Category: цаг-үе

Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуунбаттай ярилцлаа.

-Өнөөдөр
эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байна. Сайжрах төлөв байна уу?

-Манай макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд муудах тал руугаа хандчихсан.
Төгрөгийн ханш 30 гаруй хувиар суларчихлаа. Төлбөрийн баланс алдагдалтай байна.
Төсөв төлөвлөснөөс хамаагүй доогуур үзүүлэлттэй. Үүнийг дагаад төсвийн хөрөнгө оруулалт
багасчихлаа. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт багассан хэвээр байна. Дотоодын зах
зээл дээр ажиллаж байгаа компаниудын орлого багаслаа. Эндээс харвал эдийн засаг
маань нэлээд тормостой явж байна. Эхний улирлын байдлаар долоон хувийн өсөлттэй
дүн гарсан. Гэхдээ ханш хэдэн хувиар унав гэдгийг сайн тооцож байгаад энэ долоон
хувийн хэд нь цэвэр өсөлт вэ гэдгийг гаргах ёстой. Тиймээс өнөөдөр Монголын эдийн
засаг сайхан байна гэж хэлэхэд хэцүү юм. Энэ хүнд байдлаас яаралтай гарах арга хэмжээг
төр засгаас авч байна л даа. Ер нь бол нэн тэргүүнд хууль эрх зүйн орчныг таатай
болгох хэрэгтэй. Өнөөдрийн эдийн засгийн хүндрэл одоогийн Засгийн газрын үед бий
болчихсон зүйл биш юм.

-Хэзээнээс  яаж бий болсон гэж?

-Монголчуудын сүүлийн дөрөв, таван жил хамтран хийсэн үйл ажиллагааны
үр дүн.  Хамгийн их хөрөнгө татдаг, орлого
өгдөг, эдийн засгийг тэлдэг уул уурхайн салбарыг сүүлийн тав, зургаан жил чангаллаа.  Жишээ болгоод хэлье, эхлээд Ураны тухай хууль
гарсан. Дараа нь гэнэтийн ашгийн татварын талаар гар мушгисан хууль гарлаа. Урт
нэртэй хуулийг баталж, энэ салбарынхны толгой дээр цохиод авлаа. Стратегийн салбарт
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулна гээд уул уурхайн салбарынхны тархин дундуур
мунаар цохиод авсан. Үндсэндээ өнгөрсөн жилүүдэд бид ийм л зүйл хийсэн учраас өнөөдөр
үр дүн нь мэдрэгдэж, эдийн засаг дордож байна. Энэ арга хэмжээнүүдийг явуулахад
өнөөдрийн улс төрийн хүчнүүд цөм байсан, оролцсон. Эх орон газар шороогоо хайрласан
тэр их хайрын илчинд энэ хуулиудыг бий болгосон 
шүү дээ.  Тиймээс өнөөдөр хэн нь хэнийгээ
гэх вэ.

-Ингээд
ярихаар таныг эх орноо худалдагч, гадныхны гар хөл гэх байх?

-Өнөөдөр орлогоо бууруулахгүй, хөрөнгө оруулалтаа багасгахгүй байх
нь чухал байна шүү дээ. Монгол Улс мөнгөтэй байж хөгжинө. Тиймээс энэ мөнгө багасч
болохгүй.  Үүний эсрэг байгаа юм шиг сэтгэлгээгээр
улстөрчид хандаад байна. Гэхдээ  улстөрчид
бүгдээрээ ийм биш л дээ. Ялангуяа иргэний хөдөлгөөнүүд улстөрчдийг шийдвэр гаргахад
нь их нөлөөлөөд байгаа юм. Уг нь бол улстөрчид хөдөлгөөнийхнөөс илүү мэдээлэл, мэдрэмжтэй.
Намайг  2008-2012 онд парламентад сууж байхад
сая миний нэрлэдэг хуулиудыг батлахын өмнө гишүүдийн байр суурь өөр байснаа хөдөлгөөнийхний
үгэнд автаад кноп дарахдаа өөрчлөгддөг үзэгдэл олон байлаа. Монгол эх орноо хайрлаж
байгаа сэтгэгдэл төрүүлж, нэг ёсондоо сонгогчиддоо таалагдах үйлдэл хийдэг. Гэвч
тэр бүх шийдвэрүүд нь эх орноо хайрласан биш элэг нэгт монголчууддаа хор болох нь
их байсан. Гадаадын хөрөнгө оруулалт их хэмжээгээр буурчихлаа.  Гадаадынхантай хийсэн гэрээ хэлэлцээрүүд дээр
бид ухралт хийчихлээ. Тогтвортой байдал, залгамж чанаргүй бодлого явууллаа. Дэлхийн
зах зээл Монголд итгэх итгэлгүй болчихлоо. Үүнээс бид маш том сургамж авч, алдаагаа
засах хэрэгтэй байна. Засаг солигдоод энэ төрийн бодлогод засч залруулах юм байна
гэж үзэж байгаа бол асуудлыг дотооддоо ярих болохоос гадаадтай хийсэн гэрээг өөрчлөх
гэж оролдох хэрэггүй. Тэгвэл хэлсэндээ хүрдэггүй, тогтворгүй бодлоготой улс гэдгээ
гадныханд батална. 

-Та
Оюу толгойг яриад байна уу?

-Энэ гэрээг  УИХ, Засгийн газраараа
ярилцаж байж, хичнээн их маргаан дэгдээж, нийгмээрээ хэлэлцэж байж хийсэн билээ.
Тухайн үед Оюу толгойн гэрээний талаар надад 
шүүмжлэлтэй хандах  ганц, хоёр зүйл
байсан. Гэсэн ч олонхиороо зөвшөөрөөд баталсан учраас яах юм. Энэ чинь ардчилсан
нийгэм биз дээ. Олонхиороо шийдсэн л бол тэр эцсийн шийдвэр шүү дээ.

-“Чалко”-той
хийсэн гэрээг ч өөрчилсөн. Энэ бүхэн таны ажиллаж байгаа Засгийн газрын хийсэн ажил
юм шиг байна…

-“Чалко”-г шууд буруутгаж болохгүй. Манайд наймаа хийх гэж л ирсэн
хүмүүс. Буруутгах гээд байгаа бол “Чалко”-той ярилцаж, хэлэлцээ хийхээр Засгийн
газраас томилогдсон хүмүүстэйгээ тооцоо бодох ёстой. Тэднээс  тайлбар авах хэрэгтэй. “Чалко”-той хийсэн гэрээний
практик бол олон улсын зах зээлд хэрэглэгддэг. Хятадын далайн дөрвөн порт дээр коксжсон
нүүрс ямар үнэтэй байна гэдгийг тооцож, дундаж үнийг нь тогтоогоод  тээврийн зардлыг нь хасаад “ийм үнээр авъя” гэж
л тохиролцсон юм билээ. Энэ бол дэлхийн худалдааны алтан зарчим шүү дээ. Үүнийг
нь бид хүндэтгэж, хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гэтэл гэрээг өөрчилснөөр юу болсон юм.
70 ам.доллараар зарж байсан бол өнөөдөр хадгаа барьж очоод 35 ам.доллараар нүүрсээ
худалдаж байна. Үр дүн ийм байгаа юм. Ер нь гадныхан “Та нар гадны түншүүд рүүгээ
дайраад байх юм. Боловсролтой, чадвартай, мэдлэгтэй хүмүүсээ сонгоод бидэнтэй хэлэлцээ
хийлгэсэн биз дээ. Тэдэнтэйгээ яагаад ярихгүй байгаа юм” гэж хэлдэг. Бизнесийнхээ
зарчмаар ирээд Засгийн газраас томилсон хүмүүстэй хэлэлцээд гэрээ хийгээд явсан
гадаадынхан руу ингэж дайрч болохгүй. Энэ бол монгол хүний зан биш. Монголчууд хэзээнээсээ
тууштай, тогтвортой, залгамж чанартай ард түмэн. Ийм л бодлого өнөөдөр дутагдаад
байна.

-100
хоног юу юугүй дууслаа. Эдийн засаг эрчимжих хандлага ажиглагдаж байна уу?

-Сая хэд хэдэн сайн арга хэмжээ авлаа. Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль
баталлаа. Уул уурхайн бодлогын үзэл баримтлалыг баталсан. Газрын тос, Ашигт малтмалын
тухай хууль батлагдлаа. Шилэн дансны тухай хуультай боллоо. Шилэн дансны тухай хууль
маш чухал. Монгол Улсыг авлигад хэт идэгдсэн орон гэж хэлээд байна. Тэгвэл одоо
авлигад хэт идэгдээд байхгүйн баталгаа нь энэ хууль болж байна.

-Хэн
хэний, юуны данс шилэн болох юм бэ?

-Төсвийн бүх данс, төсөв захирагчдын данс шилэн болно. Төрийн өмчит
том  компаниуд хэнтэй, юуны гэрээ байгуулж,
хичнээн төгрөг зарцуулсан нь ил тод болно. Өнгөрсөн хугацаанд Эрдэнэт, төмөр зам,
цахилгаан станциудад дандаа бараа шахсаар ирсэн. Энэ бүхэн алга болно. Эрдэнэт үйлдвэр
ус худалдаж авсан ч түүнийгээ вэб сайт дээрээ тавина. Олон нийтэд хэвлэл мэдээллээр
дамжуулж тайлагнадаг тогтолцоо руу орох юм. Ингэхээр нөгөө шахаанууд алга болно
гэсэн үг. Хоёр төгрөгийн барааг дөрвөн төгрөгөөр авахаа болино. Нэг даргын захиасаар
мянган төгрөгийн барааг хоёр мянган төгрөгөөр авахгүй гэсэн үг. Тэгэхээр ямар ч
байсан хууль эрх зүйн орчноо сайжруулах ажлуудыг сая УИХ, Засгийн газар хийлээ.
Тэрнээс биш эдийн засгийг 100 хоногт эв эрүүл болгоно гэж юу байхав. Бүхэл бүтэн
улс битгий хэл компанийн ажлыг 100 хоногт сайжруулахад бэрх шүү дээ. Энэ хөтөлбөрийн
үр дүн дунд болон урт хугацаандаа мэдрэгдэнэ. Монголын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн
орчин аль болох нээлттэй, ил тод болмоор байна. 
Ер нь улс орны эдийн засгийг хэдхэн хүний захиалгаар, цөөн хүний ааш аягаар
удирдаж болохгүй. Мэдээллээр дамжуулж, олон улсын стандартын дагуу удирдах ёстой.
Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд яг өнөөдрийн бидний энэ замыг туулаад гарсан юм.
Солонгосоос эхлээд Азийн бар гэгдэж буй улсууд цөм дэлхийн стандартаар тоглоод
20-30 жилийн дотор ямар сайхан болсныг хар даа. Бүх иргэнээ байртай, хувцастай,
хоолтой, боловсролтой, эрүүл болголоо. Тэдний хэрэглэсэн тоглоомын дүрэм, стандартыг
бид сайн судалж мэдсэн байх ёстой. Үүний дагуу л явах хэрэгтэй. Тэрнээс биш дэлхий
дээр ганцхан Монголын дүрэм бий болговол тэр зах зээл чинь манайхыг ойлгохгүй.  Монголчууд одоо морин дэл дээр дэлхийг эзэлнэ
гэж байхгүйгээс хойш  олон улсын тоглоомын
дүрмээр  явах хэрэгтэй. 

-Ер
нь бид Монголынхоо дүрмээр тоглоод байгаа юм байна л даа?

-Хууль эрх зүйн орчныг дандаа монгол сэтгэхүйгээр өөрчилсөн шүү дээ.
Манай хууль эрх зүйн орчин хамгийн тогтворгүй байна.

-Эрх
баригчид зээл авч байж улс хөгжинө гэж үзэх хандлагатай. Үнэндээ зээлгүйгээр хөл
дээрээ боссон бизнес ч байдаггүй гэдэг утгаараа энэ нь зөв байх. Гэхдээ хаврын чуулганы
хаалтан дээр УИХ-ын дарга өрийг хязгаарлах нь зөв гэдэг утгатай үг хэлчихсэн. Та
энэ талаар юу хэлэх вэ?

-УИХ-ын даргын хэлдэг зөв. Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хөөчихсөн
учраас өр тавиад байна шүү дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалт хангалттай байсан бол
Засгийн газар өр тавиад байх шаардлагагүй. Монгол Улс хуульдаа өөрчлөлт хийгээд
өрийн дээд хэмжээгээ нэмэгдүүлсэн ч бид зээл авч чадахгүй. Манай рейтинг найдваргүй,
тогтворгүй гэдэг үнэлгээтэй яваа учраас тэр. Хоёр жилийн өмнөх шиг манайд зээл өгөх
хүн олдохгүй. Монголчууд хэр тогтвортой байх юм, хууль эрх зүйн орчноо олон улсын
дүрмээр тайлбарладаг болох нь уу гэдгийг гадныхан харзнаж  байгаа. Эдийн засгаа муутгая гэсэн бодолтой ямар
ч хүн байхгүй. Бүгдээрээ нэг тоглоомын дүрмээр тоглохгүй бол үр дүн нь өөр тийшээ
гараад байна гэдгийг сүүлийн үеийн туршлагууд харуулаад байна.

-“Чингэс”,
“Самурай” бондын мөнгийг төсөвт тусгах ёстой гэдэг санаа УИХ-ын даргын үгэнд явж
байна лээ…

-Олон улсын практикаа л харах хэрэгтэй. Төсөвт тусгаагүй байхад  үзүүлэлт нь муу гарлаа гэж байна. Төсөвт тусгалаа
ч ялгаагүй шүү дээ. Харин зээлсэн мөнгийг сайн төслүүдэд зарцуулах юм бол төсвөөр
дамжуулаад хэрэггүй. Тав, арван жилдээ мөнгө нь найдвартай төлөгдөх учраас болно
гэсэн үг.  Эргэн төлөгдөх нь нүдэнд үзэгдэхгүй,
урт хугацааны дараа ашиг нь гарах төсөлд тэр зээлийг зарцуулсан бол төсөвт тусгах
хэрэгтэй. Жишээ нь замын төслүүдийг төсөвт тусгах л ёстой байсан. Яагаад гэвэл замд
зарцуулсан мөнгийг бид тав, зургаан жилийн дотор эргүүлээд олчихно гэж байхгүй шүү
дээ.  Төмөр замын төслийг төсвөөр дамжуулаад
хэрэггүй. Энэ бол цэвэр арилжааны ашигтай төсөл.  Үүнийг л хэлж байгаа болов уу.

-Эхнээсээ
ийм бодлого яагаад бариагүй юм бэ?

-Одоо ийм бодлого барих гээд л яваад байна.

-“Bank
of China”-гийн салбарыг Монголд нээх нь Засгийн газрын бодлого  биш гэдэг зүйлийг Ерөнхий сайд хэлжээ. Үүнээс
үүдсэн үү, Хятадын энэ банкийг Монголд оруулж ирэхээр О.Чулуунбат гэдэг хүн улайраад
байгаа тухай яриа дэгдсэн байна. Та юу хэлэх вэ?

-Би бодлого тодор­хой­логч биш. Бодлого то­дорхойлогчдод зөвлөх эрхтэй
хүн. Миний хувьд Н.Батбаяр сайдад зөвлөдөг. Шийдвэрийг тэр хүн гаргадаг. Засгийн
газрын ажилд ч зөвлөмж өгөх журмаар оролцдог. Гэхдээ би банкны салбарт 30 гаруй
жил ажилласан учраас туршлага дээрээ үндэслэж ийм зүйлүүдийг ярьж байгаа юм.  Дэлхийн аль ч улс оронд гадаадын банкууд очоод
тухайн орон сүйрчихсэн  зүйл байдаггүй. Энд
зөвхөн  “Bank of China”-г яриагүй шүү. Гадны
банкууд манайд орж ирнэ гэвэл алгаа ташаад хүлээж авах хэрэгтэй. Учир нь бид мөнгөгүй
байна. Мөнгө агаар ус шиг хэрэгтэй байна. Мөнгө, хөрөнгө орж ирэх бүх цонх, хаалгаа
нээх ёстой. Тэгж чадсан  орнууд хурдан хөгжиж
байна шүү дээ. Куб, хойд Солонгос зэргийн хаалттай орнууд яаж байгааг та нар мэдэж
байгаа шүү дээ.

-Ам.долларын
ханш бараг 1900 хүрлээ. Цаашид өссөөр байх юм уу. Засгийн газар үүнийг  хазаарлах ямар нэгэн арга хэмжээ авахгүй юм болов
уу?

-Төгрөгийн ханш бол эдийн засгийн өнөөгийн байдал ямар байгааг харуулж
буй  үзүүлэлт шүү дээ. Эдийн засаг сайжрах
юм бол Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт, валют орж ирнэ. Тэгж л  ханш тогтворжино.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Тулгар төрийн 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын
93 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит 512 бөхийн барилдаанд найм даван үзүүрлэсэн
Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат Монгол Улсын өсөх идэр начин Ширбазарын Жаргалсайхан
гарьд цол хүртсэн билээ. Түүний хувьд 2003 онд аймгийн арслан, 2011 онд улсын начин
цол хүртсэн юм. 2012 онд начин цолоо баталсан бол өнгөрөгч онд дөрөв даван тавын
даваанд улсын арслан Хадбаатарын Мөнхбаатарт тахим буулгаж байв. Түүнтэй ярилцсанаа
хүргэе.

-Тулгар
төрийн 2223 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын
хүчит бөхийн барилдаанд найм даван үзүүрлэсэнд баяр хүргэе. Энэ наадмын талаарх
сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

-Үнэхээр их баяртай байна. Намайг дэмжиж, надад итгэл хүлээлгэж байсан
бүх хүмүүстээ талархаж байгаагаа илэрхийлье. Энэ жилийн баяр наадам нар хур тэгширсэн
наадам болж өнгөрлөө. Бэлтгэл сургуулилтаа эрчимтэй хийсний үр дүнд Монгол Улсын
гарьд хэмээх эрхэм хүндтэй цолонд хүрлээ.

Гарьд цолыг өөрийн хүчээр авч, төрийнхөө наадамд үзүүрлэсэндээ маш
их баяртай байна. Нийт Монголчууддаа, Завхан нутгийнхаа ард түмэнд баярлалаа. Завхан
аймгийн Идэр суманд байгаа аав Ширбазар, ээж Лхагвасүрэндээ их баярлалаа. Би анх
Юмрэн багшид шавь орж байсан. Багшдаа баярлалаа.

-Энэ
жил наадмын бэлтгэлээ хаана базаасан бэ?

-Миний хувьд Богд Очирваань хайрхандаа очоод Сүүжид баяр наадмын
бэлтгэлээ базаасан.

-Ер
нь бэлтгэл хэр ханга­сан гэж бодож байсан бэ. Төрийн наадмын үзүүр түрүүнд гараад
ирнэ гэхээр сэтгэлзүйн бэлтгэл ч гэсэн сайн байжээ. Таны хувьд даваа өгсөх тусам
улам л задгайрч сайхан барилдаж байгаа харагдсан?

-Энэ жилийн хувьд би заал­ны барилдаанд цөөхөн барилдсан. Гэсэн ч
бэлтгэл сургуулилт гайгүй, аятайхан таарсан юм болов уу өндөр даваанд гарч ирсэн.
Мэдээж бөхчүүд бүгдээрээ л дээшээ явж барилдах хүсэлтэй бай­даг болохоор миний хувьд
биеийн хүчнээс гадна сэтгэл­зүйгээ бэлдэлгүй яахав. Өнөө жилийн баяр наадмын бэлтгэл
ерөнхийдөө аятайхан байлаа.

-Таны
хувьд тав, зургаа­гийн даваанд энэ цаг үедээ бөхчүүдийн манлай болон яваа хоёр аваргыг
дараалан орхисон. Хоёр аваргад дараалан амлуулж барилдах амаргүй байсан уу?

-Монгол Улсын хүчит авар­га, арслан, гарьдуудтай барилдаж найм даван
үзүүр­лэж гарьд цол хүртсэндээ баяртай байна. Хоёр авар­гатай барилдсан барилдаан
гэлтгүй бүхий л барилдаан эхнээсээ дуусах хүртлээ асар их хариуцлага тээлгэсэн хүнд
барилдаанууд болсон. Энэ бүхэнд ямар нэгэн зүйл­гүй­гээр өөрийнхөөрөө барилдахыг
хичээсэн. Тухайн үедээ хийчихье гэсэн мэхнүүдээ хийгээд явсан л даа. Барилдаан ч
сайхан болсон.

Хоёр аваргын хувьд мэдээж энэ цаг үеийн үндэс­ний бөхийн өнгийг тодорхойлж
бай­гаа бөхчүүд. Энэ хүмүүстэй барилдахад сэтгэлзүй хүнд шүү дээ. Хоёр аварга бол
мэдээж авах цолоо авчихсан болохоор түрүүлэх л гэж барилдаж байсан. Ер нь хүнд байсан
даа.

-Үзүүр
түрүүнд одоогийн Н.Батсуурь арслантай үлдэ­хэд барилдааны туршлага аль алийг нь
бодсон ч таныг түрүүлчих байх гэсэн хүлээлт их байлаа. Үнэхээр болсонгүй юу?

-Янз бүрийн зүйл бодоод байх ч завдал гараагүй. Барил­даан эхлээд
л хэн хэнд маань түрүүлчих юмсан гэсэн хүсэл байсан болохоор өөрийн бай­гаа хүч
боломжоо ашиглаж барил­даад л дууссан. Үнэхээр ч болсонгүй л дээ.

-Таны
хувьд 2003 онд аймгийн арслан цол хүртсэн. Түүнээс хойш улсын баяр наадамдаа зодоглож
байгаа юу?

-Би улсынхаа баяр наа­дамд зодоглоод яг 12 жил болж байна. Харин
улсын начин цол хүртээд дөрвөн жил болчихож. 2011 онд улсын начин цол хүртсэн бол
дараа жил нь улсын начин цолоо баталснаар өсөх идэр чимэг хүртсэн. Ноднин жил тавын
даваанд Х.Мөнхбаатар арсланд унаж байсан бол энэ жил харин найм давчихлаа. Нүдэндээ
нулимс мэлтэлзүүлэн цэнгэлдэхээс гэр рүүгээ буцсан он жилүүд надад олон бий. Энэ
жил харин гарьд цол хүртлээ.

-Завхан
аймгаас жил дараалан гарьд цолтон төрлөө. Уг нь арслан болчихсон бол сайхан л байх
байлаа. Нутгийнхан тань арслан цол л хүлээж байсан биз?

-Харин тиймээ. Өнгөрөгч онд манай Б.Гончигдамба гарьд маань найм
даван үзүүрлэж Монгол Улсын гарьд хэмээх эрхэм хүндтэй цолонд хүрсэн. Ямар ч байсан
энэ буухиаг нь алдалгүй гарьд цолтны бүлд багтлаа. Гарьд цол ч гэсэн дааж явах хариуцлага
өндөртэй цол шүү дээ. Цаашид улам хичээж барилдан цолоо бататгахын төлөө бэлтгэл
сургуулилтаа хийнэ дээ.

-Долоогийн
даваанд оюутан ахуй цагт нэг өрөөнд хоолоо хувааж идэж явсан найз Х.Мөнхбаатартаа
амлуу­лан барилдсан. Энэ барилдааныхаа тухай ярихгүй юу. Өмнөх наадмаар та тавын
даваанд амлуулан тахим буулгаад байсан даа?

-Х.Мөнхбаатар арсланд ноднин наадмаар тавын даваанд унаж байсан юм.
Энэ жил намайг долоогийн даваанд амалсан. Яахав ээ намайг амаллаа гэж би дотроо
янз бүрийн зүйл бодоогүй. “За Мөнхбаатар намайг амалчихлаа. Өөрийнхөөрөө барилдъя”
л гэж бодож хичээсэн. Түүнээс хэн хэндээ нэг даваа өгчихье гэсэн бодолгүй хал балгүй
л үзсэн дээ. Мөнхбаатар арслан ч гэсэн аварга цолонд хүрчихье л гэж бодож явсан
байх.

-Таныг
барилдаж байхад ямар хүмүүс зөвлөгөө өгч байсан бэ?

-Намайг барилдаж байхад Завханы бөхчүүд маань дэргэд байсан. Нутгийн
бөхчүүд болох М.Баяржавхлан гарьд тэргүүтэй бөхчүүд барилдааны туршид хэрхэн барилдах
талаар ярилцаад явсан.

-Төрийн
их баяр наадмынхаа ард гарчихлаа. Удахгүй нутаг ус руугаа явах уу?

-Тэгнэ дээ. Төрийн наадамд нутгийн уул, ус нь дагаж ирдэг гэдэг биз
дээ. Тийм болохоор Завхан аймгийнхаа Идэр сум, Идэр голынхоо хөвөөнд очно. Нутагтаа
хэд хоног амарч байгаад есдүгээр сараас бэлтгэлдээ орно доо.

-Заалны
барилдаанд цөөхөн барилдаад байгаа шалтгаан тань юутай холбоотой вэ?

-Бөхчүүд бид чинь бэртэж гэмтэхээс эхлээд асуудал их шүү дээ. Тийм
болохоор бэртлээ эмчлэх шаардлагатай. Заалны барилдаанд олон гараагүй шалтгаан бэртэл
байсан юм. Хавраас бэртэл ерөнхийдөө гайгүй болсон тул бэлтгэлдээ эрчимтэй орсон.

-Таныг
наадмын барилдааны таавар эвдсэн бөхийн нэг гэж нэрлээд байгаа. Та өөрийгөө хэр
дээшээ явж барилдана гэж бодож байсан бол?

-Би л хувьдаа дээшээ сайхан барилдах юмсан гэж боддог. Хоёр жилийн
баяр наадмаар дараалан шөвгөрөөд дараа жил нь тавын даваанд өвдөг шороодсон. Тиймээс
энэ жил дээшээ явж барилдана л гэж бодож байлаа. Үнэхээр ч бодож байсан барилдаанаа
хийж төрийн  наадамдаа үзүүрлэлээ. Таавар
эвдсэн гэхдээ хүрвэл бүх бөхчүүд л таавар эвдсэн байж таарна. Бүгдээрээ л сайхан
барилдаад дээд даваануудад гарч ирье гэсэн хүсэлтэй байсан.

-Та
оюутан ахуй цагтаа олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр, улсын арслан Х.Мөнхбаатар, өсөх
идэр начин Э.Энхбат нартай нэг өрөөнд амьдардаг байсан гэдэг. Нэг өрөөнд хоолоо
хувааж идэж явсан залуус өнөөдөр бүгд спортын өндөр амжилт гаргацгаасан байна. Бас
л сонин тохиолдол юм даа?

-Манай өрөөнийхөн чинь мундаг хүмүүс байхгүй юу, базарваань. Би эднийхээ
хажууд хэн ч биш. Олимпийн аварга Найдангийн Түвшинбаяр, төрийн наадмын түрүү бөх
Х.Мөнхбаатар арслан, улсын баяр наадамд гурав шөвгөрсөн Э.Энхбат начин, Гансүх начин
маань байна. Бид оюутан ахуй цагтаа нэг өрөөнд амьдардаг байсан нь бас л зол юм
шүү.

-Бүгдээрээ
үндэснийхээ бөхөөр улсын цолонд хүрлээ дээ?

-Зөв явбал санасан хэрэг бүтдэгийн нэг жишээ бид тав байх аа. Бас
л ховорхон хувь тохиол гэж боддог.

-Та
ч наадмаар байнга л аманд гарч барилдлаа. Амлуулаад байх нь танд ямар санагдсан
бэ?

-Ер нь бол амалж байснаас амлуулж барилдсан нь дээр гэж боддог. Тэр
нь ч амар санагддаг.

-Бөхийн
удам бий юу?

-Аав маань бөхөд дуртай ч өөрөө барилдаж байсангүй. Харин ээжийн
авга ах Хаян гэж даншигийн заан байсан юм билээ. Бие томтой, асар их бяр чадалтай
хүн байсан гэдэг.

Э.ЭНХБОЛД

 

Тулгар төр байгуулагдсаны 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын 93 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд түрүүлсэн Монгол Улсын арслан Намсрайжавын Батсуурьтай ярилцлаа. Түүнийг нутаг руугаа яарч байхад нь уулзсан юм.

-Төрийн наадамд түрүүлж Монгол Улсын арслан цолтой боллоо. Танд баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Нар хур тэгширсэн дэлгэр сайхан наадам боллоо. Монгол түмэн минь дэлгэр сайхан наадсан байх. Өнгөрсөн жил улсын харцага цолонд хүрсэн бол өнөө жил цолоо батлаад зогсохгүй улсын наадмын түрүү бөхөөр тодорч Монгол Улсын арслан хэмээх эрхэм хүндтэй цолыг хүртлээ. Аавынхаа, өвөөгийнхөө хүрч амжаагүй цолонд хүрч төрийн наадамдаа түрүүллээ. Төр түмнийхээ энэ сайхан наадмын тэргүүн бөхөөр шалгарч түмэн олноо баясгаж чадлаа. Бөхчүүд бид түмэн олондоо сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлэх гэж байнга л бэлтгэл сургуулилт хийдэг. Бөхийн спорттой амьдралаа холбосноос хойш ийнхүү зорьж явсан цолондоо хүрлээ. Улам их хариуцлага надад ирж байгааг илүүтэйгээр мэдэрсэн. Үнэхээр их баяртай байна.  

-Та “Увс нуур” дэвжээний бөх. Нутгийн тань бөхчүүд таны бэлтгэлийг үнэхээр сайн байсан гэж ярьж байна лээ? 

-Дэвжээнийхэнтэйгээ хамт бэлтгэл хийсэн. Увсын бөхчүүд маань Харзтайд байх “Шүтээн” амралтын газар бэлтгэлээ базаасан. Мэдээж хэрэг дээгүүр сайн барилдах зорилготой бэлтгэлээ хийлээ. Давгүй барилдчих юмсан гэж нэлээн хичээсэн шүү. Эр хүний дотор эмээл хазаартай морь багтдаг гэдэг биз дээ. Жил дараалан цолоо бататган ахиулсан болохоор “цолоо ахиулчих юмсан” гэж хичээсэн. Хүн уйгагүй хөдөлмөрлөж, хүссэн зүйлдээ сэтгэл шулуудаж чадвал амжилт ирдэг гэдгийн нэг баталгаа энэ боллоо. Энэ жил өөрийнхөө болох хэмжээнд хүртэл бэлтгэл сургуулилтаа хичээж хийсэн. Тамирчин хүн урсгасан хөлснийхөө хэмжээгээр амжилтаа үнэлүүлдэг. Энхийн цагт хөлс их гарвал дайны үед цус бага урсана гэдэг биз дээ. Нутгийнхаа бөхчүүдтэй бэлтгэл сургуулилтаа ханатлаа сайхан базаалаа. Тэд маань ч гэсэн сайхан дэмжиж, хамтдаа бэлтгэлээ хийцгээсэн. 

-Түрүү, үзүүр булаалдахаар зогсож байхад юу бодогдож байв?

-Олон зүйл бодох сөхөө байгаагүй. Нутгийн ах нар тойрч ирээд “шийдсэн мэхээ хийнэ шүү. Сайн барилдаарай” л гэсэн. Ямартай ч санасандаа хүр­тэл барилдана, дараа нь харамсахгүй гэж бодсон. Өөрийнхөө төлөө өөрөө өөрий­гөө хурцлахгүй бол бо­лохгүй шүү дээ. Төрийн наадамд зүгээр ч нэг за­луу­чууд зодог, шуудаг бү­сэлж ирээд барилддаггүй. Төрийн наадмын даваа бүр хариуцлагатай байдаг. Тий­мээс үзүүр түрүү гэлтгүй бүх л барилдаан эхнээсээ дуусан дуустлаа хариуцлагатай байсан. Би түрүүлчих юмсан гэж хичээхээсээ илүү өөрийнхөөрөө барилдахыг л зорьсон. Төрийн наадмын энэ өндөр даваанд гарч ирчихээд сүүлд нь толгойгоо шаах вий гэж бодсон. Тиймээс өөрийн сурсан барилдаан, эцсийн хүчээ шавхаад ч хамаагүй үзье л гэж өөртөө хүч нэмсэн. Барилдаанууд хариуцлагатай ч үнэхээр сайхан болж чадсан. 

-Түрүүлэхэд аав тань баярын нулимс унагаж байгаа харагдсан?

-Аргагүй шүү дээ, аав минь. Өөрөө бөх хүн болохоор хазайхад минь хамт хазайж, давахад минь баярлан, унахад минь хамт л унаж явдаг хүн. Аав минь Монгол Улсын харцага цолтой Гэлэгийн Намсрайжав гэж хүн бий. 1988 онд 29 настайдаа улсын арслан Б.Ганбаатарыг давж улсын цол авч байсан. Б.Ганбаатар арслан тухайн үед наадамд хоёр дараалан түрүүлчихсэн, ид үедээ байсан юм билээ. Манай өвөө ч бас улсын начин цолтой. Ж.Гэлэг гэж хүн байсан. Ардын хувьсгалын 29 жилийн ой буюу 1950 онд Батсуурь аваргаар тав давж начин цолны болзол хангаж байсан. Тэр үед Батсуурь аварга бас л наадамд хоёр дараалан түрүүлчихээд байсан гэдэг. Аав минь намайг барилдах үед даваа бүрийн ард хамт байсан. Аав надад хүч өгч байсан гэхэд болно. 

-Хүүдээ зааж зөвлөнө биз?

-Өөрийн мэдэх чадах бүхнээ л хэлнэ. Тайван сайхан барилдаарай гэдэг. Аав минь намайг хурцалж улсын наадамд түрүүлүүллээ. Үүнээс том амжилт гэж хаа байхав дээ. Аав минь их баярласан шүү.

-Ээжийн тань талд бас улсын цолтон бий гэж сонслоо?

-Манай ээж Ховд аймгийн Дарви сумынх. Олимпийн хүрэл медальт, улсын начин Р.Даваадалай, улсын начин Ло.Энхбаяр, Ло.Эрхбаяр нар байна. Аав ээжийнхээ талд бөхийн удамтай. Харин би айлын ганц хүү. Хоёр эгчтэй.

-Та хэдэн жил улсад зодоглож байж түрүүлэв?

-Анх 2009 онд улсын наадамд барилдсан. Өнгөрсөн жил харцага цолонд хүрсэн. Аавынхаа цолонд хүрлээ гэж их баярлаж байсан бол одоо арслан болчихлоо. Одоо харин аав минь хүүгээрээ бахархаж байгаа байх аа.

-Наадмын дараа хаана очиж зодоглох вэ?

-Нутаг руугаа явах гэж байна. Нутгийнхаа уул усанд очиж ах дүүстэйгээ амарч байгаад ирнэ дээ. 

-Та хаана ямар сургууль төгссөн юм бэ?

-Би 2008 онд “Соёл-Эрдэм” дээд сургуулийн Аялал жуулчлалын ангийг төгссөн. “Химон” констракшны бөх. 

-Гэр бүлтэй юу?

-Байгаа. Эхнэр маань амаржаад удаагүй байгаа.  

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Монгол төрийн наадам дэлгэр сайхан боллоо. Тулгар төр байгуулагдсаны 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын 93 жилийн ойн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд 524 бөх зодоглож уран мэхээ уралдуулан барилдсан. Арслантай, гарьдтай, заантай, харцагатай, начинтай наадаж хотол олныг баясгалаа. Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн зүлэг ногоон дэвжээнээ түрүүлж арслан цолны болзол хангасан Н.Батсуурь удам дагасан хүчтэн. Түүний өвөө болон аав нь улсын цолтой бөхчүүд. Тэгвэл хурдан азарганы түрүүг ч мөн гурав дахь үеийн уяач хүртлээ. М.Данзаннямын удмынхан гурван үеэрээ төрийн наадамд азарга түрүүлгэж монгол наадмын түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нээж байна. Эрхий мэргэн харваачдын цэц ончтой байсан. Наадмын өмнөхөн үндэсний сурын харваанд хөдөлмөрийн баатар төрсөн нь харваачдад урам хайрласан юм.

Аварга цолтой таван бөх зодоглож, зүүний магнай зүгээр ирээгүй нэгийн даваа

Тулгар төрийн 2223, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын 93 жилийн Үндэсний их баяр наадам дуулгах сонин, дуурсах бүхнээр дүүрэн болж өндөрлөлөө. Баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга цол хүртээд дөрөв хоноод, төрийн баяр наадамдаа найман жил зодоглоогүй Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харьяат Агваансамдангийн Сүхбат зодоглосноороо онцлог боллоо. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр, улсын аварга Одвоогийн Балжинням, Сүхбаатарын Мөнхбат, Гунаажавын Эрхэмбаяр гээд таван аварга цолтон, улсын арслан зургаа, гарьд тав, заан 12, харцага 20, начин цолтон 53 зодоглолоо. Харин аймаг, цэргийн арслан 92, заан 20, харцага 17, начин 59, 221 залуу бөх хүч үзлээ.

Нэгийн давааны эхэнд хоёр дархан аваргын хэн нь зүүний маг­найд гарч 512 бөхийг магнайлах вэ гэдэг нь олны сонирхлыг татав. А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нар зүүний магнайд гарахын тулд нэлээдгүй маргаж, бөхийн холбооны дэд тэргүүн соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Данзан Г.Өсөхбаярыг зүүний магнайд босох ёстой гэсэн ч гаргасан амжилтаараа А.Сүхбат босох нь гарцаагүй гэнэ. Удтал маргаан болсны эцэст олон жилийн дараа хүрэн дээлээрээ гангарч төрийн наадмынхаа дэвжээнээ зодоглохоор болсон Сүхбатыг магнайлуулахаар болов. Зүүний магнай зүгээр ч нэг ирээгүй бөгөөд А.Сүхбат аварга зодог тайлж буйгаа зарладаг жилээ малгайгаа нүүр рүүгээ дараад уйлж буй дүр зургийг одоо ч бид мартаагүй. Тэгвэл яг ийм дүр зураг зүүний магнайд гаргуулахгүй гэх үед гарсан байна. Түүний шавь нар Ө.Даваабаатар тэргүүтэй бөхчүүд ирж багшийгаа тайвшруулж харагдсан. Нэгийн даваанд улсын өндөр цолтой бөхчүүд учраа бөхчүүдээ төвөггүй өвдөглүүлсэн ч цөөн хэдэн улсын цолтон тахим буулгасан ч таавар эвдэх хэмжээний барилдаанууд биш байсан юм.

Хурц арслангууд хуйгаараа унасан хоёрын даваа

Баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны хоёрын даваанд улсын гарьд И.Доржсамбуу, заан Ц.Баярсайхан, Очирын Одгэрэл, харцага Д.Батболд, улсын начин Ду.Батбаяр, У.Балжинням, Б.Заяамандах нарын улсын цолтой бөхчүүд өвдөг шороодлоо. И.Доржсамбуу, Ду.Батбаяр нарыг шөвөгт гарч барилдах байх гэж байсан ч ийнхүү хоёрын даваанд тахим буулгасан юм. Жил жилийн баяр наадмаар улсын цолонд хүрнэ хэмээн яригддаг байсан бөхчүүд оноолтоор таарч барилдав. Хоёрын давааны сүүлийн дүйзүүдэд жил бүр начин цолны тааварт багтдаг Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат аймгийн хурц арслан Алтангэрэлийн Алтанхуяг Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат аймгийн арслан Ц.Чимэддоржид тахим буулган нэлээд харамсаж байгаа харагдсан. Харин Улсын начин Төрөөгийн Баасанхүү аймгийн арслан Бат-Оршихыг хөнгөхөн хонгодчихоод туг тойрлоо. Өнөө жил ногоон дээлээр гангарсан Сэлэнгэ аймгийн Сайхан сумын харьяат аймгийн арслан Б.Дэлгэрсайхан Завхан аймгийн Шилүүстэй сумын харьяат Сүхбатыг бариа зөрүүн дээрээс тэнгэр харуулан төрийн есөн хөлт цагаан тугаа хоёронтоо тойрсон юм. Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын харьяат аймгийн арслан Б.Суманчулуун Отгоннямыг өвдөглүүлсэн бол Баян-Өлгий аймгийн ганц найдвар гэгдээд буй аймгийн арслан Еркеболан улсын начин Д.Багахүүг чанга гэгчийн савчихаад дэвж яваа харагдлаа. Улсын харцага Ц.Содномдоржийн хүргэн Увсын хурц арслан Оюуны Гантулга Өмнөговийн Дарханбатад унасан бол Сүхбаатар аймгийн Онгон су­мын харьяат хурц арслан Ша­рын Мөнгөнбаатар Баянхонгор айм­гийн арслан Болдын Эрдэнэхүү нарын барилдаан сонирхолтой болон үргэлжилсэн юм. Хоёр бөхийн барилдааны цаг дуусч барьц сонгоон дээрээс хоёулаа нэг нэг удаа алдан Эрдэнэхүү арслан дахин барьц сонгохын тулд 20 гаруй минутыг зарцуулав. Аргаа барсан гарын даа Хайдав арслан хөлийн цэц Д.Мягмар заан дээр очин “Энэ хоёр барилдахгүй нь ээ. Шууд хасчихъя” гэхэд Говь-Алтай аймгийн Алтай сумын харьяат Доёдын Бадрах начин уг саналыг дэмжиж “хас, хас” хэмээн уухайлав. Шодооны барьцан дээрээ нэлээд удсаны эцэст залуу арслан Мөнгөнбаатар ахыгаа унагачихаад дэвж одлоо. Баян-Өлгий аймгийн арслан Баатарцол аймгийн арслан, чөлөөт бөхийн ОУХМ Г.Ганзоригийг хонгодож цацчихаад цааш явлаа. Аймгийн арслан Батням ижил цолтой бөх болох Хадбаатарыг, аймгийн арслан Б.Батжаргал Ганзоригоор, аймгийн арслан Золбоо засуул, хөлийн цэцийн дэмжлэгтэйгээр аймгийн хурц арслан Бат-Очирын Одгэрэлийг давсан юм. Уг барилдааны дараа хурц арслан нүдэндээ нулимстай хөлийн цэцийн ард сууж байхад нутгийнх нь аймгийн арслан Дэлгэрсайхан ирээд дагуулан явлаа. Жил бүрийн баяр наадмаар баараггүй начин гэгддэг Б.Одгэрэл арсланд хүндхэн байсан нь гарцаагүй. Учир нь Б.Одгэрэл арслан ухарч явахдаа засуулын хөлд тээглэн унасан юм. Энэ барилдаан цэнгэлдэхийн зүүн талд болсон. Харин цэнгэлдэхийн баруун талын мухарт хоорондоо хов ярьж суусан хөлийн цэцүүдээр түүний хувь заяаг шийдүүлсэн нь даанч харамсалтай. Сүүлийн үед улсын цолтны бүлд багтана гэгдээд буй О.Хангай Занданбат арслангаар, аймгийн арслан Лхагвын Лха-Очир Архангайн Батцэнгэлийн уран барилдаант Л.Шинэбаатар арсланг орхисноор гурвын даваанд барилдах эрхээ авсан юм. Үнэндээ хөлийн цэц, засуулууд хэдэн сайхан аймгийн арслангийн хувь заяагаар тоглосон гэдгийг бөх үзэгчид хэлж байлаа. Хөлийн цэцийн ахлах Д.Мягмар заан аргаа барахаараа урдаа байгаа ногоон дотуур холбоогоороо бөхийн холбооны удирдлагуудтайгаа хэрхэх талаар зөвлөлдөж байгаа харагдсан шүү. Тэнцүү шахам унасан барилдааныг дахиулахын оронд үзэмжээрээ шууд тахим ч авахуулахгүй туг тойруулж байгааг харсан үзэгчид бухимдаж байлаа. Хоёрын даваан хурц арслангуудаас Төв аймгийн арслан Батчулуун ганцаараа гурвын давааны босго алхсан юм.

Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын харьяат улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй Увсын аймгийн харцага Элбэгбаяртай барилдав. Элбэгбаяр харцага наадмын дэвжээнээс ухаан жолоогүй ухран гүйсээр үзэгчдийн өмнө тулж ирлээ. Тэр бүрд Өсөх-Ирээдүй харцага хөөж байгаа харагдав. Увс аймгийн Давст сумын харьяат Э.Элбэгбаяр харин Өсөх-Ирээдүй харцагын нүүр рүү цохиод авлаа. Түүний энэ үйлдлийг барилдааны үед гарсан санаандгүй зүйл гэж цагаатгаж болох ч Элбэгбаярын хувьд барилдаан болгон дээрээ зугтдаг гэдгээрээ алдартай бөх билээ. Хөлийн цэцийн шийдвэрээр улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг давуулах шийдвэр гаргасан юм. Учир нь Элбэгбаяр барилдахгүй байсан тул хөлийн цэц ийн шийдвэрлэжээ. Харин барилдахгүй байсан Элбэгбаяр энэ шийдвэрийг сонсоод улсын харцагын араас чиргүүл шиг чаргууцалдав. Улсын харцага Өсөх-Ирээдүйг давуулан туг тойрууллаа.

Дархан аварга дархан аваргаа амалсан ам буюу А.Сүхбатын зангарга

Төрийн их баяр наадмын нэгийн давааны эхэнд А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр аварга нарын хэн нь зүүний магнайд босох вэ гэдэг нь хэл амтайхан байсан билээ. Энэ бүхэнд цэг тавих гэсэн мэт гурвын давааны хамгийн эхэнд Монгол Улсын дархан аварга А.Сүхбат, дархан аварга Г.Өсөхбаярыг амласан ам байлаа. Жижиг аваргын энэ шийдвэрийг хэн ч тааварлаж байгаагүй бөгөөд аманд очсон Г.Өсөхбаяр аварга ч гэсэн ууртай байгаа харагдсан. А.Сүхбат аваргын амыг буцаалгах гэж олон хүн очиж түүнд нөлөөлөх гэсэн боловч тусыг эс олов. Энэ хэвээр удалгүй гурвын даваа эхэлж дархан аварга А.Сүхбат Г.Өсөхбаяртай барилдахын өмнө шууд л элэг бүсээ тайллаа. Г.Өсөхбаяр аварга энэ бүхнийг тооцоолоогүй байсан тул тахим авах дургүй байгаагаа илтгэв.

А.Сүхбат аварга энэ үйлдлээ “Монгол бөхөд ёс жудаг эрэмбэ гэж бий. Цаашлаад хэдхэн хоногийн өмнө адилхан дархан аварга цол хүртсэн Өсөхөөдөө хүндэтгэл үзүүлсэн юм” хэмээн тайлбарлав. Дархан аварга дархан аваргаа амалсан тохиолдол өмнө бараг байгаагүй байх. Жил жилийн наадмын гурвын даваанд бөхийн цол дуудуулах мэт энэ амын талаар ярьцгаана гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

Энэ даваанд улсын аварга О.Балжинням улсын харцага Чулуунбаатарыг, С.Мөнхбат аварга аймгийн начин Мөнхдоржийг амлан даваагаа ахиуллаа. Завханы Их-Уулын Б.Гончигдамба гарьд Отгонбаатараар, улсын арслан П.Бүрэнтөгс аймгийн начин Ариунмөрөнгөөр гурав давлаа.

Аймгийн арслан Бат-Отгон Т.Өсөх-Ирээдүй харцагын нүүр лүү дэлсэв

Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны дөрвийн даваа эхлэхэд Монгол Улсын дархан аварга Г.Өсөхбаяртай оноолтоор таарсан аймгийн арслан Баасандорж аваргын хөл рүү дохиод буцав. Гэсэн ч аварга түүнийг төвөггүйхэн өвдөглүүлээд туг тойрлоо. Архангайн Цэнхэрийн аймгийн арслан М.Бадарч улсын аварга О.Балжиннямыг давснаар улсын начин цолонд хүрэхэд нэг даваа үлдлээ. С.Мөнхбат аймгийн арслан Шархүүгийн Пүрэвгарьдыг төвөггүйхэн өвдөглүүлэв. Г.Эрхэмбаяр аварга бяраар ааглан аймгийн арслан Ганболдыг мушгиад давлаа, улсын арслан Б.Ганбат аймгийн арслан Ганбаатараар дөрөв давав. Улсын гарьд Н.Ганбаатар Баянхонгорын аймгийн арслан Золбоотой, заан Т.Санчир аймгийн арслан Лхагвын Лха-Очиртой, Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба аймгийн арслан Баатарцолтой, Соронзонболд заан Бадамсүрэнтэй Бат-Орших харцага Сэлэнгийн аймгийн арслан Дэлгэрсайхантай, улсын харцага Содномдорж улсын начин Цэрэнтогтохтой барилдсан юм. Энэ даваанд уран барилдаант хоёр бөх оноолт таарсан нь харцага Ө.Даваабаатар улсын начин Б.Пүрэвсайхантай оноолт таарчээ. Улсын гарьд Д.Рагчаа аймгийн арслан Чимэддоржийг давлаа. Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын гарьд Б.Гончигдамба аймгийн арслан Дарханбатын ард нь гарч өвдөглүүллээ. Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат улсын заан Ч.Санжаадамба аймгийн арслан Баатарцолоор дөрөв давлаа. Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат улсын арслан Х.Мөнхбаатар аймгийн арслан Еркеболанаар даваагаа ахиуллаа. Улсын харцага Н.Түвшинбаяр улсын начин Одбаяртай барилдаж талбайн зах руу нэлээд хөөж яваа харагдана.

Аймгийн арслан Баасандорж Бүрэнтөгсөөр дөрөв давж олны уухайтай туг тойрсон юм. Аймгийн арслан Золбоо Н.Ганбаатар гарьдад тахим буулган наадмыг өндөрлүүлэв. Аймгийн арслан Л.Лха-Очир Т.Санчир заанаар даваагаа ахиулж тавын даваанд гарахаар боллоо. Өвөрхангайн улсын заан Б.Сайнбаяр улсын начны тааварт явсан аймгийн арслан О.Хангайг давсан бол улсын заан Б.Батмөнх мөн дөрөв давж туг тойрсон юм. Аймгийн арслан Дэлгэрсайхан Ө.Бат-Орших харцагад уналаа. Хөдөлмөрийн баатар Н.Түвшинбаяр Өмнөговийн Ц.Одбаяр начныг хөлийн цэц, засуул, цагдаа нарын хамгаалалтад давчихлаа гэж бөх үзэгчид дургүйцлээ илэрхийлж цэнгэлдэх даяар “Одбаяр, Одбаяр” хэмээн орилоход хүргэв. Хөлийн цэц, засуулуудын бөхчүүдийн хувь заяагаар тоглосоор байгаад хүмүүс бухимдаж байлаа. Ард түмний бухимдал дээд цэгтээ ирэх үед Одбаяр начин эргэхэд хүмүүс алга ташин угтсан ч тэрбээр тахимаа өгөөд үзэгчдийн зүг эргэлээ. Завхан аймгийн Алдархаан сумын харьяат аймгийн арслан Базаргүрийн Бадамсүрэн Соронзонболд зааныг, Ц.Содномдорж харцага Цэрэнтогтох начингаар даваа авлаа. Аймгийн арслан Бат-Отгон улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйн нүүр рүү хар мундагаараа дэлсээд авлаа. Барилдааны явцад Өсөх-Ирээдүй харцага Бат-Отгоны гарыг хөшсөн аж. Цагаан сарын барилдаанд Содномдорж харцагад гараа хөшүүлсэн гарьд Б.Гончигдамба зүгээр л зогсож байсан. Харин улсын цолонд хүрээгүй бөхчүүдийн хувьд ёс жудаг гээчийг холоо гээсэн харагдав. Энэ үед хөлийн цэц, засуулууд гэж үнэндээ юугаа ч мэдэхгүй тойрч гүйгээд байгаа нь хүмүүст таалагдсангүй. Улсын цолонд зүтгэж яваа ч гэсэн аймгийн арслангууд улсын цолтой бөхчүүдийгээ нүүр нүдгүй цохиод байж болохгүй биз ээ. Энэ мэт зохисгүй үйлдэл гаргасан бөхчүүддээ цаашид арга хэмжээ аваарай хэмээн үзэгчдийн суудлаас хүмүүс орилж Т.Өсөх-Ирээдүй харцагыг дэмжиж байлаа. Энэ наадмын түрүү бөх Н.Батсуурь улсын начин Сангисүрэнгээр дөрөв давлаа. Улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ Булганы аймгийн арслан Бат-Эрдэнээр барьц сонгоон дээрээс давж түмэн олныг баясгалаа.

Ч.Батчулуун, Л.Лха-Очир, Н.Адъяабат, Б.Суманчулуун, Б.Бадамсүрэн нар Монгол Улсын начин цол хүртлээ

Баяр наадмын жил бүрийн тавын даваа олны анхаарлын төвд байдаг. Ямар бөхчүүд үнэн хүчээрээ улсын цолонд хүрч, ямар бөхчүүд нь дэмжлэгтэйгээр улсын цолны босго давах бол гээд л. Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны тавын даваанд Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат Монгол Улсын дархан аварга Г.Өсөхбаяр нутгийн бөх Архангай аймгийн Тариат сумын харьяат аймгийн арслан Н.Адъяабатыг амлан барилдахдаа баруун ташаагаа тавьж өгсөөр байв. Төд удалгүй Адъяабатын аваргын баруун хөлд хавирахад дархан аварга тэссэнгүй. Н.Адъяабат улсын цолонд ийн хүрлээ. Увс аймгийн Баруунтуруун сумын харьяат улсын аварга С.Мөнхбат аймгийн арслан Баасандоржийг халз хутган гэдрэг нь харуулав. Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат, Аврага спорт хорооны бөх улсын аварга Г.Эрхэмбаяр улсын начин Ш.Жаргалсайханыг амлан уначихав. Үзүүр түрүүнд баараггүй үлдэнэ гэж байсан аварга Эрхэмбаяр өвдөг шороодсоноор бөхийн таавар нэлээдгүй будилж эхэлсэн юм. Өвөрхангайн улсын арслан Д.Ганхуяг Завханы Алдархааны аймгийн арслан Лхагвын Лха-Очирыг амласан ч тахим буулгаснаар Лха арслан улсын начин боллоо. Улсын арслан Б.Ганбат аймгийн арслан Базаргүрийн Бадамсүрэнг амлан бариа зөрүүн дээрээс зайлаанд нь явчихлаа. Ингэснээр Бадамсүрэн өнөө жилийн улсын начнуудын салхийг хагаллаа. Х.Мөнхбаатар арслан аймгийн арслан Бадарчийг халз хутгаад өвдөглүүлэв. Д.Азжаргал арслан улсын заан Баасандоржоор давлаа. Улсын гарьд Дамбын Рагчаа улсын начин Ж.Нямсүрэнгээр тав давж шөвгөрсөн бол улсын гарьд “өндөр” Н.Ганбаатар улсын начин Чотонгийн Баянмөнхийг давснаар их шөвөгт шалгарсан юм. Ч.Санжаадамба заан Хөдөлмөрийн баатар, улсын харцага Н.Түвшинбаяраар тав давж түмэн олныг баясгалаа. Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд Говь-Алтайн Тонхилын Б.Суманчулууныг амлан тахим буулгасан юм. Б.Суманчулууны хувьд Жанцангийн Бат-Эрдэнэ гарьдын удирдлага дор өнөө жилийн наадмын бэлтгэлээ базаасан билээ. Ингэснээр олон жил начны тааварч байсан Балжиннямын Суманчулуун улсын начин боллоо. Улсын гарьд Гончигдамба Таванханы улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйг давав. Аймгийн хурц арслан Ч.Батчулууныг улсын заан Б.Сайнбаяр амлаад байсан. Барилдаан удааширсан тул хаялцах барьцыг улсын заан авсан юм. Гэсэн ч барилдааны дүнд нөлөөлөөгүй тул Батчулуун арслан барьц сонгоод ч давалцсангүй. Барилдааны төгсгөлд хурц арслан зааныг орхисноор улсын начны цолд багтлаа.

Улсын харцага Намсрайжавын Батсуурь улсын харцага Ө.Бат-Оршихыг гуд татан өвдөглүүлэв. Улсын начин Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва Төв аймгийн Баянхангай сумын харьяат улсын заан Б.Батмөнхийг орхин начин цолоо баталлаа. Энэ барилдаанд улсын харцага Цэдэвийн Содномдорж, улсын начин Б.Пүрэвсайхан нарыг хэн ч амлалгүй тунасан. Уг барилдаанд Ховд аймгийн Чандмань сумын харьяат Улсын начин Б.Пүрэвсайхан харцага Ц.Содномдоржийг давснаар улсын начин цолоо баталлаа. Монголын Залуучуудын холбоо хамгийн залуу улсын начин цолтонд олгодог хурдан удмын даагаа Тод манлай уяач Д.Ононгийн адуун сүргээс барьж ирсэн бөгөөд өнөө жил Б.Бадамсүрэн начинд олгосон юм.

Ш.Жаргалсайхан хоёр аваргыг дараалан орхиж, Б.Пүрэвсайхан харцага цол хүртсэн зургаагийн даваа

Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны зургаагийн даваанд Увс аймгийн Ховд сумын харьяат улсын аварга С.Мөнхбат Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат өсөх идэр начин Ширбазарын Жаргалсайханыг, Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат улсын арслан Хадбаатарын Мөнхбаатар шинээр Улсын начин цолны болзол хангасан Архангай аймгийн Тариат сумын харьяат Н.Адъяабатыг, Д.Азжаргал арслан улсын начин Б.Пүрэвсайханыг, Улсын гарьд Д.Рагчаа аймгийн арслан Л.Лха-Очирыг, Улсын гарьд Н.Ганбаатар аймгийн хурц арслан Ч.Батчулууныг, Улсын гарьд Гончигдамба аймгийн арслан Б.Суманчулууныг, Улсын заан Ч.Санжаадамба аймгийн арслан Бадамсүрэнг тус тус амлаж Улсын харцага Н.Батсуурь Улсын начин Б.Пүрэвдагва нар туналаа. Улсын арслан Д.Азжаргал Улсын начин Б.Пүрэвсайхан нарын барилдаанд залуу начин илүү байж арсланг давснаар улсын харцага цолны болзол хангалаа. Харин Улсын гарьд Б.Гончигдамба шинээр Улсын начин цол хүртсэн Говь-Алтай аймгийн Б.Суманчулууныг, Улсын гарьд Н.Ганбаатар шинээр Улсын начин цол хүртсэн аймгийн хурц арслан Төв аймгийн Баянхангайн Ч.Батчулууныг тус тус давж зааны буюу долоогийн даваанд гарч ирлээ. Тунаж барилдсан бөхчүүдээс Увсын Ховд сумын улсын харцага Н.Батсуурь Архангайн Булганы Р.Пүрэвдагвыг илүүрхэн давснаар улсын харцага цолоо баталлаа.

Н.Батсуурь заан болж, Архангайн Санжаа Завханы Гончигийг шороодуулав

Баяр наадмын долоогийн даваа үнэхээр үзүүштэй болсон бөгөөд энэ даваанд тунасан Завханы гарьд Б.Гончигдамба Архангайн заан Ч.Санжаадамба нарын барилдаан маш сонирхолтой боллоо. Хоёр бөхийн барилдаан тун ч ширүүхэн болж эцсийн мөчид эн тэнцүү газардсан юм. Монгол бөхийн “мэргэн бөөдий” болох засуул хөлийн цэцийн шийдвэрээр заан Архангайнханд даваа өгсөн нь мэдээж Завханыханд таалагдсангүй. Гончигдамбыг дэмжигчид дургүйцлээ илэрхийлэв. Гончиг гарьд ч гэсэн есийн даваа эхэлтэл хөлийн цэцийн дэргэд байж учир байдлаа хэлээд тусыг эс олов. Ингэснээр залуу заан Санжаадамба цолоо баталж чадлаа.

Архангайн Булган сумын харьяат Д.Рагчаа гарьд Увсын Ховдийн Н.Батсуурь нарын барилдаан шахааны барьцнаас өндөрлөв. Энэ даваанд Увсын харцага Архангайн гарьдыг илүүрхсэнээр заан цолны болзол хангалаа. Оюутан ахуй цагийн нэг анги, дотуур байрны нэг өрөөнд хамт амьдарч байсан бөхчүүд бие биенээ амалсан нь Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат улсын арслан Хадбаатарын Мөнхбаатар Зав­хан аймгийн Идэр сумын харьяат улсын өсөх идэр начин Ш.Жар­галсайханыг амалсан явдал байв. Ноднингийн наадмын тавын даваанд арслан Х.Мөнхбаатар мөн Ш.Жаргалсайханыг амлан барилдаж давж байсан билээ. Энэ удаагийн барилдаанд Жа­гаа начин хариугаа авч давсан бол Х.Мөнхбаатар арслан та­хим буулгахгүй гэж хэсэг тээ­нэгэлзсэнээ элэг бүсээ тайлснаар өрөөнийх нь найз улсын заан боллоо. Харин “өндөр” Ганбаа гарьд шинээр харцага цолны болзол хангасан Ховдын Булганы Пүрэвсайханыг шуудагны барьц­наас илүүрснээр гарьд цолоо батлах даваанд тулж ирснээр долоогийн даваа өндөрлөв.

Шахаж татах, зүүн тахимдах мэхүүд үзүүр түрүүнд авч ирлээ

Наймын давааны барилдаанд Архангайн Хашаатын “баавгай” хэмээх заан Санжаадамба Увс аймгийн Ховд сумын харьяат Улсын харцага Билэгийн Намсрайжавын хүү заан цолны болзол хангаад байсан Батсуурьтай тунан барилдсан билээ. Барилдааны туршид заан Санжаадамба илүүрхсэн ч зүүн давхар шуудагнаас Увсынхан илүү гэдгээ баталж Санжаадамбыг шуудагнаас шахаж эргүүлснээр Намсрайжавын Батсуурь улсын гарьд цолны болзол хангалаа. Харин Завханы Идэрийн Ширбазарын Жаргалсайхан Говь-Алтайн Тонхилын Нямдоржийн Ганбаатарын зүүн хөлийг тахимдсанаар үзүүр, түрүү булаалдахаар болсон. Ингэснээр төрийн наадмын үзүүр түрүүнд улсын начин, харцага цолтой бөхчүүд түрүү булаалдахаар болсон.

Намсрайжавын Батсуурь төрийн наадамд анх удаа түрүүллээ

Есийн давааны бөхчүүдийг зүүн, баруун талын засуулуудаа ханаруулан гарч ирэх мөчид үзэгчдийн сэтгэлд альхан нутгийн бөх түрүү бөхөөр тодрох вэ гэдэг хүлээлт үүслээ. Ноднин жил Завханы Б.Гончигдамба үзүүрт үлдэж Сэлэнгийн аваргад тахим буулгаж байсаан. Тэгвэл өнөө жил Увс аймгийн Ховд сумын удамд бөх Батсуурь түрүү булаалдахын тулд тун их хичээв. Өндөр давааны хариуцлагатай барилдаанд Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат Ш.Жаргалсайхан Увс аймгийн Ховд сумын харьяат улсын харцага Намсрайжавын Батсуурь нар тун хийгүй барилдаан хийсэн. Хүндхэн барилдаануудын ард гарч энэ даваанд хүрсэн Батсуурь харцага илүү гэдгээ баталж Увс нутагтаа нэгэн түрүү, цэнгэлдэхэд Увс нуур дуугаа аялах боломжийг олгосон юм. Тэрбээр өнөө жил түрүүлснээр арслан цол хүртсэн бол Завханы бөхчүүд хоёр жил дараалан гарьд цолонд хүрлээ. Н.Батсуурийн түрүү Увс аймгийн 15 дахь түрүү байлаа. Түүнээс өмнө дархан аварга Х.Баянмөнх 10, улсын аварга С.Мөнхбат хоёр, улсын арслан Б.Ганбат, П.Бүрэнтөгс нар нэг нэг удаа түрүүлээд байсан билээ.

Э.ЭНХ

-НИЙСЛЭЛИЙН ЗАСАГ ДАРГА “40 МЯНГАТ”-ЫН ШАТСАН ОРОН СУУЦЫГ ЯАРАЛТАЙ ЗАСАХ ҮҮРЭГ ӨГЛӨӨ-

Цагдаагийн ерөнхий газраас өчигдөр хэвлэлийн бага хурал хийхдээ наадмын өдрүүдэд онц ноцтой хэрэг зөрчилгүй, иргэд тайван наадсан талаар мэдээллээ. Цагдаагийн байгууллагын 3000 гаруй алба хаагч наадамчин олны аюулгүй байдлыг хангахаар ажилласан бөгөөд тэдний 1600 нь Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд хамгаалалтад гарчээ. Баярын өдрүүдэд цагдаагийн байгууллагад 187 хэрэг бүртгэгдсэнээс 143-ынх нь эзэн холбогдогчийг тогтоож, хэрэг бүртгэлт мөрдөн байцаалт явуулж байгаа аж. Наадмаар хулгайн хэрэг арав гаруй бүртгэгдсэн байна. Мөн согтуугаар бусдын биед гэмтэл учруулах, нийтийн хэв журам зөрчих хэрэг арваад бүртгэгджээ. Энэ жил Хүй долоон худагт хяналтын камер олныг суурилуулсан нь иргэдийг тайван наадамлахад нөлөөлсөн гэнэ. Гэхдээ эцэг, эхчүүдийн хайхрамжгүй байдлаас үүдэж бага насны хүүхэд төөрсөн дуудлага цагдаагийн байгууллагад цөөнгүй иржээ. Тодруулбал, Хүй долоон худагт 54, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд 65 хүүхэд төөрсөн байсныг цагдаагийн байгууллагынхан эцэг эх, асран хамгаалагчид нь хүлээлгэн өгчээ. Найман сартай хүүхдээ Хүй долоон худагт үзэгчдийн сандал дээр орхиод явсан тохиолдол хүртэл гарчээ. 

Иргэд амралт зугаалгаар хөдөө орон нутгийг зорихдоо гэр орноо хамаатан садан, хөршдөө захиж үлдээхийг цагдаагийн байгууллагаас санууллаа. Мөн хамгийн ойр байрлах цагдаагийн хэлтэст бүртгүүлвэл цагдаагийн алба хаагчид эзэнгүй айлыг эргэж тойроод байх боломжтойг ч хэлсэн юм. 

ЖОЛООЧ НАР ЗАМЫН ХӨДӨЛГӨӨНД СОЁЛТОЙ ОРОЛЦСОН ГЭВ

Өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад энэ наадмаар зам тээврийн осол цөөн бүртгэгджээ. Замын хөдөлгөөний ачаалал их байсан ч жолооч нар соёлтой, нэгийгээ хүндэлж хөдөлгөөнд оролцсоноор зам тээврийн ноцтой осол гараагүй гэдгийг Нийслэлийн Замын цагдаагийн газраас мэдээллээ. Харин орон нутгийн замд жолооч нар хурдаа хэтрүүлж явснаас үүдэж зам тээврийн гурван осол гарч 14 хүн хүнд, хөнгөн гэмтжээ. Наадмын дараа Төв аймгийн нутагт хоёр машин мөргөлдөж хоёр хүн ослын газар дээр амиа алдсан байна. Мөн нэг хохирогч эмнэлэгт хүргэгдээд нас баржээ. Жолооч нарыг орон нутгийн замр хурдаа тааруулж явах, өмнөх машинаа гүйцэж түрүүлэхдээ болгоомжтой байхыг сануулсан юм. Мөн бага насны хүүхдээ зориулалтын суудал дээр суулгах, өөрсдөө хамгаалалтын бүсээ зүүж хэвшихийг зөвлөлөө. 

АМРАЛТЫН ӨДРҮҮДЭД 18 ХҮН УСАНД ОСОЛДЖЭЭ

Энэ зун хур бороо ихтэй байгаагаас ихэнх гол мөрөн үертэй байгаа. Баярын өдрүүдэд 18 хүн усанд осолдсон харамсалтай мэдээллийг Цагдаагийн ерөнхий газраас өглөө. Тэдний дунд хоёр настай хүүхэд ч байгаа аж. Тухайлбал, энэ сарын 14-ний өдөр Туул голд хоёр эрэгтэй хүн, Сэлэнгэ аймагт 18-20 насны таван залуу осолджээ. Тэр үеэр Хэнтий аймгийн Дархан сумын Онцгой байдлын хэлтсийн салаан захирагч өвчтэй байсан ч аврах ажиллагаанд дайчлагдсан байна. Аврах ажиллагааны үеэр салаан захирагчийн бие муудаж, эмнэлэгт хүргэгдсэн ч нас барсан харамсалтай мэдээллийг Онцгой байдлын ерөнхий газраас өгсөн юм. Иргэдийг голын эрэг дагуу аялж, зугаалахдаа болгоомжтой байхыг санууллаа. 

ЦАХИЛГААНЫ АЧААЛАЛ ХЭТЭРСНЭЭС ГАЛ ГАРСАН ГЭВ

Өнгөрсөн даваа гаригт Баянгол дүүргийн нутаг “Модны 2”-т байрладаг Монгол, Солонгосын хамтарсан “МК Интернэшнл” компанийн байранд гал гарч, онцгой байдлын алба хаагчид гал унтраах зургаан машинтайгаар хүч нэмэгдүүлэн ажиллаа. Уг гал бүрэн унтраагүй байхад олны нэрлэж заншсанаар “Дөчин мянгат”-ын 40 дүгээр байрны дээврийн зүүн хэсгээс гал гарч, 42, 44 дүгээр байрны дээвэрт гал авалцсан юм. Дуудлага өгснөөс 18 минутын дараа аврагчид ирж гурван цаг гаруй ажиллан галыг унтраалаа. Оршин суугчид цахилгааны ачаалал нэмэгдсэнээс болж гал гарсан гэж ярьцгааж байв. Тэдний ярьж байгаагаар “40 мянгат”-ын орон сууцнуудын нэг дүгээр давхарт зоогийн газар, үйлчилгээний байгууллагууд ажилладаг. Үйлчилгээний газрууд цахилгаан их зарцуулдаг хэрэгсэл ашигладаг бөгөөд айлуудын цахилгаан байнга шахам тасардаг аж. Энэ сарын 11-ний өдөр цахилгаан удаан хугацаагаар тасарсан аж. Цахилгаан тасарсан талаар оршин суугчид СӨХ-дөө мэдэгдсэн ч арга хэмжээ аваагүй гэнэ. Энэ мэтээр цахилгааны ачаалал хэтэрч, хэлбэлзэл үүссэнээс гал гарсан гэж оршин суугчид үзэж байгаагаа хэлсэн. Харин мэргэжлийн байгууллагууд галын шалтгааныг тодруулахаар ажиллаж байгаагаа мэдэгдсэн юм. Өчигдөр Нийслэлийн Засаг дарга Онцгой байдлын ерөнхий газар, Мэргэжлийн ерөнхий газрын холбогдох албан тушаалтнуудтай уулзаж шатсан гурван орон сууцыг яаралтай засах үүрэг өгсөн. Тиймээс засварын ажилд хэдий хэмжээний хөрөнгө орохыг өчигдөр судалсан байна. Улмаар тооцоо судалгаагаа Нийслэлийн хөрөнгө оруулалтын газарт мэдэгдэж, өнөөдрөөс засварын ажил эхлэхээр болжээ.  

-Хүүг унах гэж байхад ойр хавьд нь байсан хүмүүс гар утсаараа бичлэг хийж байжээ-

Баянзүрх дүүргийн дөрөв­дүгээр хорооны нутагт энэ сарын 5-ны өдөр цонхноос унах гэж байсан хүүхдийг цагдаагийн хоёр алба хаагч аварсан билээ. Үүргээ амжилттай биелүүлж, хүүхдийн амийг аварсан Баянзүрх дүүрэг дэх Цагдаагийн хоёрдугаар хэлтсийн хэв журмын алба хаагч, цагдаагийн дэслэгч Э.Мөнхжаргалтай ярилцлаа.

-Хүүхдийн амь аварсанд баяр хүргэе. Өөрийгөө товч танилцуулаач?

-Баярлалаа. Намайг Энхбаатарын Мөнхжаргал гэдэг. Би цагдаагийн байгуул­лагад ороод сар гаруй ажил­лаж байгаа шинэ алба хаагч. 

-Хууль сахиулах их сургуулийн төгсөгчид саяхан тангараг өргөсөн. Тэдний дунд та байжээ?

-Тиймээ. Хууль сахиулах их сургуулийн Цагдаагийн сургуулийг төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Баянзүрх дүүрэг дэх Цагдаагийн хоёрдугаар хэл­тэст томилогдоод ажиллаж байна.

-Долдугаар сарын 5-ны өдөр цонхоороо унах гэж байгаа хүүхдийг аврахаар дуудлагаар очсон уу?

-Ахлах ахлагч Ө.Бат­баатар­тай хамт Баянзүрх дүүргийн IV, V хороонд машинтай эргүүл хийж байсан юм. Жижүүрийн албанаас 18.30 цагийн орчимд “Ромео Жульетта” хотхонд хүүхэд боомилогдсон байдалтай бай­на” гэсэн мэдээллийг өгсөн. Мэдээллийн дагуу “Ромео Жульетта” хотхонд яваад очтол хүүхэд цонхноосоо бооми­логдсон байдалтай дүүжлэгдсэн байсан. 

-Тухайн үед тэр хавьд олон хүн байсан уу?

-Олон хүн байсан. Зарим нь цагдаа, онцгойд дуудлага өгч байсан. Гэхдээ олонхи нь гар утсаараа бичлэг хийгээд зогсч байсан. Тийм үед бичлэг хийгээд зураг дараад зогсч байгааг нь харахад эвгүй юм билээ. 

-Та хоёр шууд гэрт нь орсон уу?

-Жижүүрийн албанаас дуудлага өгөхдөө зургадугаар давхрын айлын цонхноос хүүхэд унах гээд байна гэсэн. Дээшээ гарах гэтэл цахилгаан шат ажиллахгүй байсан. Хоёулаа шатаар өгсөж гүйгээд зургадугаар давхрын айлын хаалга эвдэж орсон. Тэр хүүхэд дээд давхрын айлын цонхоор доош унаж зургаа, долдугаар давхрын дунд дүүжлэгдсэн байдалтай байсан юм. Тиймээс Ахлах ахлагч Ө.Батбаатар зургадугаар давхрын айлд үлдээд би хүүхдийн гэрийн хаалгыг эвдэж орсон. Ө.Батбаатар хүүхдийн хөлнөөс өргөж өгөөд би дээд давхраас татах гэтэл гар хүрдэггүй.

-Тэгээд юу болсон бэ?

-Тэгж байтал хөршийнх нь хүмүүс ороод ирсэн. Хөршүүдээр нь хөлнөөсөө бариулж байгаад цонхоор нь доош зүтгэсэн. Бараг өөрөө унах шахаж байж хүүхдийн гараас нь барьж дээш татлаа. Тэр үед Ө.Батбаатар зургадугаар давхарт хүүгийн хөлөөс өргөж байгаад дээшээ гарч ирэхээс аргагүй болсон. Тэгээд хөршүүдийг нь дуудаж хөлийг нь өргүүлээд өөрөө дээшээ гарч ирж надад тусалсан. Дашрамд дурда­хад хоёр айлын хаалга эв­дэж ороход хөршүүд нь бага­гүй тусалсан. Бас хүүгийн амийг аврахад тусалсанд баярласнаа илэрхийлмээр байна.  

-Болсон явдлыг хар­сан хүн манай сонинд “Тэр цагдаа нар үнэхээр баатарлаг ажилласан. Нэг цагдаа нь өөрөө унаж ч мэдэхээр байсан” гэж мэдээл­сэн. Таны амь насанд ч эрсдэлтэй байжээ.

-Тэгж харагдсан юм байлгүй дээ. Хүмүүс намайг алдсан бол унаж мэдэхээр байсан. Гэхдээ тангараг өргөсөн цагдаагийн алба хаагч “Надад аюултай” гээд хойш суух эрхгүй. Иргэдийн аюулгүй байдлыг хангахын төлөө бүх хүчээ дайчлан ажиллах л үүрэгтэй шүү дээ.  

-Амийг нь аварсны дараа хүүхдийн биеийн байдал ямар байсан бэ?

-Цочролд орчихсон байсан. Царай нь цайгаад үг дуугарч ч чадахгүй байсан. Цээжээр нь боосон оосор гулсч хоолой руу орж байсан юм билээ. Хоёр минут л алдсан бол тэр хүү амиа алдаж мэдэхээр байсан. Бид хоёр хүүд анхны тусламж үзүүлээд байж байтал түргэн тусламжийн эмч нар ирсэн. Тэд “Жаахан цаг алдсан бол байдал эвгүйдэх байжээ” гэцгээж байна лээ. 

-Тэр хүүхэд яагаад цон­хоороо гарсан юм бол. Бас цээжээр нь олс уяатай бай­сан гэдэг нь сонин байна.

-Унаж, татдаг өвчтэй хүүхэд бололтой юм билээ. Аав, ээж нь гэрээсээ гарахдаа уяж үлдээдэг юм байх. Тэр өдөр бас паарнаасаа уяад гарсан юм билээ. Гэтэл хүү онгорхой цонхоороо гарч, уяандаа тогтож байсан юм байна лээ. 

-Хэд орчим насны хүүхэд вэ?

-Арав орчим настай хүүхэд. Бага насны болон өвчтэй хүүхдээ гэртээ ганцааранг нь орхихгүй байхыг эцэг эхчүүдэд сануулмаар байна. Түр орхихоос өөр аргагүй бол цонх, тагтаа сайн цоожилж байгаарай гэж зөвлөе.

-Аав ээж нь хүүхдээ яагаад ганцааранг нь үлдээсэн юм бол. Өөрсдөө юу ярьж байна вэ?

-Аав ээжтэй нь уулзаагүй. Ах нь ирсэн. Ахынх нь ярьж байгаагаар аав, ээж нь Чингэс хаан нисэх онгоцны буудал руу явсан гэсэн. Тэр хүүхэд юм мөргөж унаад байдаг болохоор уядаг гэсэн. 

-Тантай хамт ажилласан Ө.Батбаатар цагдаагийн байгууллагад олон жил ажилласан уу?

-Ахлах ахлагч Ө.Батбаатар цагдаагийн ажил-эрх зүйч мэргэжилтэй. Цагдаагийн байгууллагад найман жил ажиллаж байгаа хүн. Олон жил цагдаагийн байгууллагад ажилласан учраас туршлага­тай, түшигтэй байдаг юм.

-Сайхан баярлаарай. 

-Танай уншигчдад Үндэсний их баяр наадам, тулгар төрийн 2223 жил, Их Монгол улсын 808 жил, Ардын хувьсгалын 93 жилийн ойн мэнд хүргэе. 

Баяр наадмын өдрүүдэд цагдаагийн алба хаагчид өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажиллана. 

Ц.ӨРНӨХ

Б.САРАНЦЭЦЭГ

Монголын менопауз, андропаузын зохицуулалтын нийгэмлэг (ММАЗН)-ийн нарийн бичгийн дарга Б.Мягмардагватай ярилцлаа.

-Юуны өмнө нийгэм­лэгийнхээ үйл ажиллагааг танилцуулахгүй юу?

-Манай нийгэмлэг 2010 онд байгуулагдсан. Нөхөн үржихүйн дараахь насны  эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн бэлгийн даавар буурсантай холбоотойгоор үүсэх эрүүл мэндийн  өвчлөл, цэвэршилтийг судалж, эрүүл наслах тэр чиглэлээр эрдэм шинжилгээний ажил, баримт нотолгоо, дэлхийн жишигт нийцсэн эрүүл мэндийн мэдээлэл, тусламж үйлчилгээ, эмчилгээний шинэ арга аргачлалуудыг Монголд нэвтрүүлэх зорилготой ажиллаж байна. Клиникийн  мэргэжлийн эмч нарт зориулсан цэвэршилтийн үеийн тусламж үйлчилгээний талаарх шинэ мэдээ, мэдээлэл хүргэх, эмчилгээний шинэ арга аргачлалуудыг танилцуулж, хамтарч судалгаа хийх, эрдэм шинжилгээний ажил зэргийг зохион байгуулдаг. Нөгөө талаар олон нийтэд чиглэсэн эрүүл мэндийн мэдээлэл, сургалтын  ажлыг зохион байгуулж байна. Яагаад бидний хийж байгаа ажил нийгэмд хэрэгцээтэй тулгамдаад байгаа вэ гэхээр, монгол эмэгтэй хүний дундаж наслалт тогтмол өсч байна. Эмэгтэйчүүдийн  дундаж наслалт өсч байгаа ч бие физиологийн хувьд цэвэршилтийн нас хойшилдоггүй. Нэг ёсондоо эмэгтэйчүүд цэвэршсэнээсээ хойш илүү олон жил амьд байдаг буюу монгол эмэгтэйчүүд амьдралынхаа гуравны нэгийг цэвэршилтийн бууралттай буюу цэвэршсэний дараахь үед өнгөрүүлдэг. Гэтэл 40-60 насныхан маань ажил амьдралын  арвин туршлагатай, хийж бүтээсэн юмтай, нийгэм, эдийн засгийг хөдөлгөгч гол насныхан байдаг.  Энэ хүмүүст тусгайлан зориулсан үйлчилгээ хангалттай биш байна. Тийм учраас энэ дутагдалтай байгаа эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг ойртуулж, чанар хүртээмжийг нь  сайжруулахаар ажиллаж байгаа юм. 

-Саяхан цэвэршилтийн олон улсын хуралд оролцоод ирсэн гэсэн. Дэлхийн чиг хандлага хаашаа явж байна, ямар эмчилгээний шинэ арга барилыг баримталж ажиллаж байна вэ. Энэ талаар сонирхуулахгүй юу?

-Манайх дотооддоо үйл ажиллагаа явуулахаас гадна, олон улсын хэмжээнд  идэвхтэй ажилладаг. Нийт 80 гаруй орны цэвэршилтийн нийгэмлэгийг нэгтгэсэн том байгууллага гэж бий. Энэ байгууллагад манайх 2011 онд гишүүнээр элссэн. Олон улсын цэвэршилтийн нийгэмлэг хоёр жилд  нэг удаа цэвэршилтийн дэлхийн конгрессыг  зохион байгуулдаг.  2012 онд Италийн нийслэл Ром хотод болсон конгрессээс эхлээд олон улсад болсон конгрессуудад оролцоод  явж байна. Хамгийн сүүлд 2014 оны тавдугаар сарын 1-4-ний хооронд болсон  цэвэршилтийн 14 дүгээр конгресст манай нийгэмлэгээс гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй баг оролцоод ирлээ. Энэ чуулганд 80 гаруй орноос 1700 гаруй эмч мэргэжилтэн, эрдэмтэн судлаачид оролцож, нөхөн үржихүйн дараахь насны эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний орчин үеийн чиг хандлага, эмчилгээний аргачлалууд, судалгаа эрдэм шинжилгээний ажлуудыг танилцуулж өргөн хүрээнд хэлэлцсэн. Бидний хамгийн ихээр сонирхол татсан эмчилгээ нь цэвэршилтийн насны даавар орлуулах  эмчилгээг  дэлхий нийтэд маш өргөн хүрээнд хэрэглэж байгаа явдал байлаа. Монголд хэрэглэгдэж байгаа даавар орлуулах эмчилгээний удирдамж нэлээд хуучирсан, эм, бэлдмэлийн хүрэлцээ, сонголт маш бага байна. Дэлхийн нийтийн даавар орлуулах эмчилгээний шинэчилсэн удирдамж маш чухал ач холбогдолтой зүйл. Энэхүү удирдамжаар  цэвэршилтийн хам шинж болон зовиурыг эмчилж, эмэгтэй хүнийг  цэвэршилтийн шилжилтийн үед ямар нэгэн шинж тэмдэггүй, зовиургүй, өөртөө тааламжтай байдлаар өнгөрөөх, цэвэршилтийн дараахь амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх, өвчин  эмгэггүй, сэтгэл тайван насжих нөхцөлийг бүрдүүлсэн тийм  бүрэн эмчилгээний удирдамж байна. Манайд тэр удирдамж хараахан батлагдаагүй, дэлхийн хэмжээнд хэрэглэж байгаа  эм бэлдмэл орж ирээгүй  байгаа. Тиймээс манай нийгэмлэг 2013 онд Олон улсын цэвэршилтийн нийгэмлэгээс баталсан даавар орлуулах эмчилгээний шинэчилсэн удирдамжийг Монголд оруулж ирэхээр боловсруулах  ажил дээрээ явж байна. Боловсруулаад хэлэлцэн батлуулахаар ажиллаж байна. 

-Дэлхий нийтэд эмчилгээний шинэ чиглэл, эм бэлдмэлүүд нэвтэрсэн байна гэсэн. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Маш нарийн эмчилгээ, оношилгооны шинэ аргууд  дэлхий нийтэд нэвтэрчээ. Энэ зүйлүүдийг Монголынхоо эмч нарт  бид тайлагнана. Цэвэршилтийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухайд өвчин, эмгэг биш учраас нарийн тоног төхөөрөмж багаж шаардахгүй. Харин лабораторийн нарийн оношилгоонууд нэвтэрсэн байна. Цэвэршилтийн эрүүл мэндийн гол эмчилгээ цэвэршилтийн даавар орлуулах эмчилгээ. Даавар орлуулах  эмчилгээн дээр маш олон төрлийн шинэ эмүүд бий болжээ. Шинэ эмүүдээс гадна өмнө нь хэрэглэж байсан эмүүдийн тун нь багассан байна. 2010 оноос хойш хэт бага  тунгийн даавруудыг хэрэглээд эхэлжээ. Даавар  орлуулах эмчилгээг  өндөр тунтай хэрэглэснээс болоод хөхний хорт хавдар үүсгэх зэрэг олон  эрсдлийг нэмэгдүүлдэг гэдэг. Тэгэхээр  нэг хэсэг дэлхий нийтээрээ даавар орлуулах эмчилгээнээс татгалзаад байсан. Тэгвэл сүүлийн үед хэт бага тунтай дааврын  бэлдмэл хэрэглэж байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн хэмжээнд даавар орлуулах эмчилгээ нь аюулгүй даавар орлуулах эмчилгээ рүүгээ шилжсэн байна. Тиймээс Монголдоо шинэ бага тунтай даавар орлуулах эмийг оруулж ирэх нь чухал байна. Одоо Монголд зөвхөн уудаг даавар  хэрэглээд байгаа. Дээр нь орж ирж байгаа дааврын эмийн сонголт маш бага байна. Харин дэлхий нийтэд уудаг дааврын  эмнээс гадна тарилга, тос наалт, лаа, гель гээд маш олон төрөл байна. Өөрөөр хэлбэл, заавал дааврын эмийг ууж элгэндээ ачаалал өгөхгүйгээр лаа,  тос зэргийг хэрэглэж болж байна.

-Монгол эмэгтэйчүүдийн дунджаар хэдэн насандаа цэвэршдэг вэ. Цэвэршилтийн зовиуртай үед ямар эмчилгээ хийж байгаа вэ?

-2008 онд манай зарим эрдэмтдийн хийсэн судалгаагаар монгол эмэгтэйчүүд дунджаар 49.5 насандаа цэвэршиж байна гэсэн. Энэ нас  дэлхийн бусад улс оронд хийсэн судалгаатай ойролцоо байгаа. Цэвэршилтийн нас ойролцоо байгаа боловч, цэвэршилтийн дараахь болон өмнөх үед гарч байгаа дааврын өөрчлөлтүүд их, тэр өөрчлөлтүүдийн үед гарч  байгаа хямралууд маш их зовиуртай байгаа юм. Тэгэхээр  эмэгтэйчүүд маань зовиуруудыг багасгахад юуны өмнө мэргэжлийн эмчид үзүүлж цусны шинжилгээ хийлгээд хувь хүнд  тохирсон хамгийн бага тунгаар  дааврын эм бэлдмэл өгөх ёстой. Одоо болохоор манайхан өндөр тунтай дааврыг эмчийн заа­вар­гүй,  буруу мэдээллээр хамаа замбараагүй хэрэглээд байгаа. Тэгж буруу хэрэглээд байгаагийн сөрөг үр дагавар маш их. Тиймээс манай ний­гэм­лэгийн  гол зорилгын нэг нь иргэдэд төдийгүй эмч мэр­гэжилтнүүдэд дааврыг зөв хэрэглэх тэр мэдээлэл өгөх юм. 

-Нөхөн үржихүйн дараахь насныханд зориулсан эмчилгээ үйлчилгээ хангалтгүй байдаг гэсэн үг үү?

-Хангалтгүй байдаг. Нөхөн үржихүйн насны хүмүүсийн тусламж үйлчилгээ сайн байгаа болохоос нөхөн үржихүйн дараахь хүмүүст үзүүлэх тусламж үйлчилгээ ерөөсөө орхигдчихсон. Нөгөө талаар эмнэлгүүд ачаалал ихтэй байдгаас болдог байх. Тэгвэл хувь хүн энэ талаар сайн мэдээлэлтэй байж чадвал өөрийнхөө амьдралын хэв маягийг зөв зохицуулаад энэ насандаа өөртөө илүү  анхаарал тавьж, дасгал хөдөлгөөн хийж, хоол хүнсэндээ  анхаарч, стрессээс хол байж,  нийгмийн идэвхтэй байж, өөрөө өөртөө туслах бүрэн боломжтой юм. Харин бие организмд дутагдаад байгаа дааврыг заавал эмчийн заавраар хэрэглэх ёстой. Дэлхий  нийтээр баримталж байгаа даавар орлуулах эмчилгээний шинэ удирдамж маань хамгийн гол нь бага тунг хувь хүний  онцлогт тохируулж  хийнэ гэж заасан байгаа.  Надад тохирч байгаа эмчилгээ өөр хүнд тохирохгүй байж болно. Даавар бол тоглоом биш. Гэтэл өнөөдөр манайд дааврын эмийг эмийн санд жоргүйгээр олгодог. Эмэгтэйчүүд  найзаасаа юм уу, хамт ажилладаг хүнээсээ  асуугаад, “нүүр улайгаад байна, билгийн  дур сонирхол буураад байна, нөгөө цэвэршилт гэдэг нь болж  байх шиг байна, тэр эм сайн гэсэн” гэх зэргээр ам дамжсан яриагаар  даавар аваад хэрэглэчихдэг. Энэ бол маш буруу олон сөрөг дагавартай.   

-Сүүлийн үед цэвэршилт залуужиж байна гэж сонссон. Энэ үнэн бол ямар шалтгаантай юм бол?

-Олон шалтгаантай л даа. Дааврыг буруу хэрэглэсэнтэй холбоотой үүсч байгаа сөрөг нөлөө юм.  Жирэмснээс хамгаалах эм бэлдмэлүүдийг охидууд маань замбараагүй хэрэглэж байна. Зарим эмнэлгүүд жирэмнээс хамгаалах тариа, арьсан доорх суулгацыг ямарч гаж нөлөөгүй гэж мэдээлж, олон удаагийн дамтамжтайгаар өгч байна. Үүнээс шалтгаалж залуухан охидууд эрт цэвэршиж байгаа.  Мөн ямар нэг өвчний улмаас өндгөвч, умай зэрэг нөхөн үржихүйн эрхтнүүддээ мэс засал хийлгэж тайруулж авахуулсны дараа цэвэршилт явагддаг. Хэдэн ч настай байсан ийм мэс ажилбар хийлгэсэн бол үүний дараа шууд цэвэршилт  явагддаг. Энэ хүмүүст цэвэршилтийн даавар орлуулах эмчилгээг шууд хэрэглэх хэрэгтэй юм. Энэ эмчилгээ ч гэсэн манайд тааруу байна. Үүнээс гадна амьдралын хэв маяг нөлөөлж байна. Хооллолт дасгал хөдөлгөөн, гадаад орчны нөлөө, стресс  зэрэг нөлөөлдөг. Мөн удамшил их нөлөөлдөг. Эмэгтэй хүүхэд  ээжийнхээ  цэвэршилтийн түүхийг тодорхой хэмжээгээр давтах тохиолдол  элбэг байдаг. Тиймээс ээж нь эрт цэвэршсэн бол охин нь мөн эрт цэвэрших ийм тохиолдол элбэг. 

Х.ЦЭНД

-ӨГӨӨЖ БАЯН БУГАТ МИНЬ-

Өргөн Сэлэнгэ минь холын замдаа

Ойн дундуур шуугин урсана аа

Өтгөн шаргал тариалан минь

Түүний дэнжээр халиуранхан байна

Манай нутгийн нэрт түүхч, зохиолч, багш Галдангийн Даваацэрэн ахын шүлгээр, XX зууны Монголын дууны хөгжмийн алдарт мастер, сонгодог төлөөлөгчийн нэг, хөгжмийн зохиолч  Гончигдамбын Дарамзагдын аялгууг нь зохиосон сайхан дууг сонсох, аялахад энэ хоёр аугаа уран бүтээлчийн сайхан дүр тодорч, Даваацэрэн ахын мандаж, хэлмэгдэж явсныг, Дарамзагд гуайн нийгэмдээ гомдож, гуниж явсаар цэл залуугаараа өргөн Сэлэнгэдээ үйж хорвоогоос буцсаныг санахад нулимс аяндаа асгарч дотор давчиддаг билээ. Улмаар төрж өссөн Сэлэнгийнхээ өтгөн шугуй, мэлмэрэн чимээгүйхэн урсах дөлгөөн Сэлэнгэ, төрүүлж өсгөсөн аав, ээж, ах дүүс, нутгын зон олон минь нүдэнд харагдах шиг болно. 

Миний бие төмөр могой жилд Булган аймгийн Цонхлон сумын Хялганат нугад төрсөн билээ. Бага насандаа аавыгаа халтар арвай, хар будаагаа (чангаамал) тарих хавар цагаар Сэлэнгийн хөвөөнд төрсөн газартаа очдог байлаа. Хавар эрт хааяа модны мөчир тас няс хийн хугарахаас өөр анир чимээгүйн дунд ангир, галуу, нугас, алаг ятуу зэрэг жигүүртэн шувууд гангар гунгар дуугаран хэсэг сүргээрээ нисэн буун, зарим нь хагалсан тарианы гуурсан дээр сууж идэш хоолоо эрэн гунганалдаж байдагсан. 

Аав минь шар хөллөсөн анжисаар газар хагалж, хамт яваа хүн нь үрээ цацаж явсан нь өчигдөрхөн мэт. Хаврын тариалалт дуусч, бид зусланд буусан гэртээ харина. Зун нь аав тариагаа эргэнэ. Намар айлууд ургац сайн бол будаагаа хурааж авах үеэр хоньдуулах гэгч найр хийнэ. Энэ нь нутгийн хүмүүс цуглаад бие биенийхээ будааг ээлжлэн хурааж байгаа хэрэг. Тухайн айл нь хонь гаргаад түрүүлсэн хүнд ууцыг, удаах хүнд өвчүүг, хамгийн сүүлийнхэд нь богтос өгнө.

УДАМ ДАМЖСАН УРГИЙН АЛТАН ХЭЛХЭЭ МИНЬ

Миний аав Жигжидийн Санжаа 1908 оны тахиа жил Хужирын адагт Санж гэдэг айлын гурав дахь хүү болон мэндэлсэн юм гэнэ лээ. Миний аавын ах өндөр Гунгаажав гэдэг том янхигар биетэй, ан гөрөө их хийдэг, арван гурван хүүхэдтэй, эхнэр Баярын хамт мал маллан үр хүүхдээ энх тунх өсгөсөн нэгэн сайхан буурал байж билээ. Тэдний хүүхдээс Нацагдорж ах сумын эвлэлийн үүрийн дарга, Гүндсамбуу ах сүү тосны заводод ажилладаг, сумын начин цолтой бөх Балдандорж ах нэгдлийн Дундатын саалийн фермд малчин, эхнэр Дугарсүрэн нь сайн саальчин байсан. Хэдэн жилийн өмнө хорвоогоос буцаж билээ. 

Миний аав Зад-Барт хавиар нутагладаг Жигжид гэдэг айлд өргөгдөж өссөн юм гэнэ лээ. Үүнээс хойш залуу бага насаа Сэлэнгэ, Зад- Бартын голыг өгсөж уруудан Хайлааст, Өлзийбүрэн, Хялганат, Арцат нуга хавиар малаа маллан, хар будаа, халтар арвай тарин гурил будаагаа хийж амьдарч ирсэн юм. 

Миний ах Ёндонжамц нь Бартын голд төрж, долдугаар анги төгсөөд нэгдлийн тоо бүртгэгч хийж байгаад Архустайн трактор комбайны курст суралцан, Зэлтэрийн сангийн аж ахуйн тракторын жолооч, автомеханик, бригадын дарга, Улаанбаатар  хотноо мянган машины засварын заводод жолооч зэрэг ажил хийж яваад тэтгэвэрт гарч, 71 насандаа өөд болсон. Түүний хүү Ганбаатар, Ганболд нар нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн билээ. 

Миний эмээ Тамжав гэдэг өндөр сайхан биетэй, ач зээ нартаа их хайртай хүн байв. Биднийг буруу хэрэг хийвэл ааваас их нуудаг, өөрөө арга хэмжээ авдагсан. Сайндаа үглэнэ, учрыг нь тайлбарлана. Болохгүй хэрэг хийвэл Санжаад хэлнэ шүү гэж бид хоёрыг айлгадаг, ухаантай сайхан эмээ байж билээ. Ахыг арван настай, намайг дөрвөн настай байхад ээж Лхамсүрэн минь нас барж эмээгийнхээ гар дээр өссөн билээ. Эмээ маань их ажилсаг, ямаа хонио хариулна, цагаан идээ сайхан хийнэ. Хааяа “Замагтай нуур”, “Арван тавны сар” зэрэг дууг амандаа аялна, үлгэр домог ярина, хүнээс үлгэр сонсох их дуртайсан. Манай нутагт айл айлаар явж, хоносон айлдаа үлгэр ярьдаг хүн байсан билээ. Тэр хүн шөнө дунд мичид марал голлотол үлгэр ярина. Эмээ маань төвөгшөөхгүй өвлийн шөнийн хүйтэнд өрхөө татаад гал түлж сүүтэй цай чанаад будаатай ааруул, өрөмтэй өгдөгсөн. Үлгэр хэзээ дууссаныг мэдэхгүй, нэг мэдэхэд өглөө болж эмээ минь хонь ямаагаа бэлчээж байдагсан. Одоо эмээгийн минь ачинцар, зээнцэр нь нутаг усандаа сайхан амьдарцгаадаг юм. Миний эмээгийн Бямбаа охин арван гурван хүүхэд төрүүлж өсгөсөн юм. Д.Доржсүрэн ах Цонхлон суманд бага сургууль төгсөөд багшилж байв. Мөн Төв аймагт болон Улаанбаатар хотын 33-р сургуульд багшилж байсан.

Миний ээж Лхамсүрэн Хужирын голд нутагладаг Наваанчүлтэм маарамбын охин юм.  Тэднийх Самбуу, Гомбо, Цэнд, Лхамсүрэн гэдэг дөрвөн хүүхэдтэй айл байжээ. Миний нагац ах Самбуу аймгийн артельд мужаан, цехийн болон бригадын дарга зэрэг ажлыг насаараа хийсэн хүн байлаа. Нагац эгч Цэнд, хүргэн ах мууран Санжаа нь нэлээд малтай Бороодой, Хүрэн шандаар нутагладаг, нэгдлийн сайн малчин байлаа. Түүний хүү миний үеэл ах шар хочит Д.Сэмжид сампинд гарамгай нэгдлийн нягтлан бодогч  гэж магтагдана. Эхнэр Ш.Цэрэннадмид нь уруул дээрээ мэнгэтэй, царайлаг өндөр бор хүүхэн нэгдлийн анхны агротехникч байгаад цэл залуугаараа хорвоог орхиж билээ. 

Миний нагац ах Самбуу 1970-аад онд намайг дагуулан одоогийн Ханд вангийн өргөө байсан хоёр давхар байшингийн дэргэд очоод: 

-Чиний өвөө Наваанчүлтэм маарамба Ханд вангийн оточ байсан гээд санаа алдаж байж билээ. Бодвол миний дүү эмч болсон чинь тун сайн хэрэг, бидний өвлөж аваагүй мэргэжлийг эзэмшлээ гэж бодсон юм болуу.

НУТГИЙН САЙХАН ХӨГШЧҮҮЛ МИНЬ

1950-1958 оны хооронд Цонхлон сум тарж Бугат сумын “Партизан” нэгдэл үүсэж суманд минь бүтээн байгуулалт хэрхэн өрнөснийг мэдэх гэрчийн нэг нь билээ би. 

Ээж минь 1945 онд нас барж аав, эмээ Тамжав, ах Ёндонжамц бид үлдээд Бугат сум “Партизан” нэгдлийн төвийн шавыг тавих тэр үед аав маань нэгдлийн анхны агуулахын сахиул байсан юм. 

Сумын төвөөс доош Бугатын хөл, Хужирын голын дагуу тариа тарьж байсан тарианы гуурсны сул шороо явган байтугай морьтой явахад хэцүү байдагсан. Намар болоход ойр хавийн айлууд намаржаа, өвөлжөөндөө дөхөн бууж ах маань сургуульдаа явж, эмээ, аав бид гурваас өөр хэн ч үлддэггүй байсан цаг өчигдөр мэт. Өвөл болоход хаашаа ч харсан ээрэм цагаан цасан дунд ганц гэрээрээ байх шиг уйтгар гуниг байхгүйсэн. Хааяа арслан нэртэй ганц нохой минь хуцахад гараад харвал ганц нэг үнэг, хярс, чоно шогшиж явдагсан. 

1951 оны хавар Цонхлон сумыг нүүлгэх ажил өрнөсөн билээ. Боломжийн мал хөрөнгөтэй айлуудаас уналга, ачлага гаргуулан ачлага, уналга муутай айлуудаас хүн хүч гаргуулан, ёстой л хөлтэй нь хөлхөж хөлгүй нь мөлхөж байж хуучин сумын хүн, мал эмнэлэг, дэлгүүр зэрэг боломжийн барилгыг буулган ачиж ирж барьж билээ. 

Өндөр Ёндон  даргатай, мужаан бригадын бүх хүмүүстэй миний бага нас амин холбоотой билээ. Өндөр Ёндон, сул Санжаа, шаахнаа Санжаа (миний аав), хазгар Самдан, гахай Цэдэндамба, Жадамба гэх зэрэг арваад хүн Бугатын хоёр давхар контор, сургууль, эмнэлэг, дэлгүүр, клуб барьцгаасан хойч үеийнхэндээ дурсагдах гавьяатай хүмүүс билээ. Тэд л гаднаа шаттай хоёр давхар сургуулийн конторыг барьсан юм. Өндөр барилга үзээгүй бидэнд их л сонин, сүртэй, дээд давхарт нь хичээллэхийг их мөрөөднө. Аймагтаа л анхны давхар байшин гэдэг байсан санагдана. 

Бугат сумын анхны хүн эмнэлгийн эмч бол тухайн үедээ сувилагч байсан Жагзмаа гэдэг намхан цагаан хүүхэн. Гэртээ тариа хийнэ, хүнээ үзнэ, дуудлагандаа явна, эмээ өгнө, бүх юмыг ганцаараа гүйцэтгэдэг байв. Үүний  дараа Гэлэгжамц гэдэг бага эмч ирсэн. Энэ хүн тухайн үедээ бүхий л ажлаа ганцаараа хийнэ. Мэдлэг мэргэжилдээ сайн хүн байсан гэж боддог юм. Хожим оюутан болоод халдвартын больницод дадлага хийж байхад тэрбээр өндөр настай болсон, больницын хашаа цэвэрлэж явж байхад нь таарч билээ. Гэлэгжамц эмч маань насны эцэст больницын хашаанд жижигхэн амбаар барин сууж, тэндээ нас барсан гэдэг. Үр хүүхэд, хань ижилгүй байсан юм болов уу даа, больницын хамт олон оршуулсан юм гэнэ лээ. 

АЛСЫН ЗАМД МОРДУУЛСАН СУРГУУЛЬ МИНЬ

1951 онд Бугат сумын бага сургуулийн сурагч болж үеийн олон нөхөдтэйгээ тохой зэрэгцэн эрдмийн мөр хөөх анхны зам минь нээгдсэн юм. Сургуулийн байшин баригдаж дуусаагүй тул бид гэрт хичээллэж эхлэв.

Манайх Ё.Дондог, Д.Мөнхөө, О.Давааням, Ц.Амгалан, С.Долгор, С.Нямбуу, Ч.Нямаажав, Ц.Буд, С.Хишигт, Д.Ичинхорлоо зэрэг арваад хүүхэдтэй анхны анги байж билээ. 

Манай ангийн багш намуухан дуутай, дөлгөөн сайхан зантай, цагаан царайтай, өндөр нуруутай хөгжилтэй Дашдаваа гэдэг хүн байж билээ. Хожим намайг Анагаах Ухааны Дээд сургуульд оюутан болоод очиход багш маань сургуулийн оюутны байрны жижүүр хийж байсан юм. Анх нийслэлд ирээд хүн танихгүй болоод тэр үү багшийгаа хараад ээж, аавтайгаа уулзсан юм шиг их л элгэмсэг дотно яриа өрнүүлж нутаг усныхаа тухай хуучилж байж билээ.

Хоёрдугаар ангид Санжмятав гэдэг цагаан царайтай залуухан багш хичээл заадаг байв. Тэр багш маань тив дэлхийн хол, ойрын сонин сайхныг, хиймэл дагуулын тухай гэх мэт маш өргөн мэдлэгийг бидэнд өгдөг байлаа. Цэсрэн гэж арай ахимаг насны олон таван үггүй, дуугай томоотой багш сургуулийн захирал хийж байлаа. Мягмаржав, Аюурзана гээд олон сайхан багш нар эрдэм сурах замыг минь зааж өгсөн билээ.  Дашзэвэг гэдэг өндөр туранхай залуухан багш маань баян хуур хөгжим тоглоно. Түүний аянд бүх хүн бүжиглэнэ. Багш минь бидэнд урлаг соёлыг түгээсэн анхны ачтан билээ. 

Тэр үеийн сумын бага сургуулийг төгссөн Ё.Дондог Дархан хотын шугам сүлжээнд цахилгааны инженер, дарга зэрэг ажлыг хийгээд тэтгэвэрт гарч одоо энх тунх сайхан амьдарч байна. Д.Мөнхөө зоотехникч болж Намын дээд сургууль дүүргэж Булган аймагт том дарга явлаа. Миний авга эгчийн охин Ч.Жавзансүрэн арьс өнгө, гоо сайхны нэртэй, тэргүүлэх зэргийн эмч болж одоо хотод амьдардаг юм.

О.Давааням, Н.Шаандар нар маань жолооч, Ц.Буд залуучуудын байгууллагын дарга, Д.Цэндсүрэн,  Ж.Сүхээ, Паламжав нар маань эдийн засагч, Д.Хишигсүрэн Анагаах Ухааны Дээд Сургуульд олон жил ажилласан, Д.Ичинхорлоо, Бор холбооны мэргэжилтэн, Ц.Амгалан оёдолчин, Хөдөлмөрийн баатар болсон, С.Долгор, С.Нямбуу, Ч.Нямаажав, М.Амгалан, Яндаг, Г.Нармандах нар маань нутагтаа малаа малласаар сайхан амьдарцгааж байна.

Тэр үедээ нусаа татсан, ноорхой дээлтэй, маажгий гуталтай тэр олон бор охид хөвгүүд маань сайн эцэг эх, нутгийн сайхан буурлууд, сургуулийнхаа буянаар багш, эмч, инженер, малчин, эдийн засагч, саальчин, хөдөлмөрийн баатар болцгоож үүрээ орхисон шувууд шиг нутаг усаа орхин тал тал тийшээ одоцгоосон билээ. Бид цагийн эрх, насны аясаар настын буурал өтгөс болцгоожээ.

Би 1958 онд Булганы төвд долоо дугаар анги төгсөн, Хүн эмнэлгийн техникумыг дүүргээд Сэлэнгэ аймагт эх баригч, улсын арьс өнгөний диспансерт бага эмчээр ажиллаж байв. Дараа нь АУДээд сургуульд элсэн хүний их эмч болоод Худалдаа Бэлтгэлийн Яаманд мэргэжилтэн, Бактерилогийн төв лабораторид шинжээч эмч насаараа хийж байгаад насны тэтгэвэртээ гарсан билээ. Би дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн. Миний том хүү Э.Гантүвшин Сэтгэл мэдрэлийн больницод сэтгэцийн эмчээр ажиллаж байсан, “Байгалийн гайхамшиг” (Москвад хэвлэгдсэн), “Үргэлжийн залуу Адам”, “Үргэлжийн залуу Эва”, “Сувилагчийн сурах” (Москвад хэвлэгдсэн) зэрэг олон ном орчуулсан авьяаслаг хүү байв. Удаах хүү Э.Сүхбаатар хүүхдийн эмч, одоо Эрүүл мэндийн яаманд мэргэжилтэн, охин Э.Дэлгэрмаа эмч “Ач” Анагаахын Дээд Сургуульд багш, отгон охин Э.Мөнгөнсар Монгол Улсын Их Сургуулийн Худалдаа, Үйлдвэрлэлийн Дээд Сургууль төгссөн багш, эдийн засагч мэргэжилтэй, эдүгээ гадаадын компанид ажиллаж байна. Өнчин үлдсэн би  өнөр өтгөн болж, хүү, охин, ач, зээ, ачинцар, зээнцэр дөчөөд болж дээ. 

Би БНМАУ-ын  худалдаа, нийтийн хоолны ариун цэврийн дүрмийг анх санаачлан батлуулж, хэрэгжүүлсэн бөгөөд “Худалдаа, нийтийн хоолны ажилчдын хөдөлмөрийн эрүүл ахуй” (1982 он), “Цэвэрлэгчийн гарын авлага” (1983 он), “Эмнэл зүйн бичил амь судлал” (1988 он) ном бичиж, судалгаа шинжилгээний олон тооны өгүүлэл нийтлүүлж нийтийн хүртээл болгосон билээ. 

Санжаагийн Хишигт 

Улаанбаатар хот