Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн О.Сод­билэг­тэй ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар Ш.Түв­­­дэндорж гишүүнийг олонхийн саналаар дэмж­лээ. Чуулганы явцад танай
бүлгийн гишүүд ширээгээ цохиж байгаа харагдсан. Санал хураах явцад мөн картаа сугалж
санал хураалтад оролцоогүй нь ямар учиртай юм бэ?

-Ганцхан Ш.Түвдэндорж гишүүний томилгооны асуудалдаа гол нь биш л
дээ. Хамгийн чухал нь өнөөдрийг хүртэл явж ирсэн өрнөлөөсөө болсон юм. Учир нь ҮХАА-н
сайдыг томилох асуудал чуулганаар орж байхад Их хурлын дарга Сэлэнгэ аймаг руу явчихсан.
З.Энхболд даргыг эзгүй үеэр нь УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж хуралдааныг дэгийн
дагуу явуулж чадаагүй. Манай бүлгийн гишүүдийг үг хэлэх цагийг нь хасч, үг хэлснийх
нь дараа өөрийнхөө үгийг ярианд нь хавсаргаад явсан нь УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхэд
халдсан манай гишүүдийн дургүйцлийг хүргэсэн. Нөгөө талаасаа Ш.Түвдэндорж гишүүнийг
ҮХАА-н сайдад томилохоосоо өмнө огцруулахаар өргөн барьсан Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд Н.Батбаярын асуудлыг хэлэлцэх ёстой байсан. Хуулийн хугацаа нь долоо хоног
байсан боловч хугацаа хэтрээд 14 хоночихлоо. Уг асуудлыг түрүүлж хэлэлцэхгүй байж
өөрсдийн томилгоог олон­хиороо түрээд байсан тул түүн дээр дургүйцэж манай гишүүд
ширээ цохиж дуу чимээ гар­гасан. Ш.Түвдэндорж гишүү­ний тухайд бид байр сууриа хэлээд
байхад бидний үгийг хүлээж аваагүй тул энэ санал хураалтад бүлгээрээ оролцохгүй
гээд картаа сугал­сан. Манайхан картаа сугалсны дараа чуулганы ирц санал хураалтад
хүрэхгүй байсан. Нэг хүний ирц дутуу байх тэр мөчид “Шударга ёс” эвслийн гишүүн
З.Баянсэлэнгэ дураараа очиж Л.Цог гишүүний картыг түлхэж ирц бүрдүүлж санал хураалт
явагдаж Ш.Түвдэндорж гишүүн сайд болсон. Өнөөдрийн нөхцөл байдал ийм л байна. Бид
хоёр жилийн хугацаанд цөөнхийн үгийг сонсдоггүй, зөв зарчмын саналыг хүлээж авдаггүй,
олонхиороо  түрдэг байдал газар авч байгаад
бухимдахаас өөр арга алга. Цаашид ингээд яваад байвал бүр л хэцүү болох байх.

-Танай
бүлгийн гишүүд картаа сугалсан сугалаагүй ирцээ бүрдүүлж санал хураах нь тодорхой
байсан. Санал хураалтад оролцсон гишүүдээс зургаа нь эсрэг саналтай гарсан. Танайхан
санал хураалтад орсон бол байдал өөр болох ч байсан юм бил үү?

-Энэ нь нэг талаараа улс төрийн акц байгаа юм. Ард түмний 40 хувийг
авсан манай намаас гадна аль ч нам олонх болж чадаагүй. Олноороо болсон нь харин
эвсэл бүрдүүлсэн. Ард түмний 40 хувийн санал авсан намынхаа үгийг сонсохгүй хүч
түрж байгаад нь эсэргүүцэл үзүүлсэн улс төрийн протез байлаа.

-Ирэх
долоо хоногт Н.Батбаяр сайдын асуудал хэлэлцэгдээд явах байх. Танайхан мөн л картаа
сугалаад алга болчих юм биш биз дээ. Ганц сайдыг огцруулснаар асуудал шийдэгдэхгүй
гэдэг нь нэгэнт тодорхой шүү дээ?

-Эрх баригчдын санаачил­гаар “ЭЗЭН 100” хөтөлбөр хэрэгжээд явж байна.
Үүнээс ямар дүн гарах вэ гэдгийг бид харж байгаа. Эдийн засгийн хөгжлийн салбарын
асуудлыг хариуцаж буй сайдад хариуцлага тооцох нь зүйтэй гэдэг дээр санал нэгдсэн.
Уг шийдвэр УИХ-д суугаа Ардын намын бүлгийн 26 гишүүний шийдвэр биш. Манайхан чуулганы
завсарлагаанаар орон нутгаар явж иргэдтэй уулзахад хамгийн түрүүнд өргөн хэрэглээний
бараа бүтээг­дэхүүний өсөлт, эдийн зас­гийг хүнд болгосон хүмүүстэйгээ хариуцлага
тооцооч ээ гэдгээ хэлсэн. Тиймээс ард түмэн эхний ээлжинд Н.Батбаяр сайдад хариуцлага
тооцохоор болсон хэрэг. Ерөнхий сайд “Би кабинетыг толгойлж байгаа хүний хувьд хариуцлага
тооцох хүндээ хариуцлагаа тооцоод явна” гэсэн. Гэсэн ч хуулиа зөрчөөд хэлэлцэх хугацааг
нь сунгаад байгааг манай бүлгийн гишүүд эсэргүүцээд байгаа юм.

Картаа сугалж санал өгөхгүй байх энэ улс төрийн акц цаашид давтагдах
байх. Эрх баригчид асуудал шийдэх үед өөрсдөө ирцээ бүрдүүлэх ёстой. Өнгөрөгч хоёр
жилийн хугацаанд Ардын намын бүлгийн гишүүд л ирж ирц бүрдүүлж олон хууль тогтоомж
баталсан. Анхнаасаа бид тэс хөндлөн хэвтчихсэн байсан бол ингэж асуудлууд шийдэгдэхгүй
байсан. Эрх баригчид цөөнхийн үгийг сонсдог байсан бол  ингэхгүй байлаа. Бид ч гэсэн картаа сугалахгүй.
Учир нь биднийг сонгосон ард түмэн биднийг харж байгаа.

-Танай
бүлгийн ги­шүүд картаа сугалаад ирц бүрдүүлээгүй үед З.Баян­сэлэнгэ гишүүн хүний
карт түлхэж ирц бүрдүүлсэн гэх мэт асуудлуудад мөн л хариуцлага тооцоод явах уу?

-Улс төрийн хямрал анх­наасаа ардчилал, пар­ламентын зарчмаас хазайж
цөөнхийн үг үл тоосноос эхэл­сэн. Манай бүлэгт олон жил төр барилцсан туршлагатай
хүмүүс бий. Энэ хүмүүсийн үгийг сонсоод явсан бол өнөөдөр эдийн засгийн ийм хүндрэл
рүү орохгүй байсан. Тухайлбал, “Чингэс бондоо үр ашигтай зүйлд зарцуулаарай” гээд
гаргасан. Гэтэл Засгийн газар зарцуулалтаа ч тайл­барлаж чадахгүй байгаа нь харамсалтай.
Ерөнхий сайд нь 50 тэрбум төгрөг өөртөө баталчихаад зарцуулах зүйл­дээ хөрөнгө оруулж
чадаагүй. Үүнийг нь ч АТГ нотолсон. Энэ бүхэн дээр манай бүлгийн гишүүд зөв зүйл
рүү залах гэж хичээсэн. Манай бүлгийн гишүүдийг зөвхөн сөрөөд байна гэж харж болохгүй
л дээ. Бидний хэлж буй үгсийн цаана ард түмнээ гэсэн сэтгэл бий. Амьдрал дээрээ
иргэд үнэхээр хэцүүхэн байдалтай байна. Нийслэлийн түвшинд гэхэд НИТХ-ынхан Бразил,
Куба явчихлаа. Эдийн засгийн хямралтай, нийслэлдээ шийдэх олон ажил байхад өөрсдөдөө
томилолт бичээд явах шаардлага байна уу үгүй юу гэдгийг эргэж харах л ёстой. Цаана
нь төсвийн мөнгө л зарцуулагдаж байна. Чуулганы үеэр гишүүд З.Баян­сэлэнгэ гишүүний
үйлдэлд ач холбогдол өгсөнгүй л дээ.

-Чуулган
эхэлснээс хойш танай бүлгийнхэн ҮХАА-н сайдын асуудал дээр завсарлага авъя гэхэд
өгөөгүй. Гэтэл асуудал хэ­лэл­цээд дууссаны дараа дараагийн асуудлыг хэ­лэл­цэж
эхлэхэд шууд завсарлага өгсөн гэх мэтээр ойлгомжгүй зүйлс байна?

-Эрх баригчид Ш.Түвдэн­дорж гишүүнийг ямар ч ха­маагүй үнээр сайд
болгон баталгаажуулъя гэдэг нь анх­наасаа мэдэгдсэн. Дараагийн хэлэлцэх асуудал
нь Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огц­руулах тухай байх хэрэгтэй гэсэн байр сууринаас
манай бүлэг завсарлага авчихаад байж байна. Аливаа зүйлсийг зөв голдиролд нь оруулж,
зөв улс төр хийхгүй бол болохгүй. 

 

-Аль
аль намынхан гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэл суларсан байна гээд байгаа. Гэтэл танай
бүлгийнхэн “Засгийн газрын гишүүдийг огцруулъя” гэсэн санал оруулах бүрт тэр итгэл
улам алдагдаад байна шүү дээ. Үүнийгээ болихгүй юм уу?

-Засгийн газрын гишүүдийг огц­руулснаар улс төрийн тогт­воргүй байдал
үүснэ гэдэг нь энэ эрх баригчдын л хэлж байгаа үг. Харин миний уулзсан хүмүүс “Энэ
хүнээ зайлуулаач ээ. Тэгэхгүй бол манай компанид хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байна.
Энэ хүнээс болж гадны түн­шүүд зугтаад байна” гэсэн зүй­лийг бодит байдал дээр хэлж
байгаа юм. Н.Батбаяр сайдыг ажлаа өгчихвөл “Мон­голын рейтинг бага ч гэсэн өсөхөөр
байна” гэдгийг өмнө нь Сангийн сайдаар ажил­лаж байсан хүмүүс болон турш­лагатай
улстөрчид хэ­лээд байгаа. Хэвлэлээс харж байхад олон улсын бай­­гууллагынхан уулзалт
хий­хээр ирэхэд “Эдийн засгийн алуурчид сайн байцгаана уу” гэж мэндэлдэг хүнд ямар
хөрөнгө оруулагч итгэж мөн­гөө өгөх юм бэ. Эрх баригчдын зү­гээс “Гудамж, талбай
янзалж, цэцэг ногоо тарьж байна” гэх зүйлсийг хэлээд байна. Энэ Эдийн зас­гийн хөгжлийн
сайдын хийх ажил биш л байх­гүй юу. Эдийн засгийн нэгдсэн бодлого, өгөөжтэй төсөл
хөтөлбөрийг дэмжих болохоос “Чингэс бондын мөнгөөр цэцэг тарина. Гудамж зас­на,
энэ мөнгийг нь би шийд­нэ” гээд дараад хэвтээд байж боломгүй байгаа юм. Ухаандаа
анх бодлогын их том ажил хийнэ гэж энэ бондын мөнгийг батлуулж авсан гэдгээ санах
хэрэгтэй. Үнэндээ өнөөдөр Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд бус эдийн засгийн саад болоод
байна гэдгийг залуус шог хошин байдлаар хэлээд байна.

-Та
твиттер хуудаснаа “ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэ­рэгж­сэнээр талхны үнэ 100 төгрөгөөр нэмэгдлээ”
хэмээн бичсэн байсан. Эдийн засгийг идэвхжүүлэх хөтөлбөрт найдлага тавих­гүй байна
уу даа?

-Уг нь 100 хоногийг үр дүнтэй болгохын тулд Засгийн газар энэ асуудлуудаа
эрэм­бэлэх байсан юм. Гэтэл лоо^­зонгийн чанартай хөтөлбөр бат­­лаад
“100 хоно­гийн до­тор эдийн засгийн янзтай сайхан болгоод өгье” гэж эрх баригчид
амласан. Тэдэнд 60 гаруй хоног л үлдээд байна. ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс
хойш миний л мэдэхийн эдийн засгийн эерэг өөрчлөлт гарсангүй. Оюутолгой компани
ажилчдаа хэдэн зуугаар нь халсан бол, иргэний нисэхийн Изинис эйрвиз компани дампуурлаа
зарласан. Хамгийн ноцтой нь олон улсын байгууллага манай зээлжих зэрэглэлийг тогтвортой
гэж байсныг “-” буюу эрсдэлтэй болгосон. Энэ нь цаашид гаднаас авсан олон зээлийн
эргэн төлөгдөх хүү нь өснө гэсэн үг. Уг алдагдлын эрсдэл нь хэд байх вэ гэдгийг
бид тооцох шаардлагатай. ЭЗЭН 100 эхэлснээр юу болов, ийм л зүйл боллоо. Өргөн хэрэглээний
бараа бүтээгдэхүүний үнэ өссөөр л байна. Ард түмэн үнэхээр үгээ хэлж байна л даа.

-Ардын
нам, Ардчилсан намын улс төржилт хэ­рээс хэтэрлээ. Хоёр нам хөтлөлцөөд алхаж чаддаггүй
юм аа гэхэд зэрэгцээд эдийн зас^­гаа дэмжихийн төлөө хамт яваад байж болдоггүй
юм уу?

-Бидний зүгээс эрх баригч­дад “Манайхны үгийг хүлээж авч засах зүйлээ
засаад яваач дээ” гээд байгаа. Хоёр жил ингэж хэллээ. Тэгэ­хээр өөдөөс “Ардын нам
чөдөр тушаа боллоо. Улс төржүүлж байна” гэдэг ганц л зүйлийг ярьдаг. Бидний зүгээс
эдийн засгаа сэргээ, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүл, ам.долларын хан­шаа буулга
гэдэг. Үнэндээ бид энэ асуудалд оръё гэсэн ч хөшүүрэг байхгүй. Эрх ба­риг­чид хэвлэл
мэдээллийг, хууль хяналтынхныг мөн л барь­чихсан. Тийм боло­хоор тэд хийх зүйлээ
хий­гээд явах ёстой. Түүнээс бид саад болоод, хорлон сүйтгэх террорист ажиллагаа
явуулаад байгаа юм биш. Ерөнхий сайд ийм л байдлаар биднийг ярьдаг. Террорист зүйл
хийлээ гэх юм. Тийм боломж нь ч бидэнд байхгүй. Тэгээд ч бидний зорилго биш. МАН,
АН-ын эдийн засаг гэж байхгүй. Ардчилсан намынхны зурагдсан пянз шиг байнга хэлдэг
үгсэд нь иргэд итгэхээ ч больчихлоо. Иргэдийн зүгээс “Чадах юм бол энэ Засгийн газар
юм хийгээч ээ” л гэж байна.

-Д.Эрдэнэбат
гишүүн “Ар­дын намынхан хүн огц­руу­­лахаас өөр ажил алга. Дараа нь хэнийг огцруулах
юм бүү мэд” гэж чуулган дээр хэлсэн. Дараагийн огцруулахаар өргөн барих сайд хэн
байх вэ?

-Болохгүй байгаа хүмүүс­тэй хариуцлага тооцож тэмцэл­гүй яахав. Цаашид
ч энэ ажлаа үргэлжлүүлнэ. Манай бүлгийн зүгээс Ухаалаг төр, Шилэн данс, УИХ-ын гишүүн
Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллаж болохгүй гэсэн санаачилгыг гаргасан Монгол
Улсын Ерөнхийлөгчийг Ш.Түвдэндорж гишүүнийг сай­даар томилох болсон уг асуудал дээр
хориг тавих болов уу гэж харж байна. Ерөнхийлөгч АН-аас нэр дэвшин хоёр удаа төрийн
тэргүүнээр сонгогдсон. 2013 онд Ерөнхийлөгч болохдоо “Бид тулгын гурван чулуу болно”
гэдгээ хэлж байсан. Тулгын гурван чулуу болсон уу, үгүй юу гэдгийг одоо л хармаар
байна.

– Хүү минь яагаад гэмтсэнийг ангийн захирагч, Зэвсэгт хүчний  жанжин штабаас асуу-

Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт байрлах “Номин констракшн” компанийн барилга угсралтын ажлыг хийж байсан БНАСАУ-ын иргэд монгол цэргүүдийг зодсон хэрэг саяхан гарчээ. Тус барилгад Хойд Солонгосын 80 гаруй иргэн, Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн арав орчим цэрэг ажиллаж байсан байна. Тэд хоорондын үл ойлголцох байдлаасаа болж муудалцсаны улмаас БНАСАУ-ын иргэд өнгөрсөн сарын 28-ны өдөр монгол цэргүүдийн байрлаж байсан байр руу шөнийн цагаар дайрч  орж зодсон гэнэ. Энэ үеэр  цэргүүд хүнд гэмтэл авсан аж. Цэргүүдийг Зэвэгт хүчний 016 дугаар ангийн захирагч хууль бусаар ажиллуулж байсан тул энэ хэргийг хууль хяналтын байгууллагынхан нууцалжээ.  Зэвсэгт хүчнийхэн  болон ангийн захирагч нь цэргүүдийг энэ талаар ар гэрийнхэндээ хэлж болохгүй шүү хэмээн дарамт үзүүлсэн талаар албаны эх сурвалжууд хэлж байна. Энэ тухай  Батлан хамгаалах яамны Зэвэгт хүчний жанжин штабын Хяналт шалгалт хариуцсан мэргэжилтнээс тодруулсан юм.

-Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн цэргүүдийг  Хойд Солонгосын иргэд зодсон гэх мэдээлэл бидэнд ирсэн юм?

-Хугацаат цэргийн алба хаагчдыг ангийн захирагч нь “Номин констракшн” компанийн барилга  угсралтын ажил хийлгэхээр явуулсан  юм байна. Ангийн захирагч    холбогдох албаны хүмүүст мэдэгдэлгүйгээр дур мэдэн  цэргүүдээр ажил хийлгэсэн аж. Энэ нь өөрөө хууль зөрсөн явдал. Сүүлийн үед ангийн захирагч нар цэргүүдээр ажил хийлгэх явдал хавтгайраад буй юм. Энэ талаар хэлж ярихаар нууж хаах, хэвлэлийнхэнд хэлбэл хариуцлага тооцно гэх мэтээр сүрдүүлэх болсон. Иймд би дахин ийм зүйл битгий давтагдаасай хэмээн  энэ талаарх мэдээллийг өгч байгаа юм. Байлдагч Б.Отгонзаяа, М.Баатаржав, Г.Эрхэмбаяр, Г.Амгалан нарын цэргийн албан хаагчдыг  2014 оны хоёрдугаар сарын 10-наас зургадугаар сарын 02-ны  өдөр хүртэл дөрвөн сарын хугацаатай ажиллуулсан байна.

-Чухам юу болсон юм бэ. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж байна уу?

 -Өнгөрсөн тавдугаар сарын 28-ны өдрийн 01.24-01.50 цагийн хооронд Хойд Солонгосын 80 гаруй иргэн цэргийн алба хаагчдын байрлаж байсан амралтын байрны цонхыг хагалан хаалгыг нь эвдэн орж, мод, төмөр, тоосгоор  зодож биед нь ноцтой хүнд гэмтэл учруулсан байгаа юм. Ослын улмаас байлдагч 23 настай Б.Отгонзаяа толгойн хэсэгтээ,19 настай Г.Амгалан  бүсэлхий нурууны баруун хэсэг, толгойдоо, 20 настай  М.Баатаржуу нь толгойдоо тус тус гэмтэл авч оёдол тавиулсан. Байлдагч Г.Эрхэмбаяр мөн толгойдоо бэртэл авч зургаан оёо тавиулсан. Тэдний гэмтэл хүнд хэлбэрийнх. Одоохондоо эмчилж байгаа ч цаашид тэдний биед ямар нэгэн сөрөг үр дагавар гарахыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэмтэл гэдэг чинь зүгээр оношлоод болчихдог зүйл биш үү дээ.

 -Зодоон болсны дараа тэднийг эмнэлэгт үзүүлээгүй, хэргийг дарах гэж нэлээн оролдсон гэж сонссон юм байна?

-Одоо ч энэ хэргийг дарах гэж нэлээн оролдож байгаа. Ар гэрийнхэнд нь ч гэсэн сонин хэвлэлд мэдээлэл өгөхгүй байхыг ангийн захирагчийн зүгээс сануулсан гэсэн. Ар гэрийнхэн нь гомдолтой байгаа ч Зэвсэгт хүчний жанжин штабт гомдол гаргаж чадахгүй байгаа  юм билээ. Зодоон болсны дараа  байлдагч нарыг шүүх эмнэлэгт үзүүлээгүй цаг алдсан гээд олон зүйл бий. Гэмтэл авсан цэргийн аав нь хүүгээ эргэхээр анги дээр нь иртэл байгаагүй гэсэн. Тэгээд өөрийнхөө шугамаар  хүүгээ гэмтсэн болохыг нь мэдээд зэвсэгт хүчний жанжин штабын шуурхай жижүүрт мэдэгдсэн хэдий ч тухайн өдрийн жижүүр дэд хурандаа Д.Батсуурь, туслах хошууч Хүрлээ нар нь Зэвсэгт хүчний жанжин штабын удирдлагад танилцуулаагүй байсан.

-Цэргүүд бэртчихээд байхад  энэ талаар нууж хаах ямар хэрэг байгаа юм бол?

-Анхнаасаа цэргүүдийг Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангийн дэд ахлагч Ц.Лхагва-Очир, М.Нуржал нар хариуцан барилга дээр ажиллаж байсан бололтой. Тэд зодооны талаар ангийн удирдлагадаа мэдэгдэх гэтэл “Эрдэнэт орчлон” компанийн захирал Султан гэдэг хүн “Би энэ талаар мэдэгдэнэ” гэж хэлээд зодуулсан цэргийн алба хаагчдыг хувийн эмнэлэгт үзүүлсэн байгаа юм. 

-“Эрдэнэт орчлон” ком­панийн захирал Султан нь ямар учиртай энэ явдалтай холбогдчихов. ”Номин констракшн” компанийн ба­рилга дээр цэргүүд ажилласан биз дээ? 

 -Тэдний мэдүүлснээр “Эрдэнэт орчлон” компанийн хяналтын камерт Хойд Солонгосын иргэдэд бүлэглэн зодуулсан байлдагчдын бичлэг үлдсэн байгаа юм. Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн хоёр офицерт байлдагч нар мэдүүлэг өгсөн. Мэдүүлэгт  “Эрдэнэт орчлон” компанийн захирал Султан нь хугацаат цэргийн алба хаагчдыг бусдад төмөр, мод, чулуу зэргээр зодуулсан шалтгааныг мэдсэн  атлаа хулийнхнаас нуун даргадуулсан болж таарсан. Тэрбээр камерт бичлэг бий гэдгийг мэдээд тав хоног энэ мэдээллийг нуусан байгаа юм. Энэ нь мөрдөн байцаалтын явцад тодорхой болсон юм билээ. ”Эрдэнэт  орчлон” компани нь ”Номин констракшн” компанийн дэргэд байрладаг  юм болов уу гэж би ойлгосон. Мөн “Эрдэнэт орчлон” компанийн БНАСАУ-ын ажилчид энэ хэрэгт холбогдсон юм билээ.

-016 дугаар ангийнхан юу гэж байх юм. Тус ангиас зодооны дараа удирдлагуудаас нь очсон байдаг юм болов уу?

-Зодоон болсноос тав хоногийн дараа буюу 2014 оны зургадугаар сарын 2-ны өдөр Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангиас  Мото буудлагын батальоны захирагч хошууч Баттүвшин  очиж захирал Султантай уулзан цэргийн алба хаагчдыг ангийн автобусаар авч ирсэн байдаг. Үүнийг нь тэр үед ангийн жижүүрээр гарч байсан Бодьхүү, туслах ахлах дэслэгч Сүхбаатар нар  хүлээж авсан байдаг. Ангийн удирдлагууд бол цэргүүдийг барилга дээр ажиллуулаагүй  гэх мэт олон янзаар тайлбарлаж байгаа. Эцэстээ энэ зодоон болоогүй, цэргүүд гэмтээгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрэх төлөвтэй байна. Цэргүүд болон ар гэрийнхэн нь энэ талаар ам ангайхгүй байгаа.

-Ангийн захирагч хууль зөрчиж цэргүүдийг явуулсан гэж та түрүүн хэлсэн. Тэр талаараа тайлбарлаач?

-Ангийн захирагчийн “Цэргийн албыг зохион байгуулах тухай” тушаалаар  ангийн жижүүрүүдийг томилдог юм. “2014 оны хоёрдугаар сарын 10-ны өдрөөс хойш барилга угсралтын ажилд ангийн удирдлагыг томилон  ажиллуулсан цэргийн ал­ба хаагчдыг Ерөнхий зо­риулалтын цэргийн команд­лалын шуурхай жижүүрт илтгээгүй нуун дарагдуулсан байдаг. Мөн Мото буудлагын батальоны орон тооны дэвтэрт  цэргүүдийг байгаа мэтээр бүртгэж байсан нь тогтоогдсон. Энэ бүхэн нь хууль зөрчсөн үндэслэл болж байгаа.

 Гэмтэл авсан цэр­гүүдийн ар гэрийнхэнтэй нь холбогдож энэ талаар мэдээлэл авах гэсэн боловч тэд энэ талаар ярихыг хүссэнгүй. Тухайлбал, байлдагч  Г.Амгалангийн аав Ганхүү ийн ярив.

-Хүүгийн чинь биеийн байдал ямархуу байна. Яагаад гэмтчихэв ээ?

-Одоохондоо гайгүй байна. Яагаад бэртсэнийг нь  ангийн захирагч Зэвсэгт хүчний  жанжин штабаас асуу. Яагаад ийм болсныг нь  хэлэх хүн би биш.

-Та нарыг энэ талаар ямар нэгэн зүйл ярихгүй байхыг сануулсан гэсэн. Тэгээд та ярихгүй байгаа юм уу?

-Би юугаа ярих вэ. Миний хүү цэргийн алба хааж байсан. Албаа хааж байгаа гэж л бодож байсан. Ийм зүйл болно гэж би яаж мэдэх вэ. Гэмтэл гэдэг хэцүү дараа нь яаж ч илэрч гарч ирэхийг нь мэдэхгүй. Үнэндээ яагаад  гэмтсэнийг нь би өөрөө ч сайн мэдэхгүй юм. Хүү маань ч энэ тухай ярихгүй байна.

-Танай хүү хэзээ цэргийн албанд татагдсан юм бэ?

-Өнгөрсөн намар татагдсан. Энэ намар халагдах юм. Энэ хооронд олон зүйл яриад яах вэ дээ.

-Хүү тань гэмтчихээд байхад ангийн удирдлагуудыг нь хамгаалах хэрэг байгаа юм уу?

-Удахгүй цэргээс халагдана байх. Энэ талаар яримааргүй байна. Одоохондоо эмнэлгээр яваад бид завгүй байна. 

-Амгалан таны хэд дэх хүү вэ?

-Хоёр дахь хүү минь байгаа юм. Би уг нь байнга л хүүгээ эргэж  тойрч байсан. Нэг өдөр  эргэхээр анги дээр нь очиход ийм зүйл болсон байна гэв.

 Г.ЯЛГУУН

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа. 

-Эдийн засгийн хөгж­лийн сайд Н.Батбаярыг огцруулах тухай асуудал хэлэлцэхийг холбогдох байнгын хорооноос хойш­луулсан. Түүний дараа танай намын бүлэг Эдийн засгийн байнгын хорооны даргад хариуцлага тооцно гэх юм. Хариуцлага гэхээс өөр хийх ажилгүй болоо юу даа, танай нам?

-МАН-ын бүлгээс өнөөд­рийн нийгэм, эдийн засгийн амьдралд болж буй үйл явдлыг сайтар нягтлан эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөлт, хөрөнгө оруулалтыг хариуцаж буй Н.Батбаяр сайдад хариуцлага тооцон огцруулах санал оруулаад 14 хонож байна. Уг нь хуулиараа ажлын долоо хоногт Их хурал асуудлыг шийдэж санал дүгнэлт гаргах ёстой байсан. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хууль биелэгдэхгүй явсаар байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо хуралдан хуульд заагаагүй үндэслэлээр сайдыг огцруулах асуудлыг хойшлуулахаар болж олонхиороо хүч түрчих­лээ. Хууль эрхзүйт нийгэмд амьдарч байж УИХ-ын бүтцийн байгууллага болох байнгын хороо, эрх баригч намын бүлэг өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл рүү парламентыг чирч байгаа нь буруу. Холбогдох байнгын хороо нь хууль зөрчсөн үйлдэл гаргаад байгаа тул хуулийн дагуу хуульд заасан хугацаанд санал дүгнэлтээ Их хуралд хүргүүлэхийг шаардаж байгаа юм. Эдийн засгийн байнгын хороо, Ардчилсан намын бүлгийн дарга нарын энэ үйлдлийг Үндсэн хуулийн цэцээр хянуулахаар болоод байна. 

-Н.Батбаяр сайдыг огцруулснаар эдийн засаг сайхан болчих юм шиг ярих нь зохимжгүй санагдах юм. Сайд огцруулна гэж байхаар эрх баригчидтайгаа хамтраад ажиллачихаач дээ?

-Монголын нийгэм, улс төрд тэр дундаа Ардчилсан намд хариуцлагын асуудал хэр байгааг эргэн санах учиртай. Энэ нам хариуцлага тооцох чадамжтай юу, үгүй юу. Монголын эдийн засаг 17 хувьд хүрч байсан бол өнөөдөр нэг оронтой тоо руу унагачихсан. Валютын ханш 30 гаруй хувиар өсчихсөн, гадаадын хөрөнгө оруулалт 70 гаруй хувиар татчихсан, 20 гаруй мянган аж ахуй нэгж хаалгаа барьчихсан, олон мянган хүмүүс ажлаасаа халагдсан, зээлжих зэрэглэл буурч гадаад нэр хүнд шалан дээр уначихлаа. Эрх баригчид хоёр жилийн дотор ингэж л ажилласан. Тийм болохоор хэн нэгэнд хариуцлага тооцох ёстой биз дээ. АН дотроосоо хүртэл Р.Амаржаргал гишүүн “Хариуцлага хүлээх хүн байхгүй бол би өмнөөс нь хариуцлага хүлээе” гэж мэдэгдэж байсан. Эрүүл тогтолцоотой байсан бол заавал сөрөг хүчин нь асуудал тавихгүйгээр олонх дотроо асуудлаа шийдээд явчих хугацааг олгож, нэлээд харлаа. Нэмэр алга. Сайд нь ч гэсэн ухамсраараа ажлаа өгчих ёстой л доо. Харамсалтай нь сандал суудалтайгаа зууралдахаас эхлээд улс төрийн тоглолтуудыг хийгээд байгаа юм. Үүнээс харахад Ардчилсан нам дотроо хариуцлага ярьж чадахаа больж, мөнгөний, фракцын зөрчил нь дээд цэгтээ хүрчихсэн тул хэн нэгнийгээ барьцаалах байдалд орчихсон гэдэг нь харагдаж байна. 

Эдийн засгийн өсөлтийг хоёр оронтой тоонд барьж, байнга өсөлтийг хангаж явна гэдэг амаргүй. Сүүлийн 10 гаруй жил олон ажил хийж байж олон улсад манай орны нэр хүнд өссөн. 2012 он гэхэд манай орон дэлхийн хамгийн өндөр өсөлттэй эдийн засагтай, хамгийн сайн хөрөнгө оруулалттай зээлжих зэрэглэл нэмэгдсэн улс болсон байв. Эдийн засгийн таамаглал дэвшүүлдэг олон улсын байгууллагууд Монгол Улсын эдийн засгийг гэрэл гэгээтэйгээр төсөөлж байлаа. Энэ хурдаар бид арав ядаж таван жил явсан бол Европын дундаж орны хэмжээнд хүрэх байсан юм. Даанч алтан боломжоо бид алдчихлаа. 

-Энэ боломжуудаа эргэн нээхийн тулд биднээс ямар хүчин зүйл шалтгаалах вэ?

-Нийгмийн харилцааны мөн чанарыг ард түмнээрээ ойлгох түүн дундаа улс төрчид сайтар ойлгох нь нэн чухал. Хүндэрсэн байдлын угшлыг нь аваад үзэхээр хэд хэдэн асуудал гараад ирж байгаа юм. Үүнээс бид ухаарч чадах зүйл нь нийгмийнхээ мөн чанарыг хэр таньсан бэ гэдэг асуудал байх болно. Ардчилал, зах зээлийн цаад талд нь итгэлцэл байх ёстой. Төр ард түмний холбоос нөгөө талдаа хүн хоорондын итгэлцэл, улс төрчид болон улс төрийн намуудын ойлголцлыг том утгаар нь авч үзвэл ардчиллын үндсэн суурь байхгүй юу. Зах зээлийн харилцаан дээр итгэлцэл чухал үүрэгтэй байдаг. Итгэл байхгүй болоод ирэхээр Хөрөнгийн бирж дээрх хувьцаа унаж эхэлдэг. Тийм болохоор хөрөнгө оруулалт татардаг. Хүн хоорондын итгэлцэл нүдэнд харагдаж, гарт баригддаггүй хэрнээ нэлээд чимхлүүр амаргүй ажил байдаг л даа. Монголоос хоёр тэрбум шахам ам.дол­лараа татаад явчихсан гадаа­дынхныг “Монголд та нарын мөнгө өснө. Монголд мөнгөө оруулж ирж бизнесээ хийгээч” гэдэг итгэлийг бий болгохын тулд маш олон уулзалт, ажил хэргийн яриа өрнүүлэх шаардлага бий. Үүн дээр нэмэгдээд засаглалын хямрал манайд нүүрлэчихсэн. Улстөрчдөөс угшилтай, улс төрийн намуудаас гаралтай засаглалын хямрал нь цаашлаад эдийн засагтаа нөлөөлчихсөн юм. Улс төрдөө итгэх нийгмийн сэтгэл зүй багасчихсан. Түүнийгээ да­гаад төрөөс гарч буй шийд­вэрийн хэрэгжилтэд үл итгэн, хариуцлага хяналт нь алга болоод улсаараа хариуцлагагүйн зуд нүүрлэ­чихсэн. Үүнээс гарах гурван зам бий гэж бодож байна. 

-Яг ямар арга замууд байна гэж?

-Үндсэн хуулиндаа өөрч­лөлт оруулах ёстой. Манай Үндсэн хууль 1992 онд бат­лаг­дахад маш сайн болсон л доо. Гэхдээ өнөөдрийн өөрч­лөгдөж буй энэ нийгэмд өөрчлөх шаардлагатай зүйлс гараад ирчихлээ. Үндсэн хууль үүргээ сайн биелүүлсэн. Мөн улс төрийн намууд болон хүн хоорондын итгэлцлийг сэргээхийн тулд иргэд болон хоёр хөрштэйгээ жижиг ч гэсэн зүйл дээр итгэлцлийг бий болгох нь чухал. Гадныхан ямар нэгэн зүйлд дугаарлан зогсдог бол манайхан ар хударгаар нь ямар нэгэн байдлаар түрүүлж орохыг хичээдэг. Гадныхан бид ингэж орно гэж боддог болохоос хэзээ ч туулайчилж, хэн нэгэнд авлига өгч орно гэж боддоггүй. Буурай хөгжилтэй орнуудад бол тэгж дугаарлаж зогсохгүй хэн нэг нь туулайчилж, танил талаараа орж байгаа юм чинь би ч гэсэн тэгж орно гээд нэг нэгэндээ итгэхгүй байгаагаа харуулдаг. Хэн нэгэндээ итгэх итгэлгүй болохоор бид дугаарлаж орж чадахгүй байна л даа. Хоёр хөрштэйгээ Засгийн газрын түвшинд харилцан ойлголцож байж эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцэх юм. Түүнчлэн манайд шаардлагатай хууль тогтоомжуудыг яаралтай бат­лах шаардлагатай байна. Баялаг бүтээгчид “Дэмжээд сүйд болдоггүй юм аа гэ­хэд хийх зүйлд битгий гай болооч ээ” гэдэг байр суурийг илэрхийлсээр байгаа. Өөрөөрөө явж буй бизнест төр битгий оролцооч ээ гээд байна л даа. Төрийн гох дэгээ болсон зүйлсээ суллахаас эхлээд маш их ажил хүлээж байна. 

-ҮХАА-н сайдад Ш.Түв­дэн­дорж гишүүнийг томилох үгүйг өнөөдөр Их хурал чуулганаараа хэлэлцэнэ. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албыг хавсран гүйцэтгэх гээд байдаг…

-Улс төрд өрнөж буй аливаа томилгоо, шийдвэр хувь хүний гэхээсээ илүү зарчмынх байдаг. Намууд өөрсдийн үнэт зүйл, зарчмаа баримталсан шийдвэрүүд гаргавал алсдаа тэр нь зөв байдаг юм. Зөв зүйл дээр зөв шугаманд зогсож байсан, үнэт зүйл зарчимдаа үнэнч байсан улс төрийн нам ирээдүйд ялалтад хүрдэг. Өнөөдрийн улс төрд өрнөж буй олон үйл явц төлөвшлийн шатандаа байгаа бөгөөд эрх баригчид нялхсын өвчнөөсөө салаагүй байна. Ирээдүй, үнэт зүйл рүүгээ хандсан зүйл хийж чадахааргүй улс төрийн тоглолтууд шат дараалан явагдаад байгаа юм. УИХ Засгийн газрын гишүүний албыг давхар хашуулах уу, Засгийн газрын гишүүнд хариуцлага тооцох уу гэдгийг олонхи шийднэ. 

-Танайхан эдийн засаг элгээрээ хэвтчихлээ гээд байгаа хэрнээ холбогдох хуулийг нь хэлэлцэх гэхээр завсарлага аваад суучих юм аа. Танай бүлгийн гишүүд ашиг сонирхлын зөрчилтэй болохоор саналаа нэгтгэж чадахгүй байгаа юм биш үү?

-Улс орны нийгэм, эдийн засагтай холбоотой хууль эрхзүйн асуудлуудаасаа эхлээд парламентад байгаа намууд зөвшилцөж, ойлголцох хэрэгтэй. Томоохон хуулиуд дээрээ хоёр  том нам зөвшилцье гэдэг уриалгыг гаргаж байгаа. Харамсалтай нь намууд тодорхой асуудлууд дээр нэгдсэн байр суурьт хүрээгүй байна. МАН эдийн засгийн идэвхжүүлэх, хямралт байдлаас гарах тогтоолыг батлахад хамгийн идэвхтэй ажилласан. Тогтоолыг батал­сан ажлын хэсгийн 50 хувь нь манай намын гишүүд байсан. Анхны төслийг нь 50 хувь бараг өөрчилж баталсан юм. 

-Танайхан бүгд асуудлыг болохгүй нүдээр харж эсрэг кноп дараад байгаа биз дээ?

-Тэд сайд дарга нарын асуудал ярихад л ирцээ 100 бүрдүүлж байгаа бол манай бүлэг хаврын чуулганы туршид ирц 100 хувь байсан гэхэд болно. Түүнээс биш 26 гишүүн эсрэг кноп дараад асуудлуудыг унагаагүй. Хяналтын хууль дээр санал хураахад Н.Алтанхуяг нь өөрөө байхгүй байсан тул шургуулсан карт нь эсрэг саналаар тооцогдоод явсан. Ерөнхий сайд нь өөрийнхөө өргөн барьсан салбарынхаа том хуулийг өөрөө унагаад явж байна. Газрын тосны хууль дээр ч гэсэн тийм л зүйл болсон. 

Ардын намын үед, Ард­чилсан намын үед ч хөрөнгө оруулагчдад сөрөг нөлөө үзүүлэхүйц хуулиуд баталсан. Стратегийн ач холбогдолтой салбарыг зохицуулах тухай хууль, Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар, Урт нэртэй хуулийн хэрэгжилттэй холбоо­той асуудлуудад аль аль нам нь хамаатай. Уул уурхайн салбарын эрхзүйн орчин савлагаатай байгаагаас уг салбарт хүндрэл бэрхшээл бий болж хөрөнгө оруулалт татарсан. Эдийн засгийг идэвх­жүүлж байна гээд хуулийг халтуурдаж баталж болохгүй. 

Э.ЭНХБОЛД

Л.ГҮНДСАМБУУ

Монголын байгаль орчны консорциум төрийн бус байгууллага энэ сарын 18-нд Монголын нүүрсний уурхайн метан хийг судалж, нөөцийг нь тогтоосон тухай судалгааны тайлангаа танилцуулах хурлыг Уул уурхайн яаманд хийнэ.  Тус төрийн бус байгууллага Америкийн байгаль хамгаалах агентлагийн санхүүжилтээр Монголын нүүрсний уурхайн метан хийн нөөцийг судлаж, түүнээс ялгарч буй хүлэмжийн хийд үнэлэлт өгөх төсөл хэрэгжүүлсэн байна.Энэ сэдвээр Монголын байгаль орчны консорциумын захирал М.Бадарчтай ярилцлаа.

-Метан хий гэж ямар хий вэ?

-Метан хий нь намгийн хий гэсэн үг. Даян дэлхийн дулааралд нөлөө үзүүлж байгаа хүлэмжийн гол хийнүүдийн нэг. Метан хий нь нүүрс, байгалийн хий, нефть зэргийг олборлох, үйлдвэрлэх, тээвэрлэх  явцад нилээд их хэмжээтэй ялгардаг. Нөгөө талаар, бусад хийнүүдийн нэгэн адил түлшинд хэрэглэх боломжтой. Шинж чанарын хувьд, хортойгоос гадна  шатна, дэлбэрнэ. 1996 онд, Налайхын нүүрсний уурхайд метан хий  дэлбэрсэн ньуурхай  хаагдах нэг шалтгаан болсон.Уурхайг зөв хаах хэрэгтэй юм билээ. Хэрэв  Налайхын нүүрсний уурхайг зөв хаасан бол 1996 оноос өнөөг хүртлэх 18 жилийн дотор тэнд хуримтлагдсан метан хийгээр эрчим хүч үйлдвэрлэх боломж байсан юм билээ.

-Цагаан хоолтонгууд мал аж ахуйг метан хий ялгаруулдаг гээд махнаас татгалздаг юм билээ. Тэр нь бас  таны яриад байгаа хий юу?

-Биологийн гаралтай метан хий, уурхайн метан хийн нөлөөлөл нь адилхан л даа. Малын ялгадаснаас ч метан хий гаргаж авахын тулд исэлдэх процесс явах ёстой. Өвөлдөө тийм боломжгүй. Хот суурингийн хатуу хог хаягдал булсан газрууд,  мал амьтны ялгадас, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл,  хот суурингийн бохир ус цэвэрлэх системд байгаа органик бодисийн задралаас ч метан хий ялгарч байдаг. Хэдийгээр метан хий нь хортой ч бас эрчим хүч ялгаруулах боломж олгодог сайн талтай.

-Метан хий дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөнд нөлөөлдөг гэсэн?  

-Метан хийг бууруулах арга хэмжээ авахгүй бол 2030 он гэхэд метаны ялгарал 45 хувиар нэмэгдэж, байгаль орчин, дэлхийн дулааралд сөргөөр нөлөөлнө.Метан хий нь дэлхийн дулааралд нөлөөлдөг шалтгаан нь хурдан задардаггүйтэй холбоотой. Нүүрсний олборлолт бусад үйл явцын үед чөлөөлөгдсөн метан агаар мандалд 15 жил задрахгүйгээр хадгалагддаг гэсэн тоо бий. Америк, Хятадаас гадна  Украйн, Австрали, Орос, Энэтхэг метан хийн үндсэн ялгаруулагчид багтдаг. Метан нь бусад хүлэмжийн хийнээс илүү аюултай, дэлхийн дулааралд нүүрс хүчлийн хийнээс 21 дахин нөлөөлдөг гэж судлаачид тогтоосон байгаа.

-Та байгаль орчны судлаач хүн байж яаж яваад нүүрсний уурхайн метан хийтэй холбогдчихов?

Нарийн сухайтын уурхайн метан хийн судалгааны баг

-2007 онд би АХБ-ны шугамаар Уул уурхайн метан хийн асуудлаар олон улсын хуралд оролцсон юм. Уг хуралд оролцсон  АНУ-ын эрдэмтэнээс Олон улсын “Даян дэлхийн метан хийн санаачлага” түншлэлийн хөтөлбөрт яаж хамрагдах вэ гэж асуусан. Монголын Засгийн газар Америкийн байгаль орчныг хамгаалах агентлагт хүсэлт тавьсаны дараа төсөлд хамрагдах боломжтой гэж зөвлөсөн юм.  Олон улсын “Даян дэлхийн метан хийн санаачлага” түншлэлийн хөтөлбөрт  Монгол Улсыг оролцуулах санаачилга гаргаж, холбогдох арга хэмжээг Байгаль орчны яамны тусламжтай хэрэгжүүлсний үр дүнд манай Засгийн газар  2008 оны гуравдугаар сарын 27-нд “Даян дэлхийн метан хийн санаачилга”хөтөлбөрт  24 дэх гишүүн болон нэгдсэн орсон юм. Даян дэлхийн метан хийн санаачилга нь дэлхийн хэмжээнд метан хийн ялгарлыг бууруулах, метан хийг  цэвэр эрчим хүчний эх үүсвэр байдлаар ашиглах, олборлох, боловсруулах зорилготой сайн дурын байгууллага юм. Ингэснээр цаашид  нүүрсний метан олборлолт, ашиглалтыг боловсронгуй болгоход Олон улсын байгууллага, гадаад орнуудын  санхүүгийн болон, техникийн туслалцааг авах боломжтой болсон. Энэ чиглэлээр бид Уул уурхайн яамны Ашигт малтмалын газар, Эрчим хүчний яам, Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яам,  ШУТИС, Монгол Алт Корпорацийн эрдэмтэн, мэргэжилтэнүүдтэй хамтарч ажиллаж, анхны үр дүнд хүрээд байна.  Энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд Монголын байгаль орчны консорциум “Налайхын нүүрсний уурхайд метан олборлох, ашиглах боломжийг илрүүлэх судалгаа”, “Монгол орны нүүрсний метан хийн нөөц, хүлэмжийн хийг тодорхойлох” хоёр жижиг төслийг боловсруулан Америкийн байгаль хамгаалах агентлагийн санхүүжилтээр хэрэгжүүлсэн. Энэ хүрээндээ  Нарийнсухайтын нүүрсний уурхай, Багануурын нүүрсний уурхайд метан хийн нөөцийн судалгаа явууллаа. Нарийн Сухайтын орд, Багануурын нүүрсний уурхайд 300-400 метрийн гүнд өрөмдлөг хийж, метан хийн нөөцийг урьдчилсан байдлаар тогтоосон.Нарийн Сухайтын уурхайд 700 сая  шоо метр, Багануурын уурхайд 124 сая шоо метр нөөцтэй гэсэн урьдчилсан судалгаа гарсан.Нарийн сухайтын уурхайд 8,5 мегаваттын хүчин чадалтай хийгээр ажилладаг цахилгаан станц барих боломжтой гэсэн тооцоо гарсан. 7,7  сая долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд, зургаан жилийн хугацаанд зарцуулсан хөрөнгөө эргүүлэн төлөх боломжтой юм билээ.Багануурын уурхайд мөн ийм судалгаа хийсэн. Зургадугаар сарын 18-нд болох хурлаар энэ судалгаануудын үр дүнг хэлэлцэж, цаашдын зорилтыг тодорхойлно.

-Таныг уурхайн метан хийг олзворлох, ашиглах чухал ажлыг санаачлан эхлүүлсэн “Загалмайлсан эцэг” гэдэг юм билээ?

– Тэр ч юу юм бэ? Та чинь харин хүнийг явуулдаг сэтгүүлч байна даа. 

-Метаны хийг олборлох, ашиглах талаар Монголын нөхцөл байдал ямар байгаа вэ?

-Монгол Улс 20  гаруй тэрбум тонн нүүрсний батлагдсан нөөцтэй, нүүрсээр баян орон. Сүүлийн жилүүдэд манай Засгийн газар,  болон нүүрсний салбарынхан  нүүрсний давхаргын метан хий(НДМХ)нүүрсний уурхайн метан хийг(НУМХ)  олборлох ашиглах талаар ач холбогдол өгч эхэлсэн.  Нүүрсний уурхайн метан хий нь  нүүрстөрөгчийн давхар ислээс 25 дахин хүчтэй хүлэмжийн хий юм. Метан хий нь байгалийн хийг бүрдүүлэгч үндсэн хэсэг бөгөөд эрчим хүчинд хувиргаж болдгоороо бусад хүлэмжийн хийгээс ялгаатай. Метан хийн ялгарлыг бууруулах нь хүлэмжийн хийг бууруулах зардал багатай арга гэж тооцогддог. Газрын тосны газар 2004 онд Нүүрсний давхаргын метан хийн хайгуул хийх, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Сторм Кат, Энержи компанитай байгуулж байсан юм. Харин нүүрсний уурхайн метан хийн  хайгуул ашиглалтын талаар ийм төрлийн гэрээ хэлцэл хийгдэж байгаагүй ч Ашигт малтмалын газрын  мэдээлснээр  нүүрсний ордын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид нь өөрсдийн тусгай зөвшөөрлийн талбайд  зөвхөн нүүрсний нөөцийг үнэлээд зогсохгүй  нүүрсний давхарга, болон ойр орчмын үе давхрагад агуулагдах метан хийн нөөцөд үнэлгээ хийх заалтууд байдаг юм билээ. Ашигт малтмалын болон Газрын тосны тухай хууль шинэчлэгдэж байгаа. Шинэ хуульд эдгээр асуудал тусна гэж найдаж байна. 

-Хэрэв метан хийг нөөц баялаг гэж үзвэл эзэмшлийн асуудал гарч ирэх байх. Бусад улс оронд яаж зохицуулдаг юм бэ?

-Энэ бол маш чухал асуудал. Манайх шиг нэг уурхайд олон эзэмшигч байгаа нөхцөлд нүүрсний хийн эзэмшлийн асуудал бүүр чухал. Хятад, Украйн, Мексик, Герман зэрэг орнуудад ашигт малтмалын нөөц баялаг  түүний дотор нүүрсний уурхайн  метан хийн нөөцийг Засгийн газар эзэмшдэг. Австралид бол төр болон муж улс нь эзэмшиж, Харин АНУ, Канадад муж улсын болон хувийн өмчлөлд байдаг. Тухайлбал Хятад улсад нүүрс болон нүүрсний давхаргын метан хийг ашиглах тусгай зөвшөөрлийг тус тусад нь олгох боловч давхардуулж олгож болдог. Олон улсын туршлагаас харахад Нүүрсний давхаргын метан хий, Нүүрсний уурхайн метан хийн эзэмшлийн тодорхой дүрэм байхгүй, ялангуяа нүүрс болон байгалийн хийн лиценз давхардаж байгаагаас үүдсэн зөрчил маргаан их юм билээ. Нүүрсний уурхайн метан хийн төсөл хэрэгжүүлэхэд нүүрсний уурхайн оролцоо шаардлагатай байдаг. Нүүрс­ний уурхайнууд ч ийм төслийг ихэвчлэн санаачилдаг. Нүүрс­ний уурхайн метан хийн хайгуул, төсөл боловс­руулахад Украйн, Герман зэрэг улсуудын адил нүүрсний уурхайнуудад нэн тэргүүний ач холбогдол өгөх нь эзэмшлийн асуудлыг шийдэх, хамгийн чухал арга.

-Тухайн уурхайн метан хийг ашиглаж эрчим хүч үйлвэрлэх талаар Олон улсын ямар туршлага байдаг вэ?

-2006 онд АНУ-ын Байгаль хамгаалах агентлагийн дэмжлэгтэйгээр Америкийн Катерпиллар компани, БНХАУ-ын Сихэ уурхайд эрчим хүчний генероторын тоног төхөөрөмж нийлүүлэх гэрээг байгуулсан. Энэ уурхай бол нүүрсний давхаргын метаны эрчим хүчний дэлхийн хамгийн том станцын төсөл юм. Сихэ уурхайн төсөл нь нүүрсний давхаргын метаныг хэрэглэж болохуйц энергийн эх үүсвэр болохыг үзүүлсэн амжилттай жишээ. Дэлхийн метаны санаа­чилгаар нүүрсний дав­хар­гын метаны хийн  төсөл дэлхийн 16 оронд явдаг. Орхигд­сон уурхайнуудад олон төсөл хэрэгждэг. Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Өмнөд африкт нүүрсний уурхайн агааржуулалтад метан гаргах сувгийг суурилуулсан. Италид нөөц нь дууссан уурхайд гадагшлуулах төхөөрөмжийг сууриулуулан ТЭЗҮ-ийн судалгаа хийж байна. Энэ бүхний үр дүнд агаар мандалд хортой хүлэмжийн хийн хаягдал гаргахыг бууруулж, хаягдал биш харин эрчим хүч болгон ашиглаж байна.  Генераторын иж бүрдлийн тусламжтайгаар нүүрсний давхаргын метаныг багасгах нь уурхай өмчлөгчдийн хувьд орч­ноо бохирдуулахгүйгээр хөрөнгө оруулалтаас үр ашиг олж авах боломж олгож байгаа.

Нарийн сухайтын уурхайн метан хийг тодорхойлох өрөмдлөг

-Энэ талаар Монголд юу хийх боломжтой вэ? 

-Монголд нүүрсний уур­хайн метаны агуулгыг тодорхойлох хоёр шалтгаан байгаа. Нэгдүгээрт уурхайгаас нүүрс олборлох явцад тодорхой хэмжээний метан хий ялгарч байдаг. Олборлолт нэмэгдэхийн хэрээр метаны ялгарал улам ихсэнэ. Энэ метаныг ашигласнаар агаарт метан дэгдэхгүй. Улмаар хүлэмжийн хий багасна. Нүүрсний уурхайн метаны агуулгыг нарийвчлан тодорхойлсноор  хүлэмжийн хийн тооллогын чанар сайжирна. Мөн улсын хэмжээнд метаны нөөцийг тогтоох боломжтой болох юм. Метан бол эрин зууны түлш гэж тооцогддог. Нөөц маш ихтэй. Монголд нүүрс олборлох явцад уурхайгаас их хэмжээний метан ялгарч ашиггүй хаягдаж байна. Манай том хотууд, аймгийн төвүүдэд барилга орон сууцыг халаах зорилгоор  түүхий нүүрс шатааж, агаар орчныг их хэмжээгээр бохирдуулж байна. Түүхий нүүрсний оронд метаныг хэрэглэх нь агаарын бохирдлыг бууруулах үр дүнтэй арга байж болно. Хийн түлш хэрэглэдэг зуухнуудын үр ашиг нүүрсний зуухнаас ямагт өндөр байдаг. Метаны дулаан гаргах чадвар нүүрснийхээс 2,5 дахин их. Олборлолт ба түгээлтийн зардал хямд байдаг онцлогтой. Гүний уурхайг аюулгүй ашиглахын өмнө тэнд байгаа метан хийг сорж гаргах ёстой. Иймд метан хийн нөөц, түүнээс ялгаран гарах хүлэмжийн хийг тооцох ажлыг цаашид  улам эрчимжүүлж, энэ талаархи хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, олон улсын хамтын ажиллагааг улам өргөжүүлэх шаардлагатай байна. 

Эцэст нь нүүрсний уурхайн метан хийг олзворлох, ашиглах асуудлаар дэмжлэг, тусламж үзүүлж байгаа АНУ-ын Засгийн газар тухайлбал Байгаль хамгаалах агентлагт гүн талархал илэрхийлье. 

Б.Эгшиглэн

П.Н.Шастины нэрэмжит гурав­дугаар эмнэлгийн хурлын танхимд өнгөт
өдөр болов. Энд хэвтэн эмчлүүлж буй 40 өвчтөн зургийн хичээл хийлээ. Өнгө будгаар
ялгаж будах ажлыг хүмүүс хичээнгүйлэн гүйцэтгэв. Учир нь тэдний зураг эмнэлгийн
ханыг чимэх учиртай. Энэхүү “Өнгөт өдөр”-ийг АНУ-ын “Хоспитал арт” сан, Монголын
Урлагийн зөвлөл хамтран санаачилжээ. Эндхийн эмчлүүлэгчид “Өнгөт өдөр”-ийн гол дүр.
Танхимын хаалгаар ормогц П.Дуламсүрэн гуайн уран бүтээл нүдэнд тусав. Тэрбээр их
л эв дүйтэй, цэвэрхэн ажиллаж байлаа. “Өмнө нь зураг зурж байгаагүй. Харин хатгамал
их оёдог. Амьтны дүрс их хатгаж оёдог байсан” гэж эмээ ярилаа. Тэрбээр жолооч хүн.
1957 онд 18 насандаа жолооч болсон. Залуудаа ачааны тэрэгний жолоо мушгиж, хожим
нь так­синд “гүйжээ”.  Өдгөө зүрхний тасагт
хэвтэн эмчлүүлж байна. “Бие их сайжирсан, өвчин намдаж сайхан боллоо. Аръяа­сүрэн
эмчдээ, эмч суви­лагч нартаа баярласнаа илэрхийлж, олон түмнийг эм­чилж эдгэрүүлэх
ажилд нь амжилт хүсье” гэж эмээ хэлсэн юм. Тэрбээр  78 настай ч сайн зураач байлаа.

“Хоспитал арт” сангийн захирал Скотт Фейт биднийг инээмсэглэн угтав.
“Эмнэлгийн хоосон хананууд бидний ажлын үр дүнд өнгөлөг болно” гэж тэр хэлсэн юм.
Эмнэлэгт хэвтэж байгаа хүмүүс ихэнхдээ өвчнөө л боддог. Харин урлаг тэднийг болон
эмч ажилтнуудыг сэргээж, урам зориг өгдөг. Бидний зорилго дэлхийн эмнэлэг бүрийн
хананд эвлүүлсэн зургаа байрлуулах” гэж Скотт ярив.

Өвчтөнүүд уран бүтээлээ дуусгаад, өөр өөрийн хэсгээ эвлүүлэхэд эрээн
мяраан дүрсүүд амьтны дүрс, мод, цэцэг болон амиллаа. “Зураг зурах дургүй хүн байж
болно. Гэсэн ч тэд хүүхэд насандаа очсон мэт мэдрэмж авна. Сэтгэл өөдрөг болдог.
Хүн нэг дор хоёр юм бодож чадахгүй. Зурангаа өвчнөө мартдаг” гэж Скотт хэлсэн юм.
Хожим тэд хийсэн уран бүтээлээ харж баясах болно. Эмнэлгийн ханан дахь зургууд эмч,
ажилтнуудад ч таатай мэдрэмж төрүүлнэ.   Ийнхүү
эмчлүүлэгчид урлагаар дамжуулж сэтгэл зүйн засал хийлгэлээ.

“Хоспитал арт” сангийн түүх жаахан охиноос эхлэлтэй. Скотт Фейтийн
аав зураач биш ч зураг зурах дуртай хүн байжээ. Тэрбээр нэг удаа эмнэлгийн хананд
зураг зурж, өвчтөнүүдэд бэлэг барихаар шийджээ. Гэтэл жаахан охин дэргэд нь ирээд
“Би зурж болох уу” гэжээ. Дараа нь түүний аав, ээж, хамаатан садан, эмнэлгийн эмч,
сувилагчид зурах ажилд татагдан оржээ. Эндээс л “Хоспитал арт” сангийн санаа төрсөн
гэнэ. Скотт Фейт өөрөө уран бүтээлч хүн. Сангийн ажлыг залгамжлах нь эцгийн хүсэл
байсан уу, өөрөө сонголт хийв үү хэмээн сонирхоход “Би багаасаа зурах дуртай байсан.
Аавын маань хийсэн ажил миний зүрхэнд хүрсэн учраас энэ ажлыг залгамжилж авсан”
гэлээ. “Хоспитал арт”-ынхан 1984 оноос хойш дэлхийн 195 орны  4000 гаруй эмнэлэгт хүрч очсон аж. “Би баян хүн
биш. Манай санд цалин авдаг хүн олон биш. Бид дэлхийн хаана ч очсон сайн дурынхны
дэмжлэгтэйгээр ажилладаг” гэж энэ залуу ярьсан юм.

Энд зураг зурж суусан У.Эрдэнэ-Очир хичээнгүй зураачдын нэг. Төмөрлөгийн
үйлдвэрийн инженер тэрбээр “Зураг зурж байгаагүй, хүүхэд байхдаа л зурж байсан байлгүй”
гэнэ. “Гэхдээ маш зөв юм байна. Салж чадахгүй, цаг гаруй сууж байна” гэж тэр хуучлав.
Хүн бүр л сайн зурж байна. Хараад байхад будаг нь усан будаг шиг урсдаггүй, онцгой
эв дүй шаардахгүй, хичээл зүтгэлтэй байхад л сайхан зураг амилахаар юм билээ. Урлагаар
анагаах эмчилгээний хэлбэр Монголд ийнхүү “импортлогдлоо”.

 Эмнэлэг дэх өнгөт өдөр  харин хананд үлдэнэ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Б.ЯНЖМАА

8Түрүүч нь
¹140(4780), 141(4781) дугаарт8-

ЗАСАГ ДАРГА
НАР ЗОЧИД БУУДЛЫН ЗАРДЛЫГ ТӨСВИЙН ХӨРӨНГӨНӨӨС ГАРГАДАГ ГЭНЭ-

Өмнөговь аймгийн бүх сумдад, 2014 онд Сэлэнгэ, Завхан, Ховд, Хөвсгөл
аймаг, сумдын иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын тогтоол, Засаг даргын захирамж, Засаг
даргын Тамгын газрын даргын тушаал, шийдвэрүүд, явсан, ирсэн албан бичгүүдийг хянажээ.
Хяналтаар хуульд заасан нийтийн албан тушаалтнуудад тавигдах хориглолт, хязгаарлалтыг
зөрчсөн шийдвэрүүд гаргах, төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарах явдал их гарсан байна.
Тэмдэглэлт ой, баяр наадамд төсвийн хөрөнгөөс гарган тэмдэглэж буй байдлаараа Сэлэнгэ
аймгийн Засаг дарга манлайлсан судалгаа гарчээ. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Засаг
дарга төр засгийн өндөр албан тушаалтнуудыг орон нутагт нь ирэхэд  тэдгээрийг дагалдан явсан албан хаагчдыг хооллох,
зочид буудлын төлбөрийг  төсвийн хөрөнгөөс
гаргасан нь  тогтоогджээ. Мөн өнгөрсөн жил
улсын аварга болсон Г.Эрхэмбаярт хүндэтгэл үзүүлэх, шагнах, түүнд зориулсан наадам
болон үндэсний их баяр наадам зэргийг зохион байгуулахад орон нутгийн төсвийн хөрөнгөөс
гаргасан байна. Баяр наадамд зарцуулсан хөрөнгө нь   орон нутгийн нийт төсвийн хөрөнгийн багахан хувийг
эзэлж буй ч  шагнал урамшууллыг  төсвийн хөрөнгөөр  хавтгайруулан олгожээ.

Тухайлбал, зөвхөн улсын
аварга Г.Эрхэмбаярыг шагнах, түүнд зориулсан баяр наадам зохион байгуулахад зориулж  Сэлэнгэ аймгийн Засаг дарга таван удаагийн захирамжаар
нийт 52 691 700 (тавин хоёр сая зургаан зуун ерэн нэгэн мянга долоон зуу) төгрөгийг
зарцуулжээ. Уг хөрөнгийг шийдвэрлэхтэй холбогдуулан гаргасан дээрх захирамжуудаа
Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн 29 дүгээр
зүйлийн 29.1.5 буюу “хүн амын нийгэм соёлын үйлчилгээ, нийгмийн хамгааллын талаар:
а/нутаг дэвсгэртээ боловсрол, соёл, эрүүл мэнд, биeийн тамир, спортын талаархи төрийн
бодлого, хууль тогтоомж, тухайн хурлын шийдвэрийн биeлэлтийг хангах ажлыг зохион
байгуулах” гэсэн заалтыг үндэслэн олгосон гэж тайлбарлажээ.

 ЗАСАГ ДАРГЫН ЦАГ ҮЕИЙН ШИНЖТЭЙ ГАРГАДАГ ЗАХИРАМЖ НЬ НААДАМД ЗОРИУЛАГДДАГ

  Түүнчлэн Сангийн сайдын
2012 оны №239, “Засаг даргын нөөц хөрөнгийн зориулалт, зарцуулалтын нийтлэг журам”-ын
2.3 ба “Засаг дарга хуулиар олгогдсон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхтэй холбоотой цаг үеийн
шинжтэй зарим арга хэмжээг санхүүжүүлэх” гэх мэт журмыг үндэс болгон захирамж гаргасан
гэжээ. Г.Эрхэмбаяр нь улсын аварга болсон тохиолдол нь цаг үеийн шинжийг агуулсан
гэж болох ч үүнтэй холбогдуулан наадам зохион байгуулж, хөрөнгө зарцуулах нь Засаг
даргад хуулиар олгосон бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхтэй холбоотой зохицуулалт гэж ойлгох
боломжгүй хэмээн холбогдох байгууллагууд үзэж байгаа аж.

Сэлэнгэ аймгийн Засаг дарга 
баяр наадмаар хавтгайрсан шагнал урамшуулал иргэдэд олгосон гэнэ. Шагналуудад
дагалдах мөнгөн шагналын хэмжээ Засгийн газрын 1997 оны 54 дүгээр тогтоолоор баталсан
хэмжээнээс 10000-80000 төгрөгөөр илүү байсан нь аудитын дүгнэлтээр илэрчээ.  Мөн үндэсний болон олон улс, тив, дэлхий, олимпийн
аварга болсон Сэлэнгэ аймгийн уугуул, харьяат иргэн-тамирчинд олгох мөнгөн шагналыг
аймгийн Засаг даргаас тогтоож, шагнаж урамшуулж байгаа нь орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг
үргүй зарцуулсан гэж үзэх үндэслэл болсон байна.

 ХАВТГАЙРСАН ШАГНАЛ УРАМШУУЛАЛ

 Жишээ нь  улсын наадамд барилдаж
түрүүлсэн, үзүүрлэсэн, шөвгөрсөн бөх, түрүү, аман хүзүү, айргийн гурав, дөрөв, тавд
орсон морьдын уяач, 1, 2, 3 дугаар байрт шалгарсан харваачид төсвөөс олгох шагналын
хэмжээг Засгийн газрын 2010 оны 271 дүгээр тогтоолоор баталсан байтал, аймгийн Засаг
дарга тогтоож, орон нутгийн төсвөөс хөрөнгө гаргажээ. Үндэсний их баяр наадам зохион
байгуулахтай холбоотой төсвөөс гарах санхүүжилтийн жишиг дээд хэмжээг Засгийн газраас
10 000 000 (арван сая) төгрөг байхаар тогтоосон байтал тус аймаг нь иргэдийн Төлөөлөгчдийн
Хурлын Тэргүүлэгчдийн 2013 оны 85 дугаар тогтоолоор 50 615 060 (тавин сая зургаан
зуун арван таван мянга жаран) төгрөгөөр баталж, Засаг даргын 2013 оны а/214, а/225
дугаар захирамжаар зарцуулсан байна. Ийнхүү үндэсний их баяр наадмын арга хэмжээнд
зориулан гаргах зардлын хэмжээг иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор
баталсан нь Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн 13 дугаар зүйлийн 13.1.3 буюу
“баяр наадмыг тэмдэглэн өнгөрүүлэхтэй холбоотой төсвийг аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн
хурлаар батлуулан зарцуулах” гэснийг давхар зөрчсөн хэмээн үзэж буй аж. Өөрөөр хэлбэл,
төсвийг Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал биш Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчид
тогтоосон байна.

 Мөн төсвийн хөрөнгийг бусад
аймгийн Засаг дарга нар гадаад, дотоодын зочид төлөөлөгч болон албан томилолтоор
яваа хүмүүсийн унаа, хоол, буудалд, элдэв баяр ёслол, хүндэтгэлийн хүлээн авалтад
зарцуулах, шагнал урамшуулал олгох, төрийн бус байгууллагад санхүүгийн дэмжлэг өгөх,
уул овоо тахих, гэх мэт төсөвт тусгагдаагүй ажил, үйлчилгээнд зарцуулах нь элбэгшжээ.
Ялангуяа төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан
авах ажиллагаатай холбоотой  зөрчил бүхий
шийдвэрүүд даамжирч байгаа нь төсвийн хөрөнгийг зарцуулах талаар төсвийн бүх шатны
захирагч нарын үүрэг, хариуцлага сул, тэдгээрт тавих хяналт хангалтгүй байгаатай
шууд холбон үзэхээс өөр аргагүй юм.

 ХЭДЭН ЗУУН САЯАР НЬ НААДАМД
ЗАРЦУУЛДАГ Ч СУРГУУЛЬ НЬ ХАЛААЛТГҮЙ

 Энэ мэтээр ач холбогдол багатай үйл ажиллагаанд хэдэн зуун саяар
нь төсөв зарцуулсан хэрнээ эмнэлгийн машин нь шатахуунгүй, сумын сургууль нь халаалтгүй.
Сумын Засаг даргын Тамгын газрын барилга нь нурахаа шахсан  нь  зориулалт
бусаар зарж байгаа олон зуун сая төгрөгийг бодит хэрэгцээнд  зарцуулж болохоор юм. Дээрх жишээнүүдээс харахад
орон нутагт төсвийн зарцуулалтын ажиллагаанд тавих олон нийтийн хяналт тодорхой
бус, санхүүгийн байгууллага нь жил бүр шалгалт хийх ёстой ч хийдэггүй. Нутаг ус,
садан төрөл, улс төрийн нам, найз нөхдийн хандлагаар ямар нэгэн зөрчил гарсан ч  хариуцлага тооцдоггүй, албан тушаалтан дураараа
авирлах явдал нийтлэг байгааг  холбогдох байгууллагууд
тогтоожээ. Иймд төсвийн болон хөрөнгө мөнгөний зарцуулалтад  байнгын хяналтыг бий болгох зайлшгүй шаардлагатайг
мэргэжлийн байгууллагуудын дүгнэлт болон дээрх үйлдлүүд харуулж байна. Өнөөдөр Монгол
Улсад төрийн үйл ажиллагааны ил тод байдлын эрх зүйн үндсийг тодорхойлсон нийтлэг
болон нарийвчилсан зохицуулалтын хэм хэмжээ тусгалаа олсон олон хууль тогтоомжууд
хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. Гэтэл иргэдэд хүссэн мэдээллээ олж авах нөхцөлийг
бүрдүүлэх талаар нутгийн захиргааны байгууллагуудаас гарах санаачилга, хүчин чармайлт,
хүсэл зориг дутмаг байгаа нь  тэдэнд иргэдийн
хяналтаас хол байх, шударга бус явдлаа нуун дарагдуулах хүсэл эрмэлзлэлтэй  нь холбон тайлбарлах хүн ч байгаа юм.

 ХЯНАЛТЫН ТОГТОЛЦОО ҮГҮЙЛЭГДЭНЭ

 Орон нутгийн удирдлагад эрх мэдэл шилжиж байгаа нь тухайн орон нутгийг
хөгжүүлэх гэсэн гол агуулга байгаа  нь ойлгомжтой.
Гэтэл хяналтын тогтолцоог нь сайн бэхжүүлж өгөөгүйгээс дураараа авирлах явдал маш
их гарах болжээ. Хуулийг хэрхэн сахих вэ гэхээсээ илүү хуулийн цоорхой нь хаана
байна гэж ажиллах хандлага түгээмэл байгааг албаны хүмүүс онцлон хэлж байв. Иймд
аливаа хууль гаргахдаа эрх мэдэл олгохын хамт тэрхүү эрх мэдлээ хуулийн хүрээнд
хэрэгжүүлж буй эсэхэд нь хяналт тавих тогтолцоог хамтад нь тодорхойлох нь нэн чухал
байгааг Засаг дарга нарын гаргаж буй хууль бус шийдвэр, журам гэрээнээс харж болохоор  аж.

Г.ЯЛГУУН

Эдийн засгийн байн­гын хорооны дарга, УИХ-ын гишүүн Б.Гарам­гайбаатартай
ярилцлаа.

 -Өнөөдөр
(өчигдөр) танай байнгын хорооны хуралдаанаар Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд Н.Бат­баярыг
огцруулах эсэхийг хэлэлцэх байсан ч хойшиллоо. Даруйхан шийдээд явчихаж болохгүй
юм уу?

-Нэг хүнийг огцруулснаар бүх зүйл сайхан болчихдог бол түүн шиг сайхан
юм алга. Харамсалтай нь тэгдэг­гүй гэдгийг амьдрал өөрөө нотолчихсон. Байнгын хо^­рооны
хуралдаанаар Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огцруулах асуудлыг хэ­лэлц­сэн ч МАН-ын
зү­гээс огцруулахаар өргөн барьсан бичигт тусгагдсан саналуудыг тодруулах, баталгаажуулах
шаардлага байна гэж үзээд тодорхой хугацаагаар хойшлуулахаар боллоо. Үүнийг гишүүдийн
олонх дэмжсэнийг би хувьдаа зөв гэж үзэж байгаа. Нэгэнт огцруулна гэж байгаа бол
түүнийг нь баталгаажуулсан зүйлийг нүдээр харах хэрэгтэй байна. Тийм болохоор л
хойшилчихлоо.

-Таны
хувьд Засгийн газрыг цаашид тогтвортой ажиллах ёстой гэдэг дээр санал нэгдээд байна
гэж ойлгож болох нь ээ?

-Жаахан юм хийж байгаа хүнийг өөнтөглөх хандлага бий болчихсон. Н.Батбаяр
сайд алдаж онож байгаа ч гэсэн ажил хийж байгаа гэдэг нь тодорхой харагдаж байна.
Тийм болохоор тэд Батбаяр гэдэг хүнийг оролдоод байгаа юм.

-ҮХАА-н
сайдад нэр дэвшигчийг хам­тар­сан байнгын хороо дэмж­чихлээ. УИХ-ын гишүүн Зас­гийн
газрын гишүүний албыг хавсран хашихаар болчих гээд байна даа. Та ямар байр суурьтай
байна вэ?

-Их хурлын гишүүний хувийн бодол гэхээсээ илүүтэй намын бүлгийн шийдвэр
чухал.

 Улс төрийн нам бол сонгуульд орж Засгийн газар, парламентыг бүрдүүлэх
байдаг. Тиймээс бүлгийн шийдвэр хувь гишүүний шийдвэрээс үнэтэй байдаг тул би бүлгийн
шийдвэрийг дагаж байгаа.

Ш.Түвдэндорж гишүүн ах дүү нартайгаа ардчиллыг анхнаасаа дэмжиж явсан
хүн. Улс төрд ч олон жил болчихсон туршлагатай улс төрч. Сайдын албан тушаал гэдэг
улс төрийн томилгоо байдаг.

-Эдийн
засгийн байнгын хорооны даргатай уулзсаных эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар асуумаар
байна. Дээрдэх өнгө аяс харагдаж байна уу?

-Эдийн засгийн талаар хүмүүс янз бүрийн байр суурийг илэрхийлж байна.
Хөдөө орон нутагт эдийн засгийн нөхцөл байдал иргэдийн сэтгэл санааг зовоогоод байгаа
юм алга. Миний харж байгаагаар улс төрийн хүрээнд л эдийн засгийг хямарсан, хямраагүй,
дээшилсэн, доошилсон гэсэн тоглолтууд явагдаж байна. Энэ нь хот газрын хүмүүст цохилт
болж очдог. Манай орон үйлдвэрлэгч улс биш тул гаднаас ихэнх зүйлсээ авдаг. Тиймээс
валютын хэрэгцээ бий болох үед нь улс төрийн тоглолтууд хийгддэг л дээ. Эдийн засгийг
бүр сайжирчихсан гэж хэлэхгүй ч ажил хийх боломж хангалттай байгаа. Эдийн засгийг
сэргээх үү, үгүй юу гэдэг нь туршлагатай нам, улс төрчдөөс ихээхэн шалтгаална. Өөр
хэнээс ч шалтгаалахгүй.

-Эдийн
засгийг идэвх­жүүлэх 100 хоног нэлээд явчихлаа. Үр дүн гарах янз нь хэр байна?

-Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсэг анх ярилцахдаа эдийн зас­гийг
идэвх­жүүлэхэд хууль эрх­зүйн талаас ийм өөрчлөлтүүд оруулъя гэж ярьсан. Хамгийн
гол нь богино хугацаанд эдийн засгийг сайжруулж болох зогсонги байдлаас гарах, идэвхжлийг
сэргээх, аж ахуй нэгжүүдийн үйл ажиллагааг сэргээх, ялангуяа хөрөнгө оруулагчдын
итгэлийг нэмэгдүүлэх, эргэлзээг тайлах арга хэмжээ авъя гэсэн юм. Энэ давхар дээлийн
асуудал шиг болсон л доо. Сөрөг хүчин болон зарим нэг хүмүүс өлгөж аваад 100 хоногт
эдийн засгийг орвонгоор нь эргүүлэх гэж байна гэсэн ухуулга явуулаад байна. Сайн
үзэх юм бол үндэс сууриар нь өөрчлөх асуудлууд их байгаа. Үүнийгээ бид өөрчилж чадвал
хүссэн хүсээгүй эдийн засгийг эрүүлжүүлэх, бидний хүсэн хүлээсэн тийм нөхцөл бий
болно. Хамгийн гол нь хөрөнгө оруулагчдыг татах орчныг бүрдүүлэх нь чухал. Хүнд
хэцүү ч гэсэн эхний хуулийн төслүүд орж ирээд хэлэлцэгдээд явж байна. Ойрын үед
эдийн засаг сайжрах байх аа гэсэн хүлээлттэй байгаа. Бид ямар тусгаар тогтносон
улс гэдгээ ямагт санаж өөрсдөө эдийн засгаа сайжруулах тал дээр анхаарал хандуулах
ёстой. Улс төр хийж байгаа намууд ч гэсэн хэлж ярих үгэндээ нухацтай хандаж байх
хэрэгтэй. Эдийн засгийг идэвхжүүлэхийн тулд Ашигт малтмалын тухай хуулийг хэлэлцүүлэх
гэтэл өнөөдрийг хүртэл хэлэлцэж чадахгүй байна.

-Яагаад
ингэж цаг алдаад байгаа юм бэ?

-Энэ бол Ашигт малт­малын хуулиндаа бус улс төрийн хүрээнийхний тэмцлээс
болоод байна гэж хувьдаа онош тавиад байгаа. Хуулиндаа асуудал байхгүй юм байна
гэдэг нь өдөр ирэх бүр мэдрэгдээд байгаа юм. Ухаандаа улс төрийн намуудын доторх
ашиг сонирхлын зөрчлүүд нь хэтэрчихээд байна. Үүнээс болоод хуулийг гаргахгүйн тулд
ямар нэгэн байдлаар гацаах үйлдлүүд яваад байна л даа. Уг нь бүлгийн шийдвэр гарчихвал
цаашаа амархан явчихна. Гэтэл МАН өнөөдрийг хүртэл бүлэг дээрээ тохиролцож чадахгүй
байгаа нь харамсалтай.

-Гуравдугаар
сард та бид хоёр ярилцаж байхад “Зургадугаар сарын сүүл­чээс ам.долларын ханш суларна”
гэдгийг хэлж бай^­­сан. Өнөөдөр гэтэл эсрэ­гээрээ л яваад байдаг…

-Тэгэхэд зургадугаар сард ам.долларын ханш тогт­вор­жино гэж шууд
хэлээгүй шиг санагдаж байна. Харин сайн цаг ирнэ гэдэгт хариулт өгч байсан. Өнөөдөр
бид ч гэсэн хүлээлттэй байгаа. Хөрөнгө оруулалтын болон Хөрөнгө оруулалтын сангийн
тухай хууль гэх мэт гол хуулиуддаа өөрчлөлтүүд хийж байгаа тул хөрөнгө оруулагчдын
итгэлийг буцааж сэргээх тал дээр анхааран ажиллаж байна. Харамсалтай нь тэр нь бидний
санасан хэмжээнд идэвхжиж өгөхгүй байна. Энэ нь олон удаагийн огцруулна гэсэн үйл
ажиллагаа, улс төрийн бодлогогүй тоглолтуудаас болоод байгааг хэлэх хэрэгтэй. Ийм
байдал нь нэг хэсэг хүмүүст ашигтай л байгаа байх. Олонхио дагахаар энэ нь тийм
ч сайн зүйл биш. Үнэхээр харамсалтай цаг үеүд өнгөрч байна. Манайх чинь гурван сараас
хойш бү­тээн байгуулалтын бэлт­гэлийг ханган ажлаа хийдэг. Гэтэл энэ үе дээр нь
байнга Засгийн газраар ороолдоод улс төр хийхдээ бизнес эрхлэгчдийн сэтгэл санааг
хувиргасан зүйл их явагдаж байгаа тул үл итгэсэн байдалтай өдийг хүрлээ. Улс төрийн
хүрээнийхэн хэдийд яаж тоглолт хийх вэ гэдгээ бодож байх шаардлагатай. Тэгэхгүй
бол улс орноо эвгүй байдал руу түлхээд байна. Ард түмний нэрийг барих дуртай улс
төрийн хүчинд таатай үзүүлэлт биш л дээ.

-Ам.долларын
ханш яах бол?

-Би ам.долларын ханшийг мэддэг хүн биш. Доллар гэдэг чинь гадны валют.
Үүнд хариулт өгөх Засгийн газрын гишүүн, Монголбанкныхан байгаа. Ерөнхийдөө төг­рөгийн
ханш тогтвортой байж бараа бүтээгдэхүүний үнийг боломжийн хэмжээнд байлгахын тулд
ажиллаж байна. Ам.долларын ханшийг ярихдаа хүмүүс тоо л ярих юм. Энэ бол аль ч оронд
байдаг үзэгдэл. Манай орон гадны валютуудаас ам.долларыг онцолж үздэг бол төгрөгтэй
харьцах харьцааг олон жилийн дундажтай харьцуулж хараад явах ёстой. Энэ замаараа
л явж байгаа гэж ойлгодог. Манайхан өнөөдөр бүх зүй­лийг ам.доллартай харь­цуулж
бодоод байна. Доллар Америкийн мөнгөн тэмдэгт болохоос Монголын мөнгөн тэмдэгт биш.
Яагаад хүмүүс долларыг шүтэж, ганцхан доллар асуугаад байдгийг гайхдаг. Яагаад евро,
иен, рубль, юанийг асуудаггүй юм. Эдийн засаг хэдий хугацаанд дээшилнэ тэр хэмжээгээрээ
долларын ханш буурах л байх.

-Манай
орны нутгаар ОХУ, БНХАУ-ыг холбосон хийн хоолойн шугам тавих сураг гараад эхэллээ.
Энэ хэр ашигтай бол. Засгийн газар төмөр замын төслөө эргүүлэн татсанаас болж хэл
ам гарч байна?

-Хэвлэлүүд өөрсдийн байр суурийг илэрхийлээд эхэлчихлээ. Манай орны
Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гэх мэт нөлөө бүхий албан тушаалтнууд хоёр хөрштэйгээ
богино хугацаанд уулзалтууд хийсэн. Цаашид гаднаас манайд хүмүүс ирэх төлөвтэй байна.
Хийн хоолой Монголоор дамжих гэх мэт асуудлууд яригдаж байгаа. Би хэвлэлээс л мэдээлэл
авсан. Төмөр замын салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичигт тодорхой заалт
л бий. Монгол Улсын төмөр замын сүлжээ өргөн царигтай. Голлох уул уурхайн бүтээгдэхүүн
экспортлох чиглэлийг тухай бүрт нь УИХ-аар оруулж шийднэ гэсэн заалттай. Энэ дагуу
ажил явагдах ёстой.  Төмөр замын асуудал байнгын
хороогоор орж амжаагүй байхад засаг эргүүлэн татсан. Төмөр замын асуудлыг нэг тийш
шийдэх нь хийх ёстой ажлуудын нэг мөнөөсөө 
мөн. Гэвч холбогдох яамд нь сонирхохгүй байгаа нь харагдаад байна. Нэг сайд,
төрийн нарийн бичгийн даргын үзэл бодлоос болоод бүхэл бүтэн улсын ажил гацаанд
орж байгаа нь буруу. Үүнийгээ ойлголцоод шийдэж чаддаггүй юм бол Их хурлаар оруулаад
шийдүүлэх боломж бий. Гэтэл үүнийг ашиглахгүйгээр нэг хэсэг нь өргөн барьж, нөгөө
нь тасалдаг байдал олон хүнийг эргэлзүүлж байгаа дүр төрх л байна. 

-Хаврын
чуулганы хуга­цаанд дорвитой хууль бат­лахгүй байсан эдийн засгийг идэвхжүүлэх хүрээнд
гай­гүй хэдэн хууль гарах нь гэсэн хүлээлт байна. МАН-ын зарим гишүүд Засгийн газрын
арга барсан үйлдэл нь 100 хоног гэсэн?

-МАН-ын тэгж хэлж байгаа нь үзэл бодлын зөрүүтэй намын үйлдэл л байхгүй
юу. Тэд өнгөрсөн хугацаанд юу хийсэн юм. Алдаатай бодлогуудаа баллуурдах арга нь
л болохоос сөрөг хүчний үгээр яваад байдаг зүйл байхгүй. Улс төрийн бүхэл бүтэн
үе солигдож байгаа энэ үе нь тодорхой хэмжээний хүндрэлүүдийг дагуулж байна. Үүн
дээр гайхшраад байх зүйлгүй. Аливаа ажлыг тухайн хүн яг салбарт нь ороод хийхээрээ
зовлонг нь мэдэрдэг. Түүн шиг Их хурал дээр ямар хүнд замыг туулж нэг хууль, тогтоолын
төсөл гардаг вэ гэдгийг жирийн хүмүүс ойлгоход бэрх.

-Гэхдээ
45 хоног Х.Тэмүү­жин, Х.Баттулга сайдын асуудлыг хэлэлцсэн нь арай л хэтэрхий санагдаад
байгаа юм. Бүхэл бүтэн улс орон сайдын асуудалд хамаг хүчээ хаялаа шүү дээ?

-Ажил хийхэд садаа болж байгаа зүйл нь хэсэг байж байгаад сайд огцруулна
гэсэн бичиг оруулж ирж байгаа нь аюул тарж байна. Аливаа ажлыг ул суурьтай оруулж
ирэхгүй бол шоу хийж, хүмүүсийн анхаарлыг татах гэсэн үйлдэл хийгээд байгаа. Яг
үнэндээ тухайн сайдыг огцруулах хүсэл байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд шүү дээ.
Бондын  асуудал яриад байгаа хэрнээ үнэн чанартаа
МАН-ын угшилтай томоохон бизнесмэнүүд л үүнийг чинь авч байгаа. Томоохон бүтээн
байгуулалтуудыг тэр хүмүүс хийж байгаа учраас яах аргагүй тэр л хүмүүсийг дэмжих
гэж яваа. Түүнээс биш АН-ын гарал угсаатай бизнесийнхэн байдаг ч энэ зээл тэдэнд
хүрэхгүй байна. Монполимет, МАК гэх мэт компаниуд бондын мөнгөнөөс хүртээд эхэлсэн.
Энэ бол улс төр биш. Харин Монгол Улсад хэрэгтэй бүтээн байгуулалт. Үйлдвэрлэлийн
ажлууд хийгдэж байгаа тул хэн байх нь хамаагүй дэмжих шаардлагатай. Ардын намынхан
бүх бурууг манайхан руу чихлээ гэдэг. Эргээд харахад тэд ч гэсэн бүх бурууг бидэнд
чихэж байгаа. Хоёр хар хэрээ бие биенийхээ харыг гайхаад яахав дээ.

-Эдийн
засгийн өршөө­лийн хуулийг Засгийн газар боловсруулж байна. Хуульд ямар заалтууд
орох бол. Манай сэхээтний дав­харгынхан цагаан захтны хэр­гээр аавын хаалга тат­сан.
Эдгээр хүмүүсийг хам­руулах болов уу?

-Манай оронд иймэрхүү дүр төрх айхавтар харагдаж байна. Эрсдэлтэй
ч гэсэн жаахан юм хийх гэж байгаа хүмүүсийг барьж хорьдог, дарамталдаг. Тиймээс
эх орондоо хүртэл хэрэгтэй зүйл хийхээс хүмүүс айдаг болсон. Цаг төрийг ажиглаж
зүгээр суухыг илүүд үзэх болжээ. Энэ бүгдийг засаж залруулах зайлшгүй шаардлага
тулга­раад байгаа нь үнэн. Хэсэг гишүүд Өршөөлийн хуулийг санаачилсан байсан тул
уг хуультай нэгтгээд хэлэлцэх нь зөв. Монголын 
төр Мон­гол Улсынхаа иргэнийг өршөөж болох хэлбэрээр нь хууль гаргах нь зөв.

-Эдийн
засаг хэзээнээс гэрэл үзэх вэ. Манай ор­ны зээлжих зэрэглэл буурс­наас болов уу
эсхүл хэт улс төржилтөөс болоод гад­ныхан хөрөнгө оруулалтаа оруулахгүй байна уу?

-Нийтлэг байдлаар харвал утга учиргүй огцруулалтаас болсон эргэлзээ
одоо болтол үргэлжилж байна. Монголчуудыг олон улсад “Тогтворгүй төр засагтай, тогтворгүй
хууль тогтоомжтой” гэдэг болсон. Үүнээс болж эргэлзээ тайлагдахгүй бай­гаа. Харилцан
ашигтай хө­рөн­гөө оруулъя гэсэн олон хөрөнгө оруулагчид манайхныг онилсон хэвээрээ
байгаа гэдгийг хэлье.

-Сүүлийн
үед цахим сайтаар “Гарамгайбаатар гишүүний зам там болжээ. Олон осол гарч байна”
гэсэн мэдээлэл гарах боллоо. Үнэхээр тийм муу зам тавьчихсан юм уу?

-Хүн тухайн ажлыг хийж байж зовлонг нь мэддэг болохоос өөр хүн хөндлөнгөөс
нь хараад ойлгохгүй гэдгийг дахин хэлье.

 Э.ЭНХБОЛД

Ази, Европыг холбосон эдийн засгийн томоохон бүс Алтанбулаг боомтыг худалдааны чөлөөт бүс болгох асуудал 1996 оноос яригдсан ч үйл ажиллагаа нь саяхнаас эхэлсэн. Тус чөлөөт бүсийн захирагчаар сар гаруйн өмнө томилогдсон Ч.Чимэдсүрэн ажил байдлынхаа тухай ийн өгүүлсэн юм. “Өнгөрсөн хугацаанд Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүс бий болгох ажилд нийт 23 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан байдаг. Үүний дийлэнх хувийг цэвэр, бохирын шугам, цахилгаанд холбох зэрэг дэд бүтцийн ажилд зарцуулсан. Гэхдээ энэ тоо бол ирээдүйд олох орлого, ашгийн маш бага хувийг эзлэх учраас үүнд санаа зовох хэрэггүй. Би уг ажлыг аваад удаагүй байгаа ч гэрээ, хэлцэл, бичиг, цаасны бүх ажлыг жин тан болгож амжлаа. Мөн худалдааны чөлөөт бүсийн хамгийн чухал зүйл болох боомтоор тусгаарлагдсан хоёр улсын хилийг хязгаарлаж байсан 30 метр хашааг буулгаж, чөлөөт бүсийг жинхэнэ утгаар нь нээгээд байна. Зөвхөн энэ хашааг авч чадалгүй олон жилийн нүүр үзсэн байсан. Түүнчлэн чөлөөт бүсийн хаалга, тусгаарлагч, зам, мод суулгах, хашаажуулах гээд бусад зардалд тэрбум гаруй төгрөгийн ажил хийгдээд байна. Арай эрт томилогдсон бол Чөлөөт бүс байнгын ажиллагаанд шилжих үед өнөөдрийнхөөс өөр дүр төрхтэй байх байж дээ гэж бодогддог” гэв. Тэрбээр түүнчлэн “2015  онд ОХУ, БНХАУ-тай 100 тэрбум ам.доллартай тэнцэх худалдаа хийх стратегийн гэрээ  байгуулсан. Ирэх онд БНХАУ-ын Манжуур  хотод 20 тэрбум доллартай тэнцэх худалдаа  хийх юм. “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт  бүс ашиглалтад орсноор Манжуур хотын  худалдааны ачааллаас таван хувийг өөр  дээрээ авч, нэг тэрбум долларын худалдаа  хийнэ. Монгол Улс “Алтанбулаг” худалдааны  чөлөөт бүсээс 10 хувийн татвар авах тул ирэх  онд улсын төсөвт 100 сая доллар орж ирнэ. Манай улсын эдийн засаг ядруу байгаа энэ  үед дээрх 100 сая доллар гадаад валютын нөөцийн хомсдолыг арилгаж, эдийн засгийн  хямралыг давах хөшүүрэг болох юм. Тиймээс бизнес эрхлэгчид, пүүс компаниудыг чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаагаа явуулахыг  урьж байна. Одоогоор манай бүсэд нэг сая доллараас дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн найман аж ахуйн нэгж байна. Цаашид нэмэгдэх байх” гэсэн юм. Энэ нь зөвхөн эхлэл бөгөөд ирээдүйд Монголыг тэжээх томоохон бүс нутгийн нэг болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа  ч ярьж байв. 

Эхний таван жилд бараа бүтээгдэхүүнээс татвар авахгүй

Худалдааны бүсийг хөгжүүлэхдээ ойр орчмоор 15-20 мянган хүн амьдрахад зориулж суурьшлын бүс бий болгох юм байна. Суурьшлын бүсэд шаардлагатай  дэд бүтэц, газрын харилцаа асуудалгүй бол төр засгаас авто замын сүлжээнд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байгаа ажээ. Худалдаа, наймааг өргөжүүлэхэд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид оролцох нь нээлттэй, харин аж ахуйн нэгж байгууллагууд Захирагчийн ажлын албанд хандах хэрэгтэй гэнэ. Худалдаа, наймаа эрхлэгчдэд үзүүлэх гол таатай зүйл бол эхний таван жил хуулиар хориглоогүй зөвшөөрсөн бүх бараа, бүтээгдэхүүнийг нэг ч төгрөгийн татваргүйгээр худалдаалах боломжтой юм байна. 

Засгийн газраас “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүсэд ОХУ-ын иргэд визгүй,  БНХАУ, Япон, БНСУ зэрэг гуравдагч орны  иргэд Монгол Улсаар дамжин өнгөрөх 10  хоногийн визээр зорчих журам баталжээ.  ОХУ-¬ын иргэд хилийн чанад дахь манай  улсын ЭСЯ, Консулын газарт зорчих хүсэлт  гаргах, бусад улсын иргэд дамжин өнгөрөх  виз хүссэнээр чөлөөт бүсэд нэвтрэх боломж бүрдэх аж. Чөлөөт бүсэд гадаадын иргэдийг нэвтрүүлэх журмыг хилийн чанад дахь ЭСЯ,  Консулын газарт хүргүүлжээ.

Д.Батбаяр: Цементний хамгийн том эрэлт ОХУ-д байгааг бид судалсан

Энэ үеэр Чөлөөт бүсийн захирагч болон бусад албан тушаалтантай уулзаж, цементний худалдаа хийхэд зориулсан барилгын зөвшөөрөл, холбогдох бичиг баримтаа цэгцлэхээр ирсэн “Алтан үрэл, энх трейд” компанийн ажилтан Д.Батбаяртай уулзлаа. 

-Үйл ажиллагаа нь эхлээгүй энэ бүсэд ямар учраас худалдаа хийхээр зорьж байна вэ. Ойрын хэдэн жилд ашиг өгөх болов уу?

-Бид Худалдааны чөлөөт бүс бий болгохоор ажиллаж байгааг жил гаруйн өмнө мэдэж, судалж эхэлсэн. Учир нь энэ бол маш том зах зээл. Тэгээд шаардлагатай бичиг, баримтуудыг зэхэж явсаар саяхнаас зөвшөөрлөө авлаа. Одоо бидэнд цемент агуулах байр, худалдаалах байраа барих ажил л үлдээд байна. Бид ирэх сарын 1 гэхэд ажлаа эхлүүлэхээр төлөвлөөд байна. Ашгийн хувьд бид тооцож үзсэн. Маш том эрэлтийн цэг дээр обьектоо байгуулах гэж байна. Хамгийн наад зах нь Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаа явуулахаар барилга байгууламжаа барих аж ахуйн нэгж, байгууллагууд хямд, чанартай манай цементийг сонгоно. Мөн энэ бүсийг түшиглэн суурьшлын бүсийн орон сууц, худалдааны төвүүд, бусад барилга байгууламжид зардал багатай, хямд, чанартай цемент хэрэгтэй. Мөн ОХУ бол хамгийн гол эрэлт нь юм. Эхний ээлжийн 50 вагон цементээ нааш нь ачуулахад бэлэн болсон. 

-Энд худалдаа эрхлэхээр зэхэж байгаа хүн бүхэн л ОХУ-д гол найдвараа тавьж байна. Энэ нь хэр зөв шийдэл юм бол. ОХУ өнөөдрийг хүртэл Алтанбулаг боомтоор бараа бүтээгдэхүүнээ бараг оруулахгүй байна шүү дээ? 

-Бараа бүтээгдэхүүн оруулах тухай асуудал бол Засгийн газар, холбогдох газруудын хийх гол ажил. Гэхдээ хямд мөртлөө чанартай, олон төрлийн, сонголт сайтай бараа, бүтээгдэхүүн хаана байна хүмүүс тийшээ л явна. Зөвхөн цемент ч биш цахилгаан бараа, бусад эдлэл хэрэглэл ялангуяа модны бизнесийн ирээдүй энд хэдхэн жилийн дотор хөгжинө. Бид эрэлт байгааг нь судалсан. Томоохон хийгээд алсаа боддог бизнесмэн бүрийн алдаж болохгүй боломж гэдгийг хүн бүр мэдэж, хөдөлж эхлээд байна шүү дээ. 

-Барилга байгууламжаа барих зэрэг бусад ажилд хэдий хэмжээний хөрөнгө зарцуулагдахаар байна вэ. Мөн хаанахын цемент вэ?

-БНХАУ-аас цементээ оруулж ирдэг. Манай компани үйл ажиллагаа явуулаад долоон жил болж байна. Нийт зардалд урьдчилсан байдлаар 40 гаруй сая төгрөг зарцуулагдах байх. 

Энэ мэтээр нэлээд хэдэн аж ахуйн нэгж эхний бараагаа буулгаж, зарим нь зураг төслийн ажлаа хийж байсан юм. Энэ бүс нутагт хүнд хэрэгцээтэй юу байдаг бүх зүйлийг бий болгохоор зорьж байгаа юм байна. Чөлөөт бүсээс гадна зэрэглэл бүхий зочид буудлууд, зоогийн газар, үдшийн цэнгээний газрууд, брэндийн болон жижиг, дунд үйлдвэрлэл, машины эд, ангийн сэлбэг, үйлчилгээний бусад байгууллагыг төвлөрүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүний нэг нь хайрга, дайрга боловсруулах, замын боржур бэлтгэх үйлдвэр ажиллалаад эхэлсэн байна. Мөн япон, солонгос машины үзэсгэлэн худалдаа хийх байгууллага ч зөвшөөрлөө аваад байгаа гэнэ. Зөвшөөрлөө авсан болон байнгын үйл ажиллагаа эхлэхтэй холбоотойгоор үзэсгэлэн худалдаанд оролцох аж ахуйн нэгжүүд энэ долоо хоногийн сүүлчээс эхлэн талбайгаа эзэлж, зарим аж ахуйн нэгж барилга, байгууламжаа барьж, угсарч эхлэх юм байна. 

Мөн биднийг байх үед Дархан-Уул аймгаас Худалдааны чөлөөт бүсэд дэлгүүрийн нэг га газар авахыг хүссэн нэгэн иргэн ирсэн юм. О.Хосбаяр “Бид энд брэндийн хувцас, барааны дэлгүүр байгуулах сонирхолтой байна. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас хойш зургаа дахь удаа энд ирж байна. Газрын зөвшөөрөл авахад нэлээд түвэгтэй байна. Учир нь, иргэн, аж ахуйн нэгж газар авах бол барьж, байгуулах зүйлийнхээ төслөөс гадна зарцуулагдах төсвийг харилцах дансанд байршуулж байж газрынхаа эрхийг авах юм байна. Энэ нь бас зарим шаардлагыг хангах ёстой. Тухайлбал, худалдаа, үйлчилгээний зориулалттай бол тэдэн давхар, тийм хэмжээтэй гэх мэт заалт орж байгаа бололтой. Энэ журмыг хараахан батлаагүй ч энэ нь жижиг бизнес эрхэлдэг энд худалдаа эрхлэх хүсэлтэй хүмүүст нэлээд өндөр шалгуур болоод байна. Гаднын томоохон бизнесмэнүүд ихэнх газрыг худалдан авсан гэх мэдээлэл ч байна” гэв. 

Чөлөөт бүсийг төмөр замаар холбовол хөгжил хэдэн жилээр урагшилна

Худалдааны чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаа жигдрэхтэй холбоотой нэлээд асуудал шинээр хөндөгдөхөөс гадна томоохон саналууд ч ирж байгаа гэнэ. Тухайлбал, гадны нэгэн компани Алтанбулаг сумын урдхан талд нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах санал, төслөө ирүүлээд байгаа гэнэ. Энэ нь монголчуудыг хямд шатахуунаар хангах маш том боломж гэдгийг Захирагчийн албаныхан онцолж байв. Түүнчлэн Концессийн гэрээгээр 23.8 км төмөр замаар Худалдааны чөлөөт бүсийг төмөр замтай холбох асуудал нэлээд дэмжигдэж байгаа аж. Концессийн гэрээг баталсан тохиолдолд Худалдааны чөлөөт бүс төмөр замаар холбогдож, мянга мянган ачаа барааг галт тэргээр тээвэрлэж, худалдааны эргэлтэд оруулах нь өөрөө маш том зах зээл, боломж юм. 

Юутай ч бараг 20 жил дуншсан Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүсийг байнгын ажиллагааны горимд шилжүүлэхээр холбогдох хүмүүс цаг наргүй ажиллаж байна. Одоогоор барилга, байшин сүндэрлээгүй тал газар байгаа ч хэдхэн жилийн дараа Эрээн хотоос ч том эдийн засгийн бүс болох найдвар бий гэнэ. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Яг нэг сарын дараа наадам болох нь. Улсын гарьд Б.Гончигдамбаар ахлуулсан Завхан аймгийн бөхчүүд нутагтаа бэлтгэлээ хангаж байгаа сураг дуулдсан. Харин уяачид уржигдраас наадамд уралдах хурдан морьдоо барьж эхэллээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт Долоон гэх газар бий. Хотоос 60 гаруй км-ийн зайтай. Тэнд ихэнх уяач зусландаа буужээ. Өчигдөр гахай өдөр байсан болохоор уяачид хурдан мориныхоо ёслогоог хийсэн юм. Долооноос баруун урагш аймгийн алдарт уяач Н.Алтанхүүгийн уяа байв. Өглөө эрт очиход адуу руугаа явчихаж. Гэрийн эзэгтэй хүүхдүүдийнхээ хамтаар үлдсэн байв. Ёслогооны үеэр идээ будаа засдаг болохоор охид нь цай чанах, хоол хийх, сүүгээ хөөрүүлж өрөм загсаах гээд ажил ихтэй байлаа. Удалгүй Н.Алтанхүү тэргүүтэй залуус адуугаа туугаад хүрээд ирэв. Эдний уяа аль нэг галд хамаардаггүй ажээ. Тиймээс бие даан хурдан морио уядаг юм байна. Өнөө жил азарганаас бусад насны арав гаруй морь уяж байгаа гэсэн.

Ихэнх нь улсын наадамд уралдах битүү морь. Бас энэ жил Төв аймгийн олон сумын тэмдэглэлт ой тохиож байгаа болохоор тэдгээрт очиж уралдахаар төлөвлөж буй гэнэ.

Н.Алтанхүү морь уях эрдэм ухааныг ааваасаа өвлөж авсан гэнэ. Түүний аав Нанжид нутаг усандаа нэртэй уяач байж. 1997 онд улсын наадмын их насанд хонгор морь нь түрүүлж уясан эзэн, унасан хүүхдээ баярлуулж байсан түүхтэй. Бас 1998 онд хонгор даага нь улсад түрүүлж байжээ. Улсын наадамд түрүүлж байсан хонгор дааганы үр төл одоо уралдаж байгаа юм байна. Аав нь амьд сэрүүн байхдаа хүүдээ өөрийн морь уях арга ухаанаасаа зааж өгсөн, бас багаасаа хурдны морь унадаг байсан болохоор наадам дөхөөд ирэхээр нойр хоолоо умартдаг болоод удаж байгаа гэнэ. Тэрээр адуугаа хурааж ирээд энэ жил уях арваад морио барьж уялаа. Эднийхийг морио ёсолж байгаа сургаар тэр хавийн эрчүүд цуглажээ. Уяан дээр байгаа морьдыг шинжсэн шигээ тойроод алхаад л байх юм. “Их эмнэг байна шүү” гэлцэнэ.

Морин цагт эхлэх байсан ёслогоо хойшлоод л байв. Учрыг асуувал хотоос лам ирэх байсан ч автомашины дугаар нь явдаггүй байж таараад ирэх боломжгүй болжээ. Тиймээс аймгийн төвийн хийдээс лам залахаар болов. Ингээд хонь цагт ёслогоогоо эхэлсэн юм. Лам моринд ээлтэй ном уншаад, Н.Алтанхүүгийн адууны хурдыг хангай дэлхийд даатгалаа. Мөн уяан дээрээ хийморийн дарцаг хийсгээд уяагаа, уралдах морьдоо арцаар ариулах ажээ. Харин унаач хүүхдүүд наадмынхаа хувцсыг өмсчихөж. Цэнхэр, улаан өнгөтэй өмд цамц өмсөж, эмээлээ бариад гэрээсээ гараад ирэв. Аавынхаа хоёр талд гарч гүйгээд “Би өнөөдөр ямар морь унах юм бэ” гэж шална. Ингээд цугласан хүмүүс уяаны дэргэд зассан идээ будаанаас идэж, хүүхдүүд мориндоо мордон уяагаа тойрон морины тарни аялгуулан уншаад гийнгоолж гарав. Хүүхдүүдийн ч хийморь сэргэсэн бололтой уяагаа тойрох тусам хоолой нь цээл болж чангаар гийнгоолох ажээ. Үүний дараа идээ, будааныхаа дээжийг хангай дэлхийдээ өргөөд уясан морь нь хурдан, унасан хүүхэд нь аюулгүй наадахыг сүслэн бодож залбираад ёслогоо өндөрлөв.

Н.Алтанхүүтэй уулзахад “Гахай өдөр морио барин ёсолж байна. Ер нь уяачид нохой, гахай өдөр морио барьдаг. Гахайг сүмбэр уулын оройд гарсан ганц амьтан гэдэг. Тэр ч үүднээсээ хүчтэй гэж бэлгэшээдэг. Тиймээс гахай өдрийг сонгон морио барьж байна. Ёслогооны гол бэлгэдэл нь адууныхаа хийморь сүлдийг сэргээж уралдах мориныхоо хурд, унаач хүүхдээ хангай дэлхийдээ даатгаж байгаа юм” гэлээ. Тэрээр сүүлийн хэдэн жил аймагтаа уралдаж байгаа ажээ. Айраг, түрүү олон удаа авч байсан юм байна. 1998 оны улсын наадмын дааганы түрүү алтан медаль, Төвийн бүсийн “Дүнжингарав-2013” уралдааны айргийн дөрвөөс эхлээд энд тэндхийн аймаг, сумын наадамд түрүүлж айрагдаж байжээ. Бас “Их хурд-3” уралдааны мандат гээд амжилтыг нь илтгэх медалиуд ярайтал өрөөтэй. Гэрийнх нь хойморт улс, бүс, аймгийн чанартай уралдааны хорь гаруй медаль байсан. Уяачдын тухайд хурдан морио уяад л байдаг. Гэтэл наадам дөхөх тусам унаач хүүхэд олдохгүй хэцүү байдаг гэнэ. Уралдаад сурчихсан хүүхдүүд тогтмол цалинтай байдаг болохоор барагтай бол олддоггүй ажээ. Тиймээс уяачид хурдан морио уяхаас гадна сайн унаач хүүхэд олох гэж санаагаа чилээдэг юм байна.

Төв аймгийн Долооны хөндий Цагаан хөтөлөөс тийм ч хол биш учраас уяачид энэ хавиар зусдаг юм байна. Монгол Улсын тод манлай уяач Ц.Дуламсүрэн, Ц.Батсайхан тэргүүтэй уяачдын гал Долооны хөндийн урд руу гарсан гэнэ. Удахгүй Д.Онон тод манлай Дорнодоос адуугаа аваад ирэх сураг дуулдаж байна. Өнгөрсөн жилийн улсын наадамд их насны морио түрүүлгэсэн “Алтай констракшн”-ы Х.Бат-Эрдэнийн гал Цагаан хөтөлд буужээ. Уяачид одоо наадам гээд тун ч завгүй. Долдугаар сар дөнгөж гараад сунгаанууд эхэлнэ. Тэр болтол уралдах мориныхоо уяа сойлгыг тааруулах, хүүхэд морь хоёроо дасгах гээд ажил ихтэй байгаа аж.

Д.ДОРЖДЭРЭМ

С.АРИУНЖАРГАЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ГЭРЭЭНД  “СУМЫН ЗДТГ ЗӨВШӨӨРӨЛ ӨГӨӨГҮЙ ТОХИОЛДОЛД, АЛБАН БАЙГУУЛЛАГА, НЭГЖҮҮДИЙН НЭРЭЭР ТУС АЖ АХУЙН НЭГЖИЙН
ҮЙЛ АЖИЛЛАГААГ СААТУУЛАХЫГ ХОРИГЛОНО” ХЭМЭЭН ЗААЖЭЭ-

Хандив аваад их хэмжээний газрыг 
тариалан эрхлэх, алт олборлох зориулалтаар орон нутгийн засаг захиргаа  аж ахуйн нэгжүүдэд эзэмшүүлэх шийдвэрийг олноор
нь олгож буй мэдээлэл бидэнд ирсэн юм. Ингэхдээ аж ахуйн нэгжтэй нийгмийн хариуцлагын  гэрээ хийх 
нэрийн дор хандив тусламжийг ихээр нь орон нутгийн зарим Засаг дарга авах
болжээ. Тэр мөнгөө  тэмдэглэлт ой, баяр наадамд
зарцуулдаг гэж орон нутгийн удирдлагууд нь тайлбарладаг ч энэ их мөнгөний цаана
ба­гагүй хууль бус явдал байдаг нь нууц биш юм. Иймд энэ удаагийнхаа  “Эх сурвалжийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” буландаа
энэ тухай  онцолж байна. 

Учир нь баяр наадам
дөхөөд ирэхээр орон нутагт  уул уурхай, үйлдвэрлэл
үйлчилгээ явуулж буй аж ахуйн нэгжээс мөнгө татах, тэднийг дарамтлах, тэр бүү хэл
орон нутгийн иргэд тө­дийгүй, төрийн албан хаагч­дын цалингаас татаас ав^­даг
нь орон нутгийн удирд­лагуудын гэм биш зан бол­сон. Гэсэн ч өнөөдөр орон нутгийн
засаг захиргааны албан тушаалтануудад хууль зөрчсөнийх нь хариуд  хариуцлага тооцдоггүй болохоор энэ жишиг орон
нутагт  дэлгэрэх хандлагатай байгааг судалгаанаас  харж болохоор байгаа юм. Хандив нэрээр  авсан мөнгөө 
сум орон нутгийг хөгжүүлэх санд төвлөрүүлэхээс гад­на тодорхой хэсгийг нь
хаа ч байхгүй төрийн бус байгууллагын дансанд хийх,  нийгмийн хариуцлагын гэ­рээг аж ахуйн нэгжүүдтэй  байгуулахдаа хэрхэн хууль зөрчиж буйг эндээс үзэж
болно. Энэ тухай өгүүлэхээсээ өмнө хандивыг ямар нөхцөлтэй авахыг зөвшөөрдөг болохыг  сийрүүлье.

ХАНДИВЫГ ЯМАР НӨХЦӨЛТЭЙ
АВЧ БОЛДОГ ВЭ?

 

 Тухайн аймгийн Засаг дарга
өөрийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгж тэр тусмаа уул уурхайн
компаниудтай нийгмийн хариуцлагын гэрээ байгуулдаг юм байна. Энэ гэрээг байгуулахдаа
заавал  хандив авах ёстой юм шиг жишиг  орон нутгийнханд тогтжээ. Уг нь хандивыг  ажлын байр нэмэгдүүлэх зориулалтаар авах ёстой.
Дээрх гэрээг Ашигт малтмалын тухай хуулийн 42 дугаар зүйлийн 1-ийг үндэслэн байгуулдаг
аж. Тус хуулийн заалтад “Тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж нь  тухайн 
орон нутгийн  захиргааны байгууллагатай
уурхайн үйлдвэрлэлийг дэмжих, ажлын байр нэмэгдүүлж ажиллах зорилгоор гэрээ байгуулж
ажиллана” гэж заасан  байдаг. Хуулиндаа бол
ийм заалт байдаг ч  орон нутгийн засаг захиргаа
нь нийгмийн хариуцлагын гэрээг  хандив авахад
чиглэсэн утгаар хийдэг болжээ. Үүнийг доорх жишээнээс харж болно. Тухайлбал, Төв
аймгийн Жаргалант суманд нэг  аж  ахуйн нэгжтэй хандивын гэрээ байгуулаад хандив
авчээ. Хандивынхаа дийлэнх  хувийг баяр наадам
тэмдэглэн өнгөрүүлэхэд зарцуулсан байна. Үүний дараахан нөгөө   хандив авсан компанидаа  тус сумын удирдлагууд  газар эзэмшүүлэх гэрээг нь таван жилийн хугацаатайгаар
сунгаж өгсөн  байх жишээтэй. Тэгэхээр хандив
авах нь орон нутагт наймаалцлын шинжтэй болж ирснийг эндээс харж болох юм. Хуулиар
бол хандив авсан этгээдтэй холбоотой шийдвэрийг хоёр жилийн хугацаанд  орон нутгийн засаг захиргаа гаргахгүй байх заалт
байдаг ч үүнийг  үл хэрэгсэн хууль зөрчсөн
байгаа юм.

 

ОРОН НУТАГ БА АЖ АХУЙН НЭГЖИЙН НАЙМААЛЦАЛ

 

Төв аймгийн  Баянчандмань сум
30 гаруй аж ахуйн нэгжтэй нийгмийн хариуцлагын гэрээ хийсэн байгаа  юм. Энэ дунд 
цайны  газар ажиллуулдаг аж ахуйн нэгж
ч оржээ.  Гэрээнд өнөө л  хандив авах жишгийг оруулсан аж. Бүр  баяр наадам зохион байгуулахад 500 мянган төгрөг
өгөхийг үүрэгжүүлээд авчихсан байгаа юм. Хамгийн гол нь хэдэн төгрөгийн хандив,
хэрхэн зарцуулсан нь ил тод байх ёстой. Гэвч орон нутгийн удирдлагууд тэдэн төгрөг
гэх мэтээр аж ахуйн нэгжүүдэд үүрэгжүүлж шахсан байдлаар хандив авсан байдаг ч хаанаас
ямар аж ахуйн нэгжүүдээс хэдий хэрийн мөнгө хандив нэрээр авсан жагсаалт нь байхгүй,  мөнгөний зарцуулалтын  тайлан ч гаргадаггүй байна. Мөн тус аймгийн Заамар
суманд гэхэд хандив авчихаад дандаа газар олгох шийдвэрүүд гаргасан нь  шалгалтаар илэрчээ. Алт олборлох, үр тариа тариалах
зориулалтаар газар олгочихсон. Тэр компаниуд нь дандаа хандив өгсөн болох нь  хууль хяналтынхны шалгалтын явцад тогтоогдсон
байна. Эндээс хандив аваад газар олгосон нь орон нутгийг засаг захиргаа хууль зөрчиж
байна гэдгийг харуулж буй юм.  Энэ дагуу холбогдох
албан тушаалтнуудад  хариуцлага тооцох албан
тоот явуулахад  Заамар сумын Засаг дарга Болормаад  гурван сарын цалингийн 30 хувиар торгох арга хэмжээ
аваад өнгөрснийг  мэдэгдсэн байна.

 

МОРИН ХУУР АРВАН ШИРХЭГ, ТАВАН САЯ ТӨГРӨГ 
ХАНДИВЛААД АЛТ ОЛБОРЛОХ ЗОРИУЛАЛТТАЙ ГАЗАР ЭЗЭМШИХ ЭРХ АВЧЭЭ  

 

Жишээ нь  Заамар суманд үйл
ажиллагаа явуулдаг  “Уулс заамар” компанид
15 жилийн хугацаатайгаар 780 га газар алт олборлох зориулалтайгаар газар  эзэмшүүлэх шийдвэр гаргасан байгаа юм. Энэ компани
нь 50  сая төгрөгийн хандивыг орон нутгийг
хөгжүүлэх санд шилжүүлсэн аж. Мөн “Тод ундарга” гэдэг компани 20 сая төгрөгийг ханивласан
байна. Түүнийхээ оронд 15 жилийн хугацаатай газар эзэмших шийдвэр гаргуулж чаджээ.
Харин “Редвулкан” ХХК азарга насны морины шагнал, морин хуур 10 ширхэг, 5 сая төгрөгийн  хандив өгөөд л Засаг даргын өнгөрсөн оны наймдугаар
сарын 14-ний өдрийн 230 дугаар захирамжаар 15 жилийн хугацаатайгаар алт олборлох
зориулалттай газар эзэмших шийдвэрийг гаргуулж дөнгөсөн байх жишээтэй. “Заамар Довон”
гэх компани  10 тн улаан буудай хандивлаад  15 жилийн хугацаатайгаар үтрэмийн зориулалтаар
газар эзэмших шийдвэр гаргуулсан гэх мэтээр аж ахуйн нэгжүүд  хандив нэрээр амархан газар эзэмших эрхтэй болжээ.
Гэтэл орон нутгийн удирдлагууд  эрх мэдлийнхээ
хүрээнд гаргаж буй энэ шийдвэрийг нягталдаг, хянадаг төрийн байгууллага байхгүй
байгаа нь орон нутгийн засаг захиргааны нэгжид ажиллаж буй  албан тушаалтнуудад  газар олголтыг хавтгайруулах нэг үндэс болж буйг
харуулж буй юм.  Түүнчлэн аж ахуйн нэгжүүдээс
авсан хандив нь зөвхөн тэмдэглэлт ой, баяр наадамд зарцуулагдсан нэрээр үргүй зарцуулагддаг
нь  харамсалтай юм. Нийгмийн хариуцлагын гэрээг
байгуулахдаа орон нутгийн удирдлагууд  хуулиас
давсан эрх мэдлээ хэтрүүлсэн олон заалтуудыг дур мэдэн оруулсан  нь  анхаарал
татаж буй юм.

 

 Үргэлжлэл
бий

 Г.ЯЛГУУН