Category: цаг-үе

-Гол ус ихтэй, үертэй байгааг анхаарууллаа-

Зуны дэлгэр цагт Туул  голын эрэг дагуу салхилах хүмүүс хаа сайгүй. Голын эрэг дээр амралтаа өнгөрөөж байгаа хүмүүс голдуу архи, дарс хэтрүүлэн уудаг. Ингэж яваа хүмүүсийн аюулгүй байдлыг хангахаар онцгойгийнхон цаг наргүй ажиллаж байна. Тэд өнгөрсөн зургадугаар сарын 10-наас эхлэн Баянзүрхийн товчооны наахна талд эргүүл хийж эхэлжээ. Өчигдөр бага үдийн алдад очиход ч ажлаа хийсээр байж л байна. Албаны машинтай, дуудлага ирэхэд хэзээ мөдгүй ус руу орохоор завиа бэлдчихэж. Тэнд Нийслэлийн онцгой байдлын газрын Аврах ангийн Эрэн хайх аврах салбарынхан эргүүлд гарчээ. Тэдэнтэй хамт Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн хоёр ч цагдаа байв. Хоёр байгууллагын алба хаагчид иргэдийн аюулгүй байдлын төлөө хамтран ажиллаж байгаа ажээ. Биднийг эрэг дээр очиход амрахаар яваа улс гэж бодсон бололтой өөдөөс хүрээд ирэв. Мэнд усаа мэдээд “Гол усны аюулаас урьдчилан сэргийлье” гэсэн сэрэмжлүүлэг бүхий хуудас өгч байна. “Гол үертэй байгаа шүү.

Машинаа эргээс 50 метрийн зайд тавиарай” гэлээ. Сурвалжлагаар яваагаа дуулгаад тэдэнтэй нэгдлээ. Өнөө жил голын ус олон жилийн дунджаас 35-45 см илүү байгаа гэнэ. Урьд урьдын амрагчид сэрүүцэх зорилгоор голын захаар усанд ордог байсан бол энэ жил тийм боломж байхгүй байна. Хур бороо ихтэй байгаа болохоор гол үерлэжээ. Бүр нэлээн их үертэй байна.

Тиймээс хүмүүс аюулыг ухамсарлан гол руу хэр барагтай орохгүй байгаа гэнэ. Гэхдээ л согтуу хөлчүү хүмүүс ус руу ороод байгаа ажээ. Тиймээс өглөөний найман цагаас оройн 20 цаг хүртэл эргүүл хийдэг гэсэн. Ийн ярилцаад гол уруудан завьтай эргүүл хийхээр боллоо. Ус руу орох гэж байгаа хүн байна, толгойгоо норгочихъё гэж бодоод гол руу дөхтөл эрэг нураад ус руу уначихдаг байгаа. Хажууд байсан аврагч хүүе гэхийн завдалгүй ганцхан татаад гаргаад ирэв. “Яг ингэдэг юм. Үертэй байхад эрэг нурдаг. Ерөөсөө ойртож болохгүй” гэлээ. Үнэхээр л нүд ирмэхийн зуур унадаг ажээ. Гол үертэй болохоор ус нь эргээ иддэг. Ийм үед хүн гишгэхэд байтугай зүв зүгээр байж байгаад нурдаг ажээ. Онцгойгийн аврагч дэргэд байсан тулдаа инээдэм болоод өнгөрөв. Түүнээс биш ширүүн урсгалтай гол хамаад аваад явчихдаг ажээ. Эрэн хайх, аврах салбарын дарга ахмад Б.Гансүх “Хүн болгоны дэргэд манай аврагчид очоод зогсож чадахгүй. Тиймээс урьдчилан сануулж сэрэмжлүүлэх хэрэгтэй. Хүмүүс гол дээр ирээд ус руу битгий ороорой гэхэд би сэлж чадна гэдэг. Гэтэл тийм биш. Усан бассейн, урсгал ус хоёр чинь тэс өөр. Үертэй байхад зүгээр л чулуу шидэхээр эрэг дээр зогсож байгаад голд уначихсан хүмүүс олон. Бас хүчтэй аадар бороотой байхад голын эргээс хол байх хэрэгтэй. Хув хуурай байсан газарт хэдхэн минутын дотор үер буудаг” гэж байна. Ингээд тэр хавиар амарч байгаа хүмүүс дээр очин урьдчилан сэргийлэх хуудас тараав. Түүн дээр нь “Бороо ихээр орж усны түвшин нэмэгдсэн үед гол, гүнзгий тогтоол ус руу орохгүй байх. Архи согтууруулах ундаа хэрэглэхгүй байх. Гол усны дэргэд бага насны хүүхдээ хараа хяналтгүй орхихгүй байх” зэргийг тусгажээ. Түүнчлэн хэрэв голд живбэл ухаан оруулах анхны тусламжийг хэрхэн үзүүлэх талаар дэлгэрэнгүй зөвлөгөө байсан. Уг хуудсаа бариад хүн бүр дээр л очих юм. Эргээс 50 метрийн зайтай машинаа тавиарай, ус руу орж болохгүй шүү гэхчилэн зөвлөж байв. Мөн голын эрэг дагуу анхааруулах самбар суурилуулжээ. Иргэд өнөөх самбарыг нь тойруулаад хогоо аваачаад хаячих юм. Энэ хавь хотын төвөөс ойрхон болохоор хүний хөл ихтэй. Цайны цагаараа салхилах гэж буй хүмүүс ч ирдэг бололтой юм. Ирсэн хүмүүс идэж уусан зүйлийнхээ хогийг хотын төвд байгаа юм чинь түүдэг хүн байдаг биз гэж бодоод хэнэг ч үгүй хаячихдаг ажээ. 

Баянзүрхийн товчооны гүүрний доохно талд байсан иргэдэд сэрэмжлүүлэг өгөөд завьтайгаа гол уруудахаар боллоо. Аврагчид комбинзонорхуу хувцастай явах юм. Ус нэвтэрдэг хэдий ч биеийн дулааныг барьдаг учраас даарахгүй. Өнөөхөө өмсөөд ус руу орно. Хэдийгээр дааруулахгүй ч гэлээ ингээд өдрийн хэдэн удаа хүйтэн ус руу ороод байвал нуруу, бөөр гэж авах юмгүй болдог байх даа гэж бодогдож байлаа. Ингээд доош уруудав. Эрэн хайх аврах салбарын дөрөвдүгээр бүлгийн дарга ахлах ахлагч Ц.Наранбаатар эрэг дагуу хүн харагдвал чанга яригчаар яриад явах юм. “Иргэдээ гол үертэй байна. Голын эрэг рүү хэтэрхий ойртож болохгүй шүү. Бага насны хүүхдээ хараа хяналтгүй орхиж болохгүй” гээд л. Бас бүлгийнхэндээ “Энэ долоо хоногт нэлээн халах шинж дуулдсан. Гуч хүрэх юм шиг байна лээ. Гол дээр ирсэн хүн бүрт сэрэмжлүүлж байхгүй бол…” гэхчилэн ярина. Ер нь ингэж сэрэмжлүүлэг өгөхийн ашиг тус их байгаа гэсэн. Жил бүрийн өдийд голын усанд осолдсон иргэдийн тоо хорь нэлээн давчихсан байдаг бол өнөө жил харьцангуй бага байгаа гэнэ. Наадмын өдрүүдэд, наадмын дараах хэд хоногт усанд эндсэн тохиолдол их гардаг. Хорин долоо, хорин найм л гэдэг байсан бол өнөө жил долоон хүн осолдоод байгаа юм байна. “Иргэдийн ухамсар ерөнхийдөө дээшилсэн шүү. Өмнө нь бид нар иргэдэд сэрэмжлүүлэг өгөхөөр “Хаана амрахаа та нараар заалгахгүй” гэдэг байсан. Өөдөөс хэрэлдэнэ, зарим нь бүр юу ч болоогүй байхад зодолдох гэж дайрна. Харин сүүлийн хоёр жил, тэр дундаа энэ жил хүмүүс дээр очихоор сайхан хүлээж авч байгаа. Болгоомжтой байна аа, баярлалаа гэдэг болсон” хэмээн ахмад Б.Гансүх ярилаа. Одоо ганц бэрхшээлтэй зүйл нь согтуу хөлчүү хүмүүс гэнэ. Голын эрэг дээр найз нөхдөөрөө ирчихээд архи хэтрүүлэн хэрэглэнэ. Ийм үедээ ус руу орно. Согтуу хүн хүйтэн ус руу орохоор шөрмөс нь татдаг учраас тун аюултай. Бас усанд осолдох шалтгааны нэг нь бөмбөг гэсэн. Хүүхдүүд эрэг дээр бөмбөгөөр тоглож байгаад гол руу уначихаар араас нь ордог. Эсвэл аав, ээж нь хүүхдийнхээ бөмбөгийг авч өгөхөөр ус руу орон осолдох тохиолдол гардаг ажээ. Тиймээс гол дээр амрахаар ирсэн хүмүүс голын эргээс аль болох холхон зайд тоглоом наадмаа зохиож байхыг онцгойгийнхон анхааруулж байна лээ. 

Завьтай эргүүл хийж явахад эрэг дээр л хүн харагдвал тэдэн рүү дөхөж очих юм. Ер нь таарсан хүн бүртээ сэрэмжлүүлэг өгдөг ажээ. “За тэнд насанд хүрсэн тохитой томоотой хүмүүс байна. Гайгүй биз” гээд өнгөрч яагаад ч болохгүй гэсэн. Хэдэн жилийн өмнө ингэж эргүүл хийж явахад эрэг дээр байгаа улс тэдний өөдөөс “Би тэр даргын найз байна. Чи муу яах юм бэ” гэдэг байсан гэнэ. Тиймээс харьяа дүүргийнхээ цагдаа нартай хамтран эргүүл хийдэг болжээ. Ингэж явахдаа голын эрэг дагуу архидан согтуурч байгаа хүмүүсийг торгоно. Цагдаа байхгүй бол амрагчид онцгойгийнхныг тоохгүй байх үе олон. Гэхдээ сүүлийн үед хүмүүс өөрсдийнх нь амь нас, аюулгүй байдлын төлөө ажиллаж байгааг ойлгодог болжээ. Аврагчид наадмын үеэр нэг хэсэг ачаалал ихтэй ажилладаг. Бас наймдугаар сарын хорьдоос есдүгээр сарын эхний долоо хоногт ачаалал ихтэй. Учир нь оюутнууд хөдөө гэртээ амарч ирээд ангийнхантайгаа нийлэх үедээ голын эрэг бараадах нь их. Ингэж яваад усанд осолдох магадлалтай байдаг гэнэ. Эдний бүлгийнхэн долдугаар сарын 13-нд Баянзүрхийн товчооны орчим усанд боогдоод байсан гурван иргэний амь насыг аварчээ. Маргааш нь бас хоёр хүний амийг аварсан байх жишээтэй. Харин машин тэрэг уснаас гаргах бол өдөр тутмынх нь ажил. “Ланд” унасан нөхдүүд машиндаа эрдэн ямар ч гарамгүй газраар гол гатлах гэж байгаад урсдаг гэнэ. 

Аврагчид хүний амь нас аварснаараа бахархана. Живж буй хүнийг гаргаж ирээд судсыг нь бариад үзэхэд цохилж байвал бөөн баяр. Мэддэг чаддаг бүхнээ л хийнэ. Залгисан ус нь гараад амьсгалаад эхэлвэл түүн шиг том баяр бахдал гэж үгүй. Анги дээрээ байхад дуудлага ирээд машиныхаа хурдаар давхиад очиход өнгөрчихсөн байвал нэг хэсэгтээ л хэцүүддэг гэсэн. Хоорондоо юу ч ярихгүй, дүнсийсэн нөхөд буцна. Аравхан, эсвэл тавхан минутын өмнө ирэх боломж байсан болов уу гээд л шаналчихдаг ажээ. Харин дуудлага аваад хөдлөхөд ихэнх машин зам тавьж өгөхгүй. Зэрэгцээд л уралдаад байна уу гэхээс, тэнд хүний алтан амь эрсдэх гэж байна гэдгийг ойлгодоггүй ажээ. 

Баянзүрхийн товчооны гүүрнээс Маршалын гүүр хүртэл цаг гаруй хугацаанд хөвж ирэв. Ингэж явахад голын ус ямар их байгааг мэдрэх юм билээ. Ямар ч усгүй, эрэг байсан газраар үерлэсэн гол урсаж байна. Туул голын эрэг дагуу байх хэдэн амралтын газрын ихэнх нь усанд автчихаж. Голын усыг боох, усыг шавхах зэрэг арга хэмжээ авч байв. Завьт эргүүлийнхэн Баянзүрх дүүргийн XX хороо буюу Хар усан тохойгоос Яармагийн гүүр, цаашлаад Биогийн модон гүүр хүртэл хэсэгчилсэн эргүүл хийдэг ажээ. Есдүгээр сарын аравд хүртэл ингэж ажиллах юм байна. 

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Чонотой бүжиглэгч, Бие хамгаалагч, Усан ертөнц зэрэг олон киногоороо бидний танил болсон Кэвин Костнэрийн хамгийн сүүлд тоглосон 3 Days to Kill адал явдалт, тулаант төрлийн кино Юнивишний Hollywood Box-т нэмэгдлээ. Ингээд тус киноны гол дүрийн жүжигчид болох Кэвин Костнэр, Амбэр Хөөрд нартай хийсэн ярилцлагыг толилуулъя. 

Люк Бэссон, Ади Хасак нарын зохиолоор Мак Жигийн найруулсан 3 Days to Kill кинонд хувийн ажил, амьдралаа зохицуулан авч явахаар оролдож буй тусгай ажилтан Итан Рэннэр (Кэвин Костнэр)-ийн талаар өгүүлдэг. Ажлаа орхихоор нэгмөсөн шийдэж, арваад жил хол хөндий харьцаатай байсан эхнэр, охин хоёртойгоо хамт байхаар шийдсэн тусгай ажилтан Рэннэр чөлөөнд гарахаасаа өмнө эцсийн даалгавраа биелүүлэх ёстой болно. Дүрүүдэд Амбэр Хөөрд, Хэли Стэнфилд, Конни Нилсон нар тогложээ.

-Кэвин, энэ киноны тулааны хэсгүүд танд ямар байв?

-К.К: Би зарим хэсэгтээ орлон тоглогчгүй тоглохыг оролдож байгаа. Би орлон тоглогчтойгоо аль хэсэгт нь түүнийг тоглуулбал болох талаар ярилцсан юм. Тэгээд тоглох ёстой хэсэг дээр нь очтол тэр надад намайг хийхэд болох юм гэж хэлсэн. Тэр айгаад байгааг би мэдсэн л дээ. Тэгэхээр нь би чадахгүй гэдгээ шулуухан хэлсэн. Азаар би шинэ орлон тоглогчтой болж тэр нөгөө хэсэгт тоглосон. Кинонд машин жолоодох, морь унах, охиноо аврах гээд янз бүрийн хэсэг бий. Энэ үед орлон тоглогч нарын тоглох хэсгүүдийг тодорхой заасан байдаг. Би түүнд нь тохируулж тоглох ёстой. Хэрвээ би алдаа гаргавал амиа ч алдаж болно. Тийм болохоор бүгдийг тун нарийн ажиглах ёстой. 

-Кинонд Итан ажил, амьдралаа тэнцвэртэй байлгахаар оролдож байгаа талаар гардаг. Хэрвээ та ийм ажил хийдэг бол энэ бүхнийг яаж зохицуулах байсан бол?

-К.К: Итан бүсгүйчүүдтэй холбогдохоороо нэг тийм өөртөө итгэлгүй гэмээр болчихдог. Би бас нэг тиймэрхүү. Кинонд нэг тийм хошин өнгө аяс тодорхой хэмжээгээр заавал байх учиртай. Энэ их чухал. Итаны хувьд тэр ажил мэргэжилдээ тун чадварлаг хүн ч амьдрал дээрээ бол тийм биш.

-А.Х: Кинон дээр Итан бид хоёрын харилцаа тун сонирхолтой. Энэ байдал нь бидний дүрийг бие биеийнх нь эсрэг болгож чадаж байгаа юм. Итан бол үнэхээр туршлагатай, чадварлаг ажилтан. Дарга нарынхаа хувьд тэр ахмад дайчнаас ялгаагүй. Харин Виви бол цоо шинэ арга барилтай хүн. Тиймээс тэр хоёр хоорондоо таарч тохирохгүй зүйл олон гарна. Үнэндээ тэр хоёр өстөн дайснаас ялгаагүй. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн хоорондох иймэрхүү харьцааг кинон дээр тэр бүр гаргаад байдаггүй. Найруулагчийнхаа яг төсөөлснийг гаргаж чадсандаа би үнэхээр баяртай байна. 

-Амбэр, танд тусгай ажилтан, хөлсний алуурчны дүрд тоглох ямар байв?

-А.Х: Вивигийн дүрээс намайг хамгийн их татсан зүйл нь ийм хүн бодит амьдрал дээр байдаггүй. Тэр бидний амьдарч байгаа ертөнцөд амьдардаг хүн биш. Бусад дүрийн ертөнцөд ч амьдардаггүй. Энэ нь л миний Вивигийн дүрд дурлах болсон шалтгаан. Бас тэр бусдыг урхидан татах чадвартай, гэхдээ энэ нь түүний гол чадвар биш л дээ. Мэдлэг, сэтгэлийн хүч, бусдын нөлөөнд авталгүйгээр ажлаа дээд зэргээр хийх нь түүний хамгийн чухал чадвар. Түүнийг ямар хүн болохыг илтгэх олон зүйл бий. Хүнийг урхидан татах нь түүний хийж чадах үй түмэн зүйлийн ердөө л нэг хэсэг. Энэ байдал нь өөрт нь огтхон ч саад болдоггүй. Тэгээд ч би хуримын даашинз өмсөхөөс буудалцсан дүрд тоглохыг илүүд үзнэ. Надад энэ нь илүү сонирхолтой.

-Кэвин, та хүүхдүүдээсээ болоод нэг хэсэгтээ жүжиглэхгүй гэж мэдэгдэж байсан. Гэсэн атлаа та өмнөхөөсөө олон кинонд тоглож байх шиг. Тэгэхээр та шийдвэрээ өөрчилсөн гэсэн үг үү?

-К.К: Би одоо маш их ачаалалтай ажиллаж байна. Одоо би жүжиглэх тал дээр өмнөхөөсөө илүү сайжирсан мэт санагдаж байгаа. Бусадтай харьцуулахад би арай удаан сурдаг хүн. Ямар нэг дүр бүтээхдээ судалж багагүй хугацаа зарах хэрэгтэй болдог. Зураг авалтын эхний өдөр талбай дээр ирээд л ямархуу кино болохыг гадарладаг. Би өөрийгөө ч бусад жүжигчдийг ч ямархуу чадвартай гэдгийг мэднэ. Сайн жүжигчин бүрийн хийдэг бүхнийг би хийж чадна. Хүүхдүүд маань балчир байсан болохоор би өмнө нь тэгж хэлж байсан. Хүүхдүүдээ төрснөөс хойш хэд хэдэн кинонд тоглолоо. Би кино бизнест дуртай, бүр үнэн голоосоо дуртай.

-Та жүжигчний зэрэгцээ Оскарын шагналт найруулагч хүн. Найруулагч Кэвин Костнэрийг та жүжигчин Кэвин Костнэрээс хэр өөр гэж бодож байна? Найруулагч Мак Житэй ажиллах ямар байв?

-К.К: Надад амар байдаг. Би түүн шиг олон зүйлд санаа зовдоггүй. Гэхдээ надад түүнээс сурууштай зүйл олон байгааг сая ажиглалаа. Би жүжиглэх ёстой бол түүнийгээ л хийнэ. Харин найруулагч болсон үедээ жүжигчдэдээ “Надад таагүй өдрүүд тохиодог шүү. Тэр үед хамгийн сайнаараа ажиллаарай” гэж хэлдэг. Кино хийж байх үед бүхий л амьдралаа түүндээ зориулах хэрэгтэй болдог. Хэрвээ найруулагч надад “Наадах чинь арай л болохгүй байна” гэвэл би илүү сайн тоглохыг оролдоно. Тэр үед би дасгалжуулагчаасаа зөвлөгөө авч буй тамирчнаас ялгаагүй. Найруулагч бол дасгалжуулагч. Дасгалжуулагч надад юу хий гэж хэлнэ би түүнийг л хийнэ шүү дээ. 

-Киноны хэд хэдэн хэсэгт хөгжилтэй ярианууд байсан. Та нар тоглохдоо өөрсдөө нэмчихсэн үү, эсвэл кино зохиол дээрээ анхнаасаа бичигдсэн байсан уу?

-К.К: Зохиол дээрээ бичигдсэн байсан. Найруулагч киногоо ямар байлгахыг хүсч байгаагаас үүдэж тиймэрхүү хэсгүүд оруулсан болов уу.

-Кэвин, Амбэр та хоёрт баярлалаа. Шинэ кинонд чинь амжилт хүсье.

3 Days to Kill

Тагнуулын төв газрын тусгай ажилтнаар олон жил ажилласан Ethan Renner зэвсгийн наймаачин “Чоно” хочит гэмт хэрэгтнийг барихаар оролдоно. Ажлаасаа болж гэр бүлээсээ салсан Renner өөрт нь амьдрах хугацаа багахан үлдсэнийг мэдээд Парист очиж салсан эхнэр хүүхэдтэйгээ харилцаагаа сэргээхийг оролдох ч энэ удаад түүний ажил бас л саад болох аж.

Rio 2

Blu, Jewel хоёр Рио хотноо хөгжимд дуртай Carla, номын хорхойтон Bia, дэггүй Tiago гэсэн гурван дэгдээхэйтэйгээ аз жаргалтай амьдарч байлаа. Тэдний хуучин эзэд Амазонд хийх аяллын үеэр тохиолдсон явдлыг дуулсан даруйдаа Jewel очиж туслахаар шийднэ. Эхнэрийнхээ шийдвэрт анхандаа дургүй байсан ч Blu гэр бүлээрээ тийш явахаар болов. Харин тэднийг Амазонд төсөөлөхийн аргагүй адал явдал хүлээж байсныг гадарласан ч үгүй.

Та бүхэн эдгээр киног монгол дуу оруулалттайгаар Юнивишний Hollywood Box-оос үзээрэй.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга Т.Мэндсайхантай ярилцлаа. 

Хямралын талаар иргэд эерэг ойлголттой, хүлээлттэй байна

-Энэ оны эхний хагас жилийн шүүн таслах ажиллагааны статистик мэдээнээс харахад Шүүхээр шийдсэн захиргааны хэргийн тоо өсчээ. Төр, захиргааны албан хаагчид хууль зөрчиж, иргэдийг хохироох нь ихэссэн гэсэн үг үү?

-Иргэдийн шүүхэд итгэх итгэл өссөний нэг үзүүлэлт байх. Шүүхэд хандаж эрхээ хамгаалуулж болдог юм байна гэж итгэсний үндсэн дээр энэ тоо өссөн гэж үзвэл эерэг үзүүлэлт л дээ. Нөгөө талаар захиргааны байгууллага муу ажиллаад, муу шийдвэр гаргаад байгаа учраас иргэд шүүхэд хандаж байж ч мэднэ. Захиргааны хэргийг бүтцээр нь харахад газрын маргаан, төрийн албанаас халсан чөлөөлсөн гэх маргаан голлох хувийг эзэлж байна. Нийслэлд газартай холбоотой нэлээд хатуу арга хэмжээ авсан. Хүчингүй болгосон, эзэмших эрхийг нь цуцалсан олонхи шийдвэр шүүхэд ирж байх жишээтэй. Сонгууль өнгөрөөд хоёр жил болж байгаа учраас төрийн албатай холбоотой маргаан харьцангуй багассан байх учиртай. Тиймээс газартай холбоотой маргаан өссөнөөс эхний хагас жилийн байдлаар шийдвэрлэсэн захиргааны хэргийн тоо өссөн гэдэг үзүүлэлт гарч байгаа юм.

-Захиргааны хэрэг өссөн бол иргэний хэрэг буурчээ. Олон улсын жишгээр эдийн засаг хямарсан үед иргэд шүүхээр асуудлаа шийдүүлэх нь ихэсдэг. Манайд эсрэгээрээ байгааг харахад эдийн засгийн хямрал иргэдэд төдийлөн нөлөөлөөгүй гэсэн үзүүлэлт үү?

-Эдийн засгийн хямрал болж байгааг шүүхийн тоо баримтаас хардаг. Хүмүүс эдийн засгийн хямралд орж санхүүгийн маргаан гарахаар шүүхэд хандах нь ихэсдэг. Тэр утгаараа хямралын үед шүүхийн маргаан өсдөг. Банкнаас авсан зээлээ хугацаандаа төлж чадахаа болих, гэрээний дагуу төлбөрөө төлж чадахгүйд хүрэх зэргээс үүдэж шүүхэд ханддаг. Харин эдийн засаг өсөлттэй байгаа үед хүмүүсийн хооронд эрүүл хэлэлцээрүүд явагддаг. Энэ оны эхний хагас жилийн шүүхийн тоон баримтаас харахад эдийн засгийн хямрал байгаа нь нотлогдохгүй байна. Нөгөө талаас иргэд хямралтын талаар эерэг ойлголттой, богино хугацааных гэсэн хүлээлттэй байна. “Намраас эдийн засаг гайгүй болчих байлгүй, маргаад яах вэ” гэх зэргээр хямралд зохицох, хүлээх хандлага байгааг тоон баримт харуулж байна.

-Цөөнгүй барилгын ажлыг зогсоосон. Ер нь хөрөнгө оруулалт зогссон, царцсанаас үүдсэн гомдол шүүхэд олон байна уу?

-Тоон дүнгээрээ тийм маргаан багасчихаад байгаа.  Ямар ч байсан эхний хагас жилийн байдлаар шүүхийн тоон баримтад мэдрэгдсэнгүй. 

-Шүүхэд эвлэрүүлэн зуучлагч ажиллаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлсэн тоон дүн өссөн болов уу?

-Хөдөлмөрийн маргаан, иргэний эрх зүйн зарим маргаан, гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлагчаар шийдэгдэх магадлал өндөр болсон. Эхний зургаан сарын байдлаар эвлэрүүлэн зуучлагч 1923 маргааныг хүлээж авснаас 50 хувь нь эвлэрсэн байна. Эвлэрээгүй олонхи хэрэг нь гэр бүлийн маргаан байна. Сүүлийн үед гэр бүлийн маргаан ихэссэн, эвлэрэхгүй байгаа нь “Шинээр гэр бүл болсон иргэдэд 500 мянган төгрөг өгөх” улс төрийн шийдвэртэй холбоотой нь харагддаг. Энэ шийдвэр хэрэгжсэнээс хойш сүүлийн хоёр, гурван жилийн хандлагыг харахад гэр бүлээ цуцлуулах маргаан өссөн. 500 мянган төгрөг авах гэж хуурамчаар гэр бүл  болсон иргэд гэрлэлтээ цуцлуулах, хамт амьдарч байгаа нь таарч тохирохгүй болох зэрэг асуудал үргэлжилсээр байна. 

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой хэрэг багассан уу?

-Гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч болсон эмэгтэйчүүд, хүүхдийн тоо эрс багассан.  Өнгөрсөн оны сүүлээс эхлэн энэ талаар шат, шатандаа ярьсны дүнд ийн эерэг үзүүлэлт гарч байна.

Эхний хагас жилийн байдлаар 3401 хүн хорих ял авсан

-Шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэргээс нийгмийн байдлыг тодорхойлдог юм билээ. Манай улсын эрүүгийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Шүүхээр шийдвэрлэсэн эрүүгийн хэрэг 9.4 хувиар өссөн. Гэмт хэргийн хохирогч болсон  хүмүүсийг ангилбал, хүнд гэмтэл авсан хүний тоо 27 хувиар, хүндэвтэр 22 хувиар, амь насаараа хохирсон хүмүүсийн тоо 11 хувиар өссөн ноцтой тоо баримт гарсан. 

-Зах зээлийн эхэн үед сургуулиас завсардсан, эцэг эхийн хараа хяналтаас хол өссөн хүүхдүүд насанд хүрч хүний санаанд оромгүй гэмт хэрэг үйлдэх боллоо гэх юм. Ихэвчлэн ямар боловсролтой, хэдий хэр насны хүмүүс эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдсэн бол?

-Ажил, сургуульгүй хүмүүс 2716 буюу нийт ял шийтгүүлсэн хү­мүүсийн 61 хувийг эзэлж байна. Боловсрол эзэмшээгүй, ажилгүй байгаа хүмүүсийн нийгмийн асуудлыг яаж шийдэх вэ гэдэгт анхаарахгүй бол гэмт хэрэг буурахгүй байх магадлал байна. Насны хувьд эхний хагас жилийн байдлаар 18-29 настай 2000 орчим залуу эрүүгийн хэрэгт ял шийтгүүлсэн. 

-Хагас жилд сурч боловсрох, хийж бүтээх насны 2000 залуу шоронд орно гэдэг ноцтой үзүүлэлт болов уу. Ер нь хагас жилд хичнээн хүн шоронд орсон хэрэг вэ?

-Эхний хагас жилийн байдлаар 3401 хүн хорих ял шийтгүүлсэн нь өмнөх жилийн мөн үеийнхээс өссөн үзүүлэлт. Зургаан сарын дотор 3401 хүнийг шоронд хийгээд байвал Монголын нийгэм тэр чигээрээ шоронжих гэж байгаа мэт харагдаж байгаа биз. Эрүүгийн хууль хатуу, нийгмийг шоронжуулж байна гэх шүүмжлэл ортой болохыг энэ тоо харуулж байгаа. 3401 хүнээс нэг жил хорих ял авсан 321, 1-3 жил 1348, 3-5 жил 945 хүн гэх мэтчилэнгээр 15-20 жил 53, 20-25 жилийн ял авсан 24 хүн байна. 

-Гэмт хэргээс үүдэж 11.6 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Үүний найман тэрбум нь иргэдийг хохироосон хохирлын үзүүлэлт гэсэн тоон баримт гарчээ.  Хүний амь хохироосон бол эдийн засгийн хохирлыг яаж тогтоодог юм бэ. Шүүхийн практикаас харахад оршуулгын зардал л гаргадаг бололтой юм билээ?

-Өнөөдөр хүний амь нас, эрүүл мэндийг үнэлэх тогтсон практик байхгүй. Хүний амь хохирсон тохиолдолд оршуулгын болон нэмж гаргасан зардлуудыг шүүх гэм буруутай этгээдээс гаргуулдаг. Түүнээс хохирогчийн ирээдүйд олох байсан орлого, хүнээ алдсанаас ар гэрт нь учирсан сэтгэл санааны хохирол зэргийг шүүх бүрэн үнэлж чадахгүй байна. Шүүгчдийн тухайд “Нотлох баримтуудаа гаргаад ирвэл шийдвэр гаргаж болно” гэж ярьдаг. Хуулиараа ч эдийн болон эдийн бус хохирлыг аль алийг нь нэхэмжлэх боломжтой. Иргэний хуулийн дагуу шийдэх боломж байгаа ч Монголд бүрэн хэрэгжихгүй байгаа. Олон улсад судалгааны байгууллагууд хохирлыг үнэлэх хэмжүүр, шалгуурыг гаргадаг. Эрүүл мэнд, даатгалын байгууллагууд хамтраад хүний эрүүл мэнд, амь насыг үнэлэх аргачлалууд гаргачихсан байдаг. Харамсалтай нь манай улсад тийм зүйл байхгүй. Цаашид Шүүхийн хүрээлэн аргачлал гаргаад, шүүхийн зөв практик тогтоочих боломжтой. Иргэдэд учруулсан найман тэрбум төгрөгийн хохирлын тухайд эд хөрөнгийг залилсан, гэмтээсэн, устгасан зэрэг асуудал байгаа. 

Шүүгчид хуулийг өөр, өөрөөр хэрэглэдэг 

-Шүүхээр шийдэгдсэн хэргийн дүнг харахад анхан шатны шүүхийн шийдвэрийн бараг тал нь давж заалдах шатны шүүхэд өөрчлөгджээ. Хяналтын шатанд ч давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийн тал нь өөрчлөгдсөн байна. Шүүгч хэргээ мухарлаж шийдэж чадахгүй байна уу. Өмгөөлөгчид дутуу ажиллаад байгаагийн үзүүлэлт үү?

-Өмгөөлөгч, хариуцагч, нэхэмжлэгчийн оролцоо анхан шатны шүүхэд сул байсан байх магадлалтай. Гэхдээ ийм тохиолдол бага болов уу. Харин шүүгч хэрэг маргааныг шийдэхдээ нотлох баримтыг үнэлэх, хуулийг хэрэглэхдээ өөр өөрөөр ханддаг. Хоёр хуулийг хоёр янзаар тайлбарлах асуудлаас үүдэлтэй байх. Анхан шатны шүүгч хуулийг нэг хэрэглэдэг, давж заалдах шатных нь шүүгч өөрөөр хэрэглэдэг байх жишээтэй. 

Нотлох баримтын үнэлгээг заавал мэргэшсэн шүүгч ч биш жирийн иргэд ч хийдэг. Тиймээс ч зарим улсад иргэдийн төлөөлөгчдөд нотлох баримтыг үнэлж, үйл баримтын талаар дүгнэлт гаргах эрхтэй. Манай улсад ийм жишиг тогтоох гэсэн боловч Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэрээр хориглосон. Нотлох баримтыг анхан шатны шүүгч нэг янзаар, дараагийн шатны шүүгч өөрөөр харснаас үүдэж өөр өөр шийдвэр гаргадаг. Тиймээс шүүхийн тогтолцоон дээр анхаарах ёстой. Ялангуяа үйл баримтын маргааныг анхан шатны шүүх дээр эцсийн байдлаар шийддэг, дараагийн шатанд хуулийн буруу хэрэглээг засч залруулах тогтолцоо руу орох шаардлага бий. Шүүх хууль тайлбарладаг учраас давж заалдах шатны шүүхийн тайлбарыг анхан шатан дээр хэрэглэдэг болчихвол маргаан бага гарна. Өөрөөр хэлбэл, хуулийн хэрэглээн дээр давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрээ илүү хардаг болгомоор байдаг. Мөн хяналтын шатны шүүхийн эрх, үүргийг ч илүү тодорхой болгох ёстой. Нөгөө талаар хуулийг олон янзаар ойлгож, хэрэглэх нөхцөл бүрдчихсэн. Тиймээс хууль тогтоогчид хуулиа зөв батлах ёстой. Олон утгатай хууль баталчихаар хүн бүр өөрөөр хэрэглээд байх жишээтэй. Бас хуулийн шинжлэх ухаан маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Ингэж сайн хөгжсөн онолын дагуу хуулиа сайн бичиж батлахаар хууль нэг мөр хэрэглэх асуудал хайрцлагдаад ирнэ. Энэ мэт шийдэх асуудал байна. Тиймээс тоон мэдээн дээр үндэслэн хэлэлцүүлэг хийгээд саналуудаа нэгтгэхээр төлөвлөж байна. 

-Шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд шүүгчдээс нөлөөллийн мэдүүлэг авдаг болсон. Өнгөрсөн хугацаанд шүүгчид нөлөөлөх гэсэн оролдлого гарав уу?

-Шүүгчдээс таван нөлөөллийн мэдүүлэг ирүүлжээ. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуульд заасны дагуу цагдаагийн байгууллагад шилжүүлсэн. Одоогийн байдлаар гурван хүнийг шүүхэд нөлөөлөхийг завдсан гэдэг үндэслэлээр торгох арга хэмжээ авсан.  

-Ямар байдлаар шүүгчид нөлөөлөхийг завдсан бэ. Утсаар ярьсан уу. Эсвэл ганцаарчилж уулзахыг завдсан юм болов уу?

-Шүүх хуралдааны явцад шүүгчтэй уулзахыг оролдсон. Мөн дарамтлах ч гэх юм уу байдлаар нөлөөлсөн оролдлого гарсан. Харин утсаар ярих, ганцаарчилж уулзахыг завдсан тохиолдол гараагүй. Тамгын газраас шүүгчтэй шууд уулзах боломжийг хааж байгаа. Заавал хэргийн хоёр тал хамт байж уулзах зэрэг зохицуулалт хийсэн. Харин ажлын цагаар гар утсаа ажиллуулахгүй байх, хуралдааны танхимд гар утасны сүлжээ сааруулагч тавих зэрэг асуудал яригдаж байна.

-Шүүгч өөрт нь нөлөөлөх гэсэн оролдлогын тухай нөлөөллийн мэдүүлэгтээ бичээгүй тохиолдол гарсан уу?

-Тийм тохиолдол гараагүй.

-Шүүх хуралдаанд шүүгчид гар утсаараа оролдох, цонхоор харах, хоорондоо ярих зэргээр өмгөөлөгч, шүүгдэгчийн үгийг хайхрахгүй байна гэх яриа иргэдийн дунд их байдаг. Шүүгчийн цалин хангамж, халдашгүй байдалд багагүй анхаарч байгаа. Тэр хэрээр хариуцлага ярих учиртай болов уу?

-Бүх шүүхийг дуу, дүрс бичлэгийн хэрэгслээр хангаж байгаа. Шүүх хуралдааныг танхимын гаднаас нь үзэх боломжтой. Мөн хуралдааны бичлэг архивлагдаж үлдэнэ. Үнэхээр шүүгч хайхрамжгүй байсан гэж үзэж байгаа бол Ёс зүйн хороонд хандах эрх иргэдэд бий. Шүүгч оролцогчдод хүндэтгэлтэй хандаж, төвийг сахисан байр суурьтай байх ёстой. Хэрвээ шүүгч ёс зүйн алдаа гаргасан бол хариуцлага тооцох бүрэн боломжтой. 

-Цагдан хорих шийдвэрийг шүүгч гаргадаг болсон. Гэвч шүүгч зөвхөн прокурорын саналыг дагаж шийдвэрээ гаргаж байна гэх шүүмжлэл бас байна. 

-Цагдан хоригдсон иргэдийн тоо өнгөрсөн жилийн мөн үеийнхтэй харьцуулахад буурсан. Прокурор ямар санал оруулна, түүнийг шүүгч баталдаг гэх шүүмжлэл бий. Үүнийг ч тоон баримт харуулж байгаа. Прокурорын саналаас шүүгч татгалзсан тоон баримт бага байгаа нь ч үнэн. Эхний зургаан сарын байдлаар цагдан хорих зөвшөөрөл олгосон хүмүүсийн 1012 буюу 48.3 хувийг сэжигтнээр 51.6 хувийг яллагдагчаар татах зөвшөөрөл олгосон байна. Насанд хүрээгүй хүнийг цагдан хорьсон тоо 32 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлт гарсан. 

-Шүүгчийг АТГ шалгах эрхтэй болсон. Тиймээс АТГ-ын шалгасан сэжигтэн бүрийг цагдан хорих шийдвэрийг шүүгч гаргаж байна гэх яриа бас бий. Үнэний ортой болов уу?

-Цагдан хорих асуудалд хуулийн дагуу хандая гэдэг зөвлөмжийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс гаргасан. АТГ, цагдаагийн байгууллагаас хэргийн талаар хэвлэлийн бага хурал хийж, гэм буруутай мэтээр ярьж шүүхэд дам нөлөөлөхийг оролддог. Дараа нь нөгөө хэргийг шүүх хүлээж авахгүй болохоор “Цагдан хорихгүй байна. Шалгах бололцоо олгохгүй байна” гэх зэргээр шүүхэд нөлөөлдөг. Энэ байдлаа болиоч гэдэг зөвлөмжийг хүргүүлсэн ч одоогоор тодорхой арга хэмжээ авсан нь мэдрэгдэхгүй байна. Харин бидний зүгээс шүүхэд  цагдан хорих асуудал эрхэлсэн нэг шүүгч ажиллуулахаа больё. Олон шүүгч тохиолдлоор шийдвэрлэдэг болъё гэдэг асуудал ярьж байгаа. Тэгэхээр АТГ-аас ирдэг дарамтууд багасах магадлалтай. АТГ шүүгчийг шалгах эрхтэй учраас зарим тохиолдолд шүүгчид хэрэг үүсгэх, тодорхой хэмжээгээр дарамтлах асуудал мэр сэр гарсан тохиолдол бий. Энэ байдал нь шүүгчид ч дарамттай байдаг бололтой. Өөрийг нь шалгадаг хүн хэрэг бариад ороод ирэхээр шүүгчид нөлөөлөхгүй гэх баталгаа байхгүй. Тиймээс цагдан хорионы асуудлыг нэг шүүгч биш тойргийн журмаар шийддэг болъё гэж байгаа юм. 

-Анхан шатны шүүх Д.Амарсайхан агсанд холбогдох хэргийг хэлэлцэж нас барсан хүнийг шүүсэн нь олон нийтэд их муухай харагдлаа. Нас барсан хүнийг шүүх шаардлага байсан гэж үү?

-Нас барсан тохиолдолд хэрэг хүлээх чадваргүй болж байгаа учраас прокурорын саналаар хэргийг нь тусгаарлаад хэрэгсэхгүй болгох бололцоо бий. Огт гарцгүй биш. Гэхдээ тухайн нөхцөлд шүүх чухам яаж үнэлснийг эндээс дүгнэж, тайлбарлах боломжгүй. 

-Шүүгч хараат бус, халдашгүй байх ёстой. Гэтэл зарим хэрэг дээр өмгөөлөгч Ёс зүйн хороонд хандаагүй атлаа илт шүүгчийг буруутгаж мэдээлэл хийх юм. Хамгийн сүүлд Г.Сарангэрэлийн өмгөөлөгч шүүгчийг Х.Тэмүүжин сайдын эсрэг ажиллах зорилгоор үйлчлүүлэгчийг нь цагдан хорьсон тухай асуудал ярьсан. Үүн дээр шүүгчийнхээ халдашгүй байдлыг хамгаалах боломж байгаа биз дээ?

-Гомдолтой байгаа хүмүүс Ёс зүйн хороонд хандах ёстой. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор ажилладаг. Үнэхээр тэр шүүгч хараат бус байдлаар ажиллаж байхад нь нөлөөлөх гэж оролдсон уу гэдэг асуудал дээр бид шүүгчид туслах үүрэгтэй. Тиймээс ч бид шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах тал дээр анхаарал тавьж байгаа. Ёс зүйн хороо шүүгчийг хараат бусаар ажилласан гэж үзвэл нэр төрийг нь сэргээх асуудал ч яригдана. 

-Тойргийн шүүх ажил­ладаг болсноос болж мөр­дөн байцаагч, яллагч сум дамжиж ажилладаг болсон гэж Ерөнхий прокурор шүүмжилж байсан. Иргэдэд ч хүндрэлтэй байх шиг. 

-Прокурор хэргээ бариад явахаас өөр аргагүй. Харин хэргийн оролцогчид орон нутгаасаа цахимаар холбогдоод өөр суманд болж байгаа шүүх хуралдаанд оролцох боломжийг нээж байгаа. 

-Тойргийн шүүхтэй болсноор шинээр шүүхийн цөөнгүй байр барихаар болсон. Шинээр шүүхийн байр барьсан уу?

-Хуулиараа Дээд шүүхтэй нийлээд 79 шүүх байгуулагдсан. Шүүх бүр тусдаа байртай байхаар хуульчилсан. Гэвч шинээр нэг ч шүүхийн барилга бариагүй байна. 

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Үндэсний баяр наадмын өмнөхөн гавьяат дасгалжуулагч цолоор энгэрээ мялаасан Монголын хөлбөмбөгийн холбооны хүүхдийн хөлбөмбөгийн дасгалжуулагч, зөвлөх багш Л.Сандагдоржтой ярилцлаа. Монголын хөлбөмбөгийн спортыг хөгжүүлэхийн төлөөх түүний хагас зуун жилийн хөдөлмөрийг ийн төр засаг үнэлсэн юм. 

-Та хаана төрсөн, аль нутаг усны хүн билээ?

-Би Улаанбаатарын унаган иргэн. 1937 онд төрсөн. Миний аав Лувсандорж гал командын жолооч байв. 1939 онд Халх голд холбооны шугам тавьж яваад бөмбөгдөлтөд өртөж амь насаа алдсан. Миний ээж Дулам хүнсний дөрөвдүгээр дэлгүүрт худалдагч хийдэг байлаа. Эцгийгээ өнгөрсний дараахан ээжтэйгээ Төв аймгийн Лүн сумын долдугаар багт очиж гурван жил хэртэй амьдарсан. 1943 оны намар сургуульд орох болсон чинь миний талийгч эцгийг лам байсан, дээр нь эсэргүүний хамаатан гээд сургуульд бүртгээгүй юм даг. Эсэргүүний хамаатан гэдэг нь авга ах Найданжав маань уурын тэрэгний хэлтсийн анхны даргаар ажиллаж байгаад 1938 оны арванхоёрдугаар сард эсэргүү хэмээн буруутгагдаж буудуулсантай л холбож байгаа хэрэг. 1944 оны намраас оёдлын гуравдугаар артелийн харьяа цэрэг хувцасны тасаг нээгдэхэд Бавуудорж гэдэг хүн дарга нь болсон. Тэднийх манай хөрш байсан юм. Бавуудорж гуайн эхнэр нь гэртээ цэрэг хувцас хийдэг уйгагүй хөдөлмөрч хүн байв. Тэр хүний дэргэд хувцасны бүч, зарим шулуун оёдол хийж сурсан. Энэ мэт ажлыг хар бор гэж гололгүй хийж өссөн дөө. 

 -Хөлбөмбөгт хэдийнээс шимтэн хорхойсох болов?

-Анх 1944 онд Нисэхийн засварын газар ажилладаг хоёр орос хүн хөлбөмбөг тоглож байхыг нь харсан. Хоёр шонгийн завсраар бөмбөг оруулдаг болохоор нь хөлбөмбөгийг тухайн үедээ “хаалга гаргах” гэж нэрлэдэг байсан. Тэр хавийн хүүхдүүд ч тэр хоёрыг дуурайж атгын чинээ жижигхэн резинэн бөмбөгөөр хаалга гаргаж тоглоно. Харин 1945 оны намар Халх голын дайн дуусч, цэрэг эрс халагдаж ирээд Нисэхийн хөлбөмбөгийн шигшээ багийг дахин байгуулсан. Ухаандаа дайнаас өмнө хөлбөмбөг тоглодог байсан юм билээ. Тухайн үед хөлбөмбөг мундаг тоглодог Дамдинжав гэдэг хүн байлаа. Хөлбөмбөгийн хаалганы торыг нь үүрээд хаана л тоглоно тэр газар нь дагаад явна. Тоглолт бүрийг нь шимтэн үзсээр нэг мэдэхэд хөлбөмбөгчин болсон. 

Хөлбөмбөг тоглож эхлэхээс өмнө хоккей тоглодог байлаа. 1952 онд хоккейн Улаанбаатар хотын аварга болдог жилд сургуулийн аваргын тэмцээний үеэр Соёл нийгэмлэгийн дарга Намдагсүрэн бидний тоглохыг харчихаад заримынх нь нэр сургуулийг бичиж аваад явсан. Тухайн үедээ эсэргүү энэ тэр гээд шалгаж барих гэж байгаа юм байх даа гэсэн шүү юм бодогдоод эмээж л байлаа. Хэд хоногийн дараа сургуулийн захирал Отгон, Сэдэд бид гурвыг дуудаад “Соёл нийгэмлэг дээр очиж Намдагсүрэн даргатай уулз” гэсэн. Яваад очтол өнөөх бидний нэрийг бичээд явдаг хүн маань “Та нар Соёл нийгэмлэгийн хөлбөмбөгийн хоёрдугаар шигшээ багт тогло. Бэлтгэл хийж байгаад наадмын тэмцээнд орно шүү” гээд бөмбөг өгсөн. Бид ч хоёр багт хуваагдаад л тоглодог байлаа. Тэрхэн үедээ амихандаа бэлтгэл хийгээд л байгаа хэрэг шүү дээ. Одоо бодоход буруу зөвгүй хаалга руугаа өшиглөж, хөлсөө гартал тоглодог байж. Одоогийнх шиг системтэй, дэс дараалалтай, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бэлтгэл хийдэггүй байсан. Тухайн үед тийм орчин нь ч бүрдээгүй байсан цаг. Тэмцээндээ “Хилчин” нийгэмлэгийн багийг хожчихоод “Ард” хоршооны багт хожигдоод хасагдаж байлаа. Харин дараа жил нь хоёрдугаар байрт шалгарсан. 1954 оны есдүгээр спартакатад ороод мөнгөн медаль хүртэж, 1955 онд улсын хөлбөмбөгийн анхдугаар тэмцээний аварга болсон. 1956 онд Ардын хувьсгалын 35 жилийн ойгоор Алдар нийгэмлэгийн багт тоглож хоёрдугаар байрт орлоо. 

-Уг нь таныг конкурсдээд Их сургуулийн физикийн ангийн хуваарийг авсан хэрнээ сургууль биш хөлбөмбөгөө сонгосон гэх юм билээ?

  -Тэр үнээн. Багш дасгалжуулагч нар ч намайг их ятгасан. Тэгээд ч задгай талбай, зуслан, спорт заалны алинд ч хөлбөмбөгөө л тоглож байвал надад түүн шиг аз жаргал байгаагүй. Хамаатан садан найз нөхөд маань гудамжинд бөмбөг өшиглөхөө дээд боловсролтой сэхээтэн болохоос дээгүүрт тавилаа гээд дургүйлхэж л байсан. Гэсэн ч би хүсэл мөрөөдлөө дагаж Оюутан залуучуудын хөлбөмбөгийн дугуйланд шалгалт өгч тэнцээд орсон. Харин 1956 оны өвөл Лхагвасүрэн жанжны тушаалаар Биеийн тамирын хорооны дэргэд 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй хөлбөмбөгийн шигшээ баг байгуулахаар болсон. Тэрхүү шигшээд би хагас хамгаалагчаар тоглож, намраас нь цалин авч эхэлсэн. Ухаандаа мэргэжлийн хөлбөмбөгчин болж байгаа юм уу даа. Ингээд л 1956 1968 он хүртэл улсын болон армийн шигшээ багт тоглосон. 1959 оноос улсын шигшээг арми руу шилжүүлж армийн шигшээ баг болгосон юм. Энэ үед хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах хот, бүс, улсын чанартай тэмцээнд дандаа л түрүүлдэг байлаа. 

-Улс хотын чанартай тэмцээнд шигшээ баг нь илт давуу хожих нь тодорхой. Өөр орны шигшээ багтай нөхөрсөг тоглолт хийх эсвэл олон улсын тэмцээнд оролцож байж ур чадвараа ахиулна. Танай шигшээ баг олон улсын чанартай тэмцээн уралдаанд ямар амжилттай оролцдог байв?

-1959 оноос 1973 оны хооронд Зөвлөлтийн Өвөр байгалийн цэргийн тойргийн багтай харилцан зочилж нөхөрсөг тоглолт хийдэг байв. Тэдний талбай дээр хожигдлоо гэхэд өөрсдийнхөө талбайд буулгаж авдаг байлаа. 1993 онд Зүүн Азийн аварга шалгаруулах анхдугаар тэмцээнд орох хөлбөмбөгийн насанд хүрэгчдийн багийн дасгалжуулагчаар ажилласан. Тэмцээнд орох хүмүүс маань бэлтгэлдээ ирдэггүй. Ажил төрөлтэй хүмүүст амралт чөлөө олдоход бэрх. Бэлтгэлээ олигтой хийгээгүй юм чинь тэр тэмцээнд яаж ч амжилттай оролцох билээ дээ. Эхний тоглолтдоо Хятадын шигшээ багт зургаа нэгээр хожигдсон. Харин Макаогийн багийг дөрөв гурваар хожоод зургаан орноос тавдугаар байрт шалгарсан. Дараахан нь Тайландад болох Зүүн Азийн арвангуравдугаар тоглолтод оролцох багийг бэлтгэх үүрэг надад өгсөн. Тухайн үед нь би “Хонь хариулдаг мориор уралдаанд сойсон хүлэгтэй уралдахтай л адил юм болно доо” гэж хүртэл хэлж байсан. Байнгын бэлтгэлтэй багтай тэмцээн дөхөхөөр л ажил төрлөөсөө чөлөө аваад ганц сар хүрэхтэй үгүйтэй хугацаанд бэлтгэл хийгээд тоглоход хожил хэний талд байх нь мэдээж шүү дээ. Гэхдээ ингэж гадны багтай тоглох болсноор бидний ур чадвар сайжирсан шүү. 

-Хөлбөмбөгийн төрөлд тив дэлхий, олон улсад амжилт гаргаагүй учраас энэ спортоор монгол хүн угаас амжилт гаргаж дөнгөхгүй, бидэнд тохирохгүй спорт хэмээн санах хүмүүс цөөнгүй байдаг шиг санагддаг? Энэ тал дээр та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол хүн хөлбөмбөгийг гайхамшигтай уран чавдарлаг тоглох боломж бүрэн бий. Бүр 1973 онд ЗХУ-ын сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор энэ чиглэлээр судалгаа хүртэл хийсэн байдаг юм шүү. Нуруу урт, хөл майга, тогтвор сайтайгаас гадна тэсвэртэй, хүчтэй учраас монгол хүн хөлбөмбөг тоглохдоо гаргуун болж болно. Гагцхүү ойрын зайн хурд, техникээ сайжруулах хэрэгтэй хэмээн судалгааны дүн гарсан байдаг. 1958 онд ардчилсан Солонгосын шигшээ баг манай багтай тоглоход эхний тоглолтод нэг нэгээр тэнцээд, дараагийн тоглолтдоо нэг тэгээр хожигдсон. Тэгсэн өнөөх шигшээ баг чинь 1966 оны дэлхийн аварга шалгаруулах хөлбөмбөгийн тэмцээнд эхний наймд шалгарч байсан. Хятадын шигшээ багтай өгөө аваатай тоглодог байлаа. Бэлтгэл сургуулилтийг сайн хийвэл хөлбөмбөгөөр амжилт гаргах бүрэн бололцоотой. Бид хэсэгхэн хугацаанд тогтмол бэлтгэл хийгээд л дээрх амжилтанд хүрсэн. 

-Монголын хөлбөм­бөгийн спортын түүхэнд хүүхдийн дасгалжуулагчаар удаан хугацаанд ажилласан тань шиг туршлагатай дасгалжуулагч байхгүй. Таны хувьд хөлбөмбөг тэр дундаа хүүхдийн хөлбөмбөгийн спортыг эх орондоо хөгжүүлэхэд чөдөр тушаа болж байгаа ямар асуудлууд байна гэж боддог вэ? 

-1962 оноос өнөөг хүртэл хагас зуун жил дасгалжуулагчаар ажилласны хувьд сэтгэл эмзэглэдэг зүйл байлгүй яах вэ. Одоо бол хөлбөмбөгийн талбай хүрэлцээтэй, орчин нөхцөл нь сайжирч байгаа ч дасгалжуулагч багш нарын ур чадвар л дутмаг юм уу даа гэж харагдах болсон. Тэдэн дунд улс хотын хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоод, хөлсөө дуслуулж явсан тамирчин тун цөөн. Ихэнх нь хэдхэн долоо хоногийн давтан сургалтаар багшлах үнэмлэхээ авсан байх жишээтэй. Багш дасгалжуулагч нар л ур чадвараа сайжруулбал хөлбөмбөгийн төрөл хөгжихөд маш том түлхэц болно.  

-Та нас сүүдэр 80 дөхөж яваа ч таны хөл хөнгөн, хараа хурц, сонсгол сайн юм. Ийм эрүүл чийрэг байгаагийн нууц нь хөлбөмбөгийн спортоор хичээллэсний ач тус байх тийм үү?

-Уг нь бол би аль 1987 онд тэтгэвэртээ гарсан юм шүү дээ. Ганц хоёр жил “Алдар” нийгэмлэгт цагийн дасгалжуулагч хийж байгаад 1989 оноос Биеийн тамирын хорооны дэргэдэх Спорт сургалтын төвд хүүхдийн хөлбөмбөгийн дугуйлан ажиллуулах болсон. Бүртгүүлэхээр хүүхдүүд ирэх болов уу гэж санаа зовж байтал 200 гаруй хүүхэд цугласан юм. Тэндээсээ шигшиж байгаад гурван насны ангиллаар 45 хүүхэд бүртгэж аваад тав зургаан жил хичээллүүлсэн дээ. 1995 онд “МонСол” хэмээх клубээ ажиллуулж байгаад 1998 оноос Монголын хөлбөмбөгийн холбооны хүүхдийн хөлбөмбөгийн дасгалжуулагчаар албан ёсоор ажиллах болсон. Энэ мэтчилэн хөл дээрээ явж, нүдээрээ харж байгаа цагт энэ спортоо хөгжүүлэхийн төлөө чадах бүхнээ хийсээр ирсэн, хийх ч болно. Үүний төлөөс нь эрүүл чийрэг бие бялдар юм даа. 

-Хөлбөмбөгийн ДАШТ-д аль улсын шигшээ багийг дэмжиж байв?

-Нидерландын багийг түрүүлчихээсэй гэж бодож байсан. Хөлбөмбөгийн ДАШТ-ээс гурван ч удаа мөнгөн медаль хүртсэн баг түрүүлэх бүрэн боломжтой. Харамсалтай нь төсөөлж байсан хэмжээнд хүртэл тоглож чадаагүй. Бразилийн шигшээ баг аваргын төлөө маш хариуцлагагүй тоглосон. 1958 оны дэлхийн аваргаар Бразилийн шигшээ баг дөрвөн довтлогч, дөрвөн хамгаалагч, хоёр хагас хамгаалагч гэсэн шинэ системээр амжилттай тоглосон. Урдаа дөрөв нь довтолно гэдэг сиймхий л гарвал эсрэг багийн хаалганд бөмбөг оруулдаг “босоо” байлаа. Шигшээ багийн бүрэлдэхүүн нь ч сайн байсан. Гаренчи, Пеле, Бава, Лагала, Диди нар багийн бүрэлдэхүүнд байсан. Энэ жилийнх шиг ганцхан хүн дээр довтолгоогоо төвлөрүүлж тоглодоггүй байсан. Тэр нь (Нэймар) бэртчихээр тэгээд л тоглолт нь унах жишээтэй. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Ерөнхийлөгчийн Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнөөдрөөс эхлэн Япон Улсад ажлын айлчлал хийж байна. Тус айлчлалын зорилго, ач холбогдлын талаар тайлбарлахгүй юу?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2010 онд Японд төрийн айлчлал хийсэн. 2013 онд Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ Монгол Улсад, мөн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг  Японд айлчилсан. Мөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Японы Ерөнхий сай Ш.Абэтай 2012 оноос хойш хэд хэдэн удаа уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар ярилцсан. Хамгийн сүүлд энэ оны дөрөвдүгээр сард  Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Япон Улсад эмчлүүлэхдээ ч Шинзо Абэтэй уулзсан. Энэ мэтээр хоёр орны удирдлагуудын хооронд ажил хэргийн ойр дотно харилцаа тогтмолжсон гэж хэлж болно.  

Өнгөрсөн жил Ерөнхий сайд Ш.Абэ Монгол Улсад айлчлахдаа  Монгол, Японы харилцааг идэвхжүүлэх “Эрч” санаачилгыг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хамт дэвшүүлэн зарласан. Энэ санаачилгын дагуу өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд олон ажил хийгдсэн. Ер нь манай улсын эдийн засаг сайнгүй байна. Дэлхий дээр санхүүгийн боломжтой цөөн орны нэг нь Япон улс. Ялангуяа Ерөнхий сайд Ш.Абэгийн явуулж буй Авонимэкс гэж нэрлээд буй эдийн засгийн бодлогын гол утга санаа нь эдийн засгаа гадагш нь тэлэх бодлого юм. Манай талаас Японы хөрөнгө оруулалтыг Монгол руу татах сонирхол японы эдийн засгаа гадагш тэлэх бодлоготой ийнхүү зохицон нийлж байгаа юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн энэ удаагийн айлчлал товч ажлын айлчлал байна.  Гол нь Монгол-Японы эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэх зорилт тавьсан.  Ерөнхийлөгчийг дагалдан манай 120 гаруй компанийнхан явж байгаа. Засгийн газраас  Ч.Сайханбилэг сайд ахалсан ажлын хэсэг гарч, айлчлалын бэлтгэлийг базаасан. Ажил олгогч эздийн холбоо, Банкны холбоо, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим болоод бизнесийн бусад холбоодоос зохион байгуулан манай компаниуд Японоос яг юуг сонирхож байгаа вэ гэдгийг Японы талд урьдчилан мэдээлсэн. Японы талаас “Кeidanren”, “Jetro” гэдэг Японы томоохон бизнес байгууллага хариуцан бизнесийн уулзалтыг зохион байгуулж байна.  

-Эдийн засгийн хувьд яг ямар асуудлуудыг шийдэхээр айлчилж байгаа гэсэн үг вэ?

– “Кeidanren” байгууллагын гишүүн 200 гаруй томоохон компанийн төлөөлөл оролцсон арга хэмжээ маргааш буюу долдугаар сарын 22-ны үдээс өмнө эхэлнэ. Тус арга хэмжээг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нээж үг хэлэх юм. Мөн Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.Сайханбилэг, Монголбанкны ерөнхийлөгч Х.Золжаргал Монгол Улсын Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын орчин, эдийн засгийн чиглэлээр авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүдийн талаар танилцуулж, Засгийн газар, хувийн хэвшлийн шугамаар хэрэгжүүлэх томоохон төслүүдийн танилцуулга хийнэ.   Хэд хэдэн яамдын дэд сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга нар оролцсон нэлээд өргөн бүрэлдэхүүн явж байгаа.  Тухайн өдрийнхөө үдээс хойш японы гадаад худалдааны чиглэлийн “Jetro” байгууллагын гишүүн 300 гаруй жижиг, дунд хэмжээний компанийнхан манайхаас очсон 120 аж ахуйн нэгжийн төлөөлөлтэй хамтын ажиллагааны холбоо хэлхээ тогтоох уулзалт болно. 

-Хувийн хэвшил хоорондын хамтын ажиллагааг тогтоох нь. Тэгвэл хоёр орны төрийн хэмжээнд ямар асуудал яригдах бол? 

-Японы Засгийн газраас өнөөдрийг хүртэл манай улсад хөнгөлөлттэй зээл, тусламж үзүүлж байсан. Харин одоо Японы талаас олгодог арилжааны томоохон зээл, бондын хөтөлбөрт хамрагдах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын зээл, баталгааны нөхцөлийг сайжруулах шаардлага гарч байгаа. Төрийн шугамаар явагдах ярианы гол агуулга энэ байх болно. Энд шүүмжлэлтэй хандах нэг зүйл байдаг нь хоёр жилийн өмнө Японы Засгийн газар манай Засгийн газарт найман тэрбум иен буюу 100 сая ам.долларын арилжааны зээлийг олгохоор болж, холбогдох хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Гэтэл үүнийг манай тал одоо хүртэл ашиглаж эхлээгүй байна. Яагаад гэвэл манай дотоод процедур өнөөдрийг хүртэл дуусаагүй юм. Сангийн яам, Эдийн засгийн яам, УИХ-аар яригдсаар хоёр жилийг үдсэн. Манай компаниуд Японоос тоног төхөөрөмжөө авъя гээд тохирчихсон байхад Монголын төрийн зүгээс боломжийг хангаж өгөөгүй байна. Төр ингэж л удаан ажиллаж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн дэвшүүлээд байгаа ухаалаг төрийн нэг зорилт төрийн энэ хүнд суртал, удаан ажиллагааг өөрчлөх явдал шүү дээ. Засгийн газраас энэ асуудлыг яаралтай шийднэ хэмээн хувийн хэвшлийнхэн хүлээж байгаа нь тодорхой.  

Монгол Улс анх удаа чөлөөт худалдааны хэлэлцээр буюу Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг Япон улстай байгуулж байгаа. Энэ талаарх хэлэлцээг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн 2010 онд хийсэн айлчлалын дараа эхлүүлсэн. Хэлэлцээ сүүлийн шатандаа яваа. Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн ажлын айлчлалын хэлэлцээг амжилттай дуусгахад нэмэр хандив болно гэж бодож байна. Тэгвэл манай улс анх удаа чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулна гэсэн үг. Товчхондоо дүгнэхэд Ерөнхийлөгчийн энэ ажлын айлчлал Монгол-Японы эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болно. 

-Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлал яригдаж байгаа. Энэ айлчлал хэдийгээр товлогдож байгаа вэ?

-Гадаад харилцааны хувьд ихээхэн ач, холбогдолтой бас ачаалалтай зун болох нь. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнгөрсөн тавдугаар сард Шанхай хотноо болсон Азийн аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны дээд хэмжээний уулзалт дээр хоёр хөршийнхөө төрийн тэргүүнтэй уулзаж ярилцсан. Хоёуланг нь Монголд урьж, Улаанбаатар хотноо Монгол-Орос-Хятадын гурван талт уулзалт хийх санал дэвшүүлсэн. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путиний хувьд наймдугаар сарын сүүлч, есдүгээр сарын эхээр тэмдэглэх Халх голын дайны ялалтын баярт оролцохоор болж, бидний урилгыг талархан хүлээж авсан. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпиний айлчлалд бэлтгэж байгаа. Мөн л наймдугаар сарын хоёрдугаар хагаст айлчлалыг хэрэгжүүлэх асуудал яригдаж байна. Энэ айлчлалууд бол мэдээж улс төр, эдийн засгийн талаасаа ихээхэн ач холбогдолтой. Энэ утгаараа төрийн байгууллагууд амралтгүй ажиллаж айлчлалд бэлтгэж байна. 

-Хэд хоногийн хугацаанд ямар хэмжээний айлчлалыг өрнүүлэх юм бол?

-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин мэдээж Халх голын ялалтын баярын үйл ажиллагаанд оролцоно. Ер нь бүрэн хэмжээний төрийн айлчлал байх болов уу гэж харж байгаа. Транзит тээврийн асуудлаас эхлээд иргэд харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх зэрэг  чухал асуудлууд айлчлалын үеэр яригдах болно. ОХУ-тай тогтоосон стратегийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөрийг байгуулах шаардлага ч байгаа. Энэ мэтээр олон асуудлыг шийдэх болно. 

БНХАУ-тай стратегийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөрийг байгуулан хэрэгжүүлж байгаа. Түүнийгээ шинэ шатанд гаргах тухай асуудал ярих болно.  

-Оросоос Хятад руу тавигдах хийн хоолойн асуудал гэх мэтээр анхаарлын төвд байгаа олон зүйл айлчлалын үеэр шийдэгдэх байх?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монгол, ОХУ, БНХАУ гэсэн гурван талт уулзалтыг хийе, энэ үеэр дамжин өнгөрөх төмөр замын асуудал зэрэг гурван талд хамаатай асуудлуудыг ярилцан шийдье гэсэн санаачлагыг гаргасан. Энэ дагуу хоёр хөршийн тэргүүн Улаанбаатарт зэрэг айлчлах асуудал яригдаж байсан юм. Гэхдээ энэ удаа цаг хугацааны хувьд боломжгүй болж байх шиг байна. Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө улс төрийн хийгээд эдийн засгийн аливаа зөрчилдөөнгүйг хүн бүр мэднэ. Мөн ОХУ болон БНХАУ-ын эдийн засгийн харилцаа нь сүүлийн үед ихээхэн эрчимжиж байна. В.Путины Хятадад хийсэн айлчлалаар 400 тэрбум ам.долларын буюу өмнө нь дэлхийд байгаагүй томоохон арилжаа наймааны тухай яригдлаа. Тэгэхээр Оросоос Хятад руу явж байгаа тэр их бүтээгдэхүүн, нефть, газыг дамжуулах боломжтой хамгийн дөт замын нэг нь Монгол Улс. Юуны өмнө Монголоор дайрдаг төмөр замын шугам бий. Гэхдээ энэ төмөр замын дамжуулах хүчин чадал хязгаарлагдмал.  Одоо байгаа нэг замыг хос төмөр замтай болгож, цахилгаанжуулах замаар дамжин өнгөрөх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудлыг хоёр хөрштэйгөө ярьж байж шийдэх учиртай. Мөн хоёр хөршийн нутгаар дамжин далайн боомтод Монголын бүтээгдэхүүнийг гаргах, Монгол руу ирэх импортын урсгалыг нэмэгдүүлэх асуудлыг хоёр хөрштэйгөө ярилцан шийдэх учиртай.  Тиймээс Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гурван талт уулзалтыг санаачилсан. Энэ мэтээр эдгээр айлчлалын үеэр эдийн засгийн асуудал, сэдвүүд давамгайлна. ОХУ-тай хамтарсан үйлдвэрүүдийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, ОХУ руу гаргах экспортлохыг нэмэгдүүлэх гээд оросын талтай ярих тодорхой сэдвүүд байна.   ОХУ-ын зүгээс ч гэсэн хайгуул хийх, уул уурхайн төсөлд хамтарч оролцох хүсэлтүүдийг ирүүлсэн байдаг. Харин эдийн засгийн хөгжлийн хувьд дэлхийд тэргүүлж байгаа БНХАУ-тай харилцан ашигтай наймаа хийх шаардлага тавигдаж байна. Нүүрсээ л гэхэд түүхийгээр нь гаргаад байх бус боловсруулж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болгоё. Боловсруулахдаа байгаль орчинд халгүй технологийг нэвтрүүлэх гээд ярилцах өргөн сэдвүүд байна, байх. Гэхдээ эдийн засгийн аюулгүй байдлын асуудлыг бид байнга анхаарч байх ёстой.  Нэг зах зээлээс хараат болох бодит аюул бий. Тиймээс ОХУ, БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр дайрч гуравдагч зах зээлд гарах гарцыг хайх ёстой. Энэ асуудлын хүрээнд транзит тээврийн яриа хэлэлцээ явагдаж байгаа. Айлчлалын хүрээнд энэ асуудлуудаар тодорхой шийдвэрийг гаргах байх. 

-Талын зам төсөл хэрэгжих, манай нутгийг дайрах нь тодорхой болсон уу?

-Зарим хүмүүс мөрөөдлөө болсон зүйл мэтээр ярьж байгаа нь арай эртэдсэн хэрэг болж байна. ОХУ, Хятадын талтай ярьж байгаа асуудал бий юу гэвэл бий. Орос хийн хоолойгоо хаагуур тавих вэ гэсэн бодлогоо боловсруулсан байдаг. Европ руу их хэмжээгээр бүтээгдэхүүнээ гаргаж байсан. Украйны асуудлаас үүдээд Европын зах зээл хязгаарлагдмал байдалд орохоор Азийн зах зээлээ анхаарах нь ойлгомжтой.  Гэхдээ Ази руу байгалийн хий, нефть нийлүүлэх асуудлаа олон жилийн өмнөөс сайн төлөвлөсөн байгаа. Хятад улс Оросын нефть, байгалийн хийн хамгийн том худалдан авагч байх нь мэдээж.  Гэхдээ оросууд асуудалд ухаалгаар хандаж олон жилийн өмнөөс төлөвлөн Номхон далайн боомт руу чиглэсэн хийн хойлойг тавьж эхэлсэн шүү дээ. Ингэснээр нэг зах зээлээс хараат  бус байх давуу талтай болж байна гэсэн үг.  Орос-Хятадын энэ хаврын байгалийн хийн том наймааны агуулга нь Владивосток руу татаж буй гол хоолойноос нэг хоолойг салаалуулж Хятад руу татна гэсэн үг. Ямар ч орон эдийн засгийн аюулгүй байдал, нэг зах зээлээс хараат бус байхыг тэргүүн эгнээнд шийдэж ажиллаж байгаагийн жишээ энэ байна. Мөн Байгаль нуурын баруун талд буй байгалийн хийн томоохон орд байгаа. Эндээс Хятад руу бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээр яригдаж байна.  Аюулгүй байдлаа тооцож үзээд гурав дахь улсаар дайруулахгүй байхаар нэлээд эртнээс ярилцсан байдаг. Тиймээс Алтайн нурууг давуулж Монгол Улс,  Казахстаны дундуур “Алтай” гэсэн хийн хоолойг барьж, байгуулах тухай ярьдаг.

Түүнийг барихад өндөр уул нуруу, байгаль орчны асуудлаас эхлээд олон бэрхшээл тулгарч байгаагаас эцэслэн шийдвэрлээгүй. Магадгүй түүгээр тавьж болохгүй бол Монголын Улсын нутгаар дайруулж болох хувилбар яригдаж магад.  Тэгэхээр өнөөдөр Орос, Хятадын талын байр сууриа илэрхийлээгүй, техникийн үнэлгээ гараагүй байхад ямар нэгэн зүйлийг хэлэхэд эртэднэ. Мэдээж Монголоор энэ хоолой дайрахаар бол нөхцөлийн талаар ярилцахад бэлэн гэдгээ бид эртнээс хэлсээр ирсэн. Тэгэхээр үйлдвэрлэгч хийгээд эцсийн хэрэглэгч үгээ хэлнэ гэсэн үг.  Украйнаар дайрч байсан хийн хоолой дээр аюулгүй байдал талаасаа олон асуудал гарч байсан. Аюулгүй байдал, үнэ тариф гээд. Саяхан Киргизийн Ерөнхий сайд манайд айлчилсан. Киргиз Улс Туркменээс Хятад руу чигэлсэн хийн хоолойг өөрийнхөө нутаг дэвсгэрээр дамжуулах асуудлыг шийдсэн тухай ярьж байна. Энэ нь цэвэр транзит шугам байхаар тохирсон байгаа юм. Үүнийг хэрэглэсэн тохиолдолд дундаас нь саасан, саагаагүй, их хэмжээгээр авсан, аваагүй гэдэг асуудал үүсдэг. Дээрээс нь бид өөрсдөө хүрэн нүүрсээ шингэрүүлээд хятадын талд хий нийлүүлэх асуудлыг ярьж байгаа. Хүрэн нүүрснээс хий гаргасан тохиолдолд бүтээгдэхүүнээ хэрхэн нийлүүлэх юм. Бүх эдийн засгаа, бүх төхөөрөмжөө газан технологиор оруулах уу гэх мэт асуудал бий. Байгалийн хий  хэрэгтэй байгаа нь үнэн. Улаанбаатарыг утаанаас салгахад хамгийн их дөхөм болох зүйл чинь хий юм. Монгол оронд хүрэн нүүрс хамгийн их бий. Тэгэхээр өөрийн нутгаар дайрах хоолойноос хийгээ аваад бас л хараат болоод суух уу. Өөрсдийнхөө нөөц бололцоонд тулгуурлаад үнэтэй ч гэсэн үйлдвэрлэгч болох уу гэсэн сонголт бий. Энэ бол удаан хугацаанд бодож хэлэлцээд гаргах төрийн бодлого юм. 

-Бид гадаад айлчлал бүрийн араас хөрөнгө оруулалт, зээл, тусламж хардаг. Харин дотоод орчны зээл авах боломж бололцоо тун тааруу байна?

-Мэдээж төрийн шугамаар гадаадаас  авдаг хөнгөлөлттэй зээлийн хэмжээ багасаж буй.Арилжааны зээл рүү орлоо гэсэн үг.  Зээлээс гадна Японы талтай тохиролцоод Самурай бондыг ашиглаж эхэлсэн. Энэ нь шинэ тутам ажил. Үүний ард өрийн босго ДНБ-ий 40 хувиас илүүгүй байна гэсэн хуультай. Энэ босгыг нэмж, хасах шаардлага байгаа. Миний хувьд эдийн засагч, банкир биш ч ажиглахад олон улсын тавцан дээр өрийн босго өндөр байх тохиолдол байдаг. Америк л гэхэд өрийн хэмжээгээ ДНБ-ий 250 хувьд хүргэсэн байдаг бол Герман 70-80 хувьтай байна. Ер нь манай улсад өнөөдөр хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна. Аж үйлдвэрийн эрчимтэй хөгжлийн шатанд гарсан. Хувийн хэвшлийн ч тэр төрийн хэмжээнд ч төр хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа нөхцөлд өрийн босгоор боомилох нь хэр оновчтой вэ гэдгийг дахин дахин харж улс төрийн намууд үндэсний хэмжээнд шийдвэр гаргах хэрэгтэй байх. 

-Манай улс ШХАБ-ын ажиглагч орноос гишүүн орон болж магадгүй гээд байгаа. Мэдээлэл үнэн үү. Гишүүн орон болсноор ямар дэвшилд хүрэх юм?

-Газрын зургийг харахад ч ШХАБ ОХУ, Хятад болоод Төв Азийг хамарсан байдгаас ороогүй ганц цэг нь манайх. ШХАБ-ын ажиглагчаар элсээд 10 жил болж байна.  Яагаад гишүүн орноор ороогүй вэ гэдэг асуудал гарч байна. ШХАБ-ын байгууллагын үйл ажиллагааг жигдрэхийг бид анхааралтай харж байна. Одоогоор эдийн засгийн талаа барих юм уу. цэрэг, улс төрийн холбоо чиглэл рүүгээ илүү ажиллах юм уу гэдэг нь тодроогүй. ШХАБ-ын хүрээнд банк байгуулна гэж яригддаг. Яг гарт баригдахуйц хийж хэрэгжүүлсэн томоохон төсөл юу байна вэ, мэдээж дэд бүтцийн, бүс нутгийн холбогдолтой ажил байвал бид хоцрох ёсгүй. Ер нь бол энэ байгууллагад элсье гэж өргөдөл өгсөн олон орон байгаа. Тэр орнуудын өргөдлийг хэрхэн шийдэх юм гэх мэтээр ажиглах зүйл олон байна.

-Эцэст нь асуухад Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Зүүн хойд Азийн асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” гэсэн санаачлага хэр хэрэгжиж байна вэ. Та саяхан хойд Солонгост ажиллаад ирсэн гэл үү?

-Зүүн хойд Азийн бүс нутаг гэдэг бол хамгийн эмзэг цэгүүдийн нэг болчихоод байна. Солонгосын, цөмийн зэвсгийн асуудал гээд. Энэ бүсийн бүх оронтой манай улс сайн харилцаатай байдаг. Өнгөрсөн жил Зүүн хойд Азийн асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ санаачилгыг зарласнаас хойш хэд хэдэн уулзалт хэлэлцээ Улаанбаатарт амжилттай явагдсан. Үүнийг хоёрдугаар шугам гэж нэрлэдэг. Албан ёсны хэлэлцээр нь мухардмал байдалд орчихоод байгаа шүү дээ. Америкийн болоод бусад талууд нь хойд Солонгостой зөвхөн цөмийн асуудлыг ярьж болно. Цөмийн асуудлыг ярихгүй бол ширээний ард суухгүй гээд гацчихсан. Гэтэл цөмийн асуудлаас гадна улс орнуудын хооронд ярилцах зүйл олон байдаг. Байгаль орчин, дэд бүтэц, эдийн засгийн асуудлаар санал солилцох шаардлага байна. Тиймээс үүнийг албан бус шугамаар ч болов явуулж байх шаардлагатай. Энэ хүрээнд Хойд Солонгос-Японы уулзалтыг Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Улаанбаатар хотноо амжилттай явуулсан. Мөн хойд Солонгос, Америкийн эрдэмтдийн уулзалтыг өн­гөрсөн зургаадугаар сард хийсэн. Бас бүсийн бүх орныг оролцуулж, Европ, Америкийн эрдэмтдийн уулзалт Улаанбаатар хотод амжилттай зохион байгуулагдсан. Ирэх наймдугаар сард л гэхэд Зүүн хойд Азийн том хотуудын дарга нарын уул­залтыг бас Улаанбаатар хотод хийнэ. Хойд Солонгосын дотоодод ч гэсэн том өөрчлөлтүүд гарч байна. Саяхан Гадаад харилцааны шинэ сайдтай болсон гэх мэтээр. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн тусгай элчийн хамт би хойд Солонгост ажиллаад ирлээ. Тодорхой хэмжээнд яриа хэлэлцээр явагдаж байгаа. 

Л.МӨНХТӨР

Баяр наадмын өмнөхөн Ардын жүжигчин цолоор шагнуулсан  Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын уран сайхны удирдаач А.Дашпэлжээ гуайтай ярилцлаа. 

-Баяр наадмын босгон дээр Ардын жүжигчин цол хүртэж, давхар баяр тохиосон сайхан наадам болсон байх. Нийт уншигчдынхаа өмнөөс танд баяр хүргэе?

-Наадам их сайхан өнгөтэй, сонин сайхан ихтэй боллоо. Ёстой л жинхэнэ нар хур тэгширсэн наадам боллоо.  Миний хувьд төрийнхөө  наадмын босгон дээр Ерөнхийлөгчөөсөө Монгол Улсын Ардын жүжигчин гэдэг цол хүртлээ. Тэр болгон хүнд тохиогоод байдаг зүйл биш байх. Үүнээс илүү  би яаж наадах билээ. Энэ цолны ард надад ажил үүрэг, хариуцлага, нэр төрөө хамгаалах гээд зөндөө юм гарах байх. 

Наадмын сонин хачин гэвэл их байна. Ерөнхийлөгч маань наадмын нээлтэн дээр их сайхан үг хэллээ. Монголчуудаа морио уная гэж том уриалга гаргалаа. Бид морь малаа эдлэхээ байснаас болоод том соёл алга болж хаягдаж байгаа нь үнэн. Би өөрөө хөдөө өссөн, адуу мал сайн мэднэ. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн гаргасан уриалгыг олон түмэнд хэлж яриад дэмжээд явна даа. Миний наадам дуусаагүй байна. Энэ жил маш олон сум, орон нутгийн 90 жилийн ой тохиож байна. Манай нутаг Дундговь аймгийн Өлзийт сумын 90 жилийн ой мөн тохиож байна. 90 жилийн ойн босгон дээр дахиад нэг ардын жүжигчин төрлөө гээд нутгийн ард түмэн бөөн хөл хөөр болж, бэлгэдэл болгон ярьж байгаа гэнэ. Хэзээ ирэх вэ. Заавал ирнэ шүү гээд захиад байна. Тиймээс би маргааш нутагтаа наадамлаж,  нутгийнхандаа ая дуугаа өргөнө. Энэ дашрамд нутгийнхандаа  маш том баярын мэнд хүргэж амжилт хүсмээр байна даа. 

-Наадмын урт амралтын өдрүүдэд  телевиз болгоноор таны тоглосон кинонууд  гарлаа. “Мандухай сэцэн хатан” киноны Өнөболд ван, Маршал Х.Чойлбалсангийн дүрүүдийг үзэгчид андахгүй.  Та ойролцоогоор хичнээн кинонд тоглосон юм бэ? 

-Дэлгэцийн урлагт 20 гаруй том, жижиг дүрээр орсон  байна. Тайзны урлаг, дэлгэцийн урлаг хоёр өөр юм байна. Дэлгэцийн урлаг тухайн бүтээлийг түмэн олонд хүргэхдээ хамаагүй өргөн дэлгэрээс гадна хувь уран  бүтээлчдийг тухайн цаг үетэй нь, залуу зандан насыг нь мөнхөлдөг ийм өгөөжтэй урлаг юм байна. Ардын жүжигчин цолыг авсан энэ баяр дээр залуу цагийнхаа  20-30 жилийн өмнө тоглосон кино дэлгэцийн бүтээлийг телевизээр гарч байгааг үзэхэд надад сайхан  байлаа. Он жил өнгөрөх тусам бүтээсэн бүх дүрүүд маань өөрийн хүүхэд мэт болдгийг мэдэрч байна л даа.  Үзэгч бол хатуу шүүгч байдаг. Үзэгчид тэр дүр нь  сайн болсон, энэ нь муу болсон гэсэн үнэлэлт дүгнэлтийг өгөх байх. Надад бүх л дүр маань сайхан. 

Кино дэлгэцэнд бүтээсэн хамгийн анхны дүр маршал Х.Чойбалсан. Түүнээс хойш зургаан ч түүхэн кинонд тоглосон байна. Хамгийн сүүлийнх нь хилийн цэргийн ойд зориулсан  кинонд дүр бүтээлээ. Харин дуурийн тайзнаа бүтээсэн түүхэн дүрүүд гэвэл, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Сүхбаатар жанжны дүрийг бүтээсэн. Хамгийн сүүлд “Чингэс хаан” дуурьд Чингэсийн дүрийг бүтээлээ. 

-Дуурийн театраар сүүлийн үеийн сонин сайхан юу байна вэ. Ер нь энэ байгууллагад шинэчлэл хэр хийгдэж байна?   

-Миний бүх л амьдрал Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театртай салшгүй холбоотой юм. 1982 онд Болгарын Софи хотын Консерваторийг дуурийн дуучин гэдэг мэргэжлээр төгсөж ирээд театрт гоцлол дуучин болж байсан юм. Түүнээс хойш одоог хүртэл энэ байгууллагад  ажилласаар байна. Миний жаргал зовлон бүх юм энэ театртай салшгүй холбогддог. Өнөөдөр ч надад энэ том цолыг өгсний үр шим нь театр маань надад өгөөжөө өгч байна гэж би харж байна. Театрын хувьд ажил үнэхээр урагштай байж, чөлөө завгүй ачаалалтай ажиллаж байна. Хагас бүтэнсайн болгоныг  алгасахгүй балет, дуурь тоглож байгаа. Ер нь сүүлийн жил гаруй хугацаанд их зүйл хийлээ.  Өнгөрсөн  оны хавар манай театр 50 жилийн ойгоо хийсэн. Өргөн хүрээтэй сайхан боллоо гэж олон түмэн дүгнэсэн. Уран бүтээлчдийн ажиллах эрч хүч маш их байна.  Нэг үеэ бодвол сүүлийн үед манай театрын уран бүтээлчид залуужсан. Бүхэл бүтэн нэг үе солигдож байна гэж хэлж болно.  22-27 насны шижигнэсэн залуучууд уран бүтээл дээрээ ажиллаад их ачаалал авч байгаа. Нэг  үе бас ч гэж дуучид ховор байж. Мэргэжлийн дуучдыг дандаа гадаадад төгсгөөд авчирдаг байлаа. Одоо бид өөрсдөө дуучдаа бэлтгэдэг болчихоод байна. Бидний үед чинь залуучуудыг болоогүй дээ, 40 хүрч байж л сайхан дуугардаг юм гэдэг байсан. Одоо ид сайхан 20-н хэдэн насандаа дуулаад тодроод гараад ирж байна. Уран сайхны удирдаач байна гэдэг бол дуучидтайгаа ажиллана уу гэхээс өөрөө дуулна гэж дайраад байж болохгүй. Бас нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, аливаа улсын том театрт гадаад арга хэмжээ маш чухал байдаг. Гадаад улс оронтой харьцаж, тэдэнтэй өөрсдийнхөө бүтээлийг жишиж байж бид хаана яваагаа мэдэж, тодорхойлдог. Өнгөрсөн өвөл Монголын алтай хоолойтнууд Орост очоод бие даасан концертоо хийж  бөөн сенсаци тариад ирлээ. Сая дөрөвдүгээр сард Солонгост Монголын дуучид мэргэжил дээшлүүлээд тэдний уран бүтээлд оролцоод ирлээ. Хариуд нь тавдугаар сард нь Солонгосын дуучид ирж хоёр удаагийн том тоглолт хийлээ.  Якутын филармонийн том оркестр ирээд манайд тоглолт хийлээ. Америкийн  балетын одууд ирээд тоглолоо. Өөрөөр хэлбэл, манай өөрийн гадагшаа тэлэх бодлого эрчимтэй явж байна. Нэг хүн яваад дуулах биш, нэг хэсэг уран бүтээлчид явж гадаадын нэртэй тоглолтуудад оролцож, өөрсдөө тоглолтоо хийнэ гэдэг бол том амжилт.  

-Ойрын хугацаанд төлөвлөсөн гадаад тоглолтууд бий юу?

-Одоо манай дуучид Оросын их театрт тэдний оркестртой хамтран арваннэгдүгээр сард тоглохоор болсон. Манайхан тэнд бие даасан концертыг анх удаа хийж байна гэсэн үг. Энэ бол маш том алхам. Мөн есдүгээр сард олон улсын хэмжээний фестиваль болно. Тэнд дэлхийн том том продюссер, удирдаач, дуучид бүгд цугларна. Манайхаас дөрвөн дуучин явна. Австри улстай манайх  маш өргөн хүрээнд хамтран ажиллаж байна. Өнгөрсөн жил манайд Австрийн  нэртэй удирдаач, найруулагчид, бүжиг дэглээчид ирсэн. Сая энэ хавар гадаа талбай дээр венийн вальсын өдөрлөг зохион байгууллаа. Хариуд нь манай хотын дарга Австрийн Вена хотод  айлчиллаа. Айлчлалын багт манай хүмүүс цуг явсан. Очоод Вена хотод байдаг гурван том театрт очиж гурван дуучнаа мэргэжил дээшлүүлэх, дээр нь нэг хөгжимчинг сургалтад хамруулахаар  боллоо. Австриас гадна Орос, Солонгос улстай онцгой хамтын ажиллагаатай ажиллаж байна. Нэг үгээр хэлбэл, бид гадныхныг урьдаг байсан бол одоо өөрсдөө гадагшаа алхаж байна. Шинэчлэл гэдэг чинь болохгүй байгаа юмандаа эрс арга хэмжээ аваад, болох талаас нь ямар хөшүүрэг  байна, ямар  арга зам байна гэдгийг гаргаж ирэх ёстой болохоос  хэн нэгнийг халж, хэн нэгнийг ажилд авснаараа  болдог юм биш. Тавьсан зорилго, бодлогодоо хүрэхийн тулд ажлынхаа хариуцлага, чанарыг сайжруулахыг хэлдэг юм.  

-Одоо дуурийн театрт ямар тоглолтууд байгаа вэ. Үзэгчдийн хандлага сэтгэл хангалуун байдал хэр байна вэ?

-Үзэгчдийн хандлага маш сайн байгаа.  Дээр үед Ю.Цэдэнбал даргын үед албан даалгавар гаргаж хүчээр үзүүлдэг байсан. Энэ бол үнэн. Одоо цагт сонгодог бүтээлийг үзэхээр маш их хүн ирж байна. Тэр дундаа үзэгчид маань их залуужжээ. Сонгодог бүтээлээс хүн яагаад уйддаггүй вэ гэхээр,  хүний оюун ухааныг тэлэх, өөрийгөө үнэлж цэгнэх, соёлыг авч үлдэхэд асар их ач холбогдолтой юм шүү дээ. Баярын өдрүүдэд буюу энэ сарын 12, 13-нд “Хунт нуур”, “Учиртай гурван толгой”-г тоглосон. Одоо долдугаар сарын 20-нд “Чойжил дагина” , 26-нд  балет,  27-нд “Чингэс” дуурь гээд долдугаар сарын тоглолт дуусах гэж байна. Энэ бүхэн дээр нөгөө л өдөр тутмынхаа хийдэг ажлыг хийж байна. Есдүгээр сарын 1-нээс улирлынхаа нээлтийг хийнэ. Улирлын нээлтээ “Учиртай гурван толгой” дууриар хийнэ. Мөн төлөвлөсөн том ажил гэвэл “Хөхөө намжил” дуурийг тавина. Энэ дуурь монголчуудын  урлагийн үнэр амт, өнгө шингэсэн уран бүтээл. Морин хуур үүсч хөгжсөн домгийг өгүүлнэ. Хувцас тайз, нот гээд бүх л хуучирсан зүйлүүдээ шинэчлээд тавихаар бэлдэж байна. Гэх мэтээр  яриад байвал манай ажил барагдахгүй дээ. 

-Таны эгч, дүү хоёр урлагийн хүмүүс. Харин хүүхдүүдээс тань урлагийн хүн бий юу?

-Би гэр бүлийнхнийхээ тухай ярихад, аливаа салбарт тодорхой амжилт гаргахад хүний ар тал үнэхээр чухал байдаг юм байна. Сайн хань, сайн үр хүүхэдтэй хүн амжилт гаргадаг гэж боддог юм. Эхнэрийгээ би ингэж л магтах байна. Би гурван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд маань миний мэргэжлийг өвлөөгүй. Тэдний өөрсдийнх нь сонголт учраас би шахахгүй. Удам угсааны хувьд  дуучид, урлагийн хүмүүс бий. Миний эгч А.Дүнжмаа Дундговийн театрын дуучин. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин хүн бий. Миний дүү А.Нэргүй Монгол Улсын ардын жүжигчин гэдгийг хүмүүс мэднэ. Дүү бид хоёрыг Ардын жүжигчин аваагүй байхад Дундговийн өлгий нэгтэй Өлзийтийн гурван гавьяат  гэж  дууддаг байсан. Тэр нэрээрээ тоглолт хийж байлаа. Тэрнээс хойш хоёр нь Ардын жүжигчин  боллоо. Манайханд бид гурваас гадна урлагаар явсан хүн байсан. Амьдралын эрхээр өөр ажил хийгээд орхисон болохоос. Манайхан дотроо ярьдаг юм. Бид яагаад ийм амжилт гаргаад  байна вэ гээд. Энэ бол ерөөсөө аав, ээжийн сургааль, хүмүүжлийн үр шим юм шүү дээ гэж бид дүгнэн ярилцдаг. Аав, ээж маань биднийг ямар ч ажилд үнэнч сэтгэлээр, уйгагүй ханддаг, хөдөлмөрч болгож хүмүүжүүлсний үр шим юм болов уу. Сайхан хоолойтой сайхан дуулдаг хүмүүс Монголд олон бий. Тэр дундаас гарч ирнэ гэдэг бол үүнтэй л холбоотой байх. 

Х.Цэнд-Аюуш

– Ирэх есдүгээр сард жилдээ 150 мянган хос гутал үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий гутлын үйлдвэр ашиглалтад орно –

Монголын арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхантай ярилцлаа. 

-Эдийн засаг сайнгүй байгаа өнөө үед Засгийн газраас 140 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийг арьс ширний үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд олгохоор болсныг нүдээ олсон хөрөнгө оруулалт боллоо хэмээн эрх баригчид ам сайтай байна л даа. 

-“Чингэс” бондоос 30 тэрбум төгрөгийг арьс шир боловсруулах тоног төхөөрөмж, технологио сайжруулахад зориулж аж ахуйн нэгжид зээлүүлэхээр болсон. Бусад эх үүсвэрээс гаргах 110.4 тэрбум төгрөгийн зээлийн хөрөнгөөр арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүд эргэлтийн мөнгөө босгоно. Өнөөдөр жилдээ Монголоос 150-160 тэрбум төгрөгийн түүхий эд бэлтгэгддэгээс 30 гаруй тэрбум төгрөгтэй тэнцэх түүхий эдийг үндэсний үйлдвэрлэгчид худалдаж авдаг. Харин үлдсэн 120 гаруй тэрбум төгрөгийн түүхий эдийг хагас боловсруулаад экспортолдог. Өөрөөр хэлбэл таван кг түүхий эд тутмын нэгийг нь л боловсруулдаг үндэсний үйлдвэрлэгчдийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, дотооддоо бүгдийг нь боловсруулахын тулд дээрх хөрөнгө оруулалт хийгдэж байна. Өнөөдөр хятад ченжүүд манайхаас арьс ширээ худалдаж аваад, дотоодын үйлдвэрүүдэд маш бага өртгөөр хагас боловсруулалт хийлгэдэг. Бүр өөрсдөө химийн бодис, технологичоо авчирч байгаад шүү. Арьс ширээ дэвтээж гандаад, идээлэхийг л хагас боловсруулна гээд байгаа юм шүү дээ. Харин ингэж хагас боловсруулсан арьсаа хатааж, элдэж зөөлрүүлэн, суурь будаг хийж, сунгаад эмульс зэрэг тусгай зориулалтын бодис түрхээд лакдаж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн түүхий эд болгож хувиргахыг гүн боловсруулалт хийх гээд байгаа юм.

Дотоодын үйлдвэрүүдэд жилдээ 22 сая ширхэг арьс хагас боловсруулах хүчин чадал суурилагдчихсан байдаг. Харин түүхий эдийн нийлүүлэлт 8-10 сая. Тэгэхээр бидэнд өнөөдөр түүхий эдийн нийлүүлэлтээсээ хоёроос гурав дахин их хагас боловсруулалт хийх хүчин чадал байна гэсэн үг. Үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлж, бүтээгдэхүүнийхээ нэр төрлийг олшрууллаа гэхэд хагас боловсруулалтын шатанд ямар ч асуудалгүй. Гагцхүү гүн боловсруулалтын түвшингээ сайжруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхийн тулд тоног төхөөрөмж гаднаас авч байна. 

-Арьс шир боловсруулах үйлдвэрүүдэд дээрх зээлийг арилжааны ямар банкаар олгох нь саяхныг хүртэл тодорхойгүй байсан. Энэ асуудал шийдэгдсэн үү?

-Өнгөрөгч хоёрдугаар сард Засгийн газрын тогтоол ёсоор Монголын арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбоо арьс ширний салбарыг сэргээн хөгжүүлэх төслийн хүрээнд олгогдох хөнгөлөлттэй зээл авах аж ахуйн нэгжүүдийг сонгон шалгаруулсан. Аж ахуйн нэгжүүдээс 90 гаруй төсөл ирснээс 86-г нь ҮХААЯ-ны төсөл шалгаруулах комисст хүлээлгэж өгсөн. Харин санхүүжилтийг нь олгох арилжааны банкаа сонгох гэж багагүй хугацаа алдсан. Төрийн банканд санал тавьсан ч судалж үзээд болохгүй юм байна гэх хариу өгсөн. Голомт банкаар олгуулах гэсэн боловч УИХ-ын байнгын хороо зөвшөөрөөгүй. Ийнхүү Эдийн засаг хөгжлийн яам, ҮХААЯ, УИХ-ын байнгын хороотой хэлэлцэн аж ахуйн нэгж бүрийн харилцдаг банкаар дамжуулан зээл олгохоор тогтсон. Ийнхүү шалгарсан төслүүдийг арилжааны банкууд дээр хянаж үзээд зээл олгохоор болбол ҮХААЯ дээр бодлогын гэрээ хийнэ. Гэрээ ёсоор Хөгжлийн банк тухайн арилжааны банк руу санхүүжилтийг нь шилжүүлэх юм. Ингэж хөрөнгө оруулалтыг чирэгдэлгүй шуурхай шийдэхээр болсон. 

-Төслийн хүрээнд дотоодын арьс ширэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн нэр төрөл, тоо хэмжээ нь нэмэгдэнэ гэж ойлгож болох уу?

-Хамгийн эхлээд дотоодынхоо гутлын хэрэглээг хангах нь салбарынхны нэн тэргүүний зорилт болоод байна. Жилдээ зургаан сая гутал Хятадаас импортолдог гэх тооцоо бий. Шууд л Итали, Испани, Туркийн өндөр үнэтэй гутлыг үйлдвэрлээд эхлэхгүй нь тодорхой. Эхний ээлжинд малчид, хүүхдийн болон залуучуудын гутлыг хийхээр төлөвлөж байна. Үнэ ханшийн хувьд ч дундаж давхрагынхан худалдаад авчихаар боломжийн байх нь мэдээж. Өнөөдөр бол цэрэг цагдаагийнхны гутлыг дотооддоо бүрэн хийж байгаа. Орос руу савхин хувцас гаргах боломжтой. Хамгийн гол нь ҮХААЯ-тай байгуулсан бодлогын гэрээний хүрээнд бид 2018 он гэхэд нийт түүхий эдийнхээ 80 хувьд гүн боловсруулалт хийдэг болох зорилт тавиад ажиллаж байна. Энэ зорилтын хүрээнд арьс ширний үйлдвэрүүд шууд эсгээд оёход бэлэн түүхий эдээр хангана гэсэн үг. 

Төслийн хөрөнгө оруулалт шийдэгдэх хүртэлх сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд бид мөнгөгүй гээд гараа хумхиад суусангүй. Голландын химийн бодис үйлдвэрлэгчидтэй удаа дараа уулзалдаж зөвлөлдсөнөөс гадна Арьс ширний эрдэм шинжилгээ туршилтын төвийнхөнтэй хамтарч салбарынхныхаа дунд давтан сургалт зохион байгуулсан. Дэлхийд арьс ширний үйлдвэрлэлээрээ тэргүүлэгч Хятад, Турк, Италид зохиогддог үзэсгэлэнгүүдийг алгасалгүй үзэж сонирхож, Монголдоо нэвтрүүлж болохуйц шинэлэг технологи, байгаль орчинд сөрөг нөлөөлөл багатай химийн бодис зэргийг судалсаар ирлээ. Ирэх есдүгээр сард жилдээ 150 мянган хос гутал хийх хүчин чадалтай гутлын үйлдвэр ашиглалтанд оруулах гэж байна. Энэ бол өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд зээлээ хүлээж гар хумхиж суугаагүйн нэг томоохон жишээ. 

-Байгалийн гаралтай буюу арьс, ширэн эдлэлийн эрэлт нэмэгдэх хандлагатай болсон өнөө үед бидэнд дэлхийн зах зээлд дээрх томоохон тоглогч болох боломж бий юу?

-Энэ боломж бидэнд бүрэн бий. Өнөөдөр дэлхий даяар байгалийн цэвэр түүхий эдээр хийсэн бараа материалыг хэрэглэхийг эрхэмлэдэг болж. Жишээ нь Япончууд номын арьсан хавтас манайхаас импортолдог бол ОХУ руу экспортлох савхин бээлий жилээс жилд нэмэгдэж байна. Түүнчлэн гаалийн мэдүүлэг дээр албан ёсоор тэмдэглэгддэггүй л болохоос Эрхүү, Чита, Тува зэрэг хил дагуух захын хотуудыг өвлийн гутлаар хангадаг. Өндөр татвартай учраас ганзагын наймаачид нууцаар хил давуулдаг. Энэ мэтчилэн цэвэр ширээр хийсэн, байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүнээр дэлхийд танигдах боломж бидэнд бүрэн бий.  

-Одоогоос найман жилийн өмнө арьс ширний 30-аад аж ахуй нэгжид шалгалт хийхэд хангалтгүй гэх үнэлгээ авсан байна. Энэ байдал өнөөдөр дээрдсэн болов уу?

 -Мэргэжлийн хяналт, Байгаль орчны яам, Хөдөө аж ахуйн яам, Цагдаагийн ерөнхий газар зэрэг байгууллагууд хамтраад тухайн үед олон талт шалгалт хийсэн байдаг. Энэ нь шалгалт гэхээсээ илүү маш сайн зөвлөгөө өгсөн байдаг учраас маш үр дүнтэй болсон. Өнөөдөр энэ байдал харьцангуй дээрдсэн гэдгийг ам бардам хэлнэ. 

-Засгийн газраас үндэсний боловсруулах үйлдвэрт арьс шир бэлтгэн нийлүүлсэн малчдад мөнгөн урамшуулал олгохоор болсон талаар дэлгэрэнгүй яриач?

-Монголын арьс ширний салбарыг сэргээн хөгжүүлэх төслийг манай холбооны зүгээс боловсруулсан. Бог малын нэг ширхэг арьсанд 3000, харин бодод 15 мянган төгрөгийн урамшуулал олгоно. Энэ бол хятад ченжүүд Монголоос түүхий арьс худалдаж аваад хагас боловсруулж хил давуулж зарахад олдог ашиг. Тэгэхээр үндэсний арьс ширний үйлдвэрлэгчид түүхий эд бэлтгэхдээ хятад ченжүүдтэй өрсөлдөхийн тулд тэр ашгийг нь малчдад өгье л гэж байгаа хэрэг. Ямааны арьс 20 мянган төгрөгийн ханштай бол хятад ченж, дотоодын үйлдвэрлэгчдийн аль аль нь тэр ханшаар нь л худалдаж авна. Харин үндэснийхээ үйлдвэрт ямааны арьсаа тушаавал 3000 төгрөг нэмээд 23 мянгаар худалдаж авна. 

Энэхүү урамшууллаар дамжуулж далд эдийн засгийг ил болгоно. Хятад ченжүүд жил бүр 110 гаруй тэрбум төгрөгийн түүхий эд худалдаж авдаг хэрнээ ямар ч татвар төлөлгүй хил гаргадаг. Монголын талаас түүхий эдээ худалдан авахад зуучлагч ченжүүд ч татвар төлдөггүй. Энэ бол далд эдийн засгийн хамгийн том жишээ. Малчин Доржийн тушаасан ямааны арьсных нь урамшууллыг олгохын тулд тухайн сум багт ажиллаж буй манай холбооны итгэмжит төлөөлөгч албан ёсны тооцооны хуудсандаа зайлшгүй тусгах ёстой. Энэхүү хуудсаа Монголын арьс ширний үйлдвэрлэгчдийн холбоонд авчирч тушаана. Манай холбоо тэрхүү тооцооны хуудсыг нь мал хамгаалах сан руу илгээнэ. Ингэж тооцооны хуудас бичигдэнэ гэдэг санхүүгийн анхан шатны бүртгэлд орсноор бүх тооцоо ил болно. Бүр арьс ширний үйлдвэрлэгчид нэг ширхэг арьс боловсруулахад орсон ус, химийн бодис, ажилчдын цалин зэрэг нь хүртэл тодорхой болно. Ингэснээр улсад 200 гаруй тэрбум төгрөгийн татвар төвлөрнө. Өмнө нь энэ хэмжээний татварыг авч чаддагүй байсан гэсэн үг. Энгийнээр бол урамшууллаар дамжуулж далд эдийн засгийг ил гаргаж, санхүүгийн орчноо эрүүлжүүлж байна гэсэн үг. Малчид маань давхар малаа хугацаанд нь тарилга, угаалгад хамруулдаг болох юм. Учир нь мал хамгаалах сангаар дамжиж урамшуулал олгогдох учраас тарилгад хамруулаагүй, угаалгад хугацаанд нь хамруулаагүй бол эхний удаад сануулна. Энэ байдал давтагдвал мэдээж урамшууллыг нь олгохгүй. Өмнө нь малчдын арьсыг сумын ченж, аймаг руу аваачиж бас нэгэн ченжид өгнө. Аймгийн ченж Эмээлт рүү зөөдөг нэгэндээ зарахад нөгөөх нь хотод ирээд агуулах руу ченжүүдэд өгөөд тэндээсээ хятадуудад өгдөг жишээтэй. Ингэж зургаагаас долоон ченжийн гар дамжиж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчийн гар дээр ирдэг бол одоо малчид арьс ширээ түүхий эд бэлтгэлийн төлөөлөгчөөр дамжуулан үндэсний үйлдвэрлэгчдэд шууд нийлүүлэх боломж бүрдэж байна. Дондог гуайн бярууны арьсыг 15 мянгаар худалдаж аваад үйлдвэрт 25 мянгаар өгөх гэсэн чинь эсгэчихсэн, урагдчихсан эсвэл муудчихсан байвал хямд үнээр үйлдвэрт өгнө. Харин дараа нь Дондог гуайд “Таны алаг бярууны арьс муудсан, урагдсан байсан учраас зах зээлийн ханшаар үйлдвэрт өгч чадаагүй. Дараагийн удаа тэгвэл 10 биш найман мянган төгрөгөөр худалдаж авна шүү” гэж хэлнэ. Ингэж зах зээлийн жам ёсоор чанараасаа хамаардаг үнийн тогтолцоо руу шилжиж байна. 

-Арьсыг хагас боловсруулаад зарах, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хоёрын ханшийн зөрүү мэдээж хэд дахин гэдгээр яригдах байх тийм үү?

-Таван мянган төгрөгийн ямааны арьсыг 25 мянган төгрөг болгож болно. 50 мянган төгрөгийн арьсыг 250 мянган төгрөг болтол нь өсгөж болно. Хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд өөрөө эцсийн бүтээгдэхүүн байдаг бөгөөд түүхий эд болдог. Энд нэг сонирхолтой дүр зураг харагддаг л даа. Малчин хамгийн муу малаасаа зардаг мөртлөө мал аж ахуйн гаралтай эцсийн бүтээгдэхүүнээ хамгийн сайнаасаа шилүүлж борлуулдаг. Малчин хамгийн муу арван хонио гаргаад, арьс ширийг нь зардаг бол түүгээр хийсэн 100 түрийвчнээс худалдан авагч өөрөө шилж байгаад авдаг. Энэ өнцгөөс нь харвал шинэлэг техник технологи суурилуулчихвал үйлдвэрлэгчдэдээ ч малч­дадаа ч ашигтай. 

-Гүн боловсруулалт хийдэг болсноор ажлын байр хэр нэмэгдэх бол?

-Манай салбарт дөрвөн мянга орчим ажлын байр бий. Үүнд бэлтгэн нийлүүлэгчид орж байгаа хэрэг шүү дээ. Үйлдвэрүүд гүн боловсруулалт хийдэг болсноор ажлын байр 20-иод мянгаар нэмэгдэнэ. 

-Арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргахыг холбооны тэргүүн хэрхэн хүлээж авч байна?  

-Олон улсын жишиг тийм л байдаг. Арьс шир боловсруулах үйлдвэр нь хотынхоо захад л байдаг. Улсаас дэд бүтэц, цэвэрлэх байгууламжийг нь шийдээд өгчихвөл Эмээлтийн цаахна ч байна уу, Налайхын тийш ч байна уу хамаагүй нүүхэд аж ахуйн нэгжүүд эсэргүүцэх зүйлгүй. Энд нэг зүйлийг тодруулж хэлэхэд 2010 оноос цэвэрлэх байгууламжийн өргөтгөл, засвар шинэчлэлтэд долоон тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байна. Өнгөрөгч наймдугаар сард Харгиа цэвэрлэх байгууламжийг нийслэлийн өмчит үйлдвэрийн газар болгосноор үйл ажиллагаа эрс сайжирсан. 

Манай арьс шир боловсруулах үйлдвэрээс гарах бохир нь ч стандартын хэмжээнд байгаа учраас цэвэрлэх байгууламжийн тал дээр ямар нэгэн асуудалгүй.   

М.Ууган-Эрдэнэ

Аялал жуулчлалын үндэсний төвөөс аялахад хамгийн тохиромжтой газруудыг нэрлэжээ. Зуны дэлгэр цагт манайхан гэлтгүй жуулчдын хөлд дарагддаг газрыг Хөвсгөл нуур тэргүүллээ. Харин Өвөрхангайн Хархорин, Орхоны хөндий, Өмнөговь, Дорноговийн Хамрын хийд удаалсан байна. Мөн Орхоны хүрхрээ, Тэрхийн цагаан нуур, Хоргын тогоо, Тайхар чулуу, Төвхөн хийд үзэх харах зүйл ихтэй учраас зуны дэлгэр цагт дотоод, гадаадын жуулчдыг татдаг ажээ. Улаанбаатараас Хөвсгөл хүртэлх аяллыг ихэнх компани зохион байгуулж байгаа.

Аяллын компаниар Улаанбаатараас Хөвсгөл нуур хүртэл аялахад дунджаар нэг хүний 450 мянган төгрөг. Үүнд байрлах жуулчны бааз, унаа, аялалын хөтөч, хоол, үзвэр үйлчилгээ зэрэг ордог. Ингэж аялахаар бол долоо хоногийн аялал санал болгодог ажээ. Замдаа Булган аймгийн Хутаг-Өндөрт байх Уран тогоо уулыг сонирхохоос гадна буцахдаа Амарбаясгалант хийдийг сонирхож болох юм. Харин Хөвсгөл далайд очоод тусгай хөтөчтэйгөөр аяллаа үргэлжлүүлнэ. Хэрэв аялагчдад тусгай хүсэлт байвал нуурын эргээс цааш 100 гаруй км аялан цаатнууд дээр зочилж болох ажээ. Тэнд цаа буга унахаас гадна урцанд хонож үзэх боломжтой юм байна. Харин далай дээр байхдаа “Skitboard”-аар аялж болно. Жуулчдыг татах зорилгоор сүүлийн үед хувийн хөлөг онгоц хөлслүүлэх, завиар зугаалах зэрэг сонирхолтой зүйлс нэмэгдэж буй гэнэ.

Д.ДОРЖДЭРЭМ