Category: цаг-үе

Эх сурвалж www.news.mn

Дуурь, бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ө.Уянгатай ярилцлаа.

-Наадам боллоо. Хаагуур, яаж баярлахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Монгол түмний үндэсний их баяр наадам хаяанд ирчихлээ. Олны адил наадмыг догдлон хүлээж байгаа хүний нэг би. Хичнээн завгүй байсан ч Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгээ бүтэн тойрч наадмынхаа хуушуурыг иднэ. Ерөнхийдөө гэр бүлийнхэнтэйгээ баярладаг. Ээж минь надтай хамт хотод байдаг юм. Тиймээс гэрийнхнээ дагуулаад наадамлана даа. Бас Дундговийн наадамд уригдсан байгаа. Тийшээ хурдхан шиг явчихаад маргааш орой гэртээ ирчих болов уу. Нээлтийн ёслолыг гэртээ үзчихдэг юм. Харин 12-ны өглөө эрт соёолон руу явна. Хурдан соёолонгийн тоосонд даруулах дуртай. Энэ жилийн тухайд наадмын нээлт болон хүндэтгэлийн тоглолтод оролцоогүй. Уржигдар талбай дээр болсон сонгодог үдшээр ард түмэнтэйгээ уулзлаа. Сайхан байна. 

-Наадмын гоёлоо бэлдэж амжсан уу?

-Наадмаар дээл өмсөнө. Үндэсний баяраар монгол дээлээ өмсөхийг чухалчилдаг. Тиймээс энэ жилийн дээлээ захиалчихсан байгаа. Зуны дэлгэр цаг учраас тод өнгөөр гангарна. Гэхдээ тайзан дээр гарахгүй учраас энгийн дээл өмсье гэж бодож байна. Загварынх гэвэл “Торго” салоны хийж өгсөн арав гаруй дээл бий. 

-Багадаа хэрхэн нааддаг байв. Хөдөөний хүүхэд учраас хурдан морь унадаг байсан уу?

-Моринд хорхойтой шүү. Манай өвөө уяач хүн байлаа. Аавын талынхан эрэгтэй хүүхэд ихтэй болохоор тэднээрээ унуулна. Өвөө намайг охин хүүхэд гэж хайрлаад уралдуулдаггүй байсан. Гэхдээ моринд сайн шүү. 

-Санаанаас гардаггүй наадам хэзээ болж байв?

-Би чинь Хөвсгөлийнх. Аав маань Бүрэнтогтох сумын хүн. Тиймээс сумандаа нааддаг байсан. Хамгийн сайхан наадам гэвэл сумынхаа наадмыг хэлнэ дээ. Сайхан монгол дээлээ өмсчихсөн, хаашаа л харна нүүрэнд нь мишээл тодорсон хүмүүс. Аав, ээжтэйгээ хамт тэмдэглэсэн баяр бүхэн сайхан юм даа. Ялангуяа хүүхэд байхад юм бүхэн гэгээн. Тоглож наадаад, морь үзээд баярладаг байлаа. 

-Наадмын дараа амрах уу. Хаагуур амрахаар төлөвлөсөн бэ?

-Зун амарч байгаа ч гэлээ хажуугаар нь ажлаа амжуулаад явдаг. Сайхан байгальтай газраар явахдаа клипний зураг авалт хийчих жишээтэй. Уран сайхны зураг бас авахуулна. Амарч байхдаа ажлаа амжуулаад явдаг гэсэн үг. Машиныхаа ард том цүнхтэй тоглолтынхоо хувцсыг ачиж аваад л гардаг юм. Түүнээс биш юу ч хийхгүй амарна гэж байхгүй. 

-Яг нэг жилийн өмнө та Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм цолыг хүртэж байжээ?

-Нээрээ тийм байна шүү. 2013 оны долдугаар сарын 9-нд гавьяат болж байлаа. Тэр үед наадмын тоглолтод оролцох гээд үүрээр бэлтгэл хийдэг байсан. Нойр, хоолгүй явж байсан үе. Хоёр, гурван өдөр маш их бэлтгэлтэй байсан. Бараг л унтаагүй. Гавьяат болж байгаа гэдгээ дуулаад сэтгэл хөдлөөд унтаж чадаагүй. Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслол дээр бас дуулах ёстой байсан учраас асар их ажилтай байсан. 

-Гавьяат болсныхоо дараа талархлын тоглолт хийж байсан даа?

-Тэгсэн. Намар нь талархлын тоглолтоо ДБЭТ-таа хийсэн. Урлагийн буянаар ард түмнийхээ хайр хүндлэлийг хүлээсэн болохоор уг тоглолтоо хийсэн юм. “Монгол” нэртэй, сонгодог урлагийн тоглолт. Мэргэжлийн дуучин хүний хувьд сонгодог бүтээлүүдийг ард түмэндээ хүргэж байхыг хүссэн. Урлагаа сурталчлах зорилготой. Төрийн соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Б.Шаравын бүтээлээр дагнасан.

-“Монгол” тоглолтоо үргэлжлүүлэх үү?

-Төрийн соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровын бүтээлийг эгшиглүүлэхийг хүсэж байна. Үүнийгээ ч Н.Жанцанноров гуайд хэлсэн. Наймдугаар сараас бэлтгэлдээ гарах байх. Одоогоор судалгааныхаа түвшинд явж байгаа. тоглолтоо намраас хийнэ. Гэх мэтчилэн зүгээр суух арга алга. V.I.P тоглолтоо төлөвлөсөн байгаа. 

-Сүүлийн үеийн уран бүтээлийнхээ талаар ярихгүй юу?

-Сонгодог урлагийн дүр дээрээ ажиллаж байгаа. Гадагшаа уригдсан. Намраас олон улсын тэмцээнд бас явах байх. Долдугаар сард хэд хоног амарчихаад бэлтгэлдээ хурдан орохгүй бол төлөвлөгөө ихтэй байна. Бас Банди багшийнхаа нэрэмжит мэргэжлийн дуурийн дуулаачдын конкурст оролцоно. 

-Италид нэг хэсэг сурч байгаад ирсэн. Тэндхийн театраас урилга ирж байна уу?

-Итали руу ойрын үед явахгүй байх. Одоо ч ерөнхийдөө сурах ажлаа өндөрлөөд хийж бүтээе гэж бодож байгаа. Уран бүтээл рүүгээ түлхүү анхаарна гэж бодож байна.

-Долдугаар сарын хорьдоор Хөвсгөлд томоохон уралдаантай байх аа?

-Манай нутагт Хотгойдын хурд гэж том наадам болно. Би “Хотгойдын шадар ван Чингүнжав” гэж сайхан дуу хийсэн. Уг дуугаа дүрсжүүлэх бодолтой байгаа. Хотгойдын хурдын үеэр л амжуулах санаатай байна.   

-Нутгийнхаа бөхчүүдийн галаар очсон уу. Хэр өнгөтэй байна?

-Бөхийн галаар бол очиж амжаагүй. Гэхдээ сайхан барилдаж, шинэ улсын цолтон олон төрөөсэй гэж бодож байна. Юмыг яаж мэдэх вэ аварга, арслан ч төрөх юм билүү. Бөхийн барилдааныг ер нь их догдолж үзнэ шүү. Нутгийн бөх барилдвал нэг нэг рүүгээ утасдаад л. Манай Хөвсгөлийнхөн чинь хоорондоо амь нэгтэй. Хотод байхгүй, зурагт үзэж чадахгүй бол манай тэр яаж байна гээд утасдана. Морь ч ялгаагүй. Нутгийнхаа уяачдын галаар орно. Ямар ч байсан “Макс”-ын галаар орж баярлах байх. Хуурай ахынхаа галаар мөн орно.

-Наадмынхаа айргийг хөдөө рүү захих уу. Эсвэл худалдаанаас авчихдаг юм уу?

-Айргаа Булганы Өлзийтөөс авдаг. Тэнд манай найз хүүхэн байдаг юм. Үнэхээр сайхан айрагтай. Жил бүр явуулдаг. Амт гэж янзын шүү. Нэг уучихад амт нь мөддөө арилахгүй. Амтагдаад л байна. Нэг уугаад эхэлсэн байхад өөр газрын айраг ууж чадахгүй болчихдог.

-Айрганд ер нь хэр вэ?

-Яахав боломжийн уучихна. Манай Хөвсгөл айраггүй. Гэхдээ сайхан айраг бол ууна. Нэг дор гурав, дөрвөн литрийг уучихдаг л юм. 

С.АЛТАН

УИХ-ын гишүүн, Байгаль орчин, хүнс хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны
дарга Г.Баярсайхантай ярилцлаа.

-УИХ-ын
хаврын чуулган хөшгөө татлаа. Хаврын чуулган хаалтын өдрөө “хуушуур”-ын үнэртэй
хууль бөөндлөө гээд байгаа. Үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-УИХ-ын төлөвлөгөө гэж байдаг. Бид төлөвлөгөөний дагуу хуулиудаа
батлаад явж байвал болж байна гэж ойлгох ёстой. Гэтэл төлөвлөгөөний дагуу хуулиудаа
баталж чадсангүй. Сайд нарыг огцруулна, огцруулахгүй, дан, давхар дээл гэх мэтээр
нэлээдгүй цаг хугацааг авсан. Үүнийхээ оронд ЭЗЭН 100 хөтөлбөрийнхөө хүрээнд эдийн
засгийн идэвхжүүлэх хуулиудаа батлаад явчихсан бол илүү үр дүнтэй болох байлаа.
Сөрөг хүчин асуудлыг цэгцэлж, зөв голдиролд нь оруулахын тулд асуудалд хандаж байгаа.
Гэсэн ч зарим зүйл дээр сөрөг хүчин хэт муйхарлаж, эрх баригчдын зүйлс унаж байвал
бидэнд сайн гэх маягаар асуудалд хандаад байгаа нь буруу. Нэг сайдын асуудал оруулаад
түүнийгээ огцруулах гээд улайраад байгаа нь, эдийн засаг хямралтай үед үүнээс гаргахын
тулд Н.Батбаяр сайдад хариуцлага тооцно гэж байгаа нь зөв. Нэгэнт эрх баригчид нь
сайдаа аваад үлдье гэж байхад түүгээр нь улс төр хийж, цаг алдуулж, ажил уясан нь
зохисгүй үйлдэл. Хаврын чуулганаараа эдийн засагтай холбогдуулан Ашигт малтмалын
тухай хууль, Газрын тосны хуулийг баталсан ч төмөр замынхаа асуудлыг шийдэж чадаагүй
нь харамсалтай. Уг нь хэлэлцээд явчихсан бол эдийн засагт эерэг үр дүн өгөхөөр байлаа.

–ЭЗЭН 100 хөтөлбөр хэрэгжсэнээр 70 гаруй хоногийн ард гарлаа. Үр дүн нь
хэр байх бол. Парламентын зүгээс хуулиудыг нь бүрэн гүйцэд баталсангүй?

-Нүүрсний асуудлыг хаврын чуулганаар хэлэлцэх байсан ч “нөхцөлөө
шийд” гэсэн чиглэл өгсөн. Түүний дараа төмөр замын асуудлаа шийдье гэж байгаа нь
зөв ч байж магадгүй. Ерөнхий сайд “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрөө 100 хоногт эдийн засгийн
үндсийг сайжруулъя гэж оруулж ирсэн болов уу гэж хувьдаа бодоод байгаа юм. Түүнээс
биш 100 хоногт 17.5 хувийн өсөлттэй эдийн засгийн маргааш нь бий болгочихно гэсэн
ойлголт байхгүй. Ирэх оны хавраас харин эдийн засаг сайжрах болов уу гэсэн бодолтой
байгаа.

-Яаж?

-Ирэх оны хавраас уул уурхайн хөрөнгө оруулалтууд нэмэгдэх болов
уу гэсэн урьдчилсан таамаг байна. Анхнаасаа ч би 2015 оноос эдийн засаг сэргэнэ
гэж хэлж байсан.

-УИХ-ын
дарга З.Энхболд хаврын чуулганыг хаахдаа хэлсэн үгс нь “хатуу” байлаа. Таны хувьд
Их хурлын даргын хэлсэн үгийг чухам хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Бид бодит зүйлсийг л ярих хэрэгтэй. Их хурлын даргын хэлсэн үг үнэн.
Нэгэнт л үнэн зүйлийг хэлсэн болохоор гашуун ч гэсэн биш хүлээж авах ёстой. Өөр
арга байхгүй. Төр засаг данхайж, хэтэрхий олон яамтай болчихлоо. Ямар ч баталгаагүй
цаасан төгрөг зах зээлд гаргаж байна. Зүй тогтлоороо хямралын үед ямар арга хэмжээ
авах ёстой вэ түүнийг нь хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Бид тодорхой хэмжээнд төсвөө
хумих хэрэгтэй байгаа. Мөн баталгаагүй мөнгө гаргаж байгааг багасгах шаардлага байна.
Миний хувьд Их хурлын даргатай 100 хувь санал нэг байгаа шүү. Тэгэхгүй бол нэг л
өдөр цаасан төгрөг эрээн цаас болж хувирна. Ард түмэнд таалагдахгүй ч гэсэн төр
арга хэмжээгээ авах ёстой газар нь авах л учиртай.

-Хаврын
чуулганы үйл ажиллагаанд ямар дүн тавих вэ. Намрын чуулганы өнгийг та тодорхойлохгүй
юу?

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэж буй асуудлуудыг Ардын нам гацаах гэж
их хичээлээ. Бид ч гэсэн ажиллах гэж их хичээсэн. Ардын намынхан улс төрийн тоглолтыг
арай л их хийсэн. Аливаа юманд хэмжээ хязгаар байх ёстой. Тэр хязгаарыг ардын нам
давчихсан юм. Засгийн газар бүтээн байгуулалтын ажлаа хийх гэхээр нэг сайдыг нь
шүд сугалж байгаа юм шиг сугалах гээд, давхар дээлийн асуудлыг улс төржүүлээд, олон
хуулийн төсөл дээр завсарлага аваад ажил хийхэд үнэхээр хүнд байлаа. Ийм нөхцөлд
ажиллах хэцүү шүү дээ. Гэхдээ бид гол хуулиудаа баталж чадсан.

-Хоёр
хөршийн төрийн тэргүүнүүдийн айлчлалыг та хэрхэн харж байгаа вэ. Бидэнд үзүүлэх
нөлөөлөл ямар байх бол?

-Халх голын түүхэн ялалтын 75 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Энэ
хүрээнд хоёр хөршийн төрийн тэргүүн айлчилна гэдэг нь Монгол Улсад хэрэгтэй. Айлчлалын
үеэр эдийн засагт түлхэц өгөхүйц чухал асуудлуудаа ярьж, тохирон шийдүүлэх нь зүйтэй.
Хоёр хөршийн эдийн засгийн харилцаа улам бэхжиж байна. Бид энэ интеграцид нь ороод
үр шимийг нь хүртэх ёстой. Тиймээс ОХУ-аас урагш хийн хоолой, эрчим хүчний шугам,
транзит тээврийн асуудал, төмөр зам гэх мэт зүйлсээ хоёр хөршөөрөө шийдүүлээд ямар
нэг шийдэлд хүрэх нь зүйтэй. Бид эх орноо аваад нүүгээд явж чадахгүй тул эдийн засгийн
интеграцид нь заавал орох ёстой. БНХАУ-ын даргын айлчлалын үеэр нүүрс боловсруулан
хий гаргах үйлдвэрийн асуудлаа шийдчих болов уу гэж хувьдаа бодоод байгаа. Үйлдвэрээ
байгуулаад авчихбал Улаанбаатарын агаарын бохирдол ихээхэн хэмжээгээр багасах юм.
Айлчлалын үеэр бид ашиглаж болох бүхий л боломжийг эрэлхийлэх л хэрэгтэй.

-Танай
байнгын хорооны харьяа БОНХ-ийн сайд С.Оюун НҮБ-ын Байгаль орчны ассамблейн ерөнхийлөгчөөр
сонгогд­лоо. Энэ боломжийг ашиглаад ямар асуудлуудыг шийдвэрлүүлэх бодолтой байгаа
вэ?

-НҮБ-ын Байгаль орчны ассамблей
гэдэг нь байгаль орчны чиглэлийн НҮБ гэсэн үг. Дэлхийн хэмжээний энэ том байгууллагын
тэргүүнээр С.Оюун сайдыг маань сонгосон нь нэр төрийн хэрэг байлаа. Үүнд үнэхээр
баяртай байна. Ассамблейн ерөнхийлөгчид олон улс орон хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн юм
билээ. С.Оюун сайд маань үнэхээр илүү байлаа. Юугаар илүү байсан бэ гэхээр УИХ Засгийн
газар, БОНХЯ манай байнгын хороо хоорондын уялдаа сайн байсан юм. Ногоон хөгжлийн
бодлогоо оруулж ирэхэд нь бид зохих хугацаанд нь маш нухацтай авч үзэн баталсан.

Үүнд С.Оюун сайдын асар их хүчин чармайлт орсон. Ногоон хөгжлийн
бодлоготой улс орон дэлхий дээр цөөхөн байдаг. Бид уг бодлогоороо дэлхийд айргийн
тавд яваа. Дээр нь төр засаг нь дэмжиж байгаа тул С.Оюун сайд олонхийн санал авч
сонгогдсон. С.Оюун сайдын нэр төр олон улсад өндөр байгаагийн нэг илрэл л дээ.

-Та
байнгын хороогоо хоёр жил дараалан даргаллаа.
Энэ хугацаанд ямар ажлууд амжуулсан бэ?

-Засгийн газраас оруулж ирж буй
хуулийн төслүүдийг хугацаанд нь хэлэлцэн батлаад явж байна. Байгаль орчны яамнаас
оруулж ирсэн санал, тогтоолын төсөл, хуулийн төсөл дээр ажлын хэсэг байгуулан ажилласан.
Би өөртөө дүн тавьж, сайн муу ажилласан гэх нь илүүц. Тэгээд ч би өөрийгөө рекламдаад
байдаг хүн биш. Харин хийх ёстой ажлаа бол хийсэн шиг хийгээд явж байгаа. Улаанбадрах
суман дахь “Арева” компанитай холбоотой асуудал гарсны дараа ажлын хэсэг байгуулан
одоо ч нухацтай ажиллаж байна. Энэ зуны турш ажлын хэсэг ажиллахаар болсон. Хулгайн
мод бэлтгэх асуудал, шонхорын наймааны талаар тогтоол гаргалаа. Хувиараа алт олборлогчдын
тал дээр ажлын хэсэг гаргаад ажиллаж л байна. Газрын тухай хуулийг Засгийн газар
оруулж ирээд эргүүлэн татсан. Хуулийн төслийн ажлын хэсгийг Б.Гарамгайбаатар гишүүн
ахалсан. Хуулийн төсөл дутуу дулимаг болсон гэх мэтээр шүүмжлэл их ирсэн. Би байнгын
хорооны даргын хувьд хуулийн төслийн алдаатай зүйлсийг харж, анхааруулж ирсэн юм.
Миний ярьж байсан яг тэр асуудлаар  эргүүлэн
татсан. Би энэ оны дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдөр Ерөнхий сайдад Үндсэн хуулийн ийм
заалтуудыг зөрчиж байна. Хуулийн төслийг эргүүлэн татаж сайжруулан оруулж ирнэ үү
гэсэн албан тоот явуулсан. Ерөнхий сайд миний гарын үсэгтэй явуулсан албан тоотыг
үндэслэн Засгийн газар Газрын тухай хуулийг эргүүлэн татсан гэж бодож байгаа. Байнгын
хороо хяналт тавих ёстой зүйл дээрээ хяналт тавиад явж байсан.

-МАН-ын бүлгийн зарим гишүүдийн зүгээс энэ парламент тарах
ёстой гээд байгаа. Начир дээрээ тэд кнопоо дарж чадах уу?

-Чадахгүй дээ, чадахгүй. Тэд Их
хурлыг тарааж чадахгүй. Би бол ард түмнээс санал авч сонгогдсон, жагсаалтын хүн
бол биш. Тийм болохоор хариуцлагатай ажиллах ёстой. Сөрөг хүчин иймэрхүү популист
зүйл яриад байх нь зохимжгүй л дээ.

-Газрын тухай хууль болон төмөр замын асуудлуудаа шийдэж чадсангүй
хаврын чуулган завсарлалаа. Үүн дээр нэг шийдэлд хүрч чадаагүй нь танай бүлгийн гишүүн
Х.Баттулгын захиалгат нэвтрүүлэг болчих шиг боллоо гэж байна. Түүнээс болж иргэд
УИХ, Засгийн газарт дарамт, шахалт үзүүлэх шиг боллоо?

-Монгол Улсын Их хуралд ард түмний төлөөлөл болон сонгогдсон хүмүүс
суудаг. Ард түмний төлөөлөл болсон гишүүд тэдний өмнөөс шийдвэр гаргах эрхтэй. Гэхдээ
бид ард түмнийхээ үгийг сонсох ёстой. Яахав Х.Баттулга гишүүн өөрийн үзэл бодлоо
илэрхийлсэн. Бид Баттулга гишүүний байр суурийг сонсох ёстой. Хэн хэнийхээ үгийг
сонсож сурах хэрэгтэй. Тэр нэвтрүүлгийн хувьд хувь хүн өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлсэн
байх. Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогыг бид баталсан. Энэ хүрээнд Засгийн
газар Их хуралд асуудлаа оруулж ирэн олонхийн хүрээнд шийдэх ёстой. Сая бол арай
түүхий байгаа тул боловсронгуй болгочихоод ороод ир гэсэн юм. Ачаа тээвэрлэх нөхцөлөө
хүртэл тохироогүй байхад батлах нь зохимжгүй гэж үзсэн. Бид их далайд хүрэхийн тулд
нөхцөлөө эхлээд тохирох ёстой.

-Иргэдийн
хүлээж байсан Улс төрийн намуудын тухай болон Сонгуулийн тухай хууль, Эдийн засгийн
ил тод байдлыг хангах тухай хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх болов уу гэсэн ч тэгсэнгүй.
Эдгээр хуулиуд хэзээ батлагдах бол?

-Сөрөг хүчин хэтэрхий дүрдээ ороод бүх асуудалд саад тавиад байна.
Тэд 2016 оны сонгуульд ялах талаар бодож байгаа бол бид том эрх ашгийг харж байгаа.
Тэгэхээр намрын чуулганаар ч гэсэн энэ асуудал давтагдах болов уу. Их хурал дээр
гол хуулиуд хоёр гурван гишүүний зөрүүтэй л батлагдаж байна. Бид үнэмлэхүй олонх
биш. Хань болж яваа Шударга ёс эвсэл, гурван бие даагч гишүүн нь ихэнх тохиолдолд
сөрөг байр суурьтай болчих юм. Сонгуулийн болон Улсын төрийн намуудын тухай хууль
энэ байдлаараа явбал төмөр замаа ч баталж чадахгүй хэмээнд хүрнэ. Өмнөө тавьсан
зорилгынхоо төлөө хамтдаа явж, хариуцлагаа хамтдаа хүлээцгээе.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат өчигдөр мэдээлэл хийв. Тэрээр намын бүлгийнхээ хаврын чуулганы хугацаанд хийж, хэрэгжүүлсэн ажлуудыг тайлагнасан юм. АН-ын бүлэг 2014 оны хаврын ээлжит чуулганаар 18 удаа хуралдаж,  нийт 70 гаруй асуудал хэлэлцсэнийг дуулгалаа. Түүнийг ийн мэдээлсний дараа сэтгүүлчид дараахь асуултад хариулт авав.  

-Энэ удаагийн хаврын чуулганы   өмнөх хуралдаануудаас ялгарах онцлогийг юу гэх вэ? 

-Энэ удаагийн хаврын чуулган илүү үр дүнтэй болж өнгөрлөө. Түүнчлэн бид  харилцан ойлголцол, зөвшилцөлд илүү ойртсон чуулган болж өнгөрснөөрөө онцлог гэж дүгнэж байна.  Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай зэрэг эдийн засгийн ач холбогдол бүхий гол хуулиудыг баталлаа. Жижиг, дунд үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн албан татвараас чөлөөлсөн, Амгаланд баригдах дулааны станцын тоног төхөөрөмжийг холбогдох татваруудаас чөлөөллөө.  Гэхдээ  чуулганы хуралдсан нийт цагийн 50 орчим хувьд нь Засгийн газар болон сайд нарыг огцруулах асуудлыг ярьж өнгөрөөсөн. Монгол Улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн орчныг сайжруулах зарим хуулийн төслүүд хэлэлцэгдээгүй орхигдсонд харамсаж байна. Гэсэн хэдий  ч намрын чуулганы  явцад хэлэлцэн батална гэдэгт найдаж байна. Ирэх намрын чуулганы хуралдаанаар 20 гаруй хуулийн төслийг хэлэлцэнэ. Тухайлбал,Өрийн удирдлагын тухай, Төрөөс төмөр замын тухай баримтлах бодлого, НӨАТ-ын тухай, татварын шинэчилсэн багц хуулиудыг батлах төлөвлөгөөтэй байна. 

-Ирэх намрын чуулганаар  төлөвлөгдөж буй хуулийн төслүүдийг баталчихвал үүсч буй эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах боломж бүрдэнэ гэж танай бүлэг тооцоолж байна уу?

-Эдийн засгийн хүндрэл зөвхөн өнөөдөр үүсчихсэн юм биш. Өнгөрсөн 20 жилийн туршид бий болсон эдийн засгийн суурин дээр бид бүдэрч байна. Намрын чуулганаар хэлэлцэх хуулийн төслөө батлах юм бол 2015 оноос эхлэн Монгол Улс  нийгэм, эдийн засаг улс төрийн шинэ  харилцаанд шилжихэд бэлэн болно.Төрийн бодлого цэгцтэй ойлгомжтой байх ёстой.  Харин Монгол Улсад гялтайх зүйл байхгүй  мэт харагдуулах, хооронд нь талцуулах, иргэдэд айдас төрүүлэх явуургүй улстөр­жилтөд  улс төрийн намууд болон улстөрчид  дүгнэлт хийх шаардлага байна. 

-“Чингэс” бондын өрийн асуудал хаврын чуулганы хуралдаан гэлтгүй цаашид ч мөн яригдсаар л байх бололтой…

-“Чингэс” бондын өнөөдрийн өр болон өмнөх Засгийн газрын тавьж байсан өрийн хооронд том ялгаа бий. Өмнө нь 2.7 тэрбум ам.долларыг  уул уурхайн ордуудыг барьцаалж аваад халамжид тараагаад дуусгасан. Өнөөдрийг хүртэл 17.6 сая ам.долларын хүүгийн алдангийг  улсын төсвөөс төлөөд явж байгаа нь үнэн. Харин “Чингэс” бондын  мөнгө  бүтээн байгуулалт болоод  жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдээ дэмжихэд чиглэгдлээ. Экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлчилгээнд “Чингэс” бондыг 908 тэрбум, нийслэлийн эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг түргэтгэх төслүүдийг хэрэгжүүлэх хүрээнд 809 тэрбум, хот хөдөөгийн хөгжлийг  хурдасгах төслийн хүрээнд 598 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан. Тиймээс энэ бүх өр ард түмний нуруун дээр ирнэ гэдэг нь өрөөсгөл ойлголт  болно. Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог нэмэгдүүлсэн, тооцоогүй авсан өмнөх өрүүд бидэнд хүнд дарамт болох нь тодорхой. Ирээдүйд авч буй бүх өр улс орны бүтээн байгуулалт, импортыг орлох, экспортыг дэмжих чиглэлд зарцуулагдаж байгаа гэдгийг онцолмоор байна.

-Тодруулаач?

-Төр хувийн хэвшлийн хамтын оролцоог дэмжих, үйлдвэрлэл  үйлчилгээг дэмжих ажлуудыг хийсэн. Хөтөлийн цементийн үйлдвэр, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, дулааны III, IV цахилгаан станцын өртөтгөлийг  Чингэс бондын мөнгөөр санхүүжүүлсэн. 2014 онд хэрэгжих төслийн хувьд 15 тэрбум  төгрөгийн эдийн засгийн шууд бус үр ашиг өгнө гэсэн тооцоолол байна. Тиймээс хийсэн бүтээсэн бүхэндээ өөр өөрийн дүгнэлтээ өгнө.Төрийн ямар бодлогыг цаашид хэрэгжүүлэх тухай улс төрийн бүх намтай зөвшилцөнө. Ардын намын гишүүдэд зарим байнгын хороонд орох боломжийг олгосон.  Гэвч Ардын намынханд үүнийг хэлэх зориг дутаж байгаа бололтой.

-Валютын ханшийн савлагаа тогтворжихгүй байна. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Бидэнд учирч буй хамгийн том хүндрэл валютын ханшийн савлагаа, экспортын огцом татралт гэдгийг ойлгож байгаа. Долларын ханш савалгаатай хэвээр байна. Гэхдээ АН-ын бүлэг эсвэл УИХ хуралдсанаараа үүнийг бууруулж чадахгүй. Эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлэхийн тулд хууль тогтоол, шийдвэрүүдээ УИХ баталж гаргасан. Одоо Засгийн газар үйл ажиллагаагаа явуулж байна.  Валютын ханшийг бууруулах, тогтворжуулах үүрэг нь Засгийн газарт оногддог. Тиймээс эдгээр асуудлуудыг шийдэхийн  тулд бид хамтарч ажиллана. Хаврын чуулганы сүүлийн хуралдааныг зөвшилцөл ойлголцлоор ажил явуулж болно гэдгийг бид харуулсан, нотолсон үйл явдал болсон гэж дүгнэж байна. Бидний гаргасан өмнөх алдаа ч хамтынх. Ирээдүйд гаргасан ололт ч хамтынх байх болно. Тиймээс нэг нэгийгээ үгүйсгэдэг хоосон улстөржилтийг өнөөдрөөс эхлээд зогсоох хэрэгтэй.

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоногийн 60 орчим хоног нь өнгөрчихлөө. Засгийн газраас өргөн барьсан эрх зүйн шинэтгэлтэй холбоотой хэдэн хуулийн төсөл өргөн барьснаас хэдийг нь баталсан бэ.  Хууль эрх зүйн орчин бүрдэхгүй бол хэнтэй хариуцлага тооцох вэ? 

-Засгийн газрын оруулж ирсэн гол үндсэн суурь хуулиудыг УИХ баталж өгсөн. Өрийн удирдлагын тухай, Эдийн засгийн ил тод байдлын  тухай хуулийн төслүүдийг баталж амжаагүй. Өрийн удирдлагын тухай хуулийн төсөл 3/2-ын саналаар батлагдах учиртай. Гэвч Ардын намын байр суурь хол зөрж байгаа. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай  хуулийн төсөлтэй холбоотойгоор намууд бүгд зөвшилцөлд хүрсэн. Гэтэл Ардын нам дэмжихгүй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн учраас Өрийн удирдлагын тухай хуулийн төсөл батлагдаагүй. Засгийн  газрын 100 хоног дуусахад валютын ханшны савлагаа болон эдийн засаг тогтвортой болох ёстой гэсэн шаардлагыг манай бүлэг  тавьж байна. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд  УИХ-аас шууд шалтгаалсан нөхцөл байдал үүсэхгүй гэж бодож байна.

-Ашигт малтмалын тухай  хуулийн төслийг хэлэлцэх үед танай бүлэг эвслийн бүлэгтэй санамж бичиг байгуулсан гэсэн. Ямар утга агуулгатай санамж бичиг юм бэ?

-Стратегийн орд  байх эсэх дээр бид санал зөрөлдсөн. Тиймээс намрын чуулганаар хэлэлцье гэдэг санамж бичиг байгуулсан. Энэ удаагийн УИХ бүтэц бүрэлдэхүүний хувьд их онцлог. Уул уурхайд хандах хандлага, иргэдэд баялгаас хувь хүртээх талаарх байр суурь өөр өөр байна. Хэрэв шаардлагатай  гэж үзвэл стратегийн ордын асуудлаар ард түмнээсээ санал асуулга авахад болохгүй зүйлгүй.  Мөн хаврын чуулганаар Газрын тосны тухай хууль батлагдсан. Газрын тосны  эрэл хайгуул хийх, ашиглах бололцоо нээгдэж байна. 

-Эдийн засгийн хөгжлийн сайдын асуудлыг сар гаруй хугацаанд сунжрууллаа, сандал ширээтэй зууралдсаар хаврын чуулганыг үдлээ гэдэг шүүмжлэлийг сөрөг хүчин хэлж байгаа. ..

-АН сандал ширээтэй зууралдаагүй. Харин АН-ын сандал, ширээг доголон байлгах гэсэн оролдлого хөндлөнгөөс гарсан. Н.Батбаяр сайдыг огцруулах эсэх тухайд цагаа олоогүй үйл ажиллагаа байсан.  Эдийн засгийн идэвхжилийг зарласан энэ үед Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг огцруулна гэдэг нь хариуцлагагүй үйлдэл юм. Ирэх наймдугаар сард хоёр хөрштэй хамтарч, том уулзалт зохион байгуулах гэж байгаа. Ийм чухал үед Эдийн засгийн хөгжлийн сайдгүй байж болохгүй. ЭЗХ-ийн сайдыг огцруулах асуудалтай зэрэгцээд  АТГ-т гомдол ирж,  энэ салбартай холбогдолтой бусад газруудад нэгжлэг хийсэн. Ийм байж болох уу.  Асуудалд бид зарчимтай хандах ёстой. Энэ бүхнийг харгалзан үзээд АН Н.Батбаяр сайдын асуудлаар завсарлага авсан. Үүний дараа чуулган завсарлаж таарсан. Бид үүнийг буруу гэж бодохгүй байна. Нөхцөл байдал цаашид яаж эргэх нь намрын чуулганаар шийдэгдэх байх. 

-Төмөр замын асуудлаар хаалттай хуралдсаны дараа тогтоолын төслийг хойшлуулсан. Хуралдааны үеэр юу  яригдсан  бэ.  Өнгөрсөн хугацаанд Х.Баттулга гишүүн бүлгийнхээ хуралдаанд хэр суусан бэ. Нийгэмд тархаад байгаа энэ асуудлаар АН-ын бүлэг дотооддоо ярилцсан зүйл байгаа юу?

-Х.Баттулга сайдын хувьд бүлгийнхээ хуралд сууж, төмөр замын асуудлаар байр сууриа илэрхийлж байгаа. Төмөр замын асуудлаар УИХ хаалттай хуралдаж, төмөр замын талаар баримтлах бодлогын асуудлыг түр хойшлуулсан. Хойшлуулсан шалтгаан нь БНХАУ-тай байгуулах транзит тээврийн гэрээ, бусад асуудлуудыг бүгдийг шийдвэрлэсний дараа ямар царигтай байх вэ гэдгээ хэлэлцье гэсэн.  Үүнийг зөв гэж үзэж байгаа. Төрд нууж хаах юм бий, ил тод ярих ч юм бий. Эдийн засгийн бодлогоо хоёр хөршийн бодлоготой уялдуулж гаргах нь зүйтэй. 

-Байгалийн баялгаа барьцаалж, “Чингэс” бонд босгосон талаар хоёр жил хангалттай ярьсан. Гэтэл та юу барьцаалаад юу босгоод ирсэн гээд тэс өөр юм ярьчихав аа. Бонд ашигтай байсан, эдийн засгийг өөд нь татаж байгаа гэх юм.  Үүнд тайлбар өгөөч? 

-Өмнөх засгийн үед Оюу толгойгоос зээл авч, Таван толгой болон Эрдэнэт үйлдвэрийнхээ орлогыг барьцаалж, 2.7 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хэмжээний зээл авсан. Энэ мөнгийг жижиг, дунд үйлдвэрлэлээ дэмжиж, бүтээн байгуулалтад зарцуулахаасаа илүүтэй халамжид зарцуулсан нь өнөөдөр түүх болоод үлдсэнийг бид мартаж болохгүй. Үүнтэй харьцуулахад өнөөдрийн “Чингэс” бондын өр үйлдвэрлэлийг дэмжих, дэд бүтцийг байгуулахад чиглэгдэж байгаа учраас ард түмний нуруун дээр 100 хувь өр болон үлдэхгүй гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдье. 

-АН фракцитай. Фракциуд нь хоорондоо хөлөө жийлц­сэнээс болж бүлгийн чинь хурал хоёр удаа шөнө дүл хүртэл үргэлжилснийг сэт­гүүлчид мэдэж байгаа. Фрак­циудынхаа бодлогыг зангидаж чадахгүйгээс ажил чинь явахгүй байгаа. Энэ асуудалд няцаалт өгч чадах уу?

-Бүлгийн хуралдаан урт хугацаагаар үргэлжилж байгаа. Бүлэг дотроо санал зөрөлдөөнтэй асуудлаар мар­гал­дах мэтгэлцэх нь нээлттэй байдаг. Энэ бол АН-д тогтсон жишиг. Үүгээрээ явна. Фракци хоорондын ойлголцол, үл ойлголцол энэ намд байдаг. Үүнийг нуух юм байхгүй. Гэхдээ бүлгээрээ ярилцаад, олонхийн саналын дагуу асуудал шийд­вэрлэгдсэн бол түүгээрээ явах ёстой гэдэг зарчим манай намд үйлчилж байгаа. Удаан хуралдсаныг хардах хэрэггүй. Удаан хуралдах тусмаа асуудалд нухацтай хандаж байна гэсэн үг. 

-Танай бүлэг пропорциональ тогтолцоог илүүд үзэж байгаа гэсэн. Сонгуулийн тухай хуулийг ямар байдлаар боловсруулж байгаа вэ? 

-Сонгуулийн тухай хуульд АН мажоритар, пропорциональ тогтолцооын харьцааг 50:50 байлгая  гэсэн санал оруулсан. МАН 76 жижиг тойрог байя гэдэг санал оруулсан. Бид  2012 оны УИХ-ын сонгуулиар мөрдсөн харьцааг бууруулахгүй байх зарчим баримталж бай­гаа.  Төрийн тогтолцоотой холбоотой асуудлаар улс тө­рийн намууд ерөнхийдөө зөвшилцөөд ойлголцолд хүрсэн. Намрын чуулганаар хамгийн түрүүнд энэ асуудлыг хэлэлцэж батлах ёстой. Хэрэв Монгол Улс парламентын засаг­лалтай улс мөн л юм бол улс төрийн намуудын оролцоо бодлогын хэмжээнд байх нь аль ч улс оронд тогтсон жишиг тул бид үүнийг дагахаас өөр арга байхгүй.  

-Эдийн засаг хүнд байна. Энэ зун УИХ амрахгүй ажиллах ёстой  гэсэн байр суурийг цөөнх илэрхийлж байна. Танай бүлэг ямар байр суурьтай байгаа вэ? 

-Дэлгэр сайхан зуны улирал эхэлж байна.  Монголчууд хавар намартаа хавчигдаж, өвөлдөө зутарч, зундаа амардаг уламжлалтай. Энэ уламжлалыг хэн ч эвдэж чадахгүй байх.  Түүнчлэн энэ зун олон сум  түүхт 90 жилийн ойн баяраа тэмдэглэнэ. Тэдгээр сумдадаа ойн баярын мэндийг хүргэе. Ардчилсан намын бүлгийн хувьд долдугаар сард үндсэндээ амарна. Гишүүдийн хувьд тойрогтоо ажиллана. Наймдугаар сард ирэх намрын чуулганы бэлтгэл ажилдаа орно гэсэн төлөвлөгөөтэй байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнөө жил 90 жилийн ой нь тохиож буй 120 шахам сум байгаа. Үүгээрээ энэ жилийн наадам онцлогтой болж байна. Сумаасаа гараад олон жил болсон, нутаг усандаа очоогүй хүмүүсийн хувьд сумын наадам нь элгэн садан, ах дүүстэйгээ уулзаж төрсөн бууцандаа хөрвөөх нэг завшаан нь болдог. Тийм учраас долдугаар сар гараад л монголчууд наадмын уур амьсгалдаа орцгоосон. Төрсөн нутаг, ижий аавдаа очихдоо хэзээнээс л хурдан хүлэг, торгон дээлээр гоёж очдог. Энэ уламжлал нь эдүгээ цагт үргэлжилж монголчууд наадмаар шинэ машинаар гангардаг болсон. Хөдөө хээрийн замд өөрийн тэрэгтэйгээ явах шиг жаргал, ая тухтай зүйл гэж хаа байх вэ. 

“Да хүрээ” зах хөл хөдөлгөөнтэй байна. Машины ченжүүд “Хүмүүс зургадугаар сарын хорьдоос эхэлж машин худалдаж авдаг. Зарим нь гоё ганган тэрэг сонирхож байхад уул хад, ус голыг түвэггүйхэн гаталчих туулах чадвартайг нь хайдаг хүмүүс ч байна. Гэхдээ хүмүүс бензин бага иддэг гээд жижиг мотортойг нь сонгох юм” гэсэн хариулт өгч байлаа. Японоос оруулж ирсэн машины борлуулалт дөрөв, тавдугаар сарыг бодвол харьцангуй сэргэсэн гэнэ. Зургадугаар сарын дунд үеэс машины борлуулалт нэмэгдсээр наадмын өмнөх долоо хоногт оргилдоо хүрдэг аж.

Наадмын дараа борлуулалт тогтворжиж наймдугаар сарын эхэн хүртэл ерөнхийдөө машин зарагддаг аж. Ченжүүд “Одоо яг энэ үе чинь машин зарагддаг үе. Эдийн засгийн хямрал гээд байсан. Үгүй юм биш шүү. Бэлэн мөнгөөр машин авах тохиолдол их байна” хэмээцгээд “Иргэд хуучин машинаа хямд зараад дээр нь хуримтлуулсан мөнгөө нэмэх юм уу, цалингийн зээлээр шинэ машин аваад байх шиг байна, янз нь” гэж байлаа. 

Машины худалдаа эрхлэгч Н.Ганбат “Зургадугаар сарын сүүлч долдугаар сарын эхээр машин “шуурдаг”. Би хүмүүсээс урьдчилгаа мөнгийг нь аваад Японоос захиалсан машиныг нь хэд хэдэн удаа авчирлаа. “Тоёота”-гийн Corolla, Allion, Axio, Pruis 20 машинуудыг их захиж байна” гэлээ. Тэрээр өмнө нь Солонгосоос машин оруулж ирдэг байжээ. Н.Ганбат “Солонгос машин ч бас гүйлгээтэй байгаа. Sonata-7 их орж ирж байгаа юм билээ. Манай яам тамгын газрууд, агентлагийн дарга нар чинь бараг бүгд Sonata-7 машинтай болчихсон юм биш шүү. Казахстаны ченжүүд ирж манай ченжүүдээс ийм маркийн машин их авч байгаа. Тэндхийн тагнуул, гааль гээд том газруудын дарга нар нь ийм машиныг Монголоос захиалж байгаа гэсэн” хэмээн сонирхууллаа. 

Хөдөөнийхөн долдугаар сарын эхээр ирж машин худалдаж авсан гэнэ. Машины ченжүүд “Архангай, Говь-Алтай, Дорноговь, Дундговь, Завханыхан ирж машин худалдан авч байгаа” гэж байлаа. Бараг бүх аймагт 90 жилээ тэмдэглэж байгаа сумд байгаа болохоор үүнтэй холбоотой байж магад гэц­гээнэ. Хөдөөнийхөн Toyota Allion, Ist, Corolla, Mazda Demio зэрэг суудлын жижиг тэргүүдийг ихээр сонирхож сонгож байгаа гэнэ. Мөн Nissan X-trial, Honda CR-V, Toyota Kluger зэрэг дунд гарын жийпийг их худалдаж авчээ. Ерөнхийдөө орж ирсэн машиныг 11-16 сая төгрөгийн хооронд авч байгаа юм байна.

Харин хотын иргэдийн хувьд Toyota Camry, Crown зэрэг хотын хэв маягтай машинуудыг ихээр сонирхож худалдан авч байгаа аж. Crown үйлдвэрлэсэн он, моторын хүчин чадал, өнгө зэрэг үзүүлэлтээсээ хамаарч 9-22 сая төгрөгийн үнэтэй байгаа бол Camry 16-29.5 сая төгрөгийн ханштай байна. 

Нийслэлийнхний хамгийн ихээр худалдан авч байгаа машин нь Prius гэнэ. Prius 30-ийн дундаж үнэ нь 19 сая төгрөг байгаа бол Prius-20 үзүүлэлтүүдээсээ хамаарч дундаж үнэ нь 13.5 сая, pruis-11 нь дунджаар зургаан сая төгрөгийн ханштай зарагдаж байна. Хотынхны хувьд бэлэн мөнгөөр гэхээсээ илүүтэй лизингээр машин худалдаж авч байгаа гэнэ. Зарим банкууд лизингийнхээ нөхцөлийг бууруулж, урьдчилгаа төлбөрийн хэмжээгээ багасгасан нь лизингээр машин авах иргэдийн тоог нэмэгдүүлжээ. 

“Да хүрээ” зах дээрх оруулж ирсэн машинуудын борлуулалт ерөнхийдөө сайн байгаа бол хуучин машинуудынх нь ч түүнээс дутахааргүй байгаа гэнэ. Хуучин машины зах ч үйлчлүүлэгч ихтэй. Энд сүүлийн хоёр жил хуучин машины худалдаа хийж байгаа өөрийгөө Бээкээ хэмээн танилцуулсан залуу “Хуучин машины борлуулалт сайн байгаа. Шинэ машин шиг удаан зарагддаггүй. Машин хайж яваа, багахан мөнгөндөө тааруулж хөл дүүжлэх унаатай болъё гэж чин сэтгэлээсээ хүссэн хүмүүс л энд орж ирдэг. Сая төгрөг, тэр бүү хэл 800 мянган төгрөгтэй байхад л эндээс унаатай болоод гарна шүү дээ” гэж ярилаа. Тэрээр “Хуучин машин гэхээр нэг муу ямбий юм зардаг гэж ойлгож болохгүй. Гэнэт мөнгөний хэрэг гарч, сандарсан хүмүүс орж ирээд 10 саяын машинаа зургаан саяар өгчихөөд явчихдаг тохиолдол бий. Нэг удаа гэр бүлийн хоёр ирээд унаж явсан машинаа гуравхан саяар өгчихөөд явж байсан. Хүүхэд нь яаралтай хагалгаанд орох гээд сандарчихсан явсан л даа. Иймэрхүү зүйл энд их тохиолддог юм” гэж нэмж хэллээ. Бээкээ 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн Honda Fit машиныг сонирхсон хүнд таван саяас яриад өгчихнө хэмээж байлаа. Энэ захад хүмүүс орж ирээд эхлээд үнийг нь асуугаад дараа нь үйлдвэрлэсэн оныг нь асуудаг гэнэ. 

Дэлхийд автомашин үйлдвэрлэлээрээ тэргүүлдэг компаниудын албан ёсны борлуулагчид нь манайд бий. “Монгол Хьюндай автомотив” компани наадамд зориулж Hyundai Tucson, Santa Fe машинууддаа хямдрал зарлачихсан байна. Бүх банкны лизингээр худалдан авах боломжийг харилцагчдадаа олгосон бөгөөд энэ хямдралтай худалдаа нь 14-нийг хүртэл үргэлжлэх аж. Hyundai Tucson автомашины борлуулалт сайн байгаа гэнэ. Учир нь энэ машин дэлхийн хамгийн эрэлттэй арван машины нэгээр шалгарч байсан аж. Өнгө үзэмжийн хувьд гоёмсог нь энэ машиныг сонгох том нөхцөл болдог ч туулах чадвар сайтай, түлшинд хэмнэлттэй, чанартай гэдгээрээ манай орны нөхцөлд нийцдэг юм байна. Тийм ч болохоор энэ машиныг монголчууд наадамдаа зориулж худалдан авч байгаа гэнэ. 

“Таван богд моторс”-ийнхон “Хаан банк”-тай хамтраад худалдан авагчдадаа зориулж лизингийн уян хатан нөхцөлийг санал болгож байгаа юм байна. Урьдчилгаа төлбөргүй, ямар нэгэн үл хөдлөх хөрөнгө барьцаалахгүйгээр сонгосон машинаа сарын 1.4 хувийн хүүтэйгээр өөрийн болгох боломжийг олгож байгаа аж. Машин лизингээр авахаар болвол элдэв төрлийн бичиг цаас шаардахгүй байгаа нь худалдан авагчдад нь таалагдаж байгаа гэнэ. Тус компанийн худалдаж байгаа Toyata Prado, Land cruiser, Hilux машинуудын борлуулалт сайн байгаа гэсэн. 

Сумдын 90 жилийн ой тохиож байгаа болохоор хөдөө орон нутгийнхан ойдоо зориулж Land cruiser их худалдан авч байгаа гэнэ. Харин хотынхон наадмаар шинэ хүлэг унахын тулд хуучнаа зараад эднийхээс сонгосон машинаа лизингээр худалдан авч байгаа тухай тус компанийн Худалдааны төлөөлөгч Э.Одончимэг ярилаа. “Таван Богд Моторс” компанийн зардаг Volkswagen-ий машинуудын борлуулалт ч мөн адил сайн байгаа юм байна.

Мотоцикль бол хөдөөнийхний наадмын бас нэг гангараа. Мотоциклийн борлуулалт ноолуур самнах үеэс эхэлж нэмэгдсээр тавдугаар сарын сүүлээс эрчимжсэн гэнэ. Хятад мотоцикльтой холбоотой элдэв төрлийн осол гэмтэл их гарч, залуус эрүүл мэнд, амь насаараа хохирч байгаа мэдээлэл олон дуулдсан. Тийм болоод ч тэр үү, Хятад мотоциклийг сонгох нь өмнөхтэй харьцуулбал тодорхой хувиар багасаад байжээ. Харин аймаг, сумдын наадмыг зохион байгуулагчид, орон нутгаас сонгогдсон гишүүд хятад мотоциклийг олон арваар нь худалдан авч хурдан морины бай шагналдаа бэлдэж байгаа аж. 

Гэхдээ хөдөөнийхөн Хятад мотоцикль авбал аль болох чанартайг нь сонгох хандлагатай болсон бөгөөд боломж нь байвал Японыхыг нь худалдан авах болжээ.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

УИХ-ын  2014  оны    хаврын чуулган өндөр­лөсөн­тэй холбогдуулан УИХ-ын дэд дарга, МАН-ын дарга М.Энхболдтой ярилцлaа.

-Удахгүй Үндэсний Их баяр наадам болох гэж байна. Өнгөрсөн жил баяр наадмыг тэмдэглэхдээ Ардын Хувьсгалын 92 жилийн ойг дурсаагүй өнгөрсөн санагдаж байна. Ер нь наадмын зардал, бэлтгэл ажил хэр байна вэ?

-Хэдхэн хоногийн дараа Үндэсний их баяр наадмыг тэмдэглэх гэж байна. Танай сониноор дамжуулан ард иргэддээ  Монголын тул­гар төр байгуулагдсаны 2223 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808 жил, Ардын Хувьсгалын 93 жилийн ойн баярын мэнд¬чил­гээ дэвшүүлье. Ардын намын эрэлхэг хөвгүүдийн гавьяа, Ардын хувьсгалын үр дүнг манай ард түмэн, хойч үеийнхэн хэзээ ч мартах ёсгүй түүхэн үнэн.  Сүүлийн жилүүдэд эрх баригчид Үндэсний их баяр наадмын нэрээс Ардын хувьсгалын ой гэснийг хасах, Жанжин Сүхбаатарын талбайг Чингэсийн талбай гэж нэрлэх зэргээр түүхийн үнэнийг мушгин гуйвуулах оролдлого хийж байгааг ард иргэд шүүмжлэх боллоо. Нар, хур тэгширсэн сайхан зун болж бид Үндэсний их баяр наадмаа өргөн дэлгэр тэм­дэглэхээр бэлтгэж бай­на. Өнөө жилийн наад¬мыг тэм­дэглэхэд 2,2 тэрбум төгрөг зарцуу¬лахаар төлөвлөж бай­гаа бөгөөд наадмын бэлтгэл ажил хэвийн явагдаж байна.

-Наадмаар тав хоног амрах асуудлыг та эсэр­гүүцэж байсан. Ялангуяа улс орны эдийн засгийн нөх­цөл байдал тийм ч сайн¬гүй байгаа энэ эгзэгтэй цаг үед УИХ-ын гишүүд асуудалд ажил хэрэгч байдлаар хандах ёстой гэж олон нийт харж байгаа?

-Үндэсний их баяр наадмаар та¬в хоног амрах боллоо. Энэ асууд­лыг шийдвэрлэхдээ УИХ-ын гишүүд жилийн ажлын болон амралт, баяр ёслолын өдрүүдийн баланс, тэнцвэ¬рийг хангах талаар сайн судлах ёс­той байсан. Зарим баяр ёслолын өдрүү¬дээр заавал амрах ёстой юу? Манай ажиллагсдын хөдөлмөрийн бү¬тээмж ямар байгаа билээ зэрэг асуудлыг харгалзан үзэх учиртай.Улс орны эдийн засаг сайнгүй байгаа үед УИХ-ын гишүүд хариуцлагатай, ажил   хэрэгч байдлаар хандах ёстой гэсэн таны асуулттай санал нэг байна. Яг энэ үндэслэлээр би эсрэг саналтай байсан. 

-Улсын Их Хурлын хаврын чуулган завсарлалаа. Намрын чуулган хийх ажлынхаа 30 хувийг ч амжуулж чадалгүй мөн л цагаан сар гээд тараад алга болсон. Та үүнд нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Хаврын чуулганы үр дүнг та юу гэж дүгнэж байна вэ? 

-УИХ-ын хаврын чуулган өндөр­лөлөө. Чуулганы үр дүнг хангалтгүй гэж дүгнэж байна. Ард иргэд, бизнес эрхлэгчдийн хүсэн хүлээж байсан олон чухал хуулийг баталж чадсангүй. Засгийн газраас  оруулж ирсэн хуулийн төслийн боловсруулалт хангалтгүй байс¬наас  олон хуулийн төслийг УИХ-аас буцаасан. Зарим хуулийн төсөл улс үн­дэсний эрх ашигт хохирол учруулахаар байсныг УИХ дахь МАН-ын бүлэг, УИХ-ын гишүүд эсэргүүцэж, олон нийтийн шаардлагаар Засгийн газар аргагүйн эрхэнд буцааж татсан. Ер нь УИХ-ын хаврын чуулганаар 24 хууль батлахаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад тусгаснаас бие даасан 8 хууль баталлаа. Өөрөөр хэлбэл хийх ёстой ажлынхаа гуравны нэгийг л гүйцэтгээд чуулганаа завсарлуулав. 

-Чуулганаар хэлэлцсэн хуулийн төслүүдийн талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ.  Ашигт малт¬малын тухай хуулийн төсөл, Өрийн удирдлагын тухай хууль,  Газрын тухай хууль гэхчилэн. Ер нь хууль тогтооох дээд байгууллага хэрхэн ажиллаж байна? 

-Хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад багтсан хуулиудын ихэнх нь нийгэмд хүлээлт үүссэн чухал хуулиуд байсан. Харамсалтай нь эрх баригчид хуу­лийн төсөл боловсруулахдаа улс ор¬ны нийтлэг эрх ашиг, үндэсний аюул¬гүй байдал, ард иргэдийн санал бодлыг харгалзахгүй, зөвхөн өөрсдийн эрх ашгийг тэргүүн ээлжинд тавьж байгаа нь хууль батлахад ихээхэн хүндрэл бэрхшээл учруулж байна. Ашигт малтмалын тухай хуу­льд нэмэлт өөрчлөлт оруулснаар хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг тодорхой болгосон хэдий ч 2012 оны 1-р сарын 12-ны өдөр баталсан Ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөв­шөөрөл шинээр олгохыг хориглох тухай хуулийг хүчингүй болголоо. Ингэснээр 300 гаруй хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сэргээж, үүнээс ч олон тооны тусгай зөвшөөрөл шинээр олгох үүд хаалгыг нээж өглөө. Эрх бари¬гчид зарим томоохон ордыг стратегийн ач холбогдол бүхий орд газарт хамааруулж бидний “урт нэртэй хууль” гэгдэх хуулийн хоригоос гаргах арга сэдэж байсныг манай намын бүлэг зогсоож байсан. Үүний нэгэн адил гол усны эх, ойн нөөц бүхий газарт хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл  олгох эрх  нь Засгийн газрын  байгууллагуудад  нээг­дэж байна гэсэн үг.  Өрийн удирд­лагын тухай хууль Монгол улсад хэрэгтэй, чухал хууль мөн. Гэтэл хууль санаачлагч  хуулийн нэр томьёо, ДНБ-д эзлэх өрийн хязгаар гэх мэт олон заалтын хувьд өмнө нь Дэлхийн банкны төсөл хэрэгжүүлж, нэлээдгүй хөрөнгө, хүч зарж байж боловсруулж баталсан Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн зүйл заалттай зөрчилдсөн хуу­лийн төсөл оруулж ирсэн. Монгол Улсын өр гэсэн олон улсад түгээмэл хэрэглэдэг ойлголтыг өөр­чилж зөвхөн Засгийн газрын болон аймаг, нийслэлийн өр, Засгийн газ­рын өрийн баталгааг хамруулах бол­с­ноор Засгийн газрын дотоод өр, тө¬рийн болон орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газруудын өр, санхүүгийн түрээс зэрэг өрийн хэрэгслүүд Зас-гийн газрын өрөнд тооцогдохгүй болхоор байна. Дотоодын хөрөнгө оруулалт бүхий хуулийн этгээдийн зээллэгийн 85 хүртэл хувьд Засгийн газар өрийн баталгаа гаргах зэргээр улсын өрийг нэмэгдүүлэхээр байна. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар улсын өрийн хэмжээ ДНБ-ий  40 хувиас хэтрэхгүй байна гэж заасныг Өрийн удирдлагын тухай хуулийн төсөлд Засгийн газрын өрийн үлдэгдэл ДНБ-ий 70 хувь,  Засгийн газрын өрийн баталгааны үлдэгдэл ДНБ-ий 20 хувиас хэтрэхгүй байна гэж заасан нь нийт дүнгээрээ Засгийн газрын өрийг ДНБ-ий 90 хувь хүртэл нэмэгдүүлж,  улс орныг өрийн дарамтад оруулах нөхцөлийг бүрдүүлэхээр байгааг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй юм. Газрын тухай хуулийн төсөлд бэл­чээ¬¬¬рийн газрыг эзэмшүүлэхээр заа­¬сан нь уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг манай ард түмний амьд¬рал ахуйд нийцэхгүй байгааг УИХ-ын гишүүд, олон нийт шүүмжилж байлаа. Хуулийн төсөлд гадаадын ир¬гэнд газрыг урт хугацаагаар (60+40 жил) эзэмшүүлэхээр оруулж ир¬сэн нь Монгол орны газар нутгийг гад­ны иргэнд өмчлүүлэх эрхийг нээж байгаа¬тай  агаар нэг болж, Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалыг  зөрчсөн эрсдэлтэй үйл¬дэл болсон. Газрын тухай хуулийн төсөлд газрыг хуваарилах эрх мэдэл, үйл ажиллагаанд илүү анхаарч, ха¬рин газрыг төлөвлөх, газар зохион байгуу¬лах, хамгаалах, нөхөн сэргээх асууд­лууд орхигдсон гэдгийг хэлэх нь зүйтэй. Товчхон дүгнэж хэлэхэд УИХ-ын үйл ажиллагаа хуулийн дагуу явагдахгүй байна. Гол нь УИХ-д олонх болсон эрх баригчид өөрсдийн эрх ашигт нийцсэн шийдвэр гаргуулах гэж хүч түрж байгаа нь хууль тогтоох дээд байгууллагын ажилд хүндрэл учруулж байна. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх УИХ-ын тогтоолын дагуу Засгийн газ­раас эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хуулийн тө¬сөл өргөн барьсан. Аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд саад болж байгаа татварын дарамт, НӨАТ-ын асуудал энэ хуулиар чөлөөлөг­дөх­гүй юм шиг байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Манай улс 2007 онд “Татварын зарим хууль болон нийгмийн даат¬галын тухай хуулийг хэрэгжүүлэх ту¬хай” (Татварын ил тод байдлын тухай хууль), 2008 онд Татварын өршөөлийн ту¬хай хуулийг баталж хэрэгжүүлсэн. Ту­хайн үед манай улс татварын багц хуулиудыг шинэчлэн баталсан тул ир¬гэн, аж ахуйн нэгж  сайн дурын үндсэн дээр татвар төлөгчөөр бүртгүүлсэн, тат­вар ноогдох орлого, бараа, ажил, үйлчилгээг татварын албанд мэдүүл­сэн тохиолдолд  тэдгээрийг хариуц¬лага болон албан татвар, нийгмийн даат¬га¬лын шимтгэлээс чөлөөлсөн. Өр­¬шөө¬¬лийн тухай  хуулиар зарим эт­гээ¬¬дийг татварын өр, төлбөрөөс тодор­¬хой хувиар чөлөөлж, эрүүгийн бо¬лон захиргааны хариуцлага, ялаас нэг удаа чөлөөлсөн. Олон ул¬сын туршлагаас харахад татварын өршөөлийн хуулийг ойр ойрхон олон гаргах нь үр дүн муутай, нийгэмд хүлээлт үүсгэдэг, шударга бус байдлыг бий болгодог зэрэг сөрөг нөлөө ихтэй байдаг байна. Энэ удаа Засгийн газраас өргөн барьсан хуулийн төсөл 2007 онд баталснаас илүү их өргөн цар хүрээ хамарсан, үл хөдлөх хөрөнгийн бүртгэл, гааль, нягтлан бодох бүртгэл болон хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг хүртэл хамруулахаар тооцжээ. Ялангуяа Авлигын эсрэг хуулийн дагуу авлигад тооцогдох үйлдлүүдийг энэ хуулийн төслөөр өршөөх, хариуцлагаас чөлөөлөх заалт оруулсан нь нийгэмд эрх баригчид авлигачдыг өөгшүүлж, тэтгэсэн хууль батлах гэж байна гэсэн ойлголт төрүүлж байна. Авлига авсан төрийн албан хаагчид, эрх баригчид энэ хуулиар өөрсдийн хийсэн гэмт үйлдлээ цайруулах,  нуун дарагдуулах гэж  оролдож байна гэж үзэхээс өөр аргагүй юм. Гэтэл эрх бүхий байгууллагын хяналт шалгалтаар ил болсон хэрэг, зөрчил, өр төлбөр, хүү торгууль энэ хуульд хамаарахгүй гэж заасан нь бизнес эрхлэгчдэд учирч байгаа дарамт шахалтыг багасгахад энэ хуулийн төсөл нөлөөлөхгүй нь тодорхой байна. Хуулийн төсөлд нууцлалын асуудлыг чухалчилж өмнөх онуудын тайлан баланс, хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг устгана, эдгээр мэдээллийг нууцлаагүй, хэвлэн нийтэлсэн хувь хүнийг 5 сая төгрөг, хуулийн этгээдийг 50 сая төгрөгөөр торгож хатуу хариуцлага хүлээлгэх гэнэ. 2007, 2008 онуудад шинэчилсэн тайлан , мэдээллийг татвар, нийгмийн даатгалын байгууллагууд нууцын журмаар архивлан хадгалж болоод байсан. Өргөн барьсан хуулийн төсөлд шинээр гаргасан тайлан, хөрөнгө орлогын мэдүүлэг болон нуусан хөрөнгө, орлого, тэдгээрийн эх үүсвэр, үнэ өртгийг нууцлан, нотлох баримт болгож ашиглах, хэвлэн нийтлэхийг хориглохоор тусгаж өмнө онуудын тайлан баланс, хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг устгана гэж тусгасан нь эрх баригчид гэмт үйлдлүүд нь олон түмэнд ил болохоос айж, 2016 оны сонгуулиас өмнө ямар ч хамаагүй аргаар холбогдох баримтыг устгах гэсэн санаархал гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл УИХ-аас баталсан эдийн засгийн идэвхжилийг нэмэгдүүлэх тухай тогтоолд заасан бизнес эрхлэгчид, ААН-үүдийн үйл ажиллагааг сэргээхэд хамгийн том саад болж байгаа эрх бүхий байгууллагаас хийсэн хяналт шалгалтын дарамт, өрийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар зохицуулалт хийгдээгүй байна. 

-Эдийн засгийг идэвхжүүлэх 100 хоног дундаасаа өнгөрөөд явж байна. Энэ хугацаанд эдийн засаг сэргэсэн, сэргэх нөхцөл байдал бүрдсэн гэж та бодож байна уу. Ер нь үлдсэн хоногууд, цаашдын дүр зургийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Засгийн газар эдийн засаг хямраагүй, эдийн засгийн өсөлт 2 оронтой тоонд гарлаа гэж мэдэгдэж  УИХ дахь манай намын бүлгийн удаа дараагийн шаардлагыг үл тоомсорлож байсан. Гэтэл энэ хаврын чуулганы үеэр үнэнд гүйцэгдэж “ Эдийн засгийг идэвхижүүлэх арга хэмжээний тухай” УИХ-ын тогтоолыг нэн яаралтай горимоор хэлэлцүүлж батлуулсан. УИХ-ын дарга 2014 оны хаврын чуулганыг хааж үг хэлэхдээ Засгийн газар, Монгол банктай хамтран хэрэгжүүлсэн Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр болон төсвийн гадуур хяналтгүй зарцуулсан их хэмжээний хөрөнгө болон төсөв, мөнгөний бодлогын алдаа өнөөгийн ханшийн огцом уналт, эдийн засгийн хямралын гол үндэс болсныг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрч, энэ алдаатай бодлогоо засч залруулах арга хэмжээ авах нь зүйтэй гэж Засгийн газар, Монгол банкинд хандаж хэлсэн. 100 хоногийн хөтөлбөрийн хугацаа талдаа орж байхад эдийн засгийн сэргэлт гарахгүй байгааг эрдэмтэн, судлаачид хэлж ярьж байна. Валютын ханш 1 ам.доллар 1830 төгрөг хэвээрээ, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ 20-50 хувь өссөн, иргэдийн худалдан авах чадвар 40 хувиар уруудсан хэвээрээ л  байна. Монгол улсын зээлжих зэрэглэл 2012 онд (+B) байсан бол өнөөдөр (-B) болж олон улсын түвшинд 2 шат буурлаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалт 2014 оны эхний улирлын байдлаар 60 гаруй хувиар буурсан бөгөөд макро эдийн засгийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтээрээ манай улс 78 байраар ухарч 130-д бичигдэх боллоо. Монгол банк нэг жилийн дотор гадаад валютын нөөцөөсөө 2.4 тэрбум ам.доллар зарцуулсан хэдий ч  төгрөгийн ханш 30 гаруй хувиар суларлаа. Олон улсын Блюмбэрг агентлаг ханш нь хамгийн их суларсан мөнгөн тэмдэгтээр монгол төгрөгийг нэрлэж дэлхий нийтэд зарлав. Засгийн газрын өр сүүлийн 1 жилд 2 тэрбум 984 сая ам.доллараар нэмэгдлээ. Улсын өр ДНБ-ий 64 хувьд хүрч, хувийн хэвшлийн өрийг оролцуулбал Монгол улсын нийт өр 19.8 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь ДНБ-ий 175 хувьтай тэнцэж байна. Эдийн засгийн хямрал банк, санхүүгийн салбарт нөлөөлж эхлэв. Үндэсний статистикийн хороо болон Монгол банкны тайлангаас харахад энэ оны эхний 5 сарын байдлаар хугацаа хэтэрсэн зээлийн өрийн үлдэгдэл  381,2 тэрбум төгрөг болж чанаргүй зээлийн хэмжээ 619,7 тэрбум төгрөг болсон нь өмнөх оны мөн үеийнхээс 2 дахин өссөн байна. Өр, зээлээс өөр өссөн дэвшсэн зүйлгүй, өмнөх онуудын ололт амжилтаас ухарсан уруудсан гэдэг нь  дээрх хэдхэн тооноос тодорхой байна. УИХ дахь МАН-ын бүлэг 2013 оны 4-р сараас эхлэн улс орны эдийн засаг хүндэрч эхэлснийг эрх баригчдад удаа дараа анхааруулж, яаралтай арга хэмжээ авахыг шаардаж ирсэн юм. Эдийн засгийн хямралыг сөрсөн зөв бодлого хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа сайд нартай хариуцлага тооцохыг УИХ-д оруулж хэлэлцүүлсэн боловч эрх баригчид тухай бүр хамгаалж хаацайлсаар ирсэн билээ.

-Эдийн засгийн хөгжлийн сайдыг эрх баригчид хамгаалаад аваад үлдчихлээ. Энэ нь хууль зөрчсөн асуудал болж байна уу?

-УИХ бол хууль тогтоох, төрийн эрх барих дээд байгууллагаас гадна ардчилсан нийгэмд байдаг зөвшилцлийн хамгийн дээд хэлбэрийн байгууллага. Бусад институциуд үүнээс зөвшилцөл болон хамтын шийдвэр гаргах үйл явцыг харж үлгэр авдаг гэж би ойлгодог. УИХ-ын үйл ажиллагаа  хар дээр цагаанаар бичигдсэн хуулийн дагуу маш нарийн дэг журамтайг та бүхэн мэднэ. Эдийн засгийн хөгжлийн сайдтай хариуцлага тооцох асуудлыг хамгаалж авч үлдсэн нь илт хууль зөрчсөн үйлдэл мөн. Би Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны хурал дээр эрх баригчид өмнө хэрэглэсэн муйхар  аргаа дахин хэрэглэж байгааг хэлсэн. Нөгөө талаар эдийн засаг, бизнесийн орчин муудаж, валютын ханш, өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсөж, иргэдийн аж амьдралын түвшин доройтож байгаагийн цаана олон нийтийн эрх ашиг байгаа гэдгийг эрх баригчид олж харахгүй байна.  

-АН-ынхан эдийн засаг хямарч байгаа нь МАН Засаг барьж байх үеэс үүдэлтэй гэж ярьж байгаа. Та үүнийг хүлээн зөвшөөрөх үү? 

-Эрх баригчид өөрсдийн алдаатай бодлогын үр дагавраар эдийн засаг хямарч байгааг өмнөх Засгийн газраас болсон гэж байгаа нь буруугаа бусдад түлхэх гэсэн арчаагүй арга. Манай нам Засгийн эрх барьж байсан 2011 онд ДНБ-ий өсөлт 17.5 хувьд хүрч, төсвийн орлого төлөвлөснөөс 118,3 тэрбум төгрөгөөр давж, улсын валютын нөөц 4.1 тэрбум ам.доллар болсон өндөр өсөлт бүхий тогтвортой эдийн засгийг Шинэчлэлийн гэх энэ Засгийн газарт хүлээлгэн өгсөн билээ. 2011 онд үр тариа 446,1 мянган тонныг хураан авч дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангаж чадаж байсан.Гэтэл Засгийн газрын алдаатай бодлогын улмаас хоёрхон жилийн дотор манай улсын эдийн засаг, нийгмийн бүхий л үзүүлэлтүүд буурч, эдийн засаг, санхүү хямралд ороод байна. 

-МАН ажил хийлгэхгүй байна гэж АН-ынхан шүүмжилдэг. Сөрөг хүчин гэдгээрээ бүх асуудлыг улс төржүүлдэг гэдэг. Энэ дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би МАН-ын намын даргаар сонгогдоод үйл ажиллагаандаа баримтлах зарчмаа тодорхойлохдоо бид бүтээлч сөрөг хүчин байх ёстой гэдгийг хэлсэн. Эрх баригчид   засаглаж сурах хэрэгтэй. Засаг барьж байхад сөрөг хүчин болгон л шүүмжилдэг. Өнгөрсөн намар болон хаврын чуулганд бид эрх баригчдын олон бодлого, шийдвэрт байгаа алдааг засаж залруулсан. Харин сөрөг хүчний намын бүлгийн гишүүдийн өргөн барьсан хуулийн төслүүдийг хэлэлцдэггүй муухай жишиг манай олонход байна. Энэ  тэднийг муухай харагдуулдаг олон зүйлсийнх нь нэг гэж бодож байна.      

-Өнгөрсөн хугацаанд МАН зас­гийн эрхийг барьж байх үед дэлхийн зах зээлээс ихээхэн хэмжээний мөнгө босгож, бүтээн байгуулалт, улс орны хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулах ажлуудыг хийж болох байсан. Одоо бол хийсний араас илүү юм ярьж байна гэх шүүмжлэл МАН руу чиглэж ирдэг. Та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-МАН Засгийн эрх барьж байхдаа олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй зээл авах, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах, дотоодын компаниуд гадаадын хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргах замаар томоохон төслүүдийн хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн асуудлыг шийдвэрлэх бодлого хэрэгжиж байсан. 2012 оны байдлаар хандивлагч орон, олон улсын банк санхүүгийн байгууллагуудаас авсан хөнгөлөлттэй зээл 1.9 тэрбум ам. доллар, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 4,5 тэрбум ам.доллар болж, уул уурхайн томоохон компаниуд хөрөнгийн биржээс олон зуун сая долларын хөрөнгө босгож байсныг манай иргэд сайн санаж байгаа. Эдгээр хөрөнгө нь улс орны бүтээн байгуулалт, эдийн засгийн өсөлтийг дэмжсэн санхүүгийн чухал эх үүсвэр байсан. “Шинэчлэлийн” гэх Засгийн газар олон улсын зах зээлээс арилжааны нөхцөлтэй, их хэмжээний (2.1 тэрбум ам.долларын) зээл авч, эргэн төлөгдөхгүй, үр ашиг муутай төслүүдийг санхүүжүүлж байгаа нь бидний хэрэгжүүлж байсан бодлогоос тэс өөр, улс орны эдийн засгийг өрийн дарамтад оруулах эрсдэлтэй алхам болж байна. Хамгийн гол нь хэрэгжүүлэх төслүүд нь бэлэн болоогүй, Эгийн голын УЦС-аас өөр ТЭЗҮ нь бэлэн болсон томоохон төслүүд байхгүй байхад их хэмжээний бонд гаргасан нь бодлогын алдаа болсон гэж үздэг. 

-МАН дангаараа олон жил төр барьж ирсэн гэдэг утгаараа боловсон хүчний тал дээр асуудалгүй гэж харагддаг. Харин ялагдал хүлээсэн, дотроосоо дахин нам төрүүлсэн, жирийн гишүүд, зарим лидерүүд нь намаа орхисон гээд бараан дүр зураг танай намыг хүчгүй харагдуулаад байх шиг. Магадгүй энэ байдал дараагийн сонгуульд нөлөөлөхийг үгүйсгэх аргагүй юм шиг.Харин танд намын даргын хувьд ямар итгэл үнэмшил төрж байна вэ?

 -Манай нам бэлтгэгдсэн боловсон хүчний нөөцтэй. Манай нам залуу, дунд, ахмад үеийн алтан хэлхээ, залгамж чанарыг хадгалж чадсан улс төрийн ууган хүчин. Намын боловсон хүчний бодлого гишүүд,  дэмжигчдээ идэвхижүүлж, тэднийг урамшуулах, намын эв нэгдлийг хангаж, зангидсан гар мэт нэг цул болгоход чиглэж байна. Сонгуулийн ялагдал, талцлын асуудлыг түүхийн хуудаснаа үлдээж урагшаа харж эрч хүчтэй ажиллах цаг болсон.  

-2013 оны төсвийн гүйцэтгэлийг Үндэсний аудитын газраас танилцуулсан. Нэлээд зөрчил харагдлаа, энэ тал дээр таны байр суурь ямар байна?

-Саяхан Монгол Улсын 2013 оны төсвийн гүйцэтгэл, Засгийн газрын 2013 оны санхүүгийн нэгдсэн тайланг УИХ-аар хэлэлцэх үед төсвийн ерөнхийлөн захирагчид батлагдсан төсвийг хэтрүүлэх, төсвийн хөрөнгийг үр ашиггүй зарцуулах нь хэрээс хэтэрсэн талаар тодорхой яригдсан. Үндэсний аудитын газрын болон УИХ-ын Төсвийн зардлагын хяналтын дэд хорооны дүгнэлт гарсан. Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын 65 хувь нь гадаад томилолтын зардлыг 2.2-558.3 сая төгрөгөөр, 11 төсвийн ерөнхийлөн захирагч гадаад зочны зардлыг 1 тэрбум гаруй төгрөгөөр батлагдсан төсвөөсөө хэтрүүлсэн байна. Засгийн газрын 2007 оны 349 дүгээр тогтоолд зааснаас бусад автомашин унах эрхгүй 222 албан тушаалтан автомашин ашиглаж байгаа нь тогтоогджээ. Эрх мэдлээ хэтрүүлсэн 222 албан тушаалтан тутамд жилд 3.3 сая төгрөгийн илүү зардал гарсан байна. Төрийн албанд сүүлийн 3 жилд худалдан авсан нэг бүр нь 83 сая төгрөгөөс дээш үнэ өртөгтэй 61 автомашин байгаагийн 51 автомашинийг буюу 84 хувийг нь сүүлийн 2 жилд авсан байна. Эрх баригчид төсвийн хөрөнгөөр хэрхэн тансаглаж, үр ашиггүй зарцуулж байгаагийн тод жишээ нь энэ. Монгол Улсын 2013 оны төсвийн хуулиар төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын үндсэн чиг үүрэгт хамаарах 101 хөтөлбөрийн 304 арга хэмжээнээс 110 нь огт хэрэгжээгүй буюу дутуу хэрэгжсэн  байгаагаас  үзэхэд 2013 оны төсөв үндсэндээ биелэгдээгүй байна. Төсвийг хэрэгжүүлж чадаагүй, хууль бус олон данс арилжааны банкуудад нээсэн, зөвшөөрөлгүй автомашин хэрэглэсэн албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох шаардлагатай гэсэн дүгнэлттэй санал нэг байна.

-Сүүлийн үед Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нарыг тойрсон асуудал нэлээд хурцаар өрнөж байна. Төрийн чухал алба хашиж яваа хүнийхээ хувьд хэрхэн дүгнэн харж байна вэ? Эрх баригч намын бодлого нь гажуудал ихтэй байгаа учраас зарим хүнийг солиод   асуудал шийдэгдэхгүй гэдэг нэг өнцөг харагддаг. Та энэ тал дээр ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Асуудал Н.Батбаяр, Х.Тэмүүжин гэдэг хүнийг л огцруулах гээд байгаад юм биш. Хамгийн гол нь төрийн сайдын ажлыг хийж чадахгүй, улс орны эдийн засгийг хөгжүүлэх бодлого боловсруулж хэрэгжүүлээгүй учир эдийн засаг хямарч, ард иргэдийн амьдрал доройтож байгаад асуудал хариуцсан сайдтай нь хариуцлага тооцдог болох, сайд нь ч өөрөө огцрох өргөдлөө өгдөг зарчим тогтоох нь цаашид Монгол төрийн төлөвшилд зайлшгүй чухал асуудал юм. Улс төрч хүн, төрийн сайдын алба хашиж байгаа хүн төрийн хууль, ёс зүйг эрхэмлэн нэр цэвэр явах учиртай. Төрийн хууль, ёс зүйг чанд сахидаг Япон зэрэг орны Хууль зүйн сайд манай Х.Тэмүүжин сайд шиг хэл ярианд орооцолдсон бол шууд огцрох нь тодорхой шүү дээ.

-Та чуулганы завсарлагаанаар ямар ажлуудыг амжуулахаар төлөвлөж байна вэ. Мэдээж тойрогтоо ажиллах байх?

-Чуулганы завсарлагаанаар сон­гог­дсон тойргийн сумандаа ажиллаж Төв аймгийнхаа иргэдэд УИХ-ын хаврын чуулганы үйл ажиллагаа, ба¬талсан хууль тогтоомжийг сур­талч¬лан таниулах ажлыг зохион бай­гуулна. Намрын ургац хураалт, хад­лан тэжээл болон өвөлжилтийн бэлт¬гэл зэрэг цаг үеийн ажлаар айм­гийн¬хаа зарим сумдад ажиллана. МАН-ын даргын хувьд зарим аймаг, суманд ажиллаж намын бодлого, шийдвэрийг сурталчилна. УИХ-ын намрын чуулганаар хэлэлцэх хуулиудтай холбогдуулан эрдэмтэд судлаачид, мэргэжлийн холбоодын төлөөлөлтэй уулзалт, хэлэлцүүлэг хийхээр төлөвлөж байна.

Л.ОЮУН

-МЯНГАТ
МАЛЧНЫ ХҮҮХДҮҮД ХУЛГАЙ ХИЙХДЭЭ АРААТНААС ДОР АВИРЛАЖЭЭ-

8Түрүүч нь ¹160
(4800), 161 (4801), 162 (4802) дугаарт8

Төв аймгийн Баян­дэлгэр сумаар явж, хулгайчид малаа алдсан малчидтай
ярилцахад “Малын хулгайн гэмт хэрэг гаарчихаад бай­на. Олон нийт энэ та­лаар мэддэггүй.
Хууль тогтоогчид ч ан­заардаггүй. Аймаг, сумын мөрдөн байцаагч малчин хоёрын дунд
малын хулгайчийн мэдээлэл үлддэг. Тэднийг олон нийт анзаардаггүй учраас тэнсэн ял
авчихаад эргээд хулгайгаа хийгээд эхэлдэг. Бараг л “Би ма­лын хулгайч шүү” гээд
өөрийгөө зарлаад унаа тэргээ сольж унаад малчдыг элэг барьж байна шүү дээ. Хулгайчид
биднийг дагуулахгүй хуулийн мэдлэгтэй. Яавал хэргээс мултрахаа сайн мэднэ. Бүлэглэл
болчихсон учраас бүлгүй малчдад дийлдэнэ гэж байхгүй” гэцгээж байсан юм. Гавьяат
малчин Х.Магсарын 13 хонийг хулгайлж, нядалсан хэрэгт шалгагдаж байгаа гурван сэжигтний
нэгийг малчид “Малын хулгайн бүлгийн ахлагч. Энэ хавиараа алдартай. Түүнийг хулгайч
гэдгийг нутаг усаараа мэддэг ч хуулийн дагуу арга хэмжээ авахуулж байгааг нь харсангүй”
гэж ярьж байсан. Орон нутгийн цагдаагийн байгууллага малын хулгайчидтай хэрхэн тэмцэж
байгааг сурвалжлахаар Багануур дүүргийн цагдаагийн хэл­тэс рүү явлаа. Баяндэлгэр
сумын Галуут багаас Багануур дүүргийн төв рүү ороход засмал зам дээр бог малын дотрыг
өөхтэй нь цувуулаад хаячихсан байх юм. Хулгайчид мал хулгайлж, бойлохдоо араатнаас
дор авир гаргадгийг малчдаас сонссон учраас хар төрснийг нуух юун.

Багануур дүүргийн Цагдаагийн хэлтэст Малын хулгайн гэмт хэрэгтэй
тэмцэх хэсэг ажиллаж байна. Ахлах төлөөлөгч, төлөөлөгч, мөрдөн байцаагч, цагдаа,
жолооч гэсэн бүрэлдэхүүнтэй,  УАЗ-469 машинтайгаа
үүрэг гүйцэтгэдэг аж.  Тус хэсгийн ахлах төлөөлөгч,
цагдаагийн ахмад С.Алтанхуягтай ярилцлаа.

-Танай
дүүргийн цагдаагийн хэлтэс Төв аймгийн зарим сумдад гарсан хэргийг шалгадаг болжээ.
Ачаалал нэмэгдсэн гэсэн үг үү?

-Хуулийн шинэч­лэл­тэй холбоотой энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс Багануур
дүүргийн Цагдаагийн хэлтэст Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Төв аймгийн Мөнгөнморьт,
Баяндэлгэр сум ха­рь­яа­лагдах болсон. Малчдаас ирсэн мэдээллийн дагуу хурдан шуурхай
шалгаж байгаа. Сумд манайд харьяа­лагдаж ирсэн ч бүтэц, орон тоо, мөнгө төсөв нэмэгдээгүй.
Хуучин орон тоогоороо л ажиллаж байна.

-Малчидтай
уулзаж явахад малын хулгайн хэрэг нэлээд ихэссэн бололтой юм. Яг танайд шалгагдаж
байгаа хэргийн тоон мэдээг танилцуулаач?

-Энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар малын хулгайн гэмт хэрэг Хэнтий
аймгийн Цэнхэрмандал суманд хоёр, Төв аймгийн Мөнгөнморьт суманд хоёр, Баяндэлгэр
суманд гурав бүртгэгдээд шалгагдаж байна. Багануур дүүрэгт малын хулгайн нэг хэрэг
бүртгэгдсэн байсныг илрүүлээд шүүхээр шийдүүлчихсэн байгаа.

-Шалгагдаж
байгаа хүмүүсийн зарим нь малын хулгайн хэргээр шалгагдаж, шийтгэлээ хүлээж байсан
нөхдүүд байх шиг байна. Баяндэлгэр суманд мал хулгайлсан хэрэгт сэжиглэгдэж байгаа
хүмүүсийн тухай ч ийм яриа байна. Үнэн үү?

-Малын хулгайн гэмт хэрэг үйлдэж байгаа хүмүүсийн олонхи нь өмнө
нь ийм төрлийн хэрэг үйлдсэн, ял шийтгэл эдэлсэн байдаг нь үнэн. Өнгөрсөн тавдугаар
сарын 13-14-нд шилжих шөнө Төв аймгийн Баян­дэлгэр сумын малчин Х.Магсарын 13 тооны
хонь хулгайлсан хэрэгт мөрдөн шалгалт хийгээд хоёр хүнийг сэжигтнээр хорьж шалгаж
байгаа. Тэднээс гадна сэжигтэн Г.Хадбаатарыг энэ хэрэгт шалгаж байна. Мөн Галуут
багийн иргэн А.Энхнастын гурван үхэр, гурван адуу хулгайлагдсан хэрэг гарсан. Б.Энхбаяр
гэдэг хүний нэг үхэр дөрөвдүгээр сарын 29-30-нд шилжих шөнө Хайлааст гэх газраас
алга болсон хэрэг бүртгэгдсэн. Тэдгээрийг шалгаж байна.

-Хулгайчид
хулгайлсан малаа нядалсан газраа заавал хутгаа үлдээдэг юм байна. Малчдын ярьж байгаагаар
энэ нь дом бололтой юм. Тэр хутган дээр үлдсэн хурууны хээгээр хулгайчдыг шуурхай
барьчих боломж байх уу?

-Хуулийн дагуу шин­жээч, мөрдөн байцаагч, төлөөлөгч хэргийн газрын
үзлэгийг хийж байгаа. Хэргийн газар дээр үлдээсэн эд мөрийн баримтыг шинжээч шалгаад
явж байгаа.

-Хоёр
сэжигтэн “Генералын Хадаа ах биднийг дагуулж явсан” гэж мэдүүлсэн гэдэг мэдээлэл
бий. Малчид ч түүнийг хулгайчдын бүлэглэлийн ахлагч гэж ярьсан. Тэр хүн батлан даалтад
байгаа юу?

-Генералын Хадбаатар гэдэг хүнд эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгаж байгаа.
Хэнтий, Төв аймагт мал хулгайлах гэмт хэрэг үйлдсэн хэргээр Улсын мөрдөн байцаах
газарт шалгагдаж байсан хүн. Улсын Ерөнхий прокуророос харьяалал тогтоож хэрэг нь
манайд ирсэн. Батлан даалтад шалгагдаж байгаа. Г.Хадбаатар 2011 оноос хойш шалгагдаж
байгаа. Холбогдсон хэрэг нь хүнд гэмт хэрэг. Тиймээс 12 сар хүртэл хугацаагаар цагдан
хоригдох хуультай. Тэр хугацаагаар нь цагдан хорьчихсон учраас батлан даалтад шалгахаас
аргагүй.

-Малын
хулгайн гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулийн 123 дугаар зүйлд зааснаар шалгадаг байсан.
Эрүүгийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр энэ зүйл анги байхгүй болсон. Тиймээс хулгайн
хэргээр зүйлчлэх үү?

-Эрүүгийн хуулийн 147 дугаар зүйл буюу бусдын эд хөрөнгийг хулгайлах
хэргээр зүйлчилж байгаа.

-Малчдын
ярьж байгаагаар хулгайчид бүтэн сартай шөнө мал хулгайлж, нядалдаг юм байна. Тэр
үеэр нь эргүүл хийх боломж байх уу?

-Сумдын хэсгийн төлөөлөгчидтэй хамтраад эргүүл хийж байгаа. Малын
хулгайчид бүлэг байдаг далд аргаар үйлдэгддэг учраас тэр бүр таарч, илрүүлэхэд бэрх
юм.

-Хулгайчдаас
гарал үүслийн гэрчилгээгүй мах хямд авдаг дэлгүүр, ченжүүд байна. Тэд малчдад мэдээлэл
огт өгдөггүй, халгаадаггүй юм байна. Тэр хүмүүст хэр хяналт тавьдаг вэ?

-2014 оны тавдугаар сараас хүнсний зах, мах борлуулдаг цэгүүдэд цагдаа
ажиллаж, хяналт тавьж байна. Малын хулгайн гэмт хэргийг бүлэглэж үйлдсэн хүмүүст
хулгайн малын мах худалдаж авсан хүмүүс ч бий. Ер нь мал хулгайлах гэмт хэргээр
зохих ялаа эдлээд гарсан хүмүүс хэсгийн байцаагчдын хяналтад байдаг. Энэ ажил ч
хийгдэж байгаа. Ер нь малын хулгайн гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй хүмүүсийн судалгаа
ч байдаг.

-Малын
хулгайчид хурдан унаатай, зэвсэгтэй, олноороо явдаг гэх юм. Олон өмгөөлөгч хөлсөлдөг.
Түүгээрээ дамжуулж цагдаагийнхныг дарамталдаг, ажлаас нь салгадаг гэх юм. Бүлэг
хулгайчтай тэмцэхэд цагдаа хүчгүйдэх юм уу?

-Цагдаагийнхан хуулийн хүрээнд л ажиллаж байгаа. Малын хулгайн гэмт
хэрэг үйлдэж байгаа хүмүүс олон машинтай, утсаар хоорондоо холбогддог. Бүр галт
зэвсэг ашиглах нь ч бий. Тэглээ гээд цагдаа хүчин мөхөсдөөд, айж ичээд байгаа юм
алга. Одоо ч машиндаа бензин хийгээд гарахад хүн нэг бүр хуулийн дагуу хэрэглэх
зэвсэг хэрэгсэл нь бэлэн байна гэв.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР 

Монголын анхны бөгөөд цорын ганц армийн генерал болох Монгол Улсын баатар Батын Дорж 1914 онд Сайн ноён хан аймгийн хошууч Мэргэн бэйсийн хошуу буюу одоогийн Завхан аймгийн Алдархаан сумын нутагт төржээ. Тэрээр 15 настайгаасаа сумандаа адуу маллаж, тариа ногоо тарихаас авахуулаад сумынхаа захиргаанд зарлага хүртэл хийж байжээ. Цэргийн албанд 1935 онд татагдан, Улаанбаатар хот дахь нэгдүгээр морьт дивизийн Бага даргын сургуульд хуваарилагдсанаар түүний Монгол Улсын батлан хамгаалах, дархан хилийн бүрэн бүтэн байдлыг хангах их үйлсийн гараа эхэлжээ. 

Морьт дивизийн Бага даргын сургуульд элсэн суралцсанаасаа хойш дөрөвхөн жилийн дотор нэгдүгээр морьт хороонд сумангийн дарга болжээ. Харин 1939 оноос буюу 25 настайгаасаа Ардын цэргийн нэгдүгээр морьт дивизийн дарга бөгөөд Улаанбаатар гарнизоны даргын хариуцлагатай албанд дэвшин томилогджээ. Энэ үед Халх голын дайны хүндхэн сар өдрүүд тохиож байсан учраас тус дивиз цэрэгт шинээр татагдагсдыг богино хугацаанд цэргийн эрдэмд дадлагажуулахын сацуу Халхын голд байлдаж буй анги, салбаруудын бие бүрэлдэхүүнийг шинэчлэх үүрэг байлаа. 1940-1941 онд Дотоод явдлын яамны хязгаарын ба дотоодын цэргийн хэрэг эрхлэх газрын дарга, 1941-1948 онд Дотоод явдлын яамны хязгаарын ба дотоодын цэргийн хэргийг эрхэлсэн дэд сайд, орлогч сайд, 1952-1953 онд МАХЦ-ийн тавдугаар тусгай морьт бригадын дарга, 1953-1956 онд Монгол зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн “Совмонголметалл” нийгэмлэгийн ерөнхий захиргааны орлогч даргаар ажиллаж байжээ. 1956-1959 онд БНМАУ-ын Цэргийн ба Нийгмийг аюулаас хамгаалах хэрэг эрхлэх яамны сайд, 1959-1961 онд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны сайд, 1961-1963 онд БНАСАУ-д, 1963-1966 онд БНАГУ-д, 1966-1968 онд ХБНСЮУ-д онц бөгөөд бүрэн эрхэт элчин сайдын албыг хашиж байжээ. Эх орондоо буцаж ирүүтээ 1978 оныг хүртэл Батлан хамгаалах яамны сайд, 1978 оноос Ардын их хурлын Тэргүүлэгчдийн дэргэдэх хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтний хорооны даргаар насан өөд болтлоо ажилласан билээ. Эдгээр албан тушаалыг хаших хугацаанд түүнд БНМАУ-ын баатар цол, Сүхбаатарын одонгоор хоёр удаа, Лениний одон, Эх орны дайны хоёрдугаар зэргийн одон,  Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одон, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтангадас одонгоор хоёр ч удаа тус тус шагнуулж байжээ. Хашсан албан тушаал, гавьяа шагналууд нь төр улсдаа хэр үр бүтээлтэй ажилласныг гэрчилнэ. 

Батлан хамгаалахын сайдаар ажиллах хугацаандаа ЗХУ-тай хамтарч, орчин үеийн мото буудлагын хэд хэдэн тусгай анги нэгтгэлүүдийг байгуулж, орчин үеийн техник хэрэгслээр хангах, анги нэгтгэлүүдийг байгуулан, олон улсын жишигт хүргэх нүсэр ажлыг Армийн генерал, Монгол Улсын баатар Б.Дорж агсан гардан зохион байгуулж байжээ. Армийн генерал Б.Дорж Хилийн цэргийн командлагчаар ажиллаж байх хугацаандаа баруун хязгаарыг тохинуулж, Оспаны хасгийн дээрэмчдийн удаа дараалсан дайралтуудыг няцаан, улсынхаа дархан хилийг тэр хэвээр нь хадгалж үлдсэн гэдгээрээ баатар цолоор шагнагдсан. 

Армийн генерал, хөдөлмөрийн баатар Б.Дорж агсны мэндэлсний 95 жилийн ой 2009 онд тохиосон бөгөөд энэ үеэр түүний дурсамж үзэсгэлэнг олонд танилцуулсан юм. Тус үзэсгэлэнд түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйлс, дүрэмт хувцас, гэрэл зургуудыг олны хүртээл болгож байсан. Энэ үеэр цэргийн шинжлэх ухааны доктор, дэслэгч генерал Ш.Арвай “1940 онд Монголын цэргийн даргаар томилогдон, Монгол, Орос, Япон, Манж дөрвөн улсын хилийн маргааныг шийдвэрлэхэд толгойлон оролцсон билээ. Тодруулбал улсын хил тогтоох хамтарсан комиссын Монголын талын хэсгийн даргаар Б.Дорж гуайг томилсон гэдэг. 1940 оны хавраас жил дамнан Буйр нуурын умард эргийн Улаан ганга хэмээх газраас Нөмрөг голын өмнө орших амралтын уул хүртлэх 215 км газарт улсын хилийг тогтоож, 132 хилийн багана босгосон түүхтэй. Энэхүү тогтоосон хилийн шугам нь 300-аад жилийн өмнө буюу 1734 онд тогтоосон хилийн зурвастай үндсэндээ нийцсэн. Энэ нь хожим 1962-1964 онд Улсын хилийн шугамыг газар дээр нь дахин тогтоох эрх зүйн суурь болж өгсөн. 1940-1949 оны хооронд 1800-аад удаагийн хилийн зөрчил халдлага гарч байсан хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Энэ үед хил хамгаалах бодлогыг зайлшгүй шинэчлэн сайжруулах шаардлагын дагуу 1943 онд шинэ журам, дүрэм батлан гаргасан. Үүний дагуу хилийн цэргийн байгуулалтыг шинэчилж, хилийн манаа, пост, застав, бэлтгэл хүч, отряд хэмээх тогтолцоог бий болгож, шинэ техник хэрэгслийг нэвтрүүлсэн. Б.Дорж сайдын хэрэгжүүлж, армийн түүхэнд ул мөрөө тод үлдээсэн, цэргийнхний дунд одоо ч сайнаар дурсан яригддаг нэг гол зүйл бол анги, салбарт ажиллаж бай­гаа офицер, ахлагч нарын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн шинэ алхмуудыг хийсэн явдал. Үүнийг дараах үеийн сайд нар үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлсэн билээ. Чухамдаа Б.Дорж генералын үед цэргийн албаны нэр хүнд эргэн сэргэж, офицер, ахлагч нарт  удаан жилийн нэмэгдэл олгох, одон, медалиар шагнах журам боловсронгуй тодорхой болж, цалин хангамж мэдэгдэхүйц сайжран, цэргийнхэнд зориулсан орон сууцны хорооллууд хот, хөдөөд баригдаж эхлэн, олон зуун офицер, ахлагч нар өөрийн гэсэн тохилог орон сууцтай болж эхэлсний дээр анги, салбар болгон хугацаат албаны цэргийн амьдрах тохь тухтай орчныг бүрдүүлэх, түүний дотор тохилог гал зуух, соёлын төв гэх мэт цэрэг дайчдын ахуйг сайжруулахад чиглэсэн олон зүйл хийгджээ. Б.Дорж генерал дадлага, туршлагатай сайн зохион байгуулагч, жинхэнэ цэргийн жанжин байсны зэрэгцээ хүний төлөө ихээхэн анхаарал халамж тавьдаг, залуу хүмүүсийг ахиж дэвших, амьдрах ухаан, туршлага суухад нь бүх бололцоогоор тусалдаг хүн байсан нь цэргийн боловсон хүчний чадавхийг дээшлүүлэхэд хүчтэй түлхэц болсон юм.” гэсэн юм.  

Армийн генерал, Монгол Улсын баатар Б.Дорж агсны ач хүү Б.Баяраа “Миний өвөө үймээн самуун, дайн дажинтай түүхийн эгзэгтэй цаг мөчид Монгол Улсын тусгаар тогтнол, халдашгүй бүрэн эрхэт байдлыг хамгаалахын төлөө их хувь нэмэр оруулсан цэргийн гарамгай жанжин гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Тийм ч учраас Монгол Улсын түүхэн дэх анхны бөгөөд цорын ганц армийн генерал хэмээх хүндэт цолыг олгосон гэж боддог. Баруун хязгаарын хилийн зурвасыг шинэчлэн тогтооход монголын талын төлөөлөгчдийг ахалж байснаас гадна хасаг, гоминданчуудаас эх орноо хамгаалах үйлсэд гарамгай амжилт гаргасан гэж би бахархдаг. Халхын голын дайнтай зэрэгцээд Гоминданы түрэмгийлэгч, Хасагийн дээрэмчид Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий зэрэг аймгийн хилийг удаа дараа зөрчин хилийн анги салбарууд руу довтолж, тэр хавийн иргэдийн мал хуй, эд хогшил зэргийг дээрэмдэн зарим тохиолдолд бүр амь насанд нь хүрдэг байсан гэдэг. Чухам энэ үед зүүн өмнө зүгт Японы эсрэг, баруун, баруун өмнөд чиглэлд гоминдан хасгийн дээрэмчдийн эсрэг нэгэн зэрэг тулалдаж, хүч тарамдах аюул нүүрлэжээ. Миний өвөө баруун хязгаарын асуудлыг шийдвэрлэхдээ улс төр дипломат аргыг, цэргийн ажиллагаатай амжилттай хослуулж чадсаны үр дүнд 1943 оны намар “Хасгуудтай  БНМАУ-ын эсрэг дээрэм тонуул хийгүй байх” амлалт авснаас гадна гоминданы түрэмгийлэгчдийн эсрэг хүч хавсран тэмцэх хэлэлцээрт хүрсэн гэдэг. Гэсэн хэдий ч гурав дөрөвхөн жилийн дараанаас хасгууд дахин гоминдантай нэгдэн дахин хил орчим халдан довтлох нь нэмэгдэж эхэлж. Гэсэн ч нөхцөл байдлыг зөв дүгнэж, халдлага бүрт нь хариу цохилт өгч, баруун хил орчмын газруудад сайтар бэлтгэгдсэн цэргүүдээр хамгаалуулсны үр дүнд хилийн зөрчлийг дайн болгочихолгүй намжаасан гэдэг. Өвөө маань үр ач бидэндээ “Чин үнэнээр байвал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ. Эгэл үнэн, энгийн даруу амьдарвал аз жаргал чамд өөрөө ирнэ” гэж сургадаг байсан. Өөрөө зөв сайхны оргил, үлгэр жишээ байж дээ. Хэлэсэн үг, хийсэн үйлдэл бүр нь амьд домог болон үлдэж дээ” хэмээн өвөөгийнхөө тухай хүүрнэсэн юм.  

Батлан хамгаалах яамны сайд Л.Болд “Харийн түрэмгийлэгчид, тэд­ний гар хөл болсон Оспаны дээрэмчидтэй хий­сэн цус асгаруулсан олон тулалдааныг гардан зохион байгуулж, домог болсон дуун¬даа гардагчлан цагийг товчлон тэнгэрээр ирж, техник хүрэхгүй бэрх газарт тэнгэрээр ч одож, цэрэг дайчдаа ялалт өөд удирдан залж, баруун хязгаарыг төвшитгөн бэхжүүлснээрээ 1930-1940 оны хүнд¬хэн сорилын жилүүдэд түүхэн гавьяа байгуулсныг нь төр засгаас өндрөөр үнэлж, “Улсын баатар” цолоор шагна­жээ. Тийм ч учраар тэрээр Монголын зэвсэгт хүчний түүхэн дэх анхны бөгөөд цорын ганц армийн генерал байх бүрэн эрхтэй цэргийн нэрт зүтгэлтэн” хэмээн тодотгон хэлж байсан удаатай. 

Түүний Монгол орны бүрэн эрхэт тусгаар тогт¬ноход оруулсан хувь нэм­рийг нь хойч үеийнхэнд үлгэрлэн сануулах үүднээс Завхан аймгийн Улиастай, Алдархаан, Ховд аймгийн Үенч сумдад хөшөө дурсгалыг нь босгон мөнхжүүлсэн гэдэг. Мөн нийслэлийн арван­гуравдугаар хорооллоос Цайз зах хүртэлх өргөн чөлөөг түүний нэрэмжит болгосноос гадна “Монгол Улсын баатар хилчид” цогцолборт хөргийг нь гантиг чулуун дээр урлаж, байршуулсан нь хүртэл бий. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Эртнээс нааш Эрдэнэ толгойн байцаан өнгөрүүлэх застав буюу эдүгээгийн Замын-Үүдийн хилийн боомтын гал голомт бол хэдийнээсээ бузрыг хааж, буяныг оруулдаг эх орны маань алтан босго билээ. Ази, Европыг холбосон алдарт торгоны зам, цайны зам мөнөөхөн замын үүдээр орж ирж Жанжин Чойроор дамжин баруун Европт хүрдэг.  Монголчуудыг гадаад ертөнцтэй  XX зуунд холбосон төмөр зам ч мөн л эдийн засгийн чөлөөт бүс болсон Замын-Үүдээр дайран гардаг. 

Дорнын говиос Монгол эхэлдэг гэж нэг сайхан дуу байдаг…

Сайншандад нүүрс, хүдэр, зэс угааж боловсруулан нэмүү өртөг үйлдвэрлэх аж үйлдвэрийн парк барьж байгуулах засгийн газрын хөтөлбөр сүүлийн үед яригдах нь бүдгэрч харин ч долоо найман боомтоор Хятад руу нарийн төмөр зам тавьж нүүрс, алт, зэсээ хямдханаар боловсруулалгүй гадагшаа зөөх тухай дээр доргүй маргалдах болов. Эх орон сумаас эхтэй, төр засаг айл өрхөөс эхтэйн учир би нутагтаа тэр боловсруулах том үйлдвэрийг бариасай, улс орны маань сан хөмрөг арвижаасай, улсын маань төсөв алдагдалгүй болоосой гэж Дорноговь аймгийн санхүүгийн хэлтэст арван зургаан жил орлого хийгээд татварын байцаагчийн алба хашиж явсны хувьд шинэ шинэ үйлдвэрүүдийн тууз хайчлах тэр баярт өдрийг тэсэн ядан хүлээдэг хүний нэг. Хөдөө орон нутагт улсын төсвийн сэжүүр дээр хэдэн жил суусны хувьд үндэсний том үйлдвэргүйгээр улс орны хөгжлийн тухай, эдийн засгийн болон үндэсний аюулгүй байдлын тухай бодохын ч хэрэггүй гэдгийг басчиг бага зэрэг гадарлана.

1949 онд байгуулагдсан Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэр Монгол Улсын бензин шатахууны гуч гаруй хувийг хангаж кокс, мазут, бензин, дизелийн түлш үйлдвэрлэж Дорноговь аймгийн төсвийн гол эх үүсвэрийг бүрдүүлж байсан цаг саяхан. Хэдийгээр Оросын цагаан хааны үеийн шахам хоцрогдсон технологи, нэрэх байгууламжтай байсан ч нэг литр А-76 бензиний жижиглэн худалдаалах үнэ нь нэг төгрөг 42 мөнгө байлаа. Улсын маань цөөхөн хүнд үйлдвэрүүдийн нэг Дорнын говийн цохьлох зүрх болсон тэр нефтийн  үйлдвэрт Орос, Монгол, Казак олон үндэстний 2000-аад хүн ажиллаж, арваад мянган хүн аж төрж байлаа. Гэтэл газрын тосоо гадагшаа зөөснөөс хойш “Зүрх сэтгэлийг булаасан Зүүнбаян хот ” гэж дуулдаг байсан тэр сайхан хот эдүгээ балгас болоод олон арван жилийн нүүр үзлээ. Сайншандын аж үйлдвэрийн парк , цогцолбор сүндэрлэн босох тэр өдрийг улс гүрний маань маргааш хүлээж байна. 

Говьд   усны асуудал  хүнд, боловсруулах үйлдвэрт нүүрс хүдэр угаахад усны хэрэгцээ их, гэвч үүнийг шийдэх хялбар арга бий. 

XIII жарны цагаагчин төмөр тахиа жил буюу 1801 онд Хэрлэн мөрөн савнаасаа халин урд зүгт газрын намыг даган олон хоног урссан их ул мөр үлдсэн түүх байдаг. 

Зураглаваас:Хэрлэн мөрөн саваа халин Баян  эрхт уулын сав газраас буюу Үзүүр толгойн баруун суга хавиас эхлэн Малхын талын зүүн урд сэжүүр, Цагаан тэмээтийн холхи, Цайдмын хөндий уруудан Жарангийн талыг дамжин Уртын болон Өнгөтийн гол,  Айрагийн ар говь, Гашууны говь, Муруйн говь, Тэрэгтийн хөндий, Агь,  Хөх ус  уруудан Алтгана, Бор хошуу, Хадан хошууны голоор урссаар Булан, Сайн усны говь хүрсэн ай сав эдүгээ буй. Манай төр захиргааны ахмад ажилтан Дорноговь аймгийн дарга байсан Лувсангийн Ишдоржийн ээжийн эмэг эх Хандсүрэн гэдэг хүн:

-Хадан хошууны голоор Хэрлэн мөрөн олон хоног урсан голын хоёр эргийн хүмүүс өөр хоорондоо уулзаж чадахгүй  хоёр сар болсон тухай дурсан ярьдаг байжээ.  Иймд хавар, намрын шар ус, борооны үерийн усыг хуримтлуулах, нөөцлөх цөөрөм Хэрлэн мөрний эрэг дагуу олныг барьж гадаадад сохор зоосны ашиггүй алддаг тэр их усыг насосоор өртөөлөн татаж, турбагаар Сайншанд руу аваачих бүрэн боломжтой мэт санагдана. Анх Оюу толгойн гэрээнд гадаадынхантай гарын үсэг зурж байхдаа С.Баярцогт сайд юу гэж уран гоёор донгодож байлаа. Гэтэл одоо юу болов. 

Нөгөө нэмүү өртөг үйлдвэрлэх Сайншандын боловсруулах үйлдвэрүүд юу болов. Нутгаа санаж, нулимсаа арчин арчин байж шүлэг, зохиол бичиж суудаг сампингийн нягтлан бодогч миний бие энэ мэт зүйлээр тархи толгойгоо гашилган санаа зовж сууна. 

Сампингийн эрхи цөөхөн ч гэлээ

Сансрын оддыг багтаадаг юм

Тоо гэдэг хязгааргүй ч

Толгой дотор багтдаг юм.

Манай санхүүгийн сургуулиас Ерөнхий сайд асан Д.Содномыг оролцуулахгүйгээр Сангийн Яамны үе үеийн 9 сайд, Их зохиолч, яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан, Цэгмэдийн Гайтав Төрийн шагналт Доржийн Гармаа, Соёлын гавъяат зүтгэлтэн Ишдоржийн Цэрэнжамц нар төрсөн. Ер нь бага залуу наснаасаа тоотой ноцолдсон хүний толгойны эргээ эрт гардаг гэдэг үг бий.  

Сайн ч бай муу ч бай уран бүтээлч хүнд долоо дахь найм дахь нь үгүй юмаа гэхэд зургаа дахь мэдрэхүй гэж нэг юм байдаг юм .

Манай гурван залуу сайд С.Баярцогт , Л.Гансүх, Д.Зоригт нарыг Оюу толгойн гэрээнд гарын үсэг зурж байхыг би анх хараад энэ гурав ч эх орныхоо томоохон уурхайг тавиад туучихлаа даа гэж бодож суусан маань хэдэн жилийн дараа үнэн л байсан. 

Одооны УИХ-аар хэлэлцэгдэх гэж байгаа газрын хуульд 60-100 жилээр гадаадын иргэд, аж ахуйн нэгжүүд газар эзэмшиж цаашдаа сунгуулж болох тухай заалт байгаа зэргийг харгалзан үзвээс монгол орны газар нутгийн ихээхэн хэсэг урт хугацаагаар гадаадынхны мэдэлд очих аюул нүүрлэж байгаа нь тодорхой болж  байна. 

Монголд нэгэнтээ хөрөнгө оруулсан гадаадын хүмүүс зардлаа нөхөж ашгаа олчихсоны дараа өөрийн гараар барьж босгосон үйлдвэр, хот тосгоноо зүгээр нэг орхичихоод дүрвэсэн юм шиг нэг л өдөр яваад өгөхгүй нь ойлгомжтой. Арав, хорин жилийн дараа нялхсыг угтаж, настнаа үдсэний хойно Монголын нутаг, газар шороог өөрийн төрж өссөн эх орноо гэх гадаадын уугуул иргэд цөөнгүй төрнө. 

Тэд Монголд босгосон өмч хөрөнгөндөө  эзэн болно. Ингээд бодохоор Өмнөговь зэрэг аймгуудын нутаг нь Монголын газрын зураг дээр байвчиг гадаадынхны нутаг болно. Энэ бүхнийг үл өгүүлэн өнгөн хөрсний болон гүний усны нөөц багатай, өвс бэлчээр сийрэг тачир, эмзэг хөрстэй говь нутагт аж үйлдвэрийн цогцолбор байгуулахад усны асуудлыг шийдвэрлэх хамгийн ашигтай хувилбар нь Орхон, Хэрлэн голуудыг говь руу татах төлөвлөгөө юм. 

Энэ хоёр голыг говь руу урсгавал ус нь тасарч, газар шурган алга болно гэж зарим хүмүүс болгоомжилж байж магадгүй. Тэгвэл хаврын цасны шар ус, зун, намрын борооны улиралд энэ хоёр гол бүтэн жилд урсдаг усныхаа бараг 60 орчим хувийг ганц, хоёрхон сарын дотор гадагшаа алддаг тухай эрдэмтэн мэргэдийн тооцоо байдаг. Эдүгээ Монгол Улс ус, салхи хоёроо цахилгаан энерги болгож үндэснийхээ үйлдвэрт ашиглах цаг хэдийнээ болсон. 

Аль болгон цаасан дээр үйлдвэр, завод босгож, аль болгон жил бүр арав хорин тэрбум төгрөгөөр хөрсний шинжилгээ хийж, бонд, зээлийнхээ мөнгийг ийш тийшээ цацах вэ. Эхлээд дээрх голуудын сав газраар усан сан байгуул! Дараа нь үйлдвэрүүдээ барь.

Усныхаа асуудлыг төгс төгөлдөр шийдчихсэн цагт үйлдвэр байгуулах мөнгө, хөрөнгө оруулагчид хоёр хар аяндаа өөрөө ороод ирнэ. “Сэтгэлд гал байхад зууханд гал олдоно” гэж яруу найрагч Лхамжавын Лувсандоржийн хэлсэн нэг сайхан үг бий. Орхон, Сэлэнгэ хоёр Байгаль далайн 50-60 хувийг, Халхын гол, Хэрлэн хоёр Манжуурын Далай нуурыг тус тус тэтгэдэг гээд бодохоор дэлхийн цэвэр цэнгэг усны 30 гаруй хувийг агуулдаг Байгаль далай Монголын гол мөрнүүдээс үүсч буй болсон ажээ. Жилд бид ийм их усыг гадагш алдаж байхад Монголын гурван их говьд нүдээ хөлөртөл цангасан адуу мал, зээр гөрөөс худгийн хагссан  онгоц сахин, малчид маань суганыхаа булчирхайг цочтол хэдий болтол ховоо татан зогсохсон билээ. Орхон, Хэрлэнг өмнийн говь руу татахгүйгээр өнгөн хөрсний юм уу гүний усаар хамгийн багаар бодоход зуун жил боловсруулах үйлдвэрийг ажиллуулна гэвэл Бор хөөвөрийн говь байтугай Дорноговь аймаг гандаж гундан цөлжих болно. Гар худгууд ширгэж, ховоо татаж мал усалдаг тэр цаг мартагдана. Мал, хүнгүй усны гачаалд орж, үүл, бороо холдож, тоос шороогоор амьсгалдаг Өмнөговийн эмгэнэл давтагдана. Эрэг нь усаа хашиж эзэн нь юмаа мэддэг цаг ирэв гээд хамаагүй хөдөлж болохгүй ээ. Ноён Итгэлтийн хэлээр “Нэгийг зараад аравыг олохгүй юм бол наймаа хийх ямар хэрэг байна.” Хэрлэнг говь руу татвал олон аймаг сумын нутгийг хамарч олон мянган хүн, малыг унд усаар хангах сайхан цаг ирнэ. Ховоо татдаг олон хүний гар амарч, олон малын гол дэвтэнэ. 

Голын эрэг, ай савд байгуулсан усан санд хавар, намартаа их хэмжээний ус хуримтлуулж чадваас голын түвшин хэзээ ч дундардаггүй, урсгал нь саардаггүй болохыг Араб хийгээд Казакстан бага Азийн жишээнээс бэлээхэн харж болно. Ундны байтугай ахуйн хэрэглээний саарал усны асуудал дэлхийн хүн төрөлхтөний толгойны өвчин болсон энэ цаг үед гүний цэвэр цэнгэг усаар нүүрс, хүдэр угаана гэдэг гэмт хэрэг.

Эцэг эхийн үйлдсэн нүглийн цус, үр хүүхдийнх нь толгойд үсэрдэг тавилантай учир тэнгэр бурхан, лус савдаг бид нарыг хэзээ ч зөвшөөрөхгүй. Үхэж үгүй болсон хойноо ч тэнэг юм хийсний төлөө үр ачтайгаа есөн үеэрээ олон амьтны хараал иднэ. 

Гар утас, угаалгын машин, тоос сорогч хүртэл ухаалаг болсон энэ цаг үед агуу их ухаантан хэмээгч хүмүүс та бид дан мөнгө бодолгүй, агаар ус, газар шороогоо хайрлах ёстой бус уу. 

Учир иймд он жилийн уртад эрэг гольдролоо өөрчлөөгүй ч хэзээч эргэж ирэхгүйгээр эх орноо орхин, улсын хил даван оддог Орхон Түшээ мөрөн, Хэрлэн хатан ижий голуудаа дорнын их говьд уринхан, урсганхан авчрах тэр баярт өдрийн ерөөлийг олон түмэн ард та бүхэндээ талбин ёсолж, доорх гурван бадаг шүлгээр мялаалга өргөе.

Хэрлэнгийн согоо хаврын үдэш

Хэтийн булагт гүйж л ирдэг

Баян Толбын овоог тахихад 

Баастын талд бурхад чуулдаг аа

Хүүхэд нь унасан ч орхиод явдаггүй

Хүлэг сайн мориндоо би хайртай

Хүний газраас ижий шиг дууддаг

Хүй цөглөсөн талдаа би хайртай

Эр, эм хоёр өвс тэврэлдэнхэн 

Эрхлэнхэн ургадаг 

Туулайн тал мину

Энгэрийг чинь түшин 

зүүрмэглэн жаргахдаа

Эмээ, өвөө болж зүүдэлдэг 

Өлзийт хайрхан мину…

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт, Ардын уран зохиолч, 

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн  Балжирын ДОГМИД 

2014 оны долдугаар сарын 1-ний билэгт сайн өдөр

МУИС-ийн Олон улсын харилцааны сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч Ж.Баттөртэй ярилцлаа.

-Хятадын дарга Си Жиньпин хойд биш өмнөд Солонгост түрүүлж айлчиллаа. Энэ нь цаанаа ямар учиртай гэж та судлаач хүний хувьд үзэж байна вэ? 

-Ер нь Хятад улс Японтой харилцаа таарамжгүй. Энэ нь арлын маргаанаас үүдэлтэй.  Дээрээс нь бүс нутагтаа хэн нь нөлөөллөө тогтоох вэ гэдэг дээр өрсөлддөг. Ийм л шалтгаанаар Хятад улс өмнөд Солонгостой харилцаагаа сайжруулж байгаа болов уу. 

-Өмнөд Солонгосыг Японтой сөргөлдүүлэх  тактиктай  гэж үү? 

-Өмнөд Солонгос Япон хоёр холбоотны харилцаатай. Гэсэн ч  өмнө нь Япон улс  Солонгосыг колончилж байсан. Энэ хоёрын  ойрх үеийнх нь түүхэнд таагүй харилцаа бий. Дайны үед япончууд солонгос эмэгтэйчүүдийг бэлгийн мөлжлөгт ашиглаж байсан гэдэг талаасаа асуудалтай.  Хоёр улсын хооронд Такашима арлын маргаан ч байдаг.  Тиймээс өмнөд Солонгос өмнөх үеийн түүхийн талаар Японыг  шүүмжлэхийн тулд Хятадтай нийлж байж ч мэднэ. Хамгийн сонирхолтой нь  ирэх жил Японыг дайнд ялсны 70 жилийн ой болох гэж байна. Үүнийг Хятад улс Солонгостой хамтран  тэмдэглэж магадгүй болчихоод байна. Албан ёсоор зарлаагүй ч Хятадын зүгээс тийм санал гаргаж байгаа. 

-Дэлхийн хоёрдугаар дайнд ялсан баяраа тэмдэглэнэ…

-Тийм. 1945 оны дэлхийн хоёрдугаар дайнд Хятадын ардын чөлөөлөх арми  япончуудтай тулалдаж ялсан байдаг. Тиймээс энэ баярыг хамтарч тэмдэглэх саналыг өмнөд Солонгост хэллээ. Хятадын дарга ОХУ-д ч энэ саналаа хэлсэн байгаа.  Хятадын энэ ялалт бол манай улстай ч хамаатай. 

-Нэг ёсондоо Японыг ганцаардуулах гэсэн санаа Хятадад байх шиг байна…

-Тийм.  Японыг  ялсан баяраа  бүс нутгийн хэмжээний томоохон үйл явдал болгохоор хичээж байх шиг байна. Үүний тулд хэдийгээр Японтой холбоотны харилцаатай ч гэлээ түүхийн таарамжгүй дурсамжтай өмнөд Солонгосыг өөртэйгээ нэгтгэх зорилго өвөр­төлж байна уу гэж харагдаж байна. Ер нь том орнууд өнгөр­сөн үеийн түүхийн маргааныг их сөхдөг боллоо.

Зүүн Азид түүхийн дайн явж байна гэж үзэх судлаачид ч бий.  Ялангуяа япон, солонгосчууд  түүхээрээ их бахархдаг хүмүүс шүү дээ. 

-Хятадын дарга зөвхөн үүнийг ярих гэж Өмнөд Солонгост очоогүй байх…

-Хятад, Өмнөд Солонгосын хооронд хамгийн их яригдаж байгаа зүйл нь өөр өөрсдийнхөө валютаар худалдаа наймаа хийх асуудал. Өмнө нь яадаг байсан гэхээр өмнөд солонгосчууд Хятадад бизнес хийж олсон юаниа доллар болгосныхоо дараа вон болгож авдаг байлаа.  Үүнээсээ их хэмжээний алдагдал хүлээдэг байсан.  Хятадын компаниуд ч ялгаагүй Солонгост бизнес хийж  вон олохоороо доллар болгож солиулсныхаа дараа юаньд хувиргадаг. Тэгэхээр энэ асуудлыг шийдэж, шууд өөр өөрсдийнхөө мөнгөн тэмдэгтээр худалдаа наймаа хийх боломжийг хоёр улс хайж байгаа. Аль алиныхаа мөнгөн тэмдэгтийг хүлээн зөвшөөрөхөөр болж байх шиг байна. Хятадын даргын Өмнөд Солонгост хийж байгаа айлчлалын нэг зорилго энэ байсан.   

-Өөр ямар зорилго байгаа юм бол?

-2015 онд багтаагаад  энэ хоёр улс чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулах гэж байна.  Энэ нь хоёр улс харилцан гаалийн татваргүй болно гэсэн үг. Аль алиндаа ашигтай.  Магадгүй уг хэлэлцээрийг хийчихвэл Өмнөд Солонгосоос  Хятад улс  технологийн шинэ дэвшлүүдийг их хэмжээгээр авах байх. Гар утас, автомашин, хүнд болон хөнгөн үйлдвэрийн төрөл бүрийн  бүтээгдэхүүнийг  гаалийн татваргүйгээр гаргах боломж Өмнөд Солонгост нээгдэнэ. Мөн кимчигээ их хэмжээгээр Хятадын зах зээлд “шахах” боломжтой болох байх. Өмнөд Солонгосын хувьд Хятадын хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг их хэмжээгээр авах болов уу. Ийм л зорилготой зүйлүүд Хятад, Өмнөд Солонгосын хооронд яригдаж байна.  

-Хятад улс Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсэггүй болгохыг дэмжинэ гээд байх шиг байна. Хойд Солонгос үүнийг нь яаж хүлээж авч байгаа юм бол?

-Энэ айлчлалыг Хойд Солонгосын тал их шүүмжилж байна. Гол тулгуур түнш нь Өмнөд Солонгост түрүүлж айлчлахаар шүүмжлэх нь мэдээж. Си Жиньпинийг өмнөд Солонгост айлчлахын өмнөх өдөр хойдууд урагшаа хоёр удаа пуужингаар буудсан нь дургүйцлээ илэрхийлсний шинж байх.  Гэхдээ  Пак Гын Хэ БНСУ-ын Ерөнхийлөгч болохдоо  нэг том амлалт өгсөн. “Би Солонгосын хойгийг цөмийн аюулаас ангид болгохын төлөө чадах бүхнээ зориулна. Ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа өгөх тэр цагт заавал ахиц гаргасан байна” гэж хэлсэн. Тиймээс Итгэлцлийн үйл явц гэдэг нэр томъёон дор энэ чиглэлийн бодлогоо явуулж байгаа.  Гэтэл Хятад улс Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсгээс ангид болгохын төлөө хамтарч ажиллана гэж мэдэгдсэн нь Пак Гын Хэ Ерөнхийлөгчийн амлалтын хүрээнд биелж байгаа томоохон үр дүн гэж болно. 

-Хятадын тэр мэдэгдэл үнэн болов уу. Хятад бол Хойд Солонгосын гол түнш биз дээ? 

-Солонгос бол өнөөдөр АНУ-ын цөмийн шүхэр дор байгаа. Хойд Солонгос бол дангаараа цөмийн зэвсэг бүтээх гэж оролдож, цөмийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна.  Цөмийн туршилт хийж, бүс нутгаа байнгын аюул, түгшүүр дунд байлгадаг. Энэ дундаас хамгийн их түгшиж байгаа орон бол Өмнөд Солонгос мөн. Яагаад гэвэл Өмнөд Солонгос өөрөө цөмийн хөтөлбөргүй. Тиймээс Хойд Солонгосыг цөмийн хөтөлбөргүй болгоход хэн нөлөөлж чадахыг тэд хайж байгаа. Мэдээж цэргийн хүчин чадал, тогтоон барих бодлогоороо АНУ нөлөөлөх магадлалтай. Мөн Хойд Солонгосын ганц түнш нь Хятад улс.  Энэ түншээр нь дамжуулж бодлогоо хэрэгжүүлэхээр Өмнөд Солонгос хичээж байна. Ийм үед хийж байгаа Хятадын мэдэгдэл БНСУ-ын хувьд маш том ололт байлгүй яахав.  Гэхдээ зарим судлаачид “Энэ бол зүгээр дипломат үзэгдэл төдий зүйл” хэмээн үзэж байгаа.  Хэрэв Хятад улс үнэхээр Хойд Солонгосыг цөмийн зэвсгээс нь холдуулна гэж байгаа бол мэдэгдэл хийгээд өнгөрөх биш, шахалт үзүүлэх ч юм уу тодорхой, бодитой үйлдэл хийх  байсан гэж үзэх судлаачид байгаа. Тэгээгүй учраас Хятадын энэ мэдэгдэл үр дүн муутай байх магадлалтай.  

-Гэхдээ Хятадын даргын өмнөдөд хийсэн айлчлал хойд Солонгос, Хятад хоёрын харилцаанд нөлөөлнө биз дээ? 

-Нэг их нөлөө үзүүлэхгүй гэж судлаачид үзээд байгаа.  Гэхдээ яг одоохондоо энэ талаар дүгнэлт хийхэд эрт байна. Хятадын зүгээс энх тайвны төлөө тодорхой алхам хийе гэдэг санаа дэвшүүлж байгаа нь өмнөдөд хийж байгаа  айлчлалаас харагдаж байна. Үндсэндээ Хятад, БНСУ  хоёр маш том процессийг эхлүүлж байна. Хятадын дарга Хойд Солонгос биш өмнөдөд очиж байна гэдэг нь Хятад улс Солонгосын хойг дээр энх тайвныг бий болгоход өөрийн хувь нэмрээ оруулахад бэлэн байна гэдгээ харуулж байна. Цаашлаад Зүүн хойд Азид энхийн тогтолцоо чухал юм шүү гэдэг мессеж өгч байна. 

-Хятад бол бүс нутагтаа төдийгүй  дэлхийд нөлөөллөө тогтоох эрмэлзэлтэй. Үүндээ хойд Солонгосыг ашигладаг байх. Энэ бодлогоосоо  татгалзах нь гэдэг хандлага Си Жиньпиний айлчлалаас ажиглагдаад байх шиг… 

-Магадгүй. Гэхдээ одоогоор тааж хэлэхэд хэцүү. 

-Ер нь Си Жиньпинээс өмнөх даргын үед Хятад, өмнөд Солонгосын харилцаа, ер нь Хятадын гадаад харилцаа ямар байсан бэ? 

-Өмнөх дарга нарын үед Хятад том гүрэн болсон гэдгээ харуулахын тулд олимп зохион байгуулах, томоохон байгууламжууд барих зэргийн бодлого явуулж байлаа. Харин Си Жиньпин дарга бол өвөрмөц бодлого явуулж байна гэж судлаачид үздэг. Тэр аль болох их зардлаас татгалзаж байгаа. Хятадын дарга нарыг үнэтэй машин унахыг хориглосон. Улсын мөнгөөр хүлээн авалт хийж, хурал чуулган зохион байгуулж,  их хэмжээний архи дарс уухыг хориглосон. Тэнд зарцуулж байсан мөнгөөрөө хүүхдийн сургууль, цэцэрлэг байгуулж, ард түмний амьдралд хэрэгтэй зүйлд хөрөнгө оруулахыг чухалчилж байгаа. Си Жиньпин дарга өөрөө саяхан жирийн гуанзанд хямд үнэтэй хоол идсэн нь бөөн шуугиан тарьсан.  Тэр жирийн сууцанд амьдарч, энгийн амьдралтай болсон гэж байгаа. Хятадад  удирдагчийнх нь үйл хөдлөл маш том мессежийг агуулдаг. Эндээс юу харагдаж байна гэхээр  Хятадад баян, хоосны ялгаа их. Үүнд Хятадын коммунист нам ихээхэн санаа зовж, аль болох дундаж ангийг бий болгох бодлого явуулахаар зорьж байгаа нь илт байна. Хятадад  гадаадын үнэтэй машин, орон сууцнаас татгалзаад жирийн нийгэм рүү явах үзэгдэл дэлгэрч байна. Тансаглалаас хэмнэсэн мөнгөөрөө сургууль цэцэрлэг барьж байна. Си Жиньпин дарга Хятадад  торгоны замыг сэргээж, хуучин харилцдаг байсан улсуудтай харилцаагаа сэргээж, гадаад худалдаа, бизнесийн тал дээр ихээхэн анхаарч байна.  “Хятад мөрөөдөл” гэсэн нэр томъёог мөн гаргаж ирлээ.  Үүгээрээ Хятад бол сайн сайхан руу тэмүүлсэн орон гэдгийг дэлхий дахинд харуулахыг хичээж байна. Соёлын дипломат бодлого буюу их хэмжээний жуулчдыг татах, бараа таваарын чанарыг эрс сайжруулах, авлигатай эрс тэмцэх маягаар үр дүнтэй бүтэц бий болгохоор зүтгэж байна. 

-Хятад улс эдийн засгийн харилцааг  чухалчилж байгаа учраас  хойд биш өмнөд  Солонгост түрүүлж очжээ?

-Хятад, БНСУ-ын эдийн засгийн харилцаа айхтар өргөжих нь. Ер нь бол Азид харилцааны өөрчлөлтүүд гараад байгаагийн нэг илрэл нь энэ л дээ. 

Хойд Солонгос Японы харилцаа сүүлийн үед ойртож эхэлж байна. Японд байдаг хойд солонгосчууд нутаг руугаа сая доллар хүртэлх хэмжээний мөнгө  шилжүүлэх эрхтэй боллоо. Мөн Японы боомт руу Хойд Солонгосын усан онгоц орохыг зөвшөөрч байна. Мөн аялал жуулчлалын зарим үйлчилгээ явуулах эрхийг хүлээн зөвшөөрөх зэргээр Япон, Хойд Солонгосын харилцаанд өөрчлөлтүүд гарч байна. Магадгүй энэ өөрчлөлт нь Хятадын даргын өмнөд Солонгост хийж буй  айлчлалтай давхцаж байгаа юм шиг анзаарагдаж байна л даа.  

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ