраст зэрэг нь шаардлага хангахуйц байх ёстой.
-Одоогийн байдлаар Монголоос хичнээн хүн ногоон карт хожсон байгаа бол?
-Сугалааны тохирол дуусаагүй байгаа. Одоогоор зөвхөн манайд бүртгүүлсэн иргэдийн 20 орчим хүн ногоон картны эзнээр тодроод байгаа. Нарийвчилсан тоон үзүүлэлтийг оны эцэст дараа оны бүртгэлийн хамт зарладаг.
-Ногоон карт сугалсан тохиолдолд ямар боломжууд хүлээж байгаа вэ?
-АНУ-ын байнгын оршин суугчийн эрх хожсон хүн сонгуульд оролцохгүй, зарим нэг цөөн тооны албан тушаалд ажиллаж болохгүйгээс бусдаар америк иргэн шиг л амьдрах эрхтэй байдаг. Нэгэнт хууль ёсоор амьдрах эрхтэй тул эрүүл мэндийн даатгал, өндөр насны тэтгэвэр, тахир дутуугийн тэтгэлэг, нийгмийн бусад халамж үйлчилгээнд бүрэн хамрагдана.
Уг хүн өөрөө англи хэл сайтай, өндөр боловс­ролтой бол нэр хvндтэй байгууллагад ажиллах боломж нээлттэй гэсэн үг. Англи хэл муутай ч гэсэн хууль ёсны баримт бичигтэй тул ажил олдох магадлал өндөр. Ногоон карттай болон АНУ-ын иргэний АНУ-ын их дээд сургууль, коллежид суралцах зардал гадаад оюутныхаас 2-10 дахин хямд байдаг. Хүсвэл тодорхой хугацааны дараа АНУ-ын иргэн болж болдог, иргэн болсон тохиолдолд эцэг, эхийгээ болон 21-ээс доош насны гэрлээгүй дүүгээ Ногоон карттай болгож болдог.
-Амьдрах байр, ажил төрөл нь бэлэн байдаг уу?
АНУ-д хууль ёсоор амьдрах эрхийг нь өгдөг болохоос байр сууцаар хангаж ажил олгодоггүй. Харин ажил төрөлд ортлоо ядуурлын түвшнээс доогуур амьдралтай америк иргэдийн адил хоолны талоноор үйлчлүүлж, ам бүлийн тоогоор зохих мөнгөн тэтгэлэг авдаг.
-Ногоон картны хүчин­тэй хугацаа гэж байдаг уу?
-Энэхүү бичиг баримт нь насан туршдаа, хууль ёсоор байнга оршин суух эрхтэй гэсэн баталгаа юм.
-Ер нь сугалаанд хичнээн хүн хамрагддаг вэ?
-Дэлхий даяар жилдээ 20 орчим сая хүн энэхүү арга хэмжээнд оролцдог. Тиймээс үүнээс сонгогдоод гараад ирнэ гэдэг нь тун ховор боломж юм.
-Ногоон картны сугалааг жил бүр эсвэл хоёр жил тутам явуулдаг уу?
Жил болгон оны эцсээр ердөө 30 хоногийн хугацаанд бүртгэлээ аваад зарласан хугацаандаа хаадаг.
-Монголд ногоон картны сугалааг явуулдаг албан ёсны эрхтэй хичнээн газар үйл ажиллагаа явуулдаг вэ?
-Бүртгэлийг хийх эрх авна гэсэн ойлголт байдаггүй, өөрөөр хэлбэл албан ёсны байгууллага гэж байдаггүй гэсэн үг. Харин бүртгэл хийх чадварын асуудал гэж байдаг. Интернэт орчин, фото зургийн файл дээр ажиллаж чаддаг байх ёстой. Англи хэлтэй бол тухайн хүн өөрөө ч АНУ-ын төрийн Департаментын вэб сайт руу хандаад өргөдлөө явуулж болно.
-Ногоон картны эзэн хэдийд Америк явдаг вэ?
-Үндсэндээ энэхүү хөтөлбөр нь хоёр жилийн өмнөөс бүртгэлээ авч дараа оных нь хавар тавдугаар сард тохирлоо зарладаг. Хожсоны дараахь шатны заавраа  хариуцлагатайгаар дагаж мөрдөнө. Хожлын тухай мэдсэнээсээ хойш нэг жилийн хугацаанд визний ярилцлагад орж явдаг.
Ногоон картны сугалаанд  дэлхийн ихэнх орны иргэд оролцох боломжтой юм байна. Гэхдээ Хятад, Энэтхэг, Пакистан, Филиппин, Өмнөд Солонгос, Вьетнам зэрэг улс орнууд ногоон картны сугалаанаас хасагджээ. Мөн Канад, Мексик улсууд хасагдсан байна. Учир нь ногоон картаар нэг улсаас 50 мянгаас дээш иргэн сүүлийн таван жилд амьдарч байгаа тохиолдолд хасагддаг аж. Ногоон карт нь АНУ-д төлөөлөл харьцангуй бага улс орнуудын дунд сугалаа явуулж олгодог виз юм байна. Мөн АНУ-ын иргэний батлан даалт, өргөдөл шаарддаггүйгээрээ давуу талтай гэж бүртгэл хийдэг компанийнхан ярьж байв.
Сүүлийн үед ногоон картны сугалаанд оролцох монгол иргэдийн тоо багасчээ. Энэ нь иргэдийн дунд гарсан цуу яриатай холбоотой аж.
Учир нь иргэдийн дунд энэхүү сугалаанд оролц­соноор АНУ-ын бусад визэнд өргөдөл гаргах боломжгүй болдог гэсэн  мэдээлэлтэй холбоотой гэсэн. Түүнчлэн ногоон карт хожиж буй хүмүү­сийн тэн хагас нь ногоон карт гар­даж, АНУ-ыг зорьж бай­гаа нь зуучилж буй байгууллагатай холбоотой аж. Хүмүүс өөрөө болон зуучлагч байгууллагаар бүртгүүлэхдээ бүртгэлийн маягт болон цээж зур­гийг шаард­лагын дагуу оруул­даггүй, сугалаа хожсон эсэхийг бүртгүүлсэн хүмүүст эргэж мэдээлдэггүйгээс хүмүүс хожсоноо мэдэхгүй өнгөрөх явдал гардаг бай­на. Мөн хожсоноо мэдсэн ч дараа дараагийн бичиг баримтын ажлыг буруу, дутуу хийж явуулснаар ногоон картаа авах боломжийг алддаг гэнэ. Гэхдээ ногоон карт хожсон хүмүүст АНУ-ын Засгийн газар ямар нэгэн тэтгэмж олгохгүй гэсэн хариулт өгдөг байна. Учир нь ногоон картаар ирсэн хүмүүст шууд ажил, байр өгдөг гэсэн ташаа ойлголт Африк, Азийн орнуудад маш их байдаг аж. Гэхдээ ногоон карт хожиж АНУ-д хүүхэдтэйгээ ирсэн ихэнх гэр бүлүүд эхний ээлжинд төрөл бүрийн тэтгэлэг авдаг, тодруулбал байр, хоолны хөнгөлөлт, хүүхдийн эрүүл мэндийн даатгал зэрэгт хамрагддаг юм байна. Дашрамд дурдахад 2016 оны ногоон картны сугалааны бүртгэл эхэлжээ.
Ногоон картанд http://www.dvlottery.state.gov/application.aspx гэсэн хаягаар үнэгүй бүртгүүлэх боломжтой аж.
Дэлхийн аль ч улсад оршин суугаа Монгол Улсын иргэд энэ сугалаанд оролцох бүрэн эрхтэй гэнэ. Бүртгэлийг нэг хүн дээр, нэгээс дээш удаа хийвэл автоматаар хасагддаг байна. Бүртгүүлж байгаа хүн нь хамгийн багадаа бүрэн дунд боловсролтой байна.  
Шаардлагатай зургууд хавсаргагдаагүй тохиолдолд бүртгэл хүчингүй болох нь.  

Д.ДАВААСҮРЭН

-ЖОЛООЧ НАР ХИЙН СИГНАЛЫГ ГАНГАРАА, ЗАГНАХ ХЭРЭГСЭЛ БОЛГОСНООР БУСДЫН АМЬ НАСАНД ЗАНАЛХИЙЛЖ БАЙНА-

Автобусны жолооч дуут дохио (олны нэрлэж занш¬санаар сигнал)-гоо хангинуулснаас болж нярай хүүхдийн тархинд цус харважээ. Хагас сарын өмнө ээж нь хүүгээ тэврээд автобусны буудал дээр унаа хүлээгээд зогсч байж. Гэтэл автобусны жолооч буудал дээр зогсч байсан өөр нэг автобусыг шахахдаа дуут дохиогоо хангинуулжээ. Гэнэ¬тийн их дуунд цочсон нярайд таталт өгчээ. Ээж нь хүүг хурдан хугацаанд эмнэлэгт хүргэсэн ч тархинд нь цус харвасан байжээ. Хэдэн халтар төгрөгөөс болж шугамаа булаацалдан шахалцаж, уураа гаргаж сиг­на¬лаа орилуулсан жолооч хүний хүүхдийн аминд хүрэх шахсанаа мэдээгүй яваа. Ээж нь сандрахдаа ямар чиглэлд явдаг, аль компанийн автобус гэдгийг ч анзаараагүй гэнэ. Таталт өгсөн хүүхдээ хараад сандарч, ухаан­гүй шахам эмнэлэгт очжээ. Аль компанийн автобус дуут дохиогоо хангинуулж хүүхдийг нь алахаа шахсаныг мэдлээ ч зарга хийгээд явах аргаа хүмүүс мэдэхгүй. Учир нь жолооч нар дуут дохиогоо хангинуулж, бусдыг цочоох нь энгийн үзэгдэл болсон. “Автобусны жолооч сигналаа дуугаргаад хүүхдийн аминд хүрэх дөхжээ” гэж ярихад “Хөөрхий тэр хүүхдийн үйл нь таарч. Яах гэж нялх хүүхдээ аваад олон нийтийн газар явдаг байна аа” гэж халаглах хүн олон таарлаа. Хүмүүс жолооч нарын дуут дохиогоо хангинуулсан заналхийлэлд дасчихсан байгаагийн илрэл энэ. Гарцаар гарч яваа хүнтэй автобусны жолооч тулж зогсоод сигналаа орилуулж цочоогоод айсан балмагдсан царайг нь хараад баясах нь энгийн үзэгдэл болсон. Жолооч болоод удаагүй хүмүүс аль болох автобуснаас зайгаа барьж замын хөдөлгөөнд оролцдог. Автобус шахаж ирээд, сигналаа орилуулбал шинэ жолооч тэр доороо осол гаргаж мэднэ. 

Жолооч нар дуут дохио­гоо түгжрэлд уураа гар­гаж загнах хэрэгсэл, гэр­тээ очоод гараашаа онгойл¬гуулах “түлхүүр”, ойр яваа танилаа дуудах “утас” бол­гож хэрэглэдэг. Сууд­лын тэрэгний сигнал арай аядуу дуутай, удаан орилуулахгүй бол хүн харваа¬чихааргүй байдаг. Харин том оврын автобусны дуут дохио хүмүүсийг шоконд оруу¬лахаар байдаг гэдгийг хүмүүс ярьдаг. Учир нь автобусны жолооч нар уурхайд ачааны машинуудад хэрэглэдэг хийн сигналаар гангардаг байна. Ингэж унаж яваа техникээ зориулалтын бус хэрэгслээр тоноглож, бусдын амь насанд заналхийлж байгаагаа жолооч нар “гангараа” гэж тайлбарлах юм. 

ХИЙН СИГНАЛ 30-90 МЯНГАН ТӨГРӨГИЙН ҮНЭТЭЙ

Техникийн захуудад хийн сигнал 30-90 мянган төгрөгийн үнэтэй байдаг аж. Дуу нь удаан, чанга дуугардаг нь илүү үнэтэй. Бас товчлуур нь далд газар байдаг, овор багатай нь илүү үнэтэй аж. Хятадад үйлдвэрлэсэн ийм сигналыг жолооч нар гангараа болгож авдаг гэх юм. Ийм дуут дохио зардаг залуу “Япон машины дуут дохио намуун дуутай. Харин Солонгосынх баргил мөртлөө дуу багатай байдаг. Тиймээс хотын түгжрэлд дуу нь сайн сонсогддоггүй. Хятадын хийн сигнал чанга дуутай учраас залуус гангараа болгож авдаг. Бас том оврын автобус, микро автобусны жолооч нар нэгэнтэйгээ өрсөлдөж хийн сигнал авах нь их байдаг. “Хураалгачихлаа дахиад авъя” гээд ирдэг хүн олон” гэв. Харин автобусны жолооч “Автобусны өөрийнх нь сигнал бараг дуу гардаггүй. Тиймээс хүмүүс дайруулчих гээд, жолооч нар мөргөлдчих гээд байдаг. Автобусны буудал дээр чимээ ихтэй болохоор чанга сигналтай л байхгүй бол зогсоол олдохгүй, шугамынхандаа дээрэлхүүлэх гээд байдаг. Бид өөрсдийнхөө цалингаас илүүчилж сигнал авдаг. Замын цагдаа эсвэл нийтийн тээврийн шалгалтынхантай таарвал шууд хураалгана” гэж ярилаа. 

“ХИЙН СИГНАЛААР АВТОБУСАА ГОЁЖ БАЙНА ГЭДЭГ”

“Автобус I” компаниас жолооч нартаа хэрхэн хяналт тавьдаг талаар асуухад “Цахилгаан тээвэр”, “Автобус III” болон манай компанийн жолооч нар хийн сигнал хэрэг­лэдэггүй. Зориулал­тын цахил­гаан сиг­нал нь сууд¬лын тэрэг­ний­хээс ялгаа¬гүй намуухан дуутай. Оношилгоо хийх¬дээ хийн сигналтай эсэ¬хийг нь шал­гадаг. Өглөө бүр тээврийн хэрэгс¬лийн бүрэн бүтэн байдлыг шалгадаг учраас хийн сигналтай машин байх¬гүй. Жолооч нарын дунд улиралд хоёр удаа сур­галт зохион байгуулдаг учраас зориулалтын бус хэрэг­сэл машиндаа тавьж болохгүйг сайн мэднэ. Хувийн компанийн жолооч нар л хийн сигнал орилуулаад явдаг” гэв. Харин Нийслэлийн тээврийн газрын Хяналт шалгалт, шуурхай зохицуулалтын хэлтсээс энэ талаар тодруулахад “Хувь, хувьсгалын гэлтгүй бүх ком­па¬нийн жолооч нар ийм зөрчил гаргадаг. Манайхаас иргэдийн мэдээллийн дагуу шалгалт хийдэг. Жолооч нар өөрсдийнхөө мөнгөөр автобусандаа хийн сигнал авч, цон­хон­доо наалт наачихдаг. Зөрч-лийг нь илрүүлээд тор­гож, хийн сигналыг нь хураадаг ч дахиад л авчихсан байдаг. Хийн сигнал тавьсан бол жолоочийг 30 мянган төгрөгөөр торгож, сигналыг нь хурааж авдаг. Өглөө хийн сигналтай машин хөдөлгөөнд оролцохыг зөвшөөрсөн албан тушаалтныг  60, албан байгуул­лагын 250 мянга хүртэл төгрөгөөр торгодог. Сүүлийн үеийн сигналын товчлуур нь доор, харагдахааргүй газар байрлуулж болохоор болчихож. Тиймээс жолооч нар мэдэгдэхгүйгээр хийн сигнал тавьчихдаг. Арга хэмжээ авахаар “машинаа гоёж байна” гэдэг. Нэгэнтэйгээ өрсөлдөж, шугамаа булаацалдах гэж ийм зөрчил гаргаад байх шиг байна” гэлээ. 

ХИЙН СИГНАЛ ТАВИБАЛ 5-25 МЯНГАН ТӨГРӨГӨӨР ТОРГОНО

Хийн сигналыг уул уурхайн талбайд л хэрэглэх зориулалттай. Олон нийтийн газар бол хориотой эд. Тиймээс Замын цагдаагийн газраас өнгөрсөн оны наймдугаар сард “Хийн дуут дохио” аян зохион байгуулсан. Тухайн үед Ленин клубийн автобусны буудал дээр арван минут зогсоход гурван автобус хийн сигналаа хураалгаж байв. Замын цагдаагийнхан аяны хүрээнд нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхлэгч компанийн бүх жолооч нарт анхааруулга өгч, зориулалтын бус дуут дохио хэрэглэхгүй гэсэн гарын үсэг зуруулж авчээ. Гэвч жолооч нар дүрмээ зөр­чин хийн дуут дохио машин­даа байрлуулж, бусдыг айл­гах, загнах хэрэгсэл болго­соор байгаа аж. Замын хөдөл­гөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн 12 дугаар зүй­лийн 12.7-д зааснаар тээв­рийн хэрэгсэлд тусгай дуут болон гэрэл дохио дур мэдэн тавихыг хориглосон байдаг. Үүнийг зөрчиж уул уурхайн бүсэд л хэрэглэх дууны өндөр давтамжтай сигналыг тавьсан жолооч нарт Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд заасны дагуу арга хэмжээ авдаг байна. Уг хуулийн 25 дугаар зүйлийн 25.3-т зааснаар зохих зөвшөөрөл­гүйгээр өөрчлөн тоноглосон тээврийн хэрэгсэл жолоодож замын хөдөлгөөнд оролцсон гэх үндэслэлээр 5000-25000 төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулдаг аж. Мөн хийн сигналыг нь хурааж авдаг гэнэ. Хэрвээ жолооч дуут дохио­гоо хангинуулж иргэдийн эрүүл мэн­дэд сөргөөр нөлөөлсөн бол хохирогч цагдаагийн бай­гуул¬лагад хандах эрх¬тэй юм байна. Улмаар шүүх эмнэлгийн дүгнэлтээр чанга дуунаас шалтгаалж эрүүл мэнд нь хохирсон нь нотлогдвол буруутай этгээ¬дэд хариуцлага тооцох боломж¬тойг цагдаагийнхан сануулсан юм. 

Ц.ӨРНӨХ