Category: цаг-үе

Энэ удаагийн ДАШТ-д  үзэгч түмний мэлмийд өртөхөөр хоёр шинэ санаачилга нэвтэрсэн. Хэрвээ хаалттай торгуулийн цохилт гүйцэтгэх болбол талбайн шүүгч бөмбөг тогтоох цэг, түүнээс есөн метрийн зайд зогсох хаалт гэсэн хоёр газарт цагаан шингэн цацаж байгаа биз. Уг нь нэг их шинэ санаа биш. Латин Америкийн багууд нутагтаа энэ “Шбос”-ыг хэрэглээд удаж байгаа. Зүгээр л ОУХХ энэ удаагийн ДАШТ-ээс эхлэн сахлын хөөсийг ашиглая гэдгийг зөвшөөрсөн учраас дэлхий нийтээрээ харах боломж гарч байгаа нь энэ. Гол зорилго нь өрсөлдөгч багууд шүүгчийн тогтоосон цэгээс бөмбөг болон хаалтыг хөдөлгөж дүрэм зөрчөөд байдгийг л зогсооход чиглэсэн юм. Харин нөгөө санаачилга нь хөрөнгө мөнгө шаардсан жинхэнэ технологийн шинэч­лэл билээ. Их л удаан эсэргүү­цэж байж энэ удаагийн ДАШТ-д туршиж байгаа шинэ санаа. 

Хаалганы ойролцоо талбайд соронзон орон үүс­гэх утаснууд зүлэгний дор суурилуулж дохио дамжуулах чиптэй бөмбөг зураас давсан то­хиолдолд ерөнхий шүүгчийн бу­гуйд байгаа цагт мэдээ өгнө. Түү­нээс гадна өндөр чадалтай долоон камер компьютерийн дүрслэлээр бөмбөгийн байр­лалыг та бидэнд харуулна. Энэ шинэчлэлийн эхний ачийг өчигдрийн Франц-Гондурас тоглолтын хоёр дахь гоолын үеэр анзаарсан буй заа. Хуучнаараа байсан бол шүүгч анзаарахгүй, хожим нь баахан хэрүүл маргаан болоод л үлдэх байлаа шүү дээ. Ийм шинэчлэл хийвэл хөлбөмбөгчид бичлэг үзнэ гээд тоглоом зогсоогоод удна гэх юм эсэргүүцэгчид яриад маргаад байсан. Огт тийм юм байхгүй, тоглоом явдгаараа яваад л үргэлжлээд л байна лээ. Эртхэн л ийм шинэчлэл хийх хэрэгтэй байж. Тэгсэн бол 2010 онд Лэмпардын цохиж Нойерын хаалганд хийсэн гоол зөвшөөрөгдөж германчууд хожигдох байсан ч юм уу хэн мэдлээ.     

-ДАРХАНЫ ТӨМӨРЛӨГИЙН
ҮЙЛДВЭРТ БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ӨРНӨЖ БАЙНА-

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт их бүтээн байгуу­лалтын ажил ид өрнөж
байна. Төмрийн хүдрийг нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр барих ажил хийгдэж байгаа
юм. Сүүлийн хэдэн жил үйл ажиллагаа нь доголдож “амь” тавих дээрээ тулаад байсан  Дарханы төмөрлөгийн үйлд­вэр Монгол Улсын гангийн
дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах хүчин чадалтай цог­цол­бор бий болгохоор ажиллаж
байна. Энэ талаар сурвалжлахаар Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэрийг зорин очсон юм.

ХАЯГДАЛ ТӨМРИЙН НӨӨЦ ДУУСЧЭЭ

Биднийг очих үед хаяг­дал төмрийг дахин боловс­руулж барилгын  арматур цутгах зэрэг анх байгуулагдсан цагаасаа
хийж байгаа бүтээгдэхүүнүүдээ үйлдвэрлэж байв. Биднийг төмөрлөгийн үйлдвэрийн цувих
хэсгээр ороход арматур цувиж байлаа. Уртаас урт улайссан төмрийг үйлдвэрийн цувих
шугам дээгүүр арав гаруй метр секунд хурдтай гулгуулах аж. Улайссан урт төмрийг
хайчлах хэсэгт очихоос өмнө хурдыг саа­руулж, нягтаршуулдаг бай­на. Дараа нь нэгэн
ижил хэм­жээгээр хайчилж байв. Ингээд иржгэр болгож хэвлээд хөргөх хэсэгт байршуулан
хэр чанартай болсныг шал­гах зэрэг ажил хийгдэж бай­лаа. Ингэж барилгын үндсэн бүтээгдэхүүн
арматур буюу туйван бэлэн болох юм.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн үйлдвэрлэсэн
арматур төмөр Япон улсын технологиор хийгддэг боло­хоор чанарын хувьд маш өндөр
үзүүлэлттэй байдаг гэнэ. Япон улсын хувьд газар хөдлөлтийн идэвхитэй бүсэд байдаг
учир барилгын арматурыг хамгийн чанартай, бат бэх стандартаар хийдэг ажээ. Мөн хуурай
соронзон аргаар төмрийн хүдэр боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад оржээ. Харин гол ажлуудын
нэг болох төмрийн хүдрийг ной­тон аргаар баяжуулах үйлдвэрийн ажил хийгдэж байв.
Тоног төхөөрөмжүүдийг нь угсраад дуусах шатандаа оржээ. Цахилгаан станц ашиг­лалтад
орох, мантаж хийгдэх, үйлдвэрийн тоног төхөө­рөмжийн тохиргоог хийх зэрэг ажлууд
хийгдэж байлаа.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг Японы Засгийн газрын  тусламжтайгаар 1993 онд байгуулж байсан түүхтэй.
Өнгөрсөн жил  20 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн
байна. Анх Дархан Сэлэнгийн бүсийн төмрийн ордуудыг түшиглэсэн хар төмөрлөгийн цогцолбор
үйлдвэрлэл хөгжүүлэхээр төлөвлөж байгуулж байжээ. Гэвч төмрийн хүдрийн уур­хайг
огт ашиглаж чадахгүй шахам байсаар өдий хүрсэн юм. Үйлдвэрийг жилд 100 мянган тонн
цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтайгаар барь­сан байдаг гэнэ. Гэвч бай­гуулагдсан
цагаасаа хойш хүчин чадлынхаа 30-60 хувийг л ашиглаж ирсэн байна. Гол түүхий эд
нь  хаягдал төмөр. 1990 оны дунд үеэс
2008 он хүртэл хаягдал  төмрийг иргэд ихээр
тушаадаг байжээ. Газар тариалангийн тоног, төхөөрөмжөөс эхлээд трактор, комбайны
эд анги гээд сайн чанарын хаягдал төмрөөр Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр хангагдаж
байжээ. Харин сүүлийн жилүүдэд хаягдал төмөр тушаадаг хүмүүсийн тоо эрс цөөрч, чанар
ч мөн муудсан байна. Одоо ирж байгаа хаягдал төмөр гэвэл аваарт орсон автомашин,
авто засварын газруудаас ирж байгаа мотор кроп, амортизатор гэнэ. Тиймээс дан ганц
хаягдал төмрөөр үйл ажиллагаа явуулна гэдэг бүтэшгүй зүйл болжээ. Дарханы төмөрлөгийн
үйлдвэр сүүлийн таван жилд дунджаар 50-60 мянган тонн цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэжээ.
Энэ нь  дотоодын хэрэгцээний 20 хүрэхгүй хувийг
хангаж байгаа аж. Хаягдал төмрийн нөөц дуусаад ирэх үед Төмөр­тэй, Төмөртолгой,
Хуст-Уулын төмрийн ордыг 2009 оноос ашиглаж эхэлсэн байдаг. Мөн хуурай соронзон
аргаар баяжуулах үйлдвэрийг ашиг­лалтад оруулсан байна.  Дар­ханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Хөгжлийн бодлого
хариуцсан дэд захирал К.Энхчулууны хамт нойтон аргаар төмрийн баяжуулах үйлдвэрийн
бариг­даж байгааг сонирхлоо. Арав гаруй ажилтан гагнуур хийж байхад нь орлоо. Тоног
төхөө­рөмжийн угсралтын ажил хийгдээд дууссан ч бага зэргийн гагнуур хийх ажил үлдээд
байгаа аж. Ной­тон аргаар төмрийн хүдэр баяжуулах үйлдвэр барьж байгаа ажилтнууд
“Бид Монго­лын тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болсон гангийн үйлдвэрийн эхлэлийг угс­раад
байж байна. Удахгүй ашиглалтад оруулна” гэв.

 НОЙТОН АРГААР БАЯЖУУЛЖ, АНГИЖРУУЛСАН
ТӨМӨР ГАРГАН АВАХ  ҮЙЛДВЭР ИРЭХ АРАВДУГААР
САРД АШИГЛАЛТАД ОРНО

Төмөртэйн ордод АНУ-ын “Трио” фирмийн 750 тонн цагийн хүчин чадалтай
үйлдвэр суурилагдаад дуус­сан гэнэ. Хуурай төмрийн хүдрийг соронзон аргаар баяжуулс­ны
дараагийн үе шат нь нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр аж. Энэ үйлдвэр нэг сая тонн
хуурай соронзон аргаар баяжуулсан хүдрээр тэжээгдэж, 650 мянган тон­нын нойтон баяжмал
боловс­руулна гэсэн тооцоо гаргажээ. Төмрийн хүдрийг гурван орд газраас  олборлоод Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр рүү татах. 

Олборлосон төмрийн хүдрээ хуурай болон ной­тон аргаар баяжуулан, гарсан баяжмалыг
шууд ангиж­руулсан төмөр болгох юм байна. Ангижруулсан төмөр нь  ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эдтэй
болдог байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр ган үйлдвэрлэх түүхий эд болох ангижруулсан
төмөртэй болох ажил ийнхүү хийгдэж байна. Төмөртэй, Төмөртолгой, Хуст-Уул зэрэг
төмрийн хүдрийн нөөц ихтэй газруудаас олборлосон хүд­рээ хуурай соронзон аргаар
баяжуулаад нойтон аргаар дахин баяжуулан ангиж­руул­сан төмрөөр ган үйлдвэрлэх гэнэ.
Энэ бүгдийг нийлүүлээд “Уул уурхай, металлургийн цогцолбор” гэж нэрлэжээ.  Дарханы Төмөрлөгийн үйлд­вэрийн одоогийн үйл ажиллагааг
өргөтгөн техник, технологийн шинэчлэл хийх, төмрийн хүдрийн баяжмал үйлдвэрлэх хуурай
соронзон сепаратор, нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр, шууд ангижруулсан төмрийн үйлд­вэр
шинээр барих, дэд бүтцийн хувьд уурхайгаас Дарханы төмөрийн үйлдвэрт хүргэх  33.4 км төмөр зам, ачиж буул­гах терминал байгуулах,
уурхай хүртэл 110кВт-ын цахил­гаан дамжуулах 50 км агаарын шугам, өргөтгөл, дэд
станц барих гэсэн нөр их шат дараалсан ажил хийгдэж байна. 

 ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭР БАРИХ АЖЛЫН ТЭЗҮ-Г КАНАДЫН “Hatch” КОМПАНИ ХИЙЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Монгол ган үйлдвэрлэхэд тохирох технологи, хүчин чадал, ашиглагдах
материал зэргийг нарийвчлан судалсны дүнд Финланд болон Японы технологи тохиромжтой
гэж үзээд  хоёр компанитай гэрээ байгуулан
тоног төхөөрөмж авах гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа гэнэ. Нойтон аргаар төмрийн
хүдрийг баяжуулан ангижруулсан төмөр гаргаж авсны дараа өндөр хүчин чадал бүхий
гангийн үйлдвэр барих гэнэ.  Шууд ангижруулсан
төмрийн үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г Канадын “Hatch” компаниар хийлгэх ажил эхэлжээ.
“Hatch” компанийн хувьд гангийн салбарт дэлхийд тэргүүлдэг компани гэсэн. Гангийн
үйлд­вэр барих туршлагын  дэлхийд алдартай
компани юм байна. Дээрх ажлуудыг 2017 он хүртэл хийж гүйцэтгээд цогцолбор болгон
ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй аж.

 МОНГОЛЧУУД 2017 ОН ГЭХЭД ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭРИЙН ЦОГЦОЛБОРТОЙ БОЛНО ГЭВ

Манай улсын гангийн хэрэг­цээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа гэдгийг
Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэрийн Хөгж­лийн бодлого хариуцсан дэд захирал К.Энхчулуун
хэлж байв. Түүний хэлснээр  манай улс
2009 онд ган туй­ван­гийн жилийн нийт хэрэглээ 71 мянган тонн байжээ. Харин
2012 онд 290 мянга болж дөрөв дахин өссөн гэх тоог судалгаагаар гаргажээ. Өнөө жилийн
хувьд 300 гаруй мянган тонн ган хэрэглэх тооцоотой байгаа гэнэ. Ган­гийн хэрэглээ
жилээс жилд  нэмэгдэхийн хэрээр гадагшаа гарах
валютын хэмжээ ихэсч байгаа аж. Ган их хэмжээ­гээр гадаад орнуудаас худал­даж авч
байгаагаас үүдэн ам. долларын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж, үнэ нь өдрөөс өдөрт нэмэгдээд
байгаа гэнэ. Хөгжилд хүрсэн орнуудын өндөр хөгжилд хүрсэн түүхийг судалж үзэхэд
хөрөнгө мөнгөний хуримтлал бий болонгуут гангийн үйлдвэр барьсан. Гангийн үйлдвэрээс
эх үүсвэрээ авч аж үйлдвэрлэл нь хөгждөг байна. Мөн хадаас, халбага, сэрээ, төмпөн
шанага, төмөр утаснаас эхлээд буу, сум, танк, автомашин гээд гангийн үйлдвэр улс
орны тусгаар тогтнолыг зарладаг чухал салбар Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр 2017 он
гэхэд цогцол­бор болон ашиглалтад орс­ноор эхний ээлжинд 38 төрлийн бүтээгдэхүүн
үйлд­вэрлэж эхлэх гэнэ. Энэ талаар  Дарханы
Төмөрлөгийн үйлд­вэрийн дарга Д.Батжавхлантай ярилцснаа дараагийнхаа дугаарт хүргэх
болно.

 Үргэлжлэл
бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Төв аймгийн Угтаалцайдам сум өнөө жил 90 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ.
Ойн бэлтгэл ажил тэнд ид өрнөж байна. Хүн бүр эрвийх дэрвийхээрээ гар бие оролцож
байлаа. Уушиг уулын үзүүрээр тойроод сум руу ордог хэсэг дээр дөрвөн хүчтэнтэй том
хаалга хийхээр бэлтгэж байна. Үүнийг “Уушги 
хайрхан” компани ивээн тэтгэж байгаа гэнэ. Тэндээс сумын төв хүртэл гурван
км газар 500 мод тарьжээ. Замаа сайжруулж, энхэл доголыг нь зассан байна.  Цаашилбал сумын төвд их ажил ундарч байна. 

Соёлын
төвийн засвар бараг дуусах тийшээ хандаж. Ард нь барьж байгаа 20 айлын орон сууц
ашиглалтад ороход тун дөхжээ. Сургууль, цэцэрлэгүүд амарчихсан.  Харин төрийн албан хаагчид ойн бэлтгэл ажилдаа
ханцуй шамлан орцгоосон байлаа.  Ойрдоо Угтаалд
хур бороо үзэгдээгүй учраас газар хуурай. Гэхдээ иргэд наадмаас өмнө зуншлага сайхан
болох байх гэсэн найдлага дүүрэн ажиллацгааж байна лээ.  Ингээд сумын Засаг дарга Н.Гантулгатай цөөн хором
ярилцсанаа хүргэе.

-Ойн
бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ?

-Манай сумын 90 жилийн ойн баяр наадам долдугаар сарын 12-15-ны өдрүүдэд
болно. Ойг угтаж  2014 оныг “Түүхт ой иргэдийн
оролцоо, бүтээн байгуулалтын жил” болгон зарласан. Энэ хүрээнд иргэд идэвхтэй оролцож
байна. Угтаалцайдамаас төрсөн түүхт хүмүүс, уугуул, суугуул иргэд маань хандив тусламж
өгч байна. 

Ер нь ойгоо баяр наадам болгон тэмдэглэхээсээ илүү суман­даа үлдэцтэй  бүтээн байгуу­лалт өрнүүлэхэд түлхүү ан­хаарч
байна. Тиймээс сумын­хаа бүх төсвийн бай­гуул­лагыг автомашины зог­соолтой болгож
байна.  Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөтэй
уялдуулж, зам харгуйгаа засах зэрэг ажлуудыг хийж байна. Нийт 3.5 км сайжруулсан
шороон зам татлаа. 1961 онд Угтаалын САА байгуулагдах үед Үлэмжийн ам гэдэг нэртэй
хогийн цэг бий болсон байдаг. Тэр их хур хогийг цэвэрлэж, бэлчээрийн газарт шилжүүллээ.

-Угтаалчууд
хогоо хаана асгах уу?

-Шинээр 0.5 га газарт нүх ухаж, орчин үеийн хогийн цэг бий болгосон.
Тэр нүхэнд хогоо  хаяад булшилдаг болж байна.
Ер нь хуучирсан барилга байгууламжуудын өнгө үзэмжийг сайжруулах тал дээр ихээхэн
анхаарч байна. Соёлын төвийн спорт заалыг бүрэн заслаа. Гадна фассадыг нь янзалж
байна. Гэр хорооллын айлуудын хашаа­ны өнгө үзэмжийг сэр­гээж байна. Наадмын тал­байгаа
засварлаж бай­на. Баянхангай сумаас Угтаал­цайдам руу ордог хэсэг дээр самбар байрлууллаа.
Уушиг хайрханаа тойроод орж ирдэг зам дээр чулуун хаалга хийж байна.  “Мөнх шижиг тариа” компани сумын төвийн хуучин
усан оргилууртай хэсэгт цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулж байна.

Соёлын төвийн өмнөх талбайд “Чандмань дөл” компани хүүхэд залуучуудын
чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх сагсны талбай,  ахмадуудын
чийрэгжүүлэх төвийг байгуулж байна. “Уушги хайрхан” 20 сая төгрөгийг наадмын бай
шагналд хандивласан. “Элсэн цагаан” компани хүндэтгэлийн өргөө барина. Мөн орон
нутгийн хөгжлийн сангаас 30 сая төгрөг гаргаж, атарчдын талбай хийж байна. Тэнд  атарчдынхаа хөшөөг шинэчлэн байршуулна. Бүтээн
байгуулалтын ийм ажлууд өрнөж байна. Сум орон нутгийнхаа хөгжлийн төлөө чадах чинээгээрээ
ажиллана гэдэг урам зоригтой явж байна.  Түүнчлэн
сумандаа бид Иргэний танхим байгууллаа.  Энд
иргэд олон нийтийнхээ үгийг сонсдог байх юм. Сум орон нутаг маань өдрөөс өдөрт сайхан
болж байна. Тиймээс бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож байгаа бүх хүнд  баярлаж талархсанаа илэрхийлэх нь зөв байх. 

-Өнөөдөр
Сонинхангай уулын тахилга болох шиг боллоо…

-Тийм. Жил бүр Засаг даргын ивээл дор энэ тахилгыг хийхээр болж байгаа
юм. Мөн өчигдөр манай Иргэдийн хурал 
2013 оныхоо ажлын гүйцэтгэлтэй танилцаж, 
2014 онд орон нутгийн хөгжлийн сангийн шугамаар хийх ажлаа ярьсан. Японы
“Өвсний үндэс” хөтөлбөртэй хамтарч 50 хүүхдийн цэцэрлэгийг гэр хороололд байгуулахаар
болж байгаа. Үнэндээ манай суманд асуудалтай байгаа нэг зүйл цэцэрлэг шүү дээ.  Дээр нь 2015 оны орон нутгийн хөгжлийн сангийн
шугамаар ямар ажил эрэмбээ тодорхойлж саналаа гаргалаа. 

-Төрөлх
нутгийнхаа ойд зориулж иргэд, аж ахуйн нэгжүүд нэлээд хандив өгч байгаа дуулдсан.
Энэ тухай яривал… 

-Сумын 90 жилийн ойгоор Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа
нутгийн компаниуд сэтгэл, зүтгэлтэй ажиллаж байгаад талархаж байна. Жишээ нь  “Акума” төв, “Эссо” компани тус тус 20 сая,
“UB авто центр” компани 13 сая, “Авто ойл” компани арван сая, “Өдрийн сонин” арван
сая төгрөг хандивлаад байна. Мөн  “Гурван
гал” худалдааны төв хандив өргөж, нутгийнхаа ойн арга хэмжээнд оролцож байна. 

-Ойн
өдрүүдэд ямар арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна вэ?

-Найман насны морь уралдана. Мэдээж эрийн гурван наадмаа хийж, дэнж
хотойтол сайхан наадна. Зохиолын дуучдын тоглолт, шоу арга хэмжээ зохион байгуулна.
Явуулын циркийн үзүүлбэр сонирхуулна. Манай сумаас төрсөн авъяаслаг циркчин олон
бий. Тэдний тоглолтыг зохион байгуулна.

-Нутгийнхандаа
хандаж хэлэх үг бий байх?

-“Бид ойгоо тэмдэглэх гэж байна хандив өг” гэж албан байгууллага,
иргэдийг шахаж, шаардахгүй.  Нутгаа гэсэн
сэтгэлтэй энэ суманд төрж, өсч, ажиллаж, амьдарч байсан иргэд, аж ахуйн нэгж ойн
арга хэмжээнд идэвхтэй оролцоорой гэж уриалах байна. Сумынхаа хөгжлийн төлөө гэсэн
сэтгэлтэй хүн бүр Угтаалцайдамын хөгжлийн төлөө сангийн Хаан банкны 5745104531 данс
руу хандив өргөвөл бид бүхний ажилд ихээхэн тус дэмж болно гэж л хэлье.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын чуулганы үдээс хойшхи хуралдаанаар Үндэсний их баяр наадмын
тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцсэн юм. Уг хуулийн
төслөөр “бөхийн далай аварга” цолыг хасах саналыг  тусгасан байсан. Хууль санаачлагч Р.Гончигдорж
“Харцага, гарьд цолыг зургаа, наймын даваанд өгөөд, Ерөнхийлөгч зарлигаар олгодог
болсон. Тэр дунд “далай аварга” цол бий болгосон. Өнөөдөр үндэсний бөхийн өрсөлдөөн
чанга болсон. Тав дараалан түрүүлнэ гэдэг бол чанга заалт. 1991 оноос хойш “дархан
аварга” төрөөгүй байна.” гэсэн юм. УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр “Энэ танхимд бөх мэддэг
хүн цөөхөн. Тэд сонирхлын зөрчилтэй гээд хуралдаанд оролцсонгүй. Гэхдээ анхны хэлэлцүүлгээр
батлах нь зөв үү. Хэрвээ анхны хэлэлцүүлгээр нь баталчихвал хэдхэн хүний эрх ашигт
нийцсэн хууль болчих вий” гэсэн саналыг хэлсэн юм. УИХ-ын дарга З.Энхболд “Баяр
наадам дөхөж байна. Энэ удаад Үндэсний баяр наадмын хуулийг өөрчлөхөд цаг хугацаа
бага байна. Цаашдаа бөх, сур, морины цолыг хороодод нь хариуцуулах хэрэгтэй” гэв.
Ингээд Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах санал хураалт явуулахад
87 хувийн саналаар дэмжигдэв. Ийнхүү Үндэсний их баяр наадмын тухай хууль батлагдаж,
“далай аварга” цол хасагдлаа. Түүний дараа УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар
Ногоон хөгжлийн үзэл баримтлал, дунд хугацааны хөтөлбөр батлах тухай УИХ-ын тогтоолын
төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Уг хөтөлбөр батлагдсанаар олон улсын хөтөлбөрийн
хүрээнд байгалиа хамгаалах, ойжуулалтыг нэмэгдүүлэх, салбар бүрт ногоон хөгж­лийг
хэрэгжүүлэх зэрэг ач холбогдолтой юм. Ногоон хөгжлийн үзэл баримтлал, дунд хугацааны
хөтөлбөрийг батлах тухай УИХ-ын тог­тоолын төслөөр санал ху­раа­хад гишүүдийн
80.4 хувь нь дэмжсэнээр батлагдсан юм. Мөн Малын индексжүүлсэн даатгалын тухай болон
холбогдох бусад хуулийн төслүүдийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийлээ. Малын индексжүүлсэн
даатгалын тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслүүдийг батлах санал хураалтыг
гишүүдийн олонхи дэмжин баталлаа. Мөн Цагаан суваргын ордын төрийн эзэмшлийн хувийг
тогтоох тухай хуулийн төслийг хэлэлцлээ. Цагаан суваргын зэс-молибдений орд нь Дорноговь
аймгийн Мандах сумын нутагт оршдог. “МАК” ХХК нь 2001-2008 онд өөрийн хөрөнгөөр
нарийвчилсан хайгуулын ажил хийж гүйцэтгэжээ. Ашигт малтмалын тухай хуулиар  “Улсын төсвийн оролцоогүйгээр хайгуул хийж нөөцийг
нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг эзэмшигчийн тухайн
ордод оруулсан хөрөнгийн 34 хүртэлх хувьтай тэнцэх хувьцааг төр эзэмшиж болох бөгөөд
уг хэмжээг төрөөс оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиг­лах гэрээгээр
тодорхойлно” гэж зааснаар тус төслийн нийт хөрөнгө оруулалт болох 1031.2 сая ам.долларын
34 хувь болох 350.6 сая ам.долларын хөрөнгийг оруулснаар, төр 34 хувийн хувьцааг
эзэмших УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулжээ. Мөн тогтоолын төсөлд тус ордын төрийн
эзэмшлийн 34 хувьтай тэнцэх хувьцааг тухайн ордод оруулсан тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчийн
оруулсан хөрөнгийн 34 хувь буюу 350.6 сая ам.долларын санхүүжилтийг 2014 оны хоёр­дугаар
улиралд Зас­гийн газрын бонд гарган шийдвэрлэхээр тусгажээ. Мөн төрийн эзэмшлийн
хувьцааг “Эрдэнэс МГЛ” ХХК-нд эзэмшүүлж, Цагаан суваргын ордын тусгай зөвшөөрөл
эзэмшигчтэй хамтарсан компани байгуулах талаар тусгажээ. Ажлын хэсэг уг хуулийн
төслийг судалж үзээд төр 34 хувийг эзэмших шаардлагагүй гэж үзсэнийг байнгын хороо
дэмжсэн юм. Хуулийн төсөлтэй холбогдуулан гишүүд сонирхсон асуултдаа хариулт авлаа.

УИХ-ын
гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ: -Та нар стратегийн орд газарт хамаарагдах нөхцөл
бололцоог хангаагүй ордыг гаргах гээд байна. “Оюутолгой”-г сайжруулна гэж хэлээд
төрийн оролцооны 34 хувь, Эрдэнэтийн 51 хувийг байхгүй болгохоор хэлэлцэж байна.
Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг эдийн засгийн хямрал нэрээр үндэсний эрх ашгаа
бодохгүй батлах гээд байгаа. Ашигт малтмалын хууль батлагдахгүй байгаа учир оруулж
ирлээ гэж байна. Эхлээд Ашигт малтмалын тухай хуулиа батлах хэрэг­тэй.

УИХ-ын
гишүүн Д.Ганбат: -Энэ хуулийнхаа дагуу явж байгаа юм. “МАК”-ийн ажил
өнөө маргаашгүй эхлэх болсон.  Гэтэл хуулийн
хүрээнд асуудал нь шийдэгдэхгүй байгаа. Хэрвээ бид Цагаан суваргад хөрөнгө оруулбал
350 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж байж 34 хувийг эзэмших болоод байна. Тийм
болохоор асуудлыг яаралтай оруулж, шийдвэрлүүлэх болоод байна. Д.Ганхуяг сайд ажлаа
хуулийн дагуу хийж байгаа.

Уул
уурхайн сайд Д.Ган­хуяг: -Цагаан суваргын зэсийн ордын бүтээн байгуулалтын
ажил нэлээд идэвхжсэн. Тус компани төслийн санхүү­жилтийн зээл авах гэж байгаа учир
төр хувь эзэмших, эсэхийг яаралтай шийдэж өгөхийг Засгийн газраас хүссэн. Төр хувь
эзэмшинэ гэдэг хамтарсан компани байгуулах ёстой болно.

УИХ-ын
гишүүн Ж.Энх­баяр: -Зарим уурхай нь стра­тегийн орд газарт орох гээд,
эсвэл нэг хэсэг нь болих гээд хөөцөлдөөд эхэллээ. Уул уурхайн яам яагаад ийм эсрэг,
тэсрэг үйл ажиллагаа явуулаад байгаа юм бэ. Эрдэнэс Тавантолгой 850 тэрбум төгрөгийн
өртэй байна. Одоо Цагаан суваргад 350 сая доллар хэрэгтэй гэнэ. Ийм хөрөнгө оруулалт
хийх мөнгө байгаа юу. Улсад юмаа зарах гэсэн сонирхол нэлээд байна. Ийм үнээр хувь
эзэмшлээ гэхэд улсад ямар ашигтай вэ. Төр ингээд авчихвал гаднын хөрөнгө оруулагчид
орж ирэхгүй. Улстай өрсөлддөг хувийн компани гэж байхгүй шүү дээ гэсэн бол УИХ-ын
гишүүн С.Дэмбэрэл “Цагаан суваргын орд газарт төр хувь эзэмших шаардлагагүй гэж
Эдийн засгийн байнгын хорооны хурлаар шийдсэн. Учир нь хөрөнгө оруулалт хийлээ гэхэд
ойрын арван жилдээ хөрөнгө оруулалтаа нөхөж чадахгүй тооцоо гарч байгаа”-г сануулав.
УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхан “Төрийн өмчийн оролцоотой компаниудыг асар их байгуулж
байна. Энэ бол буруу. Татвар төлөгчдийн мөнгийг төр эрсдэлд оруулж болохгүй. Уул
уурхай гэдэг эрсдэлтэй салбар” гэв. Ийнхүү ги­шүүд асуулт тавьж дуусахад УИХ-ын
гишүүн З.Баянсэлэнгэ “Ма­най  бүлэг Цагаан
суваргын ордод төрийн оролцоог дэмжих­гүй байгаа. Тиймээс энэ асуудлаар зав­сар­лага
авч байна” гэлээ. Ийнхүү Цагаан суваргын ордын асуудлаар “Шударга ёс” эвслийн бүлэг
тав хоногийн завсарлага авлаа. Тиймээс УИХ-ын чуул­ганы нэгдсэн хурал­даа­наар Аж
ахуй нэгжийн орлогын албан татварын ту­хай хуулийн төслийг үргэлж­лүүлэн хэлэлцэхээр
болсон ч дараагийн долоо хоног хүртэл хойшлууллаа.

Монгол хэлний тухай хуулийн төслийг энэ өдрийн чуулганы сүүлд хэлэлцэв.
Хууль санаачлагчийн болон байнгын хороодын санал, дүгнэлттэй холбогдуулан гишүүд
асуулт асууж, үг хэлсэн. Гишүүдийн дийлэнх нь хуулийн төслийг хэлэлцэхийг дэмжиж
буйгаа илэрхийлж байр сууриа илэрхийлсэн юм. Улсын Их Хурлын гишүүн С.Баярцогт
“Энэ хуулийг яг одоо хэлэлцэхэд эрт байна. Хуулийг хэлэлцэх эсэхийг шийдээд дараагийн
шатны хэлэлцүүлэг хийхийг хүлээж, Улсын Их Хурлын гишүүд, иргэд, олон нийтийн дунд
санал асуулга явуулж байж энэ хууль бүтэн болно. Одоо хуулийн төслийг баталбал иргэдийн
дунд кирилл бичигтэй дээр нь үндэсний монгол бичгийг давхар хэрэглэнэ гээд шинээр
сурах болон дахин сурах хүмүүст ойрын хэдэн жилд үүсэх хүндрэлүүд харагдаж байна.
Дээрээс нь латин үсгийг галиглаад хэрэглэх ёстой. Амьдрал дээр бүх хүн латин үсгийг
хэрэглэн сошиал ертөнцтэй харьцаж байна. Иймээс бид босоо бичиг рүү шилжих үү үгүй
юу гэдгээ хэлэлцүүлэг өрнүүлж, нухацтай ярилцаж байж шийдвэр гаргах хэрэгтэй. гэсэн
бол Л.Энх-Амгалан ги­шүүн “Монгол бичгийн талаар сүүлийн хорь гаруй жил яри­лаа.
Төрийн албан ёсны хэл­ний тухай хуулийг гаргасан. Төр өөрөө санаачилга гаргаад монгол
бичгээ хэрэглээ бол­гох хугацаа болсон уу гэвэл болсон. Тэгэхдээ бусад гишүүдтэй
санал нэг байна. Энэ асуудлыг хэлэлцэхэд үндэсний зөвшилцөл зайлш­гүй байх шаардлагатай”
гэсэн санал хэлэв. Ийнхүү гишүүд өөрсдийн байр суу­рийг илэрхийлсний дараа гишүүдийн
олонхи дэмжиж анхны хэлэлцүүлэгт бэлт­гүүлэхээр холбогдох байнгын хороодод шилжүүлснээр
чуулганы хуралдаан өндөрлөв.

Э.ЭНХ

УИХ-ын гишүүн, ҮХАА-н сайд Ш.Түвдэндоржтой ярилцлаа.

 -ҮХАА-н
сайдаар томи­логд­чихлоо. Яамны сайд хүн бодлого гаргах үүрэгтэй. Таны хувьд салбараа
хэрхэн удирдаж, яаж хөгжүүлэхээр төлөвлөөд байгаа вэ. Та шинэхэн албандаа ямар зарчмаар
ажиллах вэ?

-2012 оны сонгуулийн Ардчилсан намын, Шинэч­лэлийн Засгийн газрын
мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллана. Үүнд багт­сан хүнд ба хөнгөн үйлд­вэрийн
асуудлыг шийдэх тал дээр анхаарна. Ямартай ч асуудлуудыг шийдэхийн тулд хөрөнгө
мөнгийг хэрхэн шийдвэрлэх тал дээр ан­хаа­рах шаардлагатай. Сал­барын төслүүд амьдралд
хэр нийцэж байгаа талаар танилцаад цаашид ажил хэрэг болгоод явахад хүндрэл хэр
байгааг судлах ёстой. Газар тариалангийн салбар мэдээж манай орны хувьд чухал ач
холбогдол бүхий салбар. Тиймээс “Атрын гуравдугаар аян”-ыг үргэлжлүүлэн ажил­лах,
Монголынхоо хөрсөнд ургасан төмс, хүнсний ногоо­гоор ард түмнээ хангах тал дээр
хатуу зогсоно. Төрөөс олгох нөхөн олговорын тал дээр анхаарч ажиллах зайлш­гүй шаардлага
байна.  Монголын ард түмэн хэдэн зуунаараа
өлсөж цангаагүй ирсний гол шалтгаан нь мал аж ахуйн салбартай шууд холбоотой. Амандаа
мөнгөн халбага зууж төрсөн хүмүүс бол монголчууд. Ийм буянтай ард түмнийг цаашид  сайн сайхан явуулахын тулд мал аж ахуйгаа дэмжиж,
буянт малынхаа ашиг шимийг хүр­тээдэг малчдынхаа нийг­мийн асуудалд анхаарал хандуулна.
Өнөөдөр (баасан гаригт) Малын индексжүүлсэн даатгалын хууль батлагдлаа. Ингэснээр
ган, зудад мал их хэмжээгээр хорогдсон бол малаа даатгуулсан малчид хохиролгүй байх
талаар Монголын төр анх удаа үүнийг шийдэж өглөө. Хүнсний болон хөнгөн үйлдвэрийн
салбарт аль болох саад болохгүй дэмжлэг үзүүлж, Монголын нэг ч гэсэн иргэн ашиг
орлоготой байх тал дээр анхаарна. 

-Эдийн
засаг хүнд байгаа энэ үед голлох яамны сайд боллоо. Эдийн засагт ямар өөрчлөлтүүдийг
авч ирэх вэ. Малчид, тариаланчид, үйлдвэр эрхлэгчид таны үгийг сонсохыг хүлээж байна?

-Эдийн засагт өөрчлөлт гаргая гэж байгаа бол хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэлийн
салбарыг дэмжиж олон хүний ажлын байрыг бий болгох шаардлагатай. Түүхий эдийг боловсруулах
үйлдвэр давхар шийдээд явах хэрэгтэй. Арьс шир, ноос ноолуурын нөхөн олговрыг олгох
шийдвэр гарсан ч хөрөнгө нь шийдэгдээгүй байгаа. Үндэсний мал аж ахуй гэсэн баялгийнхаа
түүхий эдийг улс орондоо үйлдвэрлэж нэмүү өртөг гаргах нь ч чухал. Олон хүнд ажлын
байр бий болж компаниуд хөл дээрээ бат зогсох боломж бүрдэнэ. Энэ нь мэдээж улс
орныхоо эдийн засагт нэмэрлэх нэ­мэр болно. Мөн газар тариалан­гийн салбарт хөрөнгө
оруу­лалт хийж техник тоног тө­хөө­рөмжийн шинэчлэлийн асуудлыг хийнэ. Энэ хүрээнд
барууны орнуудын чанартай техник хэрэгслийг нэвтрүүлэх юм. Ургац хураалтаас өмнө
зээлийг нь шийдээд өгөх ёстой гэж бодож байна. Энэ нь мэдээж тариаланчдад асар том
дэмжлэг болно. Ургацаа алдчихалгүй хурдан хугацаанд ургац хураах, хүн хүчний асуудлыг
хэрхэн зохион байгуулахыг судлах ёстой. Төр засгаас энэ тал дээр анхаарч бодлого
баривал хуучны хэмжээнд хүрдэггүй юм аа гэхэд улс орныхоо хэрэгцээг бүрэн хангаж
болох юм. Мал аж ахуйн салбарт мах сүү, нөөцийн 
махыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Эрчимжүүлсэн мал аж ахуйн үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх
хэрэгтэй. Монгол Улс хэдэн сая хүн амтай билээ. Хэдэн сая толгой малтай билээ. Гэтэл
яагаад манайхан сүүний асуудлаа дотооддоо шийдэж чадалгүй гаднаас сүү оруулж ирээд
байгааг олон нийтэд ойлгомжтой болгоно. Гурван сая хүн амтай, 50  сая толгой малтай Монголд мах яагаад магнаг болоод
байгааг судална.

-Аж
үйлдвэрийн цог­цолборыг Сайншандад барина гэж байсныг сүүлийн үед буруу гэх боллоо.
Харин Дархан, Эрдэнэт хотуудад баривал үр дүнтэй гэж байна. Хүнд үйлдвэрийн салбараа
хаана барихаар төлөвлөөд байгаа вэ?

-Эхний ээлжинд төслүүд­тэй танилцана. Манай оронд хүнд үйлдвэрлэлийн
салбарын хамгийн чухалд тооцогдож байх ёстой. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж байж улс тодорхой хэмжээний мөнгөнтэй болно. Ингэснээр улс дэд бүтцээ
хөгжүүлж чадна. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөлт гарна. Сайншандын цогцолбор
байгуулагдаад үйл ажиллагаа нь жигдэрбэл улс оронд хамгийн хэрэгтэй. Байгаль орчных
нь нөхцөл байдал ямар байгааг сайтар судлах шаардлагатай.

-Таны
хувьд сайд болсон тул Хуульзүйн байнгын хороогоо өөр гишүүнд шилжүүлж таарна. Уг
байнгын хороог даргалаад явах дараагийн хүн бэ?

-Үүнийг нам л шийднэ. Намайг сайд болгоно гэхэд Гүйцэтгэх зөвлөл
хуралдаад Түвдэндоржийг сайд болгоё гээд шийдчихсэн. Түүний дараа намын бүлэг дээр
намайг сайд болгохыг дэмж­сэн. Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөөд Их хурлаар оруулж баталсан.
Түүнтэй адилхан намын бүлэг дээр байнгын хорооны дарга хэн болох вэ гэдгийг шийдэх
байх. Миний бодож байгаагаар манай байнгын хороонд харьяалагдаж буй Ардчилсан намын
гишүүдээс нэг нь болох болов уу. Байнгын хороон дотор хөдөлгөөн хийхэд түвэгтэй.
Тиймээс дотроосоо томилогдох байх. Гэвч намын шийдвэрийг л харах учиртай.

-МоАХ
таныг дэмжээгүй гэдгийг Х.Баттулга гишүүн мэдэгдэж байсан. Түүний хувьд давхар албан
тушаалд ажиллахаас татгалзсан. Таныг сайд болгох дургүй байгаагаа ч ярилцлагадаа
дурдсан байна лээ. Та хоёрын хооронд үл ойл­голцох асуудлууд гарсан юм уу?

-Х.Баттулга гишүүн хувь хүний сонголтоор сайдын албан тушаалаа өгсөн.
Тиймээс үүнийг дүгнэж ярих нь илүүц. Намын шийдвэрээр намайг сайд бол гэхэд нь намынхаа
шийдвэрийг би дагасан. Энэ миний шийдвэр. Үндсэн хууль яривал УИХ-ын гишүүн Засгийн
газрын гишүүнээр ажиллаж болно гэсэн заалт бий. УИХ-ын гишүүн үндэсний хэмжээний
асуудлыг танхим дотор хэлэлцэж санал өгч баталдаг. Үүний хэрэгжилт нь Засгийн газар
байдаг. Засгийн газар дээр ч үндэсний хэмжээний шийдэл гардаг. Нэг утгаараа бодлого
боловсруулахад нь оролцоод илүү мэдээлэлтэй хүмүүс хэрэгжилтэд нь оруулах нь УИХ-ын
гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхын ач холбогдол энэ. Үүнийг сайн, муу аль ч талаас
нь ярьж болно. Юмыг туйлшруулж ойлгохгүй байх хэрэгтэй. Амьдралд хэрэгтэй зүйл л
хийх ёстой. Түүнээс биш дан давхар дээл яриад байх шаардлагагүй. Зарим нь түүнийг
нь шийдэхгүй бол үхэх гээд байгаа юм шиг санагдах юм. Эцсийн бүлэгт энэ асуудлыг
хэдэн хүн сонирхож байгаа гэдгийг бодох ёстой. Ард түмэнд юмны үнэ нэмэгдэхгүй цалин,
тэтгэвэр нь нэмэгдэх нь л чухал байгаа. Их хурлын хэдэн гишүүн хэрэлдээд нэг нь
сайд болно болохгүй гэдэг бол ард түмний сонирхож буй асуудал биш. Их хуралд байгаа
гишүүд нэгнээсээ нэг юм сонсохоороо түүнийг нь тийм л юм байна гээд итгээд ярьдаг.
УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гээд нэг асуудлыг л тойроод байх
нь утгагүй л дээ.

-Х.Баттулга
гишүүн танд тааламжгүй байгаагаа илэрхийлсэн. Та хоёрын хооронд үл ойлголцох асуудал
гарсан уу?

-Тэр бол хувь хүний л бодол. МоАХ-г ганц хүн төлөөлөхгүй. МоАХ-ын
олон мянган гишүүд, салбар зөвлөлийн дарга нар, Удирдах зөвлөлөөс ямар нэгэн шийдвэр
гараагүй. МоАХ-ны дарга Х.Баттулга гэдэг хүн намайг дэмжихгүй байж болно. Түүнээс
биш хоорондоо маргалдаад танга­раг тасрахдаа тулсан зүйл байхгүй.

-Та
УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахаар боллоо.  Албан тушаалдаа түүртээд явах юм биш биз дээ?

-Түүртэх зүйл байхгүй. Их хурлаас гарсан бодлогыг л Засгийн газар
дээр хэрэг­жүүлнэ. Их хурал дээр яригдсан асуудлыг яамныхантайгаа ярилцаж яаж хэрэгжүүлбэл
зүгээр байна. Сул тал нь аль вэ гэдгийг мэдрэх боломж бүрдэнэ.

-Өмнөх сайдынхаа ажилд ямар дүн тавих вэ?

-Өмнөх сайд, Зас­гийн газрын мөрийн хөтөл­бөрүүдийг үзэхэд бодлогын
бичиг баримтын талаар ба­га­гүй зүйл хийсэн нь хараг­даж байна. Их хурлаас дэм­­жээд
гаргасан бичиг баримтыг хэрэгжүүлэх тал дээрээ доголдолтой байгаа нь анзаарагдсан.
Заримыг нь бид шинэ шүүлтүүрээрээ оруулах ёстой. Үүний дүнд ҮХАА-н салбарын өнөөгийн
жин улам л нэмэгдэнэ. 2016 он гэхэд манай ард түмэн махаар гачигдчихгүй, хөнгөн
хүнсний үйлдвэрүүд нь боломжтой ажиллачихдаг. Хүнд үйлдвэрлэлийн шав нь тавигдчихсан,
мал аж ахуйн салбарт дээшилж малчид түүнээс ашиг шимийг нь хүртчихдэг ийм салбар
болно. Хамгийн гол нь мах, сүү, гурилын асуудлыг бүрэн шийдчихсэн байх юмсан гэж
бодоод байгаа.

-Ерөнхийлөгч
ҮХАА-н сайдад таны нэрийг дэвшүүлэхэд дэмжихгүй саналтай байгаагаа хэлсэн. ҮХАА-н
сайдад Ерөнхийлөгч хориг тавьж магадгүй хэмээн Ардын намынхан ярьж байна. Хэрэв
тийм зүйл болбол яах вэ?

-2012 оны сонгуулийн да­раа Ерөнхий сайдыг л бат­лахад МАН-ын гишүүд
оролцсон. Бусад бүх сайдын томилгоо явахад тэд орол­цоогүй. Тэр үеийн нөхцөл өнөөдөр
өөрчлөгдөөгүй. Тэр үүднээсээ ҮХАА-н сайдыг томилох асуудал дээр Ар­дын намынхан
санал хураал­тад оролцоогүй. Өмнө нь Ерөн­хийлөгч бүх сайд нарт давхар ажиллахыг
дэмжихгүй гэдэг саналаа хэлж байсан. Тэр саналаа л надад илэрхийлсэн. Ариун сайхан
сэтгэлээр бодож явсан зүйлийг Засгийн газрыг унагах башир арга болгон гуйвуулсан
тул уг хууль унасан. 2016 оны долдугаар сарын нэгнээс хууль хэрэгжинэ гээд явсан
бол батлагдаад гарсан байгаа. Гэтэл Ардын намынхан хугацааг нь наашлуулаад түүн
дээр нь тоглолт хийгээд явсан. Ерөнхий сайдаас гадна чиглэлийн яамны сайд нар давхар
ажиллаж болно гээд оруулчихсан. Үүнээс харахад гишүүд өөрсдийн амбицыг хийж л байна.
Энэ нь нэг талаасаа дараагийн Засгийн газартаа бэлдэж байгаа гэсэн үг. Улаан цайм
ашиг сонирхлын зөрчилтэй зүйл орж ирсэн тул хууль унасан. Түүнээс Ерөнхийлөгчийг
эсэргүүцсэн зүйл нэг ч байхгүй. МАН-ынхан тийм л сүрхий юм бол үүн дээр нь хориг
тавьчих гээд байна. Үүнийг хоёр янзаар ойлгож болно. Өмнөх хүмүүс дээр нь хориг
тавиагүй байж над дээр хориг тавихаар хувь хүний асуудал болж ирнэ. Ш.Түвдэндоржид
асуудал байхгүй гэж Их хурлын гишүүд бүгд хэлээд байгаа. Харин Ц.Нямдорж гишүүн
л үгүй гээд байгаа. Ц.Нямдорж гишүүн хүн болгоныг доромжилж, элдвээр хэлж ярдаг
нохой шиг болсон болоогүй зүйл ярьж явдаг. Өөрийнхөө толгойд орж ирсэн үмхий санаагаа
тэгж гаргадаг. Тэр хүн үргэлж хувийн сонирхлын үүднээс Их хурал дээр юм ярьдаг.
Улстөрч хүн улс төр хийдэг ч гэсэн ноён нуруу жудагтай байх хэрэгтэй. Олон жил Их
хуралд сууж сайд хийчихээд “Би давхар дээл өмсөж байсан юм чинь яаж давхар дээлээ
тайл гэж хэлэх юм” гэж хэлж байсан хүн. Өнөөдөр гэнэтхэн төрөл арилжсан юм шиг зөрүүлээд
“Давхар дээл өмсгөчихлөө. Хориг тавих юм байгаа биз” гэж хэлснийг нь бодохоор нэг
арьсан дотор энэ хүн хэд хувирч байна гэдэг нь харагдаж байна. Ц.Нямдорж гишүүнд
хандаж зориуд нэг үг хэлмээр байгаа юм.

-Яг
юу гэж хэлэх гэсэн юм?

-Хүн болгон руу дайрч толгойдоо орсон үмхий бод­лоо амаараа гаргаж
байдаг. Ц.Нямдорж гишүүний сайхан муухайг хүн бүр мэднэ. Улс төрийн асуудлыг хувь
хүний асуудал болгож битгий хувир­гаарай гэж хэлмээр байгаа юм.

-Таныг
чуулгандаа суудаггүй хэмээн гишүүд нэлээд шүүмжлэнгүй хэлж байсан. Сайд болчихсон
юм чинь асуудалд арай өөр өнцгөөс хандаж төрийн албыг цалгардуулахгүй аваад явж
чадах уу?

-2013 оны хаврын чуул­ганд би тааруу суусан нь үнэн. Тухайн үед анзаарсан
бол би нэлээд ядарчихсан байсан. Миний хувьд эрүүл мэнд тааруу байсан тул зуны саруудад
эмчилгээ хийлгээд намрын чуулганаас хойш хав­рын чуулганы өнөөдрийг хүртэл таслаагүй.
Ц.Нямдорж гишүүн эрүүл мэндийн шалт­гаантай байсныг “Хуралдаа суухгүй хаачсан юм”
гээд байсан. Их хурлын даргын “Биеийн байдал чинь болохгүй байгаа бол байнгын хорооны
даргынхаа ажлыг өг” гэсэн шаардлага нь шударга шаард­лага байсан гэж боддог. Одоо
миний бие өвчин эмгэггүй болсон тул эргээд ажиллахад асуудал байхгүй гэдгээ би харуулж
байгаа юм. Би чуул­гын байнгын хорооны хуралдаандаа цагтаа ирээд ажиллаж байна.
Сайд бол­лоо гээд алга болохгүй. Миний үндсэн ажил УИХ. Их хурал дээрээ ажлаа сайн
хийчих юм бол ажил цаашаа явчихна. УИХ дээр бодлогыг нь гаргачихаж байгаа юм чинь
гүйцэтгэх ажлыг хийгээд явчих бүхэл бүтэн аппарат байна. Завтай цагтаа хөдөө аж
ахуйн салбарынхаа үйл ажиллагаатай танилцаад явна. Эдийн засгийг идэвх­жүүлэх
100 хоногийн хүрээнд түүнээс цааш ч гэсэн хүн бүр л ачаалалтай ажиллах шаардлагатай.

-Таныг
хөдөө аж ахуйн салбарыг мэдэхгүй гээд байх юм. Таны төрсөн нутаг хаана вэ. Уг салбараа
судлахад хичнээн цаг хуга­цаа зарцуулна гэж бодож байгаа вэ?

-Би Улаанбаатарт төр­сөн ч Завхан аймгийн Алдар­хаан сумын харьяат
гэж явдаг. Салбарынхаа ажил­тай танилцахад надад асуу­­дал алга. Их хурлаас гарсан
шийдвэрүүд байж бай­­гаа. Түүнтэй бол ямар ч үед танилцчихна. Унаган Улаанбаатарын
хүн гэж байх­гүй. Би хүүхэд байхдаа Төв аймгийн Баянцогт суманд ам­рал­таараа очиж
мал хуйтай но­цолдож өссөн. Малаа мэддэг­гүй монгол хүн гэж байхгүй. Бидний цусанд
байдаг зүйл. Би Дархан, Сэлэнгэ, Төв аймгийн хойд талын сумдаар нэр дэвшиж байсан.
Маш олон малчин, тариаланчидтай уулзаж явлаа. Тийм болохоор тэдний зовлонг мэднэ.
Мөн хүний өөрийнх нь олж авсан боловсрол, мэдлэг, эцэг эхээс сурч мэдсэн зан заншил
гээд бодоод үзэхээр би хөдөө аж ахуйн салбараас хол хүн бол биш. Ганц хүн заавал
бүх салбарыг мэдэх ёсгүй л дээ. Уурхайд амьдарч байсан уурхайчин хүний хүүхэд Уул
уурхайн сайд болно гэсэн зүйл байдаггүй биз дээ. Түүнтэй л ижил байхгүй юу.

-Таны
ах Ш.Төмөрбаатар Нийслэлийн өмчийн харил­цааны газрын даргаар ажил­ладаг. Таныг
сайд болсноор ашиг сонирхлын зөрчил үйлчилж эхэлнэ гээд байх юм. Ж.Батзандан гишүүн
ахыгаа ажлаас халуулж байсан шиг та бас тэгэх юм биш биз?

-Ямар ч ашиг сонирхлын зөрчил байхгүй. УИХ, Засгийн газар нийслэлтэй
огт хамаа байхгүй. Нийслэлийн бүхий л зүйл тусдаа байдаг. Бид ах дүү тавуулаа анх
1989 оноос хойш МоАХ-г дэмжиж ирсэн. Миний хоёр ах МоАХ-ын нийслэлийн тэргүүлэгчээр
ажиллаж байсан. Нэг ах маань биднийг ардчилалд уриалан дуудсан. Би МоАХ-ын даргаар
ажиллаж байсан хүн. Ардчилалд байгуулсан гавьяагаараа шагнал авна гэж байхгүй. Гавьяагаа,
хүнээ таних чадвараа бодох юм бол Э.Бат-Үүл дарга манай Төмөрбаатар ахтай ойр байдаг
тул тэр үүднээсээ хамтарч ажилласан байх. Би нам дээр л Бат-Үүл даргатай ганц хоёр
жил хамт байсан бол Төмөрөө ах байнга л дэргэд нь явдаг байлаа. Э.Бат-Үүл дарга
Төмөр­баатар ахыг дуудаад агентлагийнхаа даргаад тавь­сан. Энэ нь надаас ямар ч
хамаагүй. Энэ бол тэр хоёрын хоорондын асуудал. Одоогийн тохиолдолд ҮХАА-н яаманд
Төрийн өмчийн харьяалагдаж байгаа тул түүнийг төрийн өмч, нийслэлийн орон нутгийн
өмч хоёрыг нэг гэр бүлд оччих­лоо гэж Ц.Нямдорж гишүүн хэлсэн. Яахав хардах эрх
нь байдаг л байх. Гэхдээ нийслэлийн газар, өмч хоёр нь удахгүй тусдаа салаад явна.
Удахгүй Төрийн өмчийн хороо татан буугдаж сан болно гээд байгаа. Төрийн өмчийн хороо
сайдын үгээр ажлаа явуулаад ч байдаг байгууллага биш. Ц.Нямдорж гишүүнд хандаж хэлэхэд
санаа зоволтгүй тайван байж болно.

-Таныг
гэр бүлээрээ МоАХ-ны төлөө зүтгэсэн гэдгийг мэднэ. Ах дүү нар бүгд улс төрийн сонголтоо
хийгээд явж байхад хэцүү байдаг байв уу. Танай ах дүү нар одоо юу хийцгээж байгаа
вэ?

-Ах маань МоАХ-ны хурал цуглаан болох гэж бай­гааг бидэнд дуулгаад
бид ахыгаа дэмжээд явсан. Яахав тухайн үед аавыг “Танай хүүхдүүд бүгд ардчилсан
холбоонд орсон байна” гээд донгодсон юм билээ. Ах дүү тавуулаа үхэхээс ч буцахгүй
хувьсгалын шалгуурт оролцож явсан болохоор МоАХ-ныхан бид­нээр бахархдаг байсан.
Харамсалтай нь гурван ах маань хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн. Үлдсэн ганц ах маань
Ш.Төмөрбаатар ах л даа.

-Таныг
цахим сайтуудаар сархад нэлээд хүртдэг хэмээн шүүмжилж байна. Ийм хүн яаж сайдын
ажлыг хийнээ гэж хэвлэлээр гарах болж?

-Би архи уудаггүй. На^­майг ҮХАА-н сайдад нэр дэвшээд явахаар
хэлэх үг нь олдохгүй янз бүрийн зүйл гаргаж байна. Энэ янз бүрийн дайралт давшилт
Ц.Нямдорж гишүүнээр отголж байх шиг байна даа. Хүнийг юу гэж муулж болохыг бичиж
байгаа хүн нь нэрээ нууцалж байгаад энэ сайтууд гаргаж байгааг харсан. Архи уудаг
энэ тэр гэж байгаа нь зүгээр л өрсөлдөгчөө намнах арга. Надад өс санаж явдаг хүн
байдаг л юм байлгүй. Манай журмын нөхдөөс над руу тэгж дайрахгүй. Манай нам болон
сөрөг хүчин хувь хүний тал дээр юу ч ярихгүй гээд байгаа. Ганцхан Нямдорж гишүүн
л балай юм ярьсан. Зүгээр гаднаас л нэг нөхөр ийм зүйл тараагаад байгаа. Түүнээс
би ерөөсөө архи уудаггүй.

Э.ЭНХБОЛД

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Дэлхийг удирддаг гэгдэх Швейцарь улсын  Женев хотноо болсон олон улсын хөдөлмөрийн дээд хэмжээний чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг оролцоод ирлээ. Түүний ямар ажил амжуулж юу ярьж явсан талаар хүргэж байна. Женев хотоос дэлхийг удирддаг гэсэн шалтгаан нь НҮБ-ын хоёр дахь том төв энд бий. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас  жил бүр зохион байгуулдаг  хөдөлмөр эрхлэлт ба хөгжил дэвшлийн талаарх дээд хэмжээний чуулга уулзалт энэ сарын  4- 12 –ны өдрүүдэд болж өнгөрлөө. “Ажилтай хөгжил дэвшил-Хөдөлмөр эрхлэлт 2014” нэрийн дор болсон чуулга уулзалтад 183 орны таван мянга гаруй зочид төлөөлөгчид оролцсон юм. Дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож байгаа орнууд  жилийн хугацаанд хөдөлмөр эрхлэлтийг хэрхэн дэмжиж ажиллаж байгаагаа тайлагнадаг байна. Мөн  цаашид хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар ямар зүйлд анхаарах ёстой зэргийг хэлэлцэж  ерөнхий чиг баримжааг гаргадаг ажээ. Тус байгууллага 1919 онд байгуулагдсан бөгөөд өнөөг хүртэл Олон Улсын Хөдөлмөрийн Ерөнхий Бага хурлаараа нийт 188 конвенц, 199 зөвлөмжийг батлан гаргажээ. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралд орж байгаатай холбогдуулан энэ удаагийн чуулга уулзалтаар ажлын байрыг хэрхэн хадгалж үлдэх талаар онцлон ярьсан юм. Эдийн засгийн хямралын үед байгаа ажилтнуудаа халалгүйгээр авч үлдэн даван туулах арга замын талаар зөвлөмж өгч байсан юм. Тухайлбал, санхүүгийн хямралыг хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хэлбэрээр даван туулахыг онцолсон байна. Төр болон ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэл нягт хамтран ажиллах ёстойг сануулж байв. Ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэлийг хамтдаа асуудлаа ярилцаж шийдвэрлэх, ялангуяа үйлдвэрчний эвлэл  цалин нэм  гэдэг арга хэлбэрээ өөрчлөхийг зөвлөсөн юм .

 Дээд хэмжээний чуулга уулзалтын үеэр Монгол Улсыг онцолсны учир…

“Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014”  нэрийн дор болсон дээрх чуулга уулзалтад Монгол Улсыг  онцолж байв.  Манай улсыг онцлох болсон шалтгаан нь  Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн”  хөтөлбөр хэрэгжүүлж,  хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгааг зөв замаар явж байна хэмээн үзсэнтэй холбоотой ажээ.  НҮБ-ын Женев дэх төв байранд болсон 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг урилгаар оролцож илтгэл тавьсан юм. Мөн тус хуралд манай улсаас Хөдөлмөрийн сайд Я.Санжмятав, Швейцарийн холбооны улсад суугаа Онц бөгөөд  Бүрэн эрхт Элчин сайд В.Пүрэвдорж, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн дарга Х.Амгаланбаатар, Монголын ажил олгогчдын холбооны тэргүүн Х.Ганбаатар зэрэг 20 гаруй төлөөлөгч оролцов. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас тавьж байгаа шаардлага, нөхцөлд нийцсэн бодлого хэрэгжүүлж байгаа  хоёр орныг сонгон авч, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын аль нэгийг урилгаар оролцуулдаг юм байна. Өнөө жилийн хуралд  Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягт дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож, илтгэл тавих урилгыг  Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын ерөнхий захирал Гайя Райдер  албан ёсоор өгсөн аж. Тэрээр Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын үеэр Ерөнхий сайдыг  угтан хүндэтгэл үзүүлж, тусгай уулзалт хийсэн юм. Уулзалтын үеэр  “Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн” хөтөлбөр хэрэгжүүлж, хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгаад талархал илэрхийлэв. Мөн Монголын  Шинэчлэлийн Засгийн газраас барьж байгаа хөдөлмөрийн харилцааны эрх зүйн үндэсийг шинэчлэх, боловсронгуй болгох, мөн цалин хөлс, нийгмийн халамжийн тогтолцоонд шинэчлэлт хийхэд дорвитой хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглээд зохистой эдийн засгийг дэмжих, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулах талаар авч, халамжийн системийг халж, хүмүүстээ хөдөлмөр эрхлэх боломжийг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын барьж байгаа бодлоготой нийцэж байгаа гэдгийг онцлон хэлсэн юм. Мөн 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтын сэдэв нь “Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014”.180 гаруй орны хэрэгжүүлэхээр шийдсэн бодлогыг гарахаас хоёр жилийн өмнө Монголын Засгийн газар “Ажилтай орлоготой монгол хүн” гэдэг  хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлжээ. Энэ нь манай улс бусад орнуудаас нэг алхмын өмнө явж байгаа гэсэн юм ажээ. 

НҮБ-ын индэр дээрээс дэлхийн 180 гаруй орны таван мянга гаруй  төлөөлөгчийн өмнө Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд Хөдөлмөрийн яамыг шинээр үүсгэн байгуулж, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн харилцаанаас гадна жижиг, дунд үйлдвэр, хоршоо, мэргэжлийн боловсрол, сургалт зэрэг иргэдээ ажилтай, орлоготой байхад дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх асуудлуудыг тус яаманд хариуцуулсан. Энэ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт-нийлүүлэлт тэр дундаа ЖДҮ-ийн хүний нөөцийн асуудал цогцоор шийдэгдэхэд чухал алхам боллоо. Мөн ажил олгогчийн захиалга, ажил хайж буй иргэдийн мэдээллийн бүртгэлийн нэгдсэн систем бий болгоход ихээхэн дэмжлэг болсон. Зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул иргэдийнхээ хөдөлмөрлөх эрхийг хангах зорилгоор “40-өөс дээш насны иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих”, “Аж ахуй эрхлэлтийг хөгжүүлэх” зэрэг хэд хэдэн дэд хөтөлбөр, төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Монгол оронд хөдөлмөр, нийгмийн олон асуудлыг гурван талт гэрээ хэлэлцээрийн хүрээнд шийдвэрлэж, орон нутаг, салбар, аж ахуйн нэгж, байгууллагад нийгмийн түншлэл амжилттай хөгжиж байна” гэж хэлсэн юм. 

“Монголыг дэмжээрэй”

Ерөнхий сайдтай  НҮБ-ын Женев дэх төвийн ерөнхий захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Майкл Мөллер уулзсан юм. Тэрээр “Монгол Улс НҮБ-д хэд хэдэн чиглэлээр, хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн эрх үүргийг бэхжүүлэх, хоршооллын хөгжил, бүх нийтээр бичигтэн болох, зэвсэг хураах, ардчиллыг бататгах, энхийг сахиулах зэрэг чиглэлээр санаачилгатай ажиллаж байна” гэж хэлсэн юм. Мөн энхийг сахиулах цэргийн ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж, НҮБ-ын гишүүний үүргээ нэр төртэй биелүүлж байгаа нь олон улсад Монголын нэр хүндийг өргөж байгаа явдал гэдгийг цохон тэмдэглэж байв. Манай улсын  хувьд 2015 онд болох НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн сонгууль, 2022 онд болох НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн Байнгын бус гишүүний сонгууль болон удахгүй Найроби хотноо болох НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрийн Ассамблейн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тус тус нэрээ дэвшүүлж байгаа аж. Иймд уулзалтын үеэр  Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг ноён Майкл Мөллерт  хандан “Манай сайхан оронд зочлохыг албан ёсоор урьж байна, “Монголд итгэж болно. Монголыг дэмжээрэй” хэмээн хэлсэн юм.

 ЖДҮ-ийг нэмэгдүүлэх боловсон хүчин бэлтгэх төсөл хэрэгжүүлэнэ 

Монгол Улсын Засгийн газар ОУХБ хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичигт Хөдөлмөрийн сайд  Я.Санжмятав, ОУХБ-ын Ази, Номхон далайн бүсийн захирал Ёшитэрү Урамото нар гарын үсэг зурав. Үүний хүрээнд ОУХБ-аас томоохон ажлын хэсэг манай улсад ирэх наймдугаар сард зочлох гэнэ. Тэд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулахад анхаарч, төсөл хэрэгжүүлж ажиллахаар болжээ. Ерөнхий сайд Женев хотод ажиллах үеэрээ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын хэрэгжүүлж байгаа өрсөлдөх чадвар бүхий хариуцлагатай үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн SCORE (Sustaining competitive and responsible enterprise), Эдийн засаг, худалдааг төрөлжүүлэхэд шаардлагатай ур чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн STED (Skills for Trade and Economic Diversification) хөтөлбөрийн танилцуулга уулзалтад оролцож, эдгээр хөтөлбөрт Монгол Улсыг хамруулах асуудлаар санал бодлоо солилцсон юм.  

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Монголын буудлагын спортын нүүрийг олон жил тахалж яваа ганц бүсгүй бол Отрядын Гүндэгмаа. Хамгийн сүүлд Германы Мюнхен хотноо зохиогдсон буудлагын спортын дэлхийн цомын тэмцээнээс алтан медаль хүртсэн. Эмэгтэйчүүдийн 25 метрийн спорт гар бууны дасгалд түрүүлж аваргалсан юм. Дэлхийн цомын алтан медаль түүний хувьд долоо дахь нь. 2012 оны Лондонгийн олимпоос хойш олон улсын чанартай томоохон тэмцээнд оролцоогүй байсан хэдий ч медаль “зулгаагаад” ирнэ гэдэгт нь итгэлтэй байсан юм. 

Бээжин-2008 зуны олимпийн наадмыг эргэн саная л даа. Олимп эхлээд тав хонож байхад манайхнаас медалийн чимээ сонсогдохгүй л байв. Наймдугаар сарын 13-нд спортын гар бууны 25 метрт өрсөлдөж буй шилдэг тамирчдаас найм нь үлдсэн. Медалийн төлөө, олимпийн аваргын төлөөх өрсөлдөөнийг О.Гүндэгмаа оноогоороо тэргүүлж байлаа. Бууны сум нь гацлаа, үндсэн буудлагадаа 590 оноо авлаа гэхтэй зэрэгцээд мөнгөн медаль дээр буужээ. Ямар ч байсан 15 наснаасаа эхлэн буудлагын спортоор хичээллэсний үр дүнг гаргав. Тэрээр 1978 оны тавдугаар сарын 23-нд Улаанбаатарт төрсөн. Аав нь уулын болон шүхрийн спортын олон улсын хэмжээний мастер Д.Отряд. Ээж нь ч бас шүхрийн спортын мастер. Д.Отряд гуай Гүндэгмааг бага байхад 50 метрийн троссонд дүүжлээд нисдэг тэрэгтэй наадмаар үзүүлэх тоглолт хийдэг байсан гэнэ. 

Спортын гэр бүлд төрсөн болохоор арван жилээ төгсөөд шууд л Үндэсний биеийн тамирын дээд сургуулийн багш, дасгалжуулагчийн ангид оржээ. Харин түүний амжилтын буухиа 1996 оны Атлантын олимпоос эхэлсэн. Дэлхийн шилдгүүдтэй өрсөлдөж шагналт тавдугаар байрт шалгаран олимпийн медаль надад ойрхон бий шүү гэдгээ харуулсан. Дараагаар нь буюу 1998 онд дэлхийн аваргын хүрэл медаль хүртсэнээр олон улсын тавцанд хүчтэй өрсөлдөгч байж чадна гэдгээ баталсан. Харин 2000 оны Сиднейн, 2004 оны Афины олимпийн наадамд зургадугаар байрт орж байв. Олимпийн наадмын даагаа 2008 оны Бээжингийн олимпоос нэхэж мөнгөн медаль аваад байгаа билээ. Дэлхийн аваргуудаас гэвэл зөндөө л медаль авсан. 2002 онд Азийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын шигшээ тэмцээний аварга, дэлхийн цомын цувралуудын алт, мөнгө, хүрэл, 2006 оны дэлхийн аваргын хүрэл гээд түүний амжилтуудыг тоочоод дуусахгүй. Товчоор оролцож үзээгүй тэмцээн, авч үзээгүй медаль байхгүй биз. Ганцхан олимпийн аварга болох л дутаад байгаа. Ирэх олимпод аваргын төлөө зүтгэнэ гэдэгт олон хүн найдаж байна. 

О.Гүндэгмаа анх өөрийн багш, дасгалжуулагч Л.Ундралбаттай гэр бүл болж охинтой болсон. Одоо харин хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатартай ханилж дөрвөн хүүхдийн ээж аав болжээ.

Д.СҮРЭН

Мисс Батбаатарын Батцэцэгтэй ярилцлаа. Тэрээр 2009 оны Дэлхийн
миссийн тэмцээнд оролцож байсан бөгөөд Сингапурт гэрээгээр ажиллаж байгаад
саяхан эх орондоо ирээд байгаа юм. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

 -Монголд
ирснээсээ хойш юу хийв. Зураг авалт, янз бүрийн шоунд оролцов уу?

-Үгүй ээ. Эх орондоо ирээд хэд хоног сайхан амарлаа. Монголдоо
ирэх сайхан байна.

-Сингапурт
нэлээд олон жил ажиллалаа. Тэнд ямар газартай гэрээгээр ажилладаг байсан бэ?

-”Carrie Models” агентлагтай гэрээ байгуулж 12 жил хамтарч
ажиллаад ирлээ. Энэ хугацаанд Хонгконг, Шанхай зэрэг олон орноор явж загварын
томоохон шоунд оролцсон. Мөн Сингапур дахь Их Британийн салбар их сургуульд
магистр хамгаалаад ирсэн.

-Ямар
чиглэлээр?

-Анх би чинь “Хөхтэй хан” дээд сургуулийг төгссөн. Тэгээд Санхүү
эдийн засгийн дээд сургуульд бизнесийн удирдлагын чиглэлээр сурч байгаад сая
бизнесийн удирдлагаар магистр хамгаалсан.

-16
настайгаасаа гадны байгууллагатай гэрээ хийнэ гэдэг загварын ертөнцөд хөл тавьж
буй охидод тэр болгон олдоод байх боломж биш байх. Таны хувьд гадны ийм том
агентлагтай гэрээ байгуулах завшаан яаж олдсон юм бэ?

-Би 15 настайгаасаа загвар өмсч эхэлсэн. Тэр үед “Шилмэл загвар”
агентлаг л байдаг байлаа. Тэгээд “Шилмэл загвар”-ын Р.Байгаль багшийн гарын
шавь болж дараа нь Эрдэнэтуяа, Болормаа багшид харьяалагддаг байсан. “Шилмэл
загвар” агентлагаас 50 орчим хүүхдийн зургийг Сингапур дахь “Carrie Models”
агентлаг руу шалгаруулалтад явуулсан юм. Тэгээд ердөө гурван охин тэнцсэн нь
одоогийн топ модель Д.Пүрэвсүрэн, Ж.Энхмаа бид гурав.

-Яг
Монголд ажилладаг шиг сэтгүүлийн нүүр царай болж, зураг авалтад оролцох зэрэг
ажил хийх үү?

-Тэгнэ. Гэхдээ тухайн агентлагаас зохион байгуулж буй шоу бүрт
оролцоно. Өөр оронд болох загварын шоунд мөн шалгуулж бусад агентлагуудтай
хамтран ажиллана. Томоохон шоунд оролцохын тулд шалгаруулалтад оролцдог. Сар
гаруй хугацаанд өдөрт 5-6 шалгуурт орох тохиолдол бий. Алхаа гишгээ, биеэ авч
яваа байдал зэрэг. Хэрвээ шалгаруулалтад тэнцэх юм бол ажилтай боллоо л гэсэн
үг. Агентлагаас хэзээ, хаана, ямар шоунд орохыг мэдэгддэг.

-Гадны
загварын шоунд оролцож явахад монгол охидтой таардаг уу?

-Тааралгүй яахав. Сүүлийн хоёр жил хичээл ном гээд цөөхөн шоунд
оролцсон. Гэхдээ ихэвчлэн надаас насаар бага охид таарна. Одоо би чинь мооднаас
гарч миний дараагийн эрэн үе эхэлсэн шүү ээ. Монгол охин таарахаараа сүйд
болно. Тэр болгонд л сайхан яриа өрнүүлж, ингэ, тэг гэж заавар зөвлөгөө өгнө.

-Гадаадад
нэг загварын шоунд моделиор оролцоход дунджаар хэдэн төгрөг авдаг байсан бэ?

-Моделийн зэрэглэлээс хамаардаг. Анх удаа гэрээ байгуулж очиж
байгаа болохоор дунджаар 300 ам.доллар. Гэрээний дагуу тухайн шоундаа
оролцсоныхоо дараа цалингаа авна. Үүний 35 хувийг нь агентлаг авдаг байсан.

-Танай
сургуулийнхан өөрийг тань модель гэж мэддэг байсан уу?

-Эхэндээ мэдээгүй байсан. Магистрын оройн ангид сурч байсан
болохоор өдөржин сургууль дээр байгаад байхгүй. Тэгээд ч амралтын өдрөөр
ихэвчлэн шоунд оролцдог байсан. Тэгсэн нэг загварын шоуг сургуулийнхан тэр
аяараа үзсэн юм билээ. Дараа нь сургууль дээр таарахаараа л “Чи загвар өмсөгч
байсан юм уу. Тийм байхаа даанч их өндөр байсан юм” гэнэ. Сингапурынхан чинь
ерөнхийдөө нуруу намхантай хүмүүс шүү дээ. Харин Монголын охид тэнд очихоор
өндөрт ордог юм билээ.

-Одоо
Монголд суурьших уу, эргээд явах уу?

-Би олон жил, олон ч газраар тэнэсэн/инээв/. Одоо харин эх
орондоо бүр мөсөн ирсэн.

-Монголын
загварын тайзнаа гарах уу?

-Загварын тайзнаа мэргэжлээрээ ажиллахгүй. Тэмцээн уралдаан гээд
оролцоод байхгүй гэсэн үг. Харин “Гоёл” зэрэг томоохон загварын шоу наадамд бол
урилгаар оролцох байх. Яагаад гэвэл би Монголын тайзан дээр бараг гарч
байгаагүй. Нэг удаа л “Гоёл” наадамд оролцож байсан. Мөн дажгүй зураг авалт,
хамтарч ажиллах санал ирвэл хүлээж авна. Гол нь энэ олон жил гадаадын загварын
ертөнцөөс сурч мэдсэн зүйлээ залуу загвар өмсөгч охиддоо заахыг хүсч байна.
Манай Монголын загвар өмсөгчдийн ур чадвар тийм ч муу биш.

-“Дэлхийн
мисс-2014” тэмцээн ирэх ар­ван­хоёрдугаар сард болно. Тус тэмцээнд Монголоос
оролцох загвар өмсөгчийг тодруулах ажлыг ерөн­хийдөө та гардаж ажиллаж байгаа
гэж сонссон.  Энэ талаар дэлгэрэнгүй
мэдээлэл өгөхгүй юу?

-1951 оноос Эрик Мор­лигийн анх санаачилсан Дэл­хийн мисс /Miss
World/ тэм­цээний  финалын шоуг жил бүр
хоёр тэрбум гаруй хүн шууд хү­лээн авч үздэг бөгөөд бусад ижил төстэй
тэмцээнүүдээс хамгийн олон үзэгчтэй, хам­гийн олон улс орнууд оролц­дог, мөн
хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаагаараа дэлхийн нийтийн анхаарлыг татаж чадсан
зэргээрээ онцлогтой. Монгол Улс 2005 онд тэм­цээний зохион байгуулагч “Miss
World Limited” компанитай гэрээ хийснээс хойш өдгөө “Дэлхийн мисс” тэмцээнд
нийт есөн удаа оролцоод байгаа юм. Харин энэ жил “Дэлхийн мисс”-ийн тэмцээнд
оролцох үндэсний ялагч шалгаруулах “Miss world Mongolia” тэмцээнийг зохион
байгуулах комисст ажиллаж байгаа. Энэхүү тэмцээнд оролцох сонирхолтой охидыг
энэ сарын 1-нээс бүртгэж эхэлсэн. 

-Шалгаруулалтыг
ямар журмаар явуулах бол?

-“Дэлхийн мисс” тэмцээнд усны хувцастай, спортлог мисс,
авьяаслаг мисс зэрэг таван төрлөөр шалгаруулалт явагддаг. Яг энэ төрлөөр
шалгаруулалтыг хийнэ. Бидний зүгээс одоохондоо өндөр заагаагүй, мэдээж биеийн
харьцааны стандарт байх ёстой. Miss World гэдэг утгаараа хүнтэй суугаагүй,
хүүхэд гаргаж байгаагүй охидыг бүртгэнэ. Долдугаар сар гэхэд “Miss world
Mongolia” тэмцээний шалгаруулалт дуусч, Монголоос Дэлхийн миссийн тэмцээнд
оролцох загвар өмсөгчийн нэр тодорхой болох болно.

-Таны
хувьд 2009 оны дэлхийн миссийн тэмцээнд оролцож байсан туршлага бий.
Шалгаруулалтад тэнцсэн загвар өмсөгчид мэдээж заавар зөвлөгөө өгнө биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Тэмцээнд оролцох загвар өмсөгч шалгарсан
тохиолдолд шууд бэлтгэлдээ орох болно. Учир нь шаргуу бэлдэх ёстой. Дэлхийн
миссийн тэмцээн болохоос сарын өмнө тэмцээнд болох газраа очдог. Сарын турш маш
олон шалгуурыг давна. Өглөө 07 цагаас босоод үдшийн 12 цагийн үед унтана. Энэ
хороонд байнга ажиглагчдын хяналтад байдаг. Дэлхийн мисст дэлхийн өнцөг булан
бүрээс хамгийн шилдэг гэсэн бүсгүйчүүд ирдэг. Тэднийг хэн нь хэн бэ гэдгийг
хөндлөгөөс харна гэсэн үг. Байнга л цэх сууж, бусадтайгаа сайхан харилцаа
үүсгэж, өдөржин хөөрхөн байх шаардлагатай. Тиймээс зарим орны охид үүрээр 04
цагт босч нүүрээ буддаг байсан. Би 121 орны гоо бүсгүйчүүдтэй өрсөлдөж шилдэг
25-д шалгарч байсан.

-Энэ
жилийн оролцогчид хандаж ямар зөвлөгөө өгмөөр байна?

-Миний хувьд нүүрээ нэг их буддаггүй болохоор амар санагдсан.
Гэхдээ л байнга цэх сууж, биеэ зөв авч явах ёстой шүү дээ. Мөн дэлхийн мисс
болно гэдэг хөөрхөн охин очоод түрүүлчих юм биш. Оюунлаг, үзэсгэлэнтэй,
ухаалаг, боловсролтой гээд бүхий л зүйлийг агуулсан байх ёстой. Мөн сайн
үйлсийн арга хэмжээнд хэр оролцдог болох гээд олон шалгуураар дэлхийн гоо
бүсгүйг тодруулдаг.Тиймээс загварын ертөнцөд хөл тавьж буй монгол охидод хандаж
хэлэхэд хэлний мэдлэг, боловсролдоо сайн анхаараарай гэж хэлмээр байна.

-Одоогийн
байдлаар аль орны бүсгүйчүүд дэлхийн загварын өнгө төрхийг тодорхойлох
хандлагатай байгаа вэ?

-Fashion талдаа ази царай гадны томоохон агентлагуудын анхаарлыг
татах болсон. Харин дэлхий мисст бол тэр энэ орны хүүхнүүд хөөрхөн гэхгүй.
Латин Америкийн бүсгүйчүүдийг царайлаг гэдэг ч яг тэмцээний үед бол энэ
хамаагүй. Би түрүүн хэлсэн шүү дээ. Сайхан бие, хөөрхөн төрхтэй ч боловсрол,
хэлний мэдлэг чухал гэж. Ер нь дэлхий нийт хэт туранхай загвар өмсөгчдөөс
татгалзах болсон. Сүүлийн үед өсвөр үеийн охид томоохон сэтгүүлийн нүүрэн дээр
гарсан моделиудыг дуурайж хоолоо хэт сойж эрүүл мэндээрээ ихээхэн хохирох явдал
их гарах болсон. Ямар ч сэтгүүл дээр гарсан зургийг photo shop ашиглаж
гаргадаг. Тэгэхээр сэтгүүлийн нүүрэн дээрх хүн амьдрал дээр яг тийм
харагддаггүй ч байж болно шүү дээ. Харин одоо бол биедээ зохицсон галбиртай
байх нь чухал болсон үе.

 Д.ДАВААСҮРЭН

Нобелийн шагналт, Энэтхэгийн нэрт эдийн засагч Амартия Сен (Amartya Sen)   “Development As Freedom” хэмээх бүтээлээ Нобелийн шагнал авсныхаа дараа жил буюу 1999 онд нийтлүүлсэн байдаг. 

“Development As Freedom” буюу утгачилан орчуулах юм бол “Хөгжих эрх” бүтээл нь одоо нэгэнт бестселлер болж, хөгжлийн бодлого, ардчилал, хүний эрхийн сонгодог ном болсон байна. Щвейцарь зэрэг зарим оронд энэ бүтээл нь дунд сургуулийн хүүхдүүдийн заавал унших номонд тооцогддог аж.

Энэхүү бүтээлийн гол үзэл санааг товчхон тайлбарлахыг оролдъё.

Ардчилал, иргэдийн оролцоонд түшиглэсэн засаглалыг өнөөдөр нэгэнт дэлхийн нийтээр хамгийн дэвшилттэй, үр ашигтай, зөв тогтолцоо хэмээн хүлээн зөвшөөрч байна. Яагаад гэвэл гагцхүү иргэдийн оролцоотой жинхэнэ ардчилал нь тогтвортой бодит хөгжил рүү залдаг. Аливаа асуудлыг хүний эрх, улс төрийн эрх чөлөөг хэрхэн хангаж байгаагаар нь дүгнэдэг боллоо.

Дэлхий дахин даяарчилагдаж байна.Бизнес, хөрөнгө санхүү, худалдаа, арилжаа наймаа, тээвэр, харилцаа холбоо, интернет зэргээс даяарчилал хэрхэн эрчимтэй явагдаж байгааг бэлхнээ харж байна. Үүний хажуугаар үзэл санаа, гүн ухааны сургааль болон шашны урсгалууд даяарчилалтай зэрэгцэн нийтийн хүртээл болж байна.

Баян ядуугийн ялгаа улам бүр нэмэгдэж, байгаль орчин, хүрээлэн буй орчны бохирдол хөгжил дэвшлийн сөрөг үр дагавар болон хамтдаа алхаж байна.Ядуурал урьдын адил хамгийн хурц асуудлын нэг байсаар байна. Хүний хамгийн наад захын амьдралын хэрэгцээг бүх хүнд хамааралтайгаар иж бүрэн шийдэж чадахгүй байна. Эдийн засаг, нийгмийн харилцааны тогтвортой хөгжлийг хангаж тэр бүр чадахгүй байна. Авлига, хээл хахууль, эрхтэн дархтан, улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн өмнө нийтийн эрх ашиг хүч дутан сөхөрч, иргэд олон нийт шууд бусаар болон илээр хохирсоор байна. Хүний эрх, ардчилал, шийдвэр гаргахад иргэдийн оролцоог хангах зарчим ихэнх тохиолдолд цаасан дээрх тунхаглал төдий байх нь хаа хаагүй байсаар байна.

Эдгээр сөрөг асуудлыг зөвхөн хөгжлийн бодлогоор л шийдэж, даван туулж чадна.Хувь хүний эрх чөлөө, хувь хүний нийгмийн хариуцлагыг хангах нь хөгжлийн зорилго төдийгүй, хөгжилд хүрэх цорын ганц үндсэн арга хэрэгсэл, урьдчилсан нөхцөл юм. Иргэдийн хүсэл эрмэлзлэлийг хаан боогдуулсан, иргэдийн сонголтыг хязгаарласан аливаа саад тотгорыг арилгах нь хөгжлийн эрхэм зорилго гэж үзэх ёстой.

Хөгжил гэдэг ойлголтыг том агуулгаар нь харах юм бол хувь хүний эдэлж буй жинхэнэ эрх чөлөөг тэлж өргөжүүлж буй үйл явц юм. Дотоодын нийт бүтээгдхүүний өсөлт буюу бидний хэлж заншсанаар эдийн засгийн өсөлт нь хөгжлийн зөвхөн нэг л үзүүлэлт. Гэхдээ бүрэн ч биш, төгс ч биш үзүүлэлт.Нийгэм, эдийн засгийн бусад харилцаа нэн ялангуяа боловсрол, эрүүл мэндийн тогтолцоо, иргэдийн улс төрийн эрх чөлөө, иргэний эрх, хамгийн гол нь шийдвэр гаргахад иргэдийн оролцоог хангах нь хувь хүний эрх чөлөөг тодорхойлох гол үзүүлэлт төдийгүй хөгжлийн гол шалгуур юм. Community буюу орон нутгийн нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн үйл явцад иргэдийн оролцох оролцоог хааж боогдуулдаг нь дарангуйлагч төр засгийн түгээмэл шинж тэмдэг гэхэд болно.

Нийтийн өмнө тулгарсан асуудлуудаа хамтран хэлэлцэж шийдвэрлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх төдийгүй түүнийгээ олны дэмжлэгтэйгээр бодитой хэрэгжүүлэх нөхцөл, болом­жоор иргэд нь хангагдсан байх, тийм механизм тогтол-цоог жинхэнэ агуулгаар нь бүрдүүлэх нь эдийн засгийн өсөлтийг айл өрхөд, хүмүүст хүргэх хамгийн гол арга зам юм. Эрүүл мэндийн сайн үйлчилгээ, суурь боловсрол олж авах боломжоор ир¬гэд нь хангагдсан байх, иргэдийн идэвх санаачилгыг дэмжсэн, урамшуулсан сайн тогтолцоог бүрдүүлэх замаар ард олныхоо эдийн засгийн боломж, улс төрийн эрх чөлөө, нийгмийн хариуцлагыг өргөжүүлэх нь зөв шийдвэр, сайн үр дүн гарах үндсэн нөхцөл билээ. Эдгээр боломж хангагдсан байх юм бол хувь хүн, айл өрх бүр өөрсдийнхөө хэмжээнд хамгийн үр ашигтай шийдвэр гаргах, түүнийгээ хэрэгжүүлэх, үүний төлөө нэг нэгэндээ тусалж дэмжих, хамтрах болно. Хөгжил дэвшлийн үр өгөөжийг зүгээр л нэг идэвхгүйгээр хэн нэгнээс хүлээж суух биш харин хөгжлийг бүтээн байгуулахад гар бие оролцон идэвх санаачилга гаргах болно.

Улс төрийн эрх чөлөө, иргэний эрх, ардчиллыг зарим талаар хязгаарлах нь эдийн засгийн өсөлтийг авчирдаг гэсэн төөрөгдөл нэлээд байдаг. Үүндээ Азийн “барууд”-ыг их жишээ татах нь бий. Сингапурийн Ерөнхий сайд асан Ли Куан Юу (Lee Kuan Yew)-гийн нэрээр нэрлэсэн үзэл санаа “the Lee thesis” ч гэх шиг. Гэхдээ энэ нь учир тутмаг, өнгөцхөн дүгнэлт гэдгийг үргэлж санаж явах хэрэгтэй. Тухайн үед эдийн засаг, гадаад орчны нөхцөл байдал эдийн засгийн өсөлтөд нааштай нөлөөлсөн нь ийм төөрөгдөл бий болох шалтаг болжээ. Дарангуйлал, хүчирхийлэлд дулдуйдсан засаглал болон эдийн засгийн өсөлт хоорондоо төдийлөн холбоогүй болохыг өндөр түвшний судалгаанууд нэгэнтээ тогтоосон бүлгээ.Тэр бүү хэл дарангуйлал ноёрхсон газар нутаг, улс орнуудад л ган гачиг, зуд нийтийг хамарсан гамшиг болж хувирдгийг бид олон жишээнээс харж болно.

Эдийн засгийн чадамж, улс төрийн эрх чөлөө, нийгмийн боломж, мэдээллийн ил тод байдал, аюулгүй байдал нь эрх чөлөө гэдэг өргөн ойлголтыг бүрдүүлэгч хэсгүүд юм. Хөгжлийн үйл явц нь эрх чөлөөг бүрдүүлэгч эдгээр хэсгүүдийн харилцан шүтэлцээнд тулгуурлаж байж бодит үр дүнд хүрэх юм. Ардчилсан тогтолцоо, хууль эрх зүйн орчин, чөлөөт зах зээлийн харилцаа, иргэдийн боловсрол ба эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүртээмж, мэдээллийн ил тод байдлыг хангасан зөв бүтцийг дэмжин хөгжүүлэх замаар өөр хоорондоо харилцан уялдаатай, олон талын оролцоотой механизмыг бүрдүүлэх нь хөгжлийн бодлогын цөм хэсэг байхаас аргагүй.

Хувь хүмүүс бидний ирээдүй, ололт амжилт нь Төр засгийн институцуудын ямар тогтолцоо, байгууламж оршин байгаа болон энэ нь хэрхэн ажиллаж байгаагаас ихээхэн хамаардаг. Эдгээр институц нь бидний эрх чөлөөнд ямар дэмжлэг үзүүлж байгаа, ардчилал, иргэдийн оролцоог хэрхэн дээдэлж байгаа нь тэдгээрийн үйл ажиллагаанд нь үнэлэлт дүгнэлт өгөх гол шалгуур юм.

Чөлөөт зах зээлийн харилцаа нь хамгийн үр ашигтай эдийн засгийн харилцаа болох нь үнэмлэхүй үнэн гэдэгтэй одоо хэн ч маргахгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Оролцогчид нь хэн нэгний тушаал шийдвэр, зөвшөөрөл үгүйгээр эрх чөлөөтэйгээр сонголтоо хийж, хэн хэндээ ашигтай, нийтлэг сонирхолд нийцсэн шийдэл гаргаж байдаг нь чөлөөт зах зээлийн харилцааны үндсэн зарчим. Иргэдийн оролцоо, нийгмийн хариуцлага нь энэ агуулгаараа чөлөөт зах зээлийн харилцааны гол түшиг тулгуур, хөдөлгөгч хүч нь юм. Үр дүнг нь нийтээрээ хүртэх боломж бүрдсэн үед зах зээлийн харилцаа хамгийн үр ашигтай байж чаддаг. Суурь боловсрол, эрүүл мэндийн зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээг хангах, эх үүсвэрийн боломжийг бүрдүүлэх, энэ чиглэлээр ухаалаг бодлого явуулах нь хөгжлийг хүн бүр айл өрх бүрт хүргэх суурь нөхцөл юм. Эдийн засгийн аливаа шинэтгэлийн бодлогыг тодорхойлохдоо эдгээр асуудалд онцгой ач холбогдол өгөх нь шинэтгэлийн бодлого амжитад хүрэх урьдчилсан нөхцөл гэхэд болно. Азийн “барууд”-ын ололт амжилтын нэгэн шалтгаан нь боловсрол, эрүүл мэдийн тогтолцоондоо ихээхэн анхаарал тавьсантай холбоотой гэдгийг энд тэмдэглэх нь зүйтэй.

Өнгөрсөн цаг хугацааг өөрчлөх боломжгүй гэж эртний Грекийн гүн ухаантан Аристотель нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрсөн байна. Харин “ирээдүй бол бидний гарт байж, биднээс хамаарна” гэдгийг мөн тэрээр онцлон тэмдэглэжээ. Нийтийн ашиг сонирхлыг хөндсөн аливаа асуудлыг олон нийтээр хэлэлцэх буюу нийтийн хэлэлцүүлгүүд нь илүүтэй олон талын эрх ашгийг хамгаалж, илүүтэй олон талын хэрэгцээг хангах хамгийн зөв механизм юм. Олон нийтээр хэлэлцүүлнэ гэдэг нь бас мэдээллийг нийтэд хүргэх ч механизм болдог. Чикагогийн алдарт эдийн засагч Франк Кнайт (Frank Knight) “аливаа шийдлийн үнэ цэн нь зөвхөн аль болох олныг хамарсан нийтийн хэлэлцүүлгийн явцад л бүрдэж, төлөвшиж, үнэлэгдэж, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгддөг.Энэ агуулгаараа нийтийн хэлэлцүүлэг нь нийгэм, оюун ухаан, бүтээлч хандлагыг нэгтгэсэн механизм мөн” гэж бичсэн байдаг. Тэгэхээр нийтийн хэлэлцүүлэг нь хүмүүст ирээдүйгээ хамтдаа бүтээх, хөгжлөө хамтдаа тодорхойлон боломжийг өгч буй чухал тогтолцоо гэдэг нь ойлгомжтой. Джеймс Бьюкенен (James Buchanan) “ардчилал гэдэг нь хэлэлцүүлгийн засаглал юм” гэж нэгэнтээ тодорхойлоод, “нийтийн хэлэлцүүлэг гэдэг нь хувь хүний байр суурь, үзэл баримтлал нь шийдвэр гаргахад тусгалаа олох, нөлөөлөх үйл явц” гэж үзжээ.

Хөгжлийн бодлогыг тодорхойлдог бүхий л хүчин зүйлийг хувь хүний эрх чөлөө, ардчилал, нийгмийн хариуцлагатай зөвөөр уялдуулсан, товчоор хэлэхэд хөгжил болон эрх чөлөөг нэгэн цогц бодлого болгосон тийм л зарчим нийгмийн хөгжил дэвшилд хүргэнэ хэмээн Амартияа Сен өөрийнхөө номын эцэст дүгнэсэн байна. Тэгээд “Эрх чөлөө мянга мянган гайхамшгийг бидэнд нээж өгдөг, харин дөнгөтэйгөө эвлэрсэн боолууд эдгээр гайхамшгийг хэзээ ч олж мэдэхгүй” хэмээн өөрийнхөө энэ алдартай бүтээлээ дуусгасан байдаг юм.

Монголчууд бид хууль тогтоох засаглал, гүйцэтгэх засаглал, шүүх засаглал гэсэн 3 засаглалтай хэмээн ярьж ирсэн. Хэвлэл мэдээллийг дөрөв дэх засаглал хэмээн “өхөөрддөг”. Харин Үндсэн хуулиндаа “Засгийн бүх эрх  ард түмний мэдэлд байна, Монголын ард түмэн төрийн хэрэгт шууд оролцож” мөн түүнчилэн “ард нийтийн санал асуулга явуулж болно…олонхийн саналыг авсан асуудлыг шийдвэрлэгдсэн гэж үзнэ”  зэргээр тунхагласан байдаг боловч Үндсэн хуулинд заасан “ард түмний засаглал”-ыг манай Төрийн институциуд санаатай болон санаандгүйгээр анхаарлын гадна үлдээж ирсэн гэхэд болно. 

“Өөрчлөх үү, өөрчилье” гэсэн уриатайгаар 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялалт байгуулан сонгогдсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өөрийн эхнийхээ бүрэн эрхийн хугацаанд орон нутгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх, шууд ардчилал, иргэдийн оролцоог дэмжих бодлогыг  мөрийн хөтөлбөрийнхөө нэг гол хэсэг болгон хэрэгжүүлж, дээрх байдалд өөрчлөлт, шинэтгэлийг авчирсан. Энэ бодлогын үр дүнд 2011 онд батлагдсан Төсвийн тухай хуулиар аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг бүрт бие даасан орон нутгийн хөгжлийн сантай байхаар, сумын болон дүүргийн орон нутгийн хөгжлийн санд Улсын төсвөөс тодорхой томъёонд тулгуурласан загварчилсан шилжүүлэг олгож байхаар заасан билээ. Мөн Орон нутгийн хөгжлийн санг ямар зориулалтаар, юунд, хичнээн хөрөнгө зарцуулахыг тухайн баг, хороодын иргэд нь эрэмбэлэн шийдэж байхыг Төсвийн тухай хуулиар хуульчилан заасан.

2013 онд орон нутгийн хөгжлийн санд 247 тэрбум төгрөг, 2014 онд 280 орчим тэрбум төгрөг нийтдээ хуваарилагдсан болохыг энд тэмдэглэх нь зүйтэй байх.

Иргэдийн оролцооны эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх үүднээс Сумын дүрэм, Нийтийн зар мэдээний журам, Орон нутгийн санал асуулгын журам, Иргэний танхимын дүрэм, Орон нутгийн хөгжлийн сангийн журмууд зэрэг үлгэрчилсэн журмын төслүүдийг Ерөнхийлөгчийн институцээс иргэдийн оролцоотойгоор боловсруулан нийтийн хүртээл болгосон нь Орон нутгийн хөгжлийн сангийн хэрэгжилтэд иргэдийн оролцоог хангахад чухал дэмжлэг болж ирлээ. 

Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар анх байгуулагдаж байсан Иргэний танхим нь олон нийтийн хэлэлцүүлгийн нэгэн гол индэр болж байна.

Урьд өмнө зөвхөн дарга нарын шийдэж байсан орон нутгийн хөрөнгө оруулалтын үлэмж хэсгийг ийнхүү иргэдийн оролцоотойгоор шийдвэрлэж байх механизм бүрдүүлж байгаа нь ухаалаг төрийн бодлогын нэгэн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болохыг харуулж байгаа юм. Орон нутагт иргэдэд чухам юу хэрэгтэй байгааг иргэдээс илүү сайн мэдэж, илүү зөв шийдэх тийм засаглал байхгүй гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.Тэгэхээр орон нутгийн төсөвт Ерөнхийлөгчийн хийж буй шинэтгэл нь хөгжлийг орон нутагт хүргэх, айл өрх бүрт хүргэх нэгэн чухал бодлого болж байгаа юм.

Өнгөрсөн оны сонгуулиар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж дахин сонгогдсон нь дээрх бодлого болон бусад олон сайн үйлс, зөв бодлогоо улам сайжруулах, өөрчлөлт, шинэтгэлийг улам бүр төгөлдөржүүлэх нийгмийн захиалга гэж тооцох ёстой юм. Тийм ч учраас Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн бүрэн эрхийн хугацаанд хэрэгжүүлэх гол бодлого нь “Ухаалаг төр”-ийн бодлого болж байна. Өнөөдөр Монгол Улсад алсын хараатай, холын бодлоготой төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Судалгаанд суурилсан, удаан хугацаанд тогтвортой үйлчлэх, нийтийн эрх ашигт нийцсэн, үр ашигтай, ухаалаг механизм тогтоосон хөгжлийн бодлогыг тодорхойлох нь “Ухаалаг төр”-ийн бодлогын гол зорилго гэж ойлгогдож байгаа.

Бурхан багш зовлонгоос ангижрахын тулд зовлонгийн шалтгааныг арилгах ёстой гэсэн байдаг. Өнөөдөр Монголын үе үеийн Засгийн газрын зовлон нь бусдын өмнөөс бүхнийг  хийх гэсэн оролдлого юм. Энэ нь коммунист үзэл суртал ноёрхож эхэлсэн тэр үеэс гараатай, өнөөдрийг хүртэл манай зарим хэсгийн сэтгэлгээнд ил далд хэлбэрээр оршсоор байгаа “өвчин” юм. “Давхар дээл”, эрх мэдлийг төвлөрүүлж буй аливаа бусад үйлдлүүд нь шийдлийг олж байгаа биш харин “зовлон”-г л улам бүр нэмэгдүүлж байгаа юм.

Ухаалаг төрийн бодлогын хүрээнд төвлөрлийг сааруулах нь энэхүү “зовлон”-гийн шалтгаанаас ангижрах цорын ганц зөв алхам. Төр засаг ямар бодлого, чиглэл, үйл ажиллагааг хариуцаад тэр нь аль зааг, хил хязгаарт хүрээд хязгаарлагдах ёстой, хувийн сектор болон иргэд нь төрөөс ямар дэмжлэгийг хүлээх, ямар асуудалд төр засгийн оролцоо дэмжлэг огтхон шаардлагагүй “биднийг тайван орхи” буюу “савраа тат” гэсэн зарчим үйлчлэх ёстойг тодорхой зарчим болгон тогтоох ёстой юм.

Засгийн газар нь юуг хариуцаж, аймаг, нийслэл нь ямар чиг үүргийг хэрэгжүүлэх ёстой юм, сум, дүүрэг болон баг, хороод нь иргэдийн өмнө ямар үйлчилгээг хариуцаж, юу хийх ёстой юм гэдгийг тодорхой болгосон, сайн тогтолцоо, механизмыг Ухаалаг төрийн бодлогын хүрээнд бүрдүүлэх ёстой юм. Улаанбаатар хотын замын явган гарцын асуудлыг Эдийн сайдын хөгжлийн сайд нь шийдвэрлэж, газар болон барилгын асуудлыг нь Барилга, хот байгуулалтын сайд нь ярьж явах нь ямар ч тохиодолд зөв ажил үүргийн хуваарь биш гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой.

Иргэдийн оролцоо, шууд ардчилал нь Ухаалаг төрийн бодлогын салшгүй хэсэг хэмээн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тодорхойлоод байгаа. Ардчилал, иргэдийн оролцоонд тулгуурласан хөгжлийн бодлого л нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд хүргэдэг болохыг Нобелийн шагналт, нэрт эдийн засагч Амартия Сен “Development As Freedom”бүтээлдээ нотолжээ. Иргэний эрх, иргэдийн оролцоо, нийгмийн хариуцлага, хүлээцтэй байх буюу бусдыг хүлээн зөвшөөрөх (tolerance) нь ардчиллын үндсэн зарчмууд юм.Ардчиллын эдгээр зарчмууд нь бүгд нийлээд хөгжлийн бодлого буюу “Ухаалаг төр”-ийн бодлогын хамт хувь хүний хөгжих эрх-ийг тодорхойлж байгаа юм.

Олонтой бол буянтай

Л.ДАШДОРЖ