Category: цаг-үе

Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн захирал Г.Батбаатар “2014 онд гарсан шинэ технологи, дэлхийд тав байдаг тоног төхөөрөмжийн зургаа дахь нь Монголд суурилагдсан” хэмээн гайхуулав.Боловсролын салбарын шинэчлэлийн хүрээнд байгуулагдсан лаборатори гэнэ.Монгол судлаачдын үнэ цэнийг дээшлүүлэх, Монгол хүний эх орондоо хийсэн судалгаагхүлээн зөвшөөрүүлэхэд цөм лабораторинь тусална.Энд хүний эрүүл болон өвчтэй эсүүдийг мөнхжүүлж судалж эхэлжээ. Мөнхжүүлнэ гэдэг нь -80-200 хэмд хөлдөөж хадгалдаг аж. Онолын хувьд хүнийг хөлдөөгөөд, зуун жилийн дараа амьдруулж болох уу хэмээн лавлахад боломжтой гэж судлаачид хариуллаа. Түүгээр ч барахгүй хүний нэг эснээс бүрэн бүтэн хүн гаргаж авах ирээдүй бийг ч дурдав.Эсийн банктай болж, эсийг гүн хөлдөөж хадгалахболжээ.Мэдрэлийн эс, арьсны эсүүдийг тусад нь ялгаж аваад эмийн бодис хэрхэн үйлчилж байгааг судалж буй. Хавдрын болон чихрийн шижингийн эсүүдийг судалснаар яавал зөв эмчлэх аргыг олох аж.“Генийн дарааллыг уншина” л гэнэ. Өвчтэй хүмүүсийг генийн түвшинд оношлох боломжтой болжээ. Өвдсөн хүний удмын тогтолцоонд нь гажиг байна уу гэдгийг тодруулаад, эмчлэх арга замыг тодорхойлно гэсэн үг.

Даралт ихдэх, чихрийн шижин, хавдарөвчний генийг нөхцөлдүүлэхямар ген давамгайлж байгааг тодорхойлчихвол хожим ямар өвчинд өртөх эрсдэлтэйг нь хэлчихнэ. Анжелина Жоли ийм таамаглалындараа хөхний хорт хавдартай болохоос сэргийлж, хөхөндөө мэс хүргэсэн билээ.“Оношийн зөрүү их гардаг. Монголд оношлуулаад, Солонгост очоод үзүүлэхээр оношийн зөрүү 60 хувь гардаг” гэнэ. Харин техник технологийн буянаар энэ зөрүү багасах вий.Амьд эсийн бүтцийг алдагдуулахгүйгээр нэг нано метрийн нарийвчлалтайгаар харах боломжтой. Нэг нано метр гэдэг нь мм-ийг сая хуваасантай тэнцэх хэмжээ. Ялааны нүдэн дээр наалдсан бактеруудыгхарж чадна л гэнэ шүү.Гепатит В, С-гийн ачааллыг тооцдог байсан бол халдвар авсны дараа вирус идэвхжиж байгаа эсэхийг ялгаж чаддаг аппараттайболжээ. Хямралаас өмнөхөн амжиж эднийх цөм лабораторитой болсон аж. БСШУЯ-наас4,4 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт хийж, сургууль өөрөө нэг тэрбумыг гаргасан аж. Цөм лабораторитой болсон учраас тус сургууль судлаач эрдэмтэн багш нарынхаа инновацийн төслүүдийг дэмжих зорилгоор АШУҮИС-ийн Шинжлэх ухаан Технологийг дэмжих сантай болжээ. Тус сангаас хорь гаруй төслөөс шалгарсан дөрвөн төсөлд500 сая төгрөгийн санхүүжилт олгох юм.Шалгарсан дөрвөн төслийн судлаачдын нэг Ш.Чимэдцэрэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр АШУҮИС-ийн Эм зүй биологийн сургуулийн бичил эм дархлаа судлалынтэнхимийн багш аж.

-Монгол орны байгалийн гаралтай түүхий эдээс эмийн бодис гаргаж авах технологийг боловсруулах судалгааны ажлын хэсэг байгаа юм. Манай оронд уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэдэг асар олон тооны эмийн ургамлууд, хүч чадал нь тодорхой болсон эм тангууд байдаг. Гэтэл эдгээрийг бид орчин үеийн шинжлэх ухааны түвшинд бүтэц бүрэлдэхүүн хэсгийг нь тогтоож, судлаад энэ эмийн бодисын энэ хэсэг хүч чадалтай, дархлаа сэргээх чадалтай бодис юм байна гээд цэврээр ялгаж, эмийн хэлбэрт оруулах учиртай. Янз бүрийн эмийн бодис дархлаа сайжруулдаг хүч чадал нэмдэг гэж яриад байгаа боловч мөн чанартаа дархлааны ямар эсийн түвшинд очиж нөлөөлж байна гэдгийг бид нотолгоондсуурилсан шинжлэх ухаанаар баталснаар манай эм тан ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүн маань дэлхийн хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдөх юм гэж тэр тайлбарлав.

-Та ямар судалгаа хийж байв?

– Миний хувьд хавдрын иммунологийн чиглэлээр Анагаах ухааны магистрын болон докторын зэргээ хамгаалж байсан. Хавдар гэдэг маань дархлаа хомсдлоос болж үүсдэг эмгэг. Дархлааны байдал хорт хавдрын үедяажалдагддаг юм бэ. Дархлааны урвалын ийм эсүүд нь идэвхиждэг юм байна. Ийм уураг молекулууд нь багасдаг юм байна гэдэг судалгааг бид эмнэл зүйн түвшинд хийж байсан.

-Та судалгаагаа зөвхөн Монголдоо хийж байсан уу. Эсвэл гадаадад суралцаж судалгаа хийх боломж олдсон уу?

-Хэд хэдэн оронд очиж судалгаа хийх боломж надад олдсон. Жишээлбэл Австрийн Мал эмнэлгийн сургууль дээр биднийөдөр тутам хэрэглэдэг хүнсний будааг хордуулдаг хөгц мөөгөнцрүүд нь бидний дархлааны хариу урвалыгдарангуйлдаг гэсэн судалгаагхийсэн. Үүнийг нь хэвийн бичил биетнүүд, бактеруудаар эмчилж болно гэж үзсэн.

-Хөгцтэй ааруул идэх сайн гэж хөгшчүүл ярьдаг байсан?

-Олон талтай л даа.Бидэнд ашигтай ба хортой мөөг зөндөө байдаг. Өнөөдөр бидний хэрэглэдэг шар айраг, талханд исгэгч буюу мөөгийг хэрэглэдэг. Эмгэг төрүүлдэг бичил биетнүүд ч байдаг. Тэдгээр нь бидний хоол хүнсийг бохирдуулдаг. Тэр нь ариутгалын бодист устахгүй явсаар бидний иддэг гахай тахиаг энэ будаагаар бордоод, түүнийг идсэн хүмүүсийн дархлааны тогтолцоонд нөлөөлдөг. Солонгосын Йонсей их сургууль дээрсүрьеэгийн үед хэрэглэгддэг басл нэг эмийн судалгаа хийсэн. Манайх шиг сүрьеэгийнтохиолдол ихтэй газруудад хүн амын бараг 80 хувь нь сүрьеэгийн халдвартай гэж үздэг бөгөөд бидний хэн нь хоёрдогч хэлбэрийн тархины болон бөөрний өөр хүнд хэлбэрийн сүрьеэгээр өвдөж болох вэ гэдгийг тодорхойлдог оношлуур үйлдвэрлэдэг төсөл дээр ажиллаж байсан. Энэ бүх өндөр хөгжилтэй орнуудын их сургууль дээр явагддаг судалгааны аргууд нь эцэстээ ямар нэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд чиглэдэг. Технологи боловсруулна. Тэр патентыг бид үйлдвэрлэгчдэд өгнө гэсэн үг.

-Гадаадад манайхан судалгаа хийгээд яваад байсан. Одоо эх орондоо ажиллах боломж нээгджээ?

-Бүгд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх технологиуд дээр ажиллаад юм сураад ирсэн гэтэл ирэхээр нь ажиллуулах лаборатори хязгаарлагдмал байлаа.Одоо энэ боломжийг манай сургууль Засгийн газрын тэтгэлгээр нээж өгч байна. Маш их зардал гаргаад гадаадад сурчихсан. Өөрсдөө маш их бүтээл хийсэн залуучууд байна. Гэтэл эх орондоо ирээд ажиллах нөхцөл бүрдээгүй байсныг маш богино хугацаанд бий болгож өглөө. Үе үеийн эрдэмтэн судлаачдын мөрөөдөл байсан ажил.

-Хүмүүсийн дархлаа улам бүр суларч байна гэдэг. Үнэхээр ч биднийг багад ханиад хүрэхэд аарц уухад л дарагдчихдаг байсан. Одоо бол хичнээн ч хүчтэй эм уусан дарагдахаа байлаа?

-Бидэнд дархлаа зохицуулгын алдагдал гэж бий болсон. Багадаа аарц чацаргана уугаад эдгэдэг байсан ньбидэнд нийгэморчноос ирэх стресс бага байсантай холбоотой.Стресс багатай байсан болохоор гаднаас халдвар авсан ч бие хэвийн зохицуулгатай учраас аарц уухад эдгэдэг байсан. Гэтэл одоо цалин мөнгө, хоол хүнсний аюулгүй байдал алдагдсан гэх мэтээр бид маш их стресстэй байдаг. Гар утас гэдэг бидний хэрэглээ ч байнга түүнээсээ хамааралтай болчихсон. Утасгүй явсан ч чихэнд утасдуугараад байгаа юм шиг мэдрэмж төрдөг. Энэ мэт чинь биднийг байнгын дарамтад оруулдаг.

-Жаахан хүүхдүүд чбас стресст ордог болов уу?

-Гэр бүл, хүүхдэдээ бид цаг зарцуулж чадахгүй байгаа. Хүүхэд зурагт үзээд, утсаар тоглоод саатаад, биднийг ажлаа хийх боломж олгоодбайдаг шүү дээ.Гэтэл тэр бүхнээс хүүхэд аймаар том стресс авдаг. Өвдөхөөрөө бүр үхчих гээд айлгаад байдаг. Яагаад гэвэл ямар ч хөдөлгөөн хийхгүй суухаар хүүхдүүд нийгмийн стресст илүү өртөөд, тэр нь дархлааг ньилүү дарангуйлдаг.

-Хүүхдэд юун стресс байх вэ гэж бид боддог?

-Дархлааны тогтолцоо нь бүрэнбүрдэж чадаагүй болохоорилүү их стресст ордог. Мөөгнийхордлогыг эдгээхэд бактер хэрэглэдэг гэж дээр ярьсан. Бидний хоол хүнсний бүтэц тэр чигээрээ өөрчлөгдсөн. Биднээс дээд үеийнхэн сүү, цагаан идээгээр л амьдардаг байлаа. Гэтэл тийм хэрэглээ байхгүй болсон ч хүүхдээ жаахан өвдөнгүүт антибиотик өгчихдөг. Өөрөөр хэлбэл бидний бие дэх олон бактерууд бидний дархлааг хүчтэй болгодог. Тэрийг нь тэжээдэг юм нь ашигтай бактертай сүү, айраг, тараг, ааруул ээзгий. Энэ хоол хэрэгцээнээс гарахаар өөрсдөдөө байгаа бактераа тэжээж чадахаа болиод, дээр нь нэмээд жаахан ханиад хүрэнгүүт антибиотик хэрэглэдэг. Антибиотик нь хүнд хэрэгтэй хэвийн бичил биетүүдийг устгачихдаг. Хэвийн бичил биетнүүд устмагц дархлаа тогтолцоо ажиллаж чадахаа болино. Энэ утгаараа аяндаа бид дархлаагаа дарангуйлаад өвдвөл хүнд өвддөг. Хүүхдүүдээ анхаараарай. Гэртээ гурав дөрөвхөн хүнтэй харьцдаг хүүхэд цэцэрлэгт орж, хорь, гучин хүүхэдтэй харьцаад эхлэхээр урвал өгч, хамраас нь нус гоожиж халуурах ёстой. Энэ хэвийн урвал. Тэгэнгүүт нь өвдчихлөө гээд гэртээ долоо хонуулаад антибиотик өгөөдцэцэрлэгт нь өгөхөөр ахиад ханиад хүрчихдэг. Гурван удаа ханиад хүрэхээр манай хүүхэд цэцэрлэгт явж чадахгүй юм байна гээд явуулахаа больчихдог. Зүй нь эхний удаа халуурахад халуун аарц уулгаад, тордоод цэцэрлэгт ньявуулаадбайсан бол улам хүчтэй дархлаатай болох байсан. Надаас хүмүүс “За чи дархлаа судлаач, дархлаа сайжруулдаг эм бэлдмэл юу байна” гэдэг. Би сайн унтаад амарчих, халуун аарц, чацаргана уу. Явган алх” гэхээр тоохгүйэм лнэхээд байдаг гэв.

Б.ЯНЖМАА

Цагаан сар хаяанд ирлээ. Бага байхад цагаан сар, шинэ жилийн баяр ойртох тусам хоног уртассан мэт санагддагсан. Авга ах маань биднийг жил бүр наадам үзүүлэх гэж хот руу чирнэ. Ахаас бусад нь “Цэнгэлдэхэд орохоор нүд эрээлжлээд байна” гээд явахгүй. Харин цагаан сарыг бүгд хүлээнэ. Бууз банш идэхдээ биш, хамгийн гоё нь айл хэсч бэлэг цуглуулах. Дээлийн энгэр бэлгэндээ цүдийсээр урд хормой бүс давахын цагт гэртээ очиж юүлээд буцаад гарна даа. Айлууд 12 хуудастай дэвтэр, харандаа, жигнэмэг бэлэглэнэ. Ихэнх айл түүн дээр нэмж нэг төгрөг өгнө. Талх 1.4, сүү 0.9, кг гурил нэг төгрөг байсан үе. Ямар ч айлд орсон багадаа л атга чихэртэй гарна. Миний мэдэхийн манайх цагаан сарыг даруухан тэмдэглэдэг байж. Зуунмодод аавын маань хоёр дүүгийнх байх. Шинийн 1-нд тэр хоёр нь ирчихнэ. Намын хороо, захиргааны цөөн дарга үд дунд ирээд золгочихно. Манай цагаан сар ерөнхийдөө ингээд өндөрлөнө. Аав том эгч хоёр айл хэсэх дургүй. Би аавыг дагаж хоёр дүүгийнхээр нь очно. Байрандаа байдаг ангийнхаа дөрвөн хүүхдийн аав ээжтэй нь золгоно. Ингээд миний цагаан сар дуусчих гээд болдоггүй, тийм учраас өөрийн зоргоор явах гэнэ. Манайхаас хамгийн нүсэр цагаан сар тэмдэглэдэг хүн бол миний ах. Ахдаа би арай л хүрэхгүй л дээ. Нэг удаа ах маань цагаан сараар 100 шахам төгрөгтэй болсныг санаж байна. Бид цагаан сараар олсон мөнгөө том эгчдээ өгнө. Харин тэр их мөнгө олсон жилээ ах маань 20 гаруй төгрөг авч үлдсэн юм билээ. Би түүний бэлэг сэлтий нь багцаалдаж байгаад “Чамд лав арван төгрөг байх ёстой гэж тулгав. Тэгсэн чинь мань хүн 20 ширхэг нэгтийн дэвсгэрт гаргаж ирээд “Хоёулаа энэ мөнгөөр улаан ус (ундаа), элэгний нухаш авч иднэ. Харин чи хэнд ч хэлж болохгүй шүү” гэж байна. Ах маань ийм хоншоортой эр л дээ. Дээр нь бас нэг болзолтой. Тэр нь би ахын чавх, тэвэг, бөглөө зэргээ нуусан газрыг аавд илчлэхгүй. Бас зун нууцаар самарт явсныг, сүүний мөнгөний хариултыг том эгчид өгдөггүйг хэлэхгүй гэсэн ам өгч байж 20 төгрөгийг нь үрэхээр хэлэлцээр хийж чадав. Бидний нууц гэрээ дараа жилийн цагаан сар хүртэл хүчин төгөлдөр байх тодорхой заалттай. Харин би мөнгө үрэх хугацаанд л амаа хамхиж чадсан юм. Бусад цагт нь би тувт шантааж хийсээр… ах маань Алтанхуяг шиг тэссэн ч нэг л өдөр би түүний бүх булхайг олонд дэлгэсэн билээ. Гэхдээ намайг бодвол эдийн засгийн ухаантай ахдаа би газраа хөлдөөсний гор гарч миний хувьд дараа жилийн цагаан сар хүртэл нэг ч төгрөгийн орлогогүй хүндэвтэр жил өнгөрсөн юм. За энэ ч яахав, цагаан сардаа оръё. Биднийг хүүхэд байхад цагаан сарыг малчдын баяр гэж нэрлэдэг байсан. Нэг үе хот суурин газарт чимээгүй өнгөрдөг байсан ч гэж ярьдаг. Харин нэг удаагийн цагаан сарын баяр санаанаас гардаггүй юм.

Манай гэр Зуунмодны төв талбайд байдаг. Цонхоор Аймгийн захиргааны аавын өрөөний цонх гэрэлтэй эсэх нь харагдана. Гэрэл унтраад аав захиргааны хаалгаар гарч ирэхгүй бол би гүйж орно. Аав шөнө дөл болтол их сууна. Тэр жилийн цагаан сарын өмнө өрөөнийх нь гэрэл унтарсан боловч, аав ирдэггүй. Аймгийн захиргаа руу ортол хэсэг ажилтнууд цагаан сар тэмдэглэх тухай маргаан өрнүүлж байв. Угаасаа баяр ёслолд ач холбогдол өгдөггүй аав маань байгууллага дээр цагаан сар тэмдэглэнэ гэдэг бол байж болшгүй үйлдэл гэж зүтгэж байна. Таван хүн 3:2-оор хуваагдан аавын тал дийлж байгаа бололтой юм. Ялагдаж байгаа тал оросууд манай цагаан сарыг тэмдэглүүлэхгүй бодлого баримталдаг, тусгаар улс үндэснийхээ баярыг тэмдэглэдэг байх ёстой маягийн юм ярьж байна. Мэдээж тэр үед шууд тэгж ярих зүрхтэй хүн байхгүй л дээ. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс утгачилбал тиймэрхүү л утгатай үг хэлж байв. Харин манай талынхан (аавын тал) аймгийн захиргаа айлын гал тогоо шиг харагдана, ууц, боовонд гаргадаг улсын мөнгө гэж байх ёсгүй. Тэгээд ч төрийн ордонд эр эмгүй үнгэлдээд зогсч байх нь зохилтой зүйл биш гээд феодалын талынхныг бут ниргэж байв. Дайсны тал ч мөчөөгөө өгсөнгүй. Тэдний үзэж буйгаар бол цагаан сарын дараа хэсэг бүлгээрээ нуугдаж нэгнийдээ очиж бууз жигнүүлдэг. Тэр нь архидалт болдог. Түүний оронд ажил дээрээ золголт хийвэл хэн хэндээ төвөггүй гэнэ. Харин манай тал тийм намч бус үйлдлийн хажуугаар дуугай өнгөрөөд зогсохгүй, өөгшүүлнэ гэдэг нь нам засгийн бодлогыг эсэргүүцэж байгаа л нэг хэлбэр гээд сануулж байгаад донгодно гэдгээ тойруу замаар ойлгуулав. Дайсны ч дайралт ширүүсч цагаан сарын баяр бол улсын баяр байх ёстой, малчдын гэсэн нэрээр ёс заншил мартагдаж байна. Тиймээс зарим хүн элдэв янзын ус хэрэглэх болсон хэмээн аавын эмзэг газрыг хатгах нь тэр. Аав маань архи, тамхи хэрэглэхгүй. Харин айраг, пиво, бараашигийг бол нэлээд уучихна. Бараашиг гэдэг нь тухайн үед буцалсан усыг хөргөөд исгэгч, элсэн чихэр, үзэм, чангаазтай иссэн пивотой төстэй ундаа. Гэхдээ согтоох чанар сул. Бараашиг уугаад согтуу явсан хүн дуулдаагүй. Түүнийг захиргааны зарим дарга элдэв ус гэж нэрлэж байсан гэдэг. Аав маань хааяа бараашиг исгэж ууна. Би аавын дуугаа өндөрсгөж байхыг хоёр удаа л харсан. Энэ удаа анхных нь байв. Аав маань “Одоохондоо бараашигийг хорьсон хууль алга. Харин баяр ёслолыг хуулиар зохицуулж байгаа” гээд бараашиг хавар намар чийг баманд сайн, харин цагаан сар хаврын мах ховордсон үед социалист төлөвлөлтийг алдагдуулдаг. Дээр үед алсаас ирсэн зочдод зориулж их хэмжээний хүнс (ууц, боов) бэлддэг байсан болохоос одоогийнх шиг хөршдөө зориулж бүтэн хонины ууц тавих зохисгүй цамаархал хэмээн бараг 30 шахам минут хурлын индэр дээр илтгэл тавьж байгаа мэт үг хэлсэн санагдаж байна. 19 цагийн орчим гэртээ ирж хоолоо идээд буцаад ажил дээрээ суудаг аав маань тэр орой 23 цагийн үед хоолоо идээд буцаж гараагүй. Тэр орой захиргааны жижүүр аавын тал илт давуугаар ялсан гэж үзэж байсан ч хожим гарсан шийдвэр тийм биш гэдгийг харуулсан юм.

Удалгүй цагаан сараар айлууд бараашиг эсгэхийг хориглосон шийдвэр гарсан дуулдав. Хэний ямар тушаалаар гэдэг нь мэдэгдэхгүй тэр яриа цагаан сараар батлагдав. Том эгч маань бараашигны ус бэлдэх эсэхийг ааваас асуухад “Бэлд” гэсэн аж. Бараашигийг уухаасаа арваад хоногийн өмнөөс бэлдэж эхэлнэ. Манайх 30 литрийн вааранд исгэнэ. Цагаан сараар манайд хоёр шил архи жаахан айраг, пиво, бууз л байхад хангалттай. Цагаан сарын дараа үлдсэн 20 литр бараашигийг захиргааныхан цувж ирсээр дуусгана. Орж ирсэн хүнд илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй нэг модон хул бараашиг өгөөд гаргана. Нөгөөдүүл нь мэддэг болохоор золгохдоо илүү дутуу хараад байхгүй дэгтэй. Тэр жил цагаан сар болохоос гурав хоногийн өмнө “Есөн тэнэгийн хороо” нэртэй гэр хороололд айлын бараашигийг асгасан тухай дуулдав. Энэ тухай аавд хэлтэл “Мэдэж байна” гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Том эгч маань жаахан айсан маягтай хоёр хонов. Манай байрны нэг даргын хүүхэд шийдвэр гаргасан хүний нэрийг хэлээд зогсохгүй, бараашиг асгагч нар хэн байгааг мэдэж байгаагаа надад хэлэв. Шийдвэр гаргагч дайсны тал, харин бараашиг асгагч бүлгийн ахлагч манай талын эмэгтэй болж таарав. Битүүний өмнөх өдөр би цонхоор харж зогстол захиргаанаас бараашиг асгагч бүлэг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ манай байрыг зүглэв. Би яаран аавын өрөө рүү утасдаж “Манай байр руу бараашиг асгагчид ирж байна. Хаалгаа түгжчих үү” гэтэл “Хэрэггүй” гээд утсаа таслав. Эгч маань жаахан айсан маягтай. Би ажиглалт хийх, асгагчдыг тагнахаар гэрээс гарав. Бүлгийн дарга “Сайн уу Төгсөө, эгч нарынхаа үгэнд орж байгаа биз” гээд нүд ирмээд өнгөрөв. Бараашиг асгах гэж яваа хүн их баяртай байхыг хараад гайхав. Манай байр нэг давхар найман айлын орон сууц. Энэ байранд манайх 1959 онд орсон гэдэг. Асгагчдын бүлэг орох гэсэн эхний айл цоожтой. Үнэндээ би утсаар сануулаад тэд дотроо бүгэж байгаа. Дараагийн хоёр айл бараашиггүй. Дөрөв дэх айл буюу манай өөдөөс харсан айлын бараашигийг асгаж байгаа нь дотор эвгүйтүүлээд явчихав. Асгасан бараашигны савыг намайг оруулж өг гэж манай талын эгч хэлэв. Би ”Та нар намайг эднийх руу орсон хойгуур манай бараашигийг асгах нь уу” гэтэл “Танайд юу гэж бараашиг байхав дээ” гээд инээгээд яваад өгөв. Манай талын эгч манайд бараашиг байгааг мэдэхийн дээдээр мэднэ. Хааяа ганц нэг аяга татна. Манай ааваас арай дүү олон жил хамт ажиллаж байгаа нэгэн. Хожим нь мэдэхнээ манай байранд гуравхан айл бараашиг эсгэсэн гэсэн. Хамгийн эхний айл миний сануулгын ачаар хаалгаа түгжиж амжсан. Хоёр дахь айлыг би бараашиг эсгэдэгийг мэдээгүй учраас утсаар анхааруулаагүй юм.

Том эгч маань оройдоо дүү, эгч, ахыг тойруулж суулгаж байгаад кино, үлгэр ярьж өгнө. Заримдаа зохиогоод ярьчихдаг байсан гэж бидэнд хожим нь ярьж билээ. Тэр цагаан сарын дараа нэгэн сонин түүх ярьсан юм. Хоёр дарга санал солилцож байгаад маргаж эхэлсэн гэнэ. Нэг нь бараашиг уудаг нөгөө нь архи уудаг. Бараашиг уудаг нь нөгөөдөхөө хурал дээр олон удаа шүүмжилсэн. Тэгээд архи уудаг нь бараашиг уудгийгаа дарах нэгэн арга бодож олсон аж. Тэр нь цагаан сараар шүүмжлэгч нөхрийг бараашиг эсгэж байгааг нь илрүүлээд намын Төв хороонд илтгэх. Харин бараашиг уудаг нь тэрийг мэдээд комисс байгуулахдаа өөрийн хүнийг даргаар тавьчихаж. Нэгэнт дээш нь мэдээлэх журамтай тул архи уудаг дарга бараашигаа асгуулсан өөрийн талын нөхрийг матах ацан шалаанд орсон гэнэ. Үүнээс хойш архи уудаг дарга бараашиг уудаг даргатайгаа шөргөөлцөлдөхөө больжээ. Эгчийн энэ яриаг би аавд дамжуулснаар эгч маань миний мэдэх гурав хоног аавд загнуулсан юмдаг. “Тийм юм огт болоогүй, бараашиг асгах нь монгол даяар хэрэгжсэн ажил. Хаанаас та нар ийм юм олж сонсоод байна” гэх нь нэг л сэжигтэй санагдаж байв. Гэхдээ л би аавын үгэнд итгэсэн дүр үзүүлээд өнгөрсөн юм. Гурван жилийн өмнө аавтай тэр үед хамт ажиллаж байсан өндөр настантай хуучилж суух нээ, “Нэг тиймэрхүү зүйл болох нь болсон. Гэхдээ чи тэрийг мэдэх хэмжээний ухаан ороогүй байсан санагдаад байна” гээд инээж билээ.

Х.БАТТӨГС

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Дамдинсүрэнгийн Мандахсантай ярилцлаа

-Та бол насаараа хөдөө сууж буй бичгийн хүн юм. Манай сонин хөдөө суугаа зохиолчдоос ярилцлага авч цувралаар гаргаж байна. Эл удаа танаас яриа авах боллоо. Та бол гучаад оны эхээр төрсөн насны хувьд Сүрэнжав, Бадарч, Цоодол, Урианхай гээд аваргуудаас ахимаг хүн. Тэгэхээр эртний хүн болж таарна. Их утга зохиолын босго хэдий үеэс алхав даа.

-Хотоос зайдуу сууж уран зохиолтой нөхөрлөсөн нь нэг талын их таатай санагддаг шүү. Байгаль дунд, чимээгүйн дунд, хааяа ганцаардлын орон зайд элдвийг бодох сонин байдаг. Магадгүй бие дааж өсөж өндийхөд нөлөөлдөг ч байж мэднэ. Би хөдөөдөө дуртай болохоор, хөдөөгөө өмөөрч байгаа хэрэг. Гэхдээ хөдөө бол хөдөө л байдаг шүү дээ. Гэтэл бичгийн ажил бичгийн ажил байдаг. Багшийн ажил бол бичгийн ажил юм даа.1957 онд дээд сургууль төгсөөд хүүхдийн дунд орж явчихсан нь зураг сонирхдог намайг шүлэг бичихэд хөтөлсөн юм. Он тоо нь эртнийх сонсогдовч 1960-аад оноос сонин хэвлэлтэй нөхөрлөж “Могойт голын модон гүүр” хэмээх хүүхдийн анхны номоо 1986 онд хэвлүүлсэн. Ер нь өөрийн уран бүтээлд хожуу орсон гэж болно. Миний анхны номын зургийг мэргэжлийн зураач Төгс-Оюун зурсан нь би өөрийгөө бас азтайд тооцдог юм.

-Булган хангайн нутгаас авьяас билэгтэй олон сайхан уран бүтээлч гарсан. Ихэнх нь таны шавь нар. “Уран-Өд” гэж дугуйлангийн үе үеийн найрагчдыг та өврөөсөө шувуу шиг нисгэсэн хүн дээ. Тэр тухайгаа ярихгүй юу?

-Миний залуу настай хамт төрсөн дугуйлан бол “Уран-өд” юм. Тэртээ 1957 онд багшлах ажилтай минь хамт буй болсон энэ дугуйлангаас олон зохиолч сэтгүүлч, багш нар төрж гарчээ. Товч дурдахад эхэн үеэс : Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Оюун, МЗЭ-ийн шагналт Д.Баянтунгалаг, Н.Хишигдорж, Ж.Батцэцэг, Д.Баттогтох, С.Оюунчимэг, Ж.Сэлэнгэ, Л.Ихзаяа, Ц.Чинбат, Б.Цэрэнжамц, Д.Ганчимэг, Б.Баасай, дунд үеэс Б.Эрдэнэсолонго, М.Хангал, Л.Ганзул сүүл үеэс Н.Мөнх-Идэр, Ч.Өсөхболд, Б.Дашравдан, Д.Сосорбарам гээд олон шавь нар бий. Алийг хэлж барах вэ. Он жил холдсон ч үл мартагдах сайхан уулзалт болж байлаа. Уран-өдийнхөн Төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаяр, Ж.Лхагва нартайуулзаж Багшийн дээдийн Дашдорж багшийн дугуйлан болон радиогийн М.Шийрэвийн дугуйлантай холбоо харилцаатай байлаа. Монголын радиогийн сэтгүүлч Пүрэвсүрэн манай дугуйлангийн тухай нэвтрүүлэг бэлтгэж түүндээ “МЗЭ-ийг алтан гургалдай гэвээс “Уран-өд” дугуйлан түүний нэг өд нь юм“ гэж тодорхойлсон нь сэтгэлд тод үлджээ.

-Он он жилд хөдөө суудаг болоод тэр үү уран зохиолын аваргуудаас жаахан дөлж явсан уу. Дотны найз нөхөд хийгээд уулзаж учирч явсан зохиолчдынхоо тухай дурсахгүй юу?

-Хөдөөд удсан болохоор хотынхон шиг дотор нь унаж тустал хутгалдаж явсангүй ээ. Харин нутгаараа ирсэн зохиолчдыг таньдаг таньдаггүй ч ирсэн л бол уулзаж, урьж дайлж явлаа. Нэг удаа “Үнэн” сонины сурвалжлагч Дамдинжав гуай М.Цэдэндоржтой анх танилцуулсан юм. Цэдэндорж “Чи арван шүлэг унш.Танайд ирлээ гээд би чамайг магтахгүй гэж билээ”. Би уншлаа. Тэрээр нэлээн дуугүй сууснаа “Шүлгийнхээ төгсгөлийг сайн хий. Төгсгөл дутуу байна.Тэгээд өөрийгөө хэн бэ гэж тань” гэж билээ. Өөр олон юм яриагүй. Харин Солонгосын нэг зохиолчийн амьдралын тухай хүүрнэж байсан сан. Тэрнээс хойш бид хоёр ойр харилцаатай байлаа. Өөрийгөө ойлгоход өөрийгөө хэн бэ гэж бодоход сургасан ачтан гэж одоо ч бодож явдаг юм.

-Зохиолчдын эвлэлийн 70 жилийн ойгоор санагдана, та “Могойт голын модон гүүр” номоороо эвлэлийн шагнал хүртсэн дээ. Тэгэхэд хот хүрээнд ирсэн үү. Ирэхээрээ ямар хүмүүстэй уулздаг вэ?

-Тийм ээ, Хүүхдэд зориулсан шүлгийн номоороо зохиолчдын эвлэлийн шагнал хүртсэн юм. Ц.Хулан, Б.Ичинхорлоо нартай хамт авч байсан санагдана. Хот орж ирэхээрээ зохиолч С.Надмид, Д.Төрбат нартай уулзаж учирч явлаа. Одоо бол шавь нарынхаараа зочилно доо. Тэр бүр хот орж ирэхгүй юм даа.

-Хөдөө очсон зохиолч бүрийнхээ уулзалтынхаа дурсамжаас он он жилээр нь ярихгүй юу. Ухаандаа тэр маань ирээд тэгж тэгж хэд хоног наргиж уран бүтээлээ ярьж онгод хиймориор халгиж байгаад буцтал дахиад тэр тэр нар зөрөөд ирж байгаа юм. Тэгээд л мөн уулзалт үдэшлэг, шүлэг найраг гээд явчихна гэх утгатай дурсамжууд юм шүү, багш аа?

-Юм л бол уран бүтээл ярьж, бие биенээ хөглөж, зөвлөж сургадаг нутаг нугын нэрторчуулагч С.Бадраа гуай, шүүмжлэгч Ц.Мөнх, уран нийтлэлч Д.Дашдорж, яруу найрагч алтан гадаст Жан.Шагдар, АрхангайнСоронзонболд нараас эхлээд Булган аймагт уран үгсийн чуулган болж олон зохиолчдын шүлэг зохиолыг сонсож явлаа. Энэ тухай дараа хөөрөлдье. Одоо эрхэмлэж явдаг хоёр хүний тухай товч дурсья. Намайг уран зохиолд анх хөтөлсөн багш маань Ө.Баасанжав. Би бол аргагүй л гарын нь шавь. Анхны минь номыг өлгийдөж авсан ачтан. Сайн байна уу, багш аа гэхээр “Өвгөний хүү би, өндөр болоод сүрлэг байна гэх. Өөрөө намхан болохоор нь би ихэд хөхөрдөгсөн. Хөгжилтэй сэргэлэн хүн байсан юм. Нөгөө нь хүүхдийн алдарт зохиолч Д.Содномдорж. Шүлэглэдэг, дуулдаг, хөгжимддөг, бүжиглэдэг их авьяаслаг энэ хүнийг би “багш аа” гэж хүндэлж явдаг. Одоо ч дурсдаг аа.

Дамдинсүрэнгийн Мандахсан

Цогтой золбоотой хөвгүүнд

Дамдинцоогийн Содномдорж

Цохолж хэлэх үг байна. гээд өнгийн балаар шүлэг бичээд өгч байлаа. Гарын үсгээ их чамин уран бичдэг байж билээ. Энэ хоёр хүний буянаар би хүүхдийн зохиолч хэмээх эрхэм нэрийг хүртсэн гэж эрхэмлэж явдаг юм.

-Утга зохиолд таны хайрлаж хүндэтгэдэг хүмүүс гэвэл хэн хэн байна?

-Ер хүнийг зохиол бүтээлээр нь, чин сэтгэлээр нь хүндлэх юм даа. Хүндлэх хүн байлгүй яахав. Хүнийг хүндэлснээр өөрөө дор болчихгүй шүү дээ. “Уран-өд” дугуйлан тайлангаа хийхдээ Б.Лхагвасүрэнгийн шүлгээр эхэлж М.Цэдэндоржийн шүлгээр өндөрлөдөг байлаа. Зохиолч Л.Дашням, Д.Урианхай, Г.Аюурзана, Л.Нямаа болон гарын шавь Баянаагаа хүндэлсээр өдий хүрлээ.

-Та бол яруу найргийн нэртэй төлөөллөөс гадна сайн багш хүн. Олон шавьтай. Багшийнхаа эрдмийнхээ талаар, төгссөн сургууль соёлынхооо талаар ярихгүй юу?

-Би УБДС-ийн унаган бүтээгдэхүүн. Нэг насаараа багшийн ажилд сэтгэл зүрхээ зориулав. Даасан 8-р ангиас маань Монгол Улсын гавьяат багш Д.Ганчимэг, 10-р ангиас Сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаа төрж гарсан юм. Барилгачин хүн бүтээж босгосон орд харшаараа бахархдаг бол багш хүн улс орныхоо нэр төрийг өргөж явдаг шавь нараараа бахархдаг онцлогтой. Багшийн мэргэжил сайхан, би багш нартаа баярлаж явдаг.

-Эрдэнэт хотод хэдэн оноос суурьшиж эхлэв. Хичнээн уран бүтээлийн ном туурвисан билээ?

-Би чинь нутагтаа байгаа хүн дээ. 1985 онд Эрдэнэтэд ирсэн. Уул түшсэн амьдралтай сайхан нутаг шүү. Зууны манлай болсон бүтээн байгуулалттай, дэлхийд нэртэй газар. Эрдэнэт бол миний зохиолч болох, өөрийгөө таньж төлөвшихөд нөлөөлсөн гэж омогшиж явдаг. Гэхдээ би олон номгүй гарын арван хуруунд багтах бүтээлтэй хүн юм. “Могойт голын модон гүүр”, “Олддоггүй охин” хүүхдийн ном, “Хүнд аялгуу”, “Навчин ай” зэрэг яруу найргийн номтой. Харин “Үерхэл чамайг нандигнана”, “Гүзээлзгэнэ”, “Малчин болно доо”, “Хонхот хүүхэлдэй”, “Цагтай жаал”, “Ижий дуу” зэрэг олонд хүрсэн дуутай шүү.

-Та бол бүхий л насаараа шүлэг бүтээлээ туурвиж буй найрагч. Ер нь ингэхэд яруу найргийг залуу цагтаа бичдэг гэдгийг үгүйсгэдэг хүн бол та шүү дээ. Сүүлд гаргасан шүлгүүд чинь маш өөр, сонин сэтгэлгээний шүлгүүд байдаг. Тэр тухайгаа?

-Яруу найрагт нас хамаарахгүй гэж бодох дуртай. Он удах тусам харин ч өсөж төгөлдөршиж, буйр сууж, гүнзгийрдэг шиг санагддаг. Авьяастай төрсөн аавын хүү нас нь байдаг юм бол, нэг их яагаа ч үгүйбайж насаараа түрий барин –миний яруу найргийн нас төгслөө гээд байх нь нэг л аятайхан биш! Харин ч бодол нас нь жигдэрч, хур авьяасаа хурцалж гүнзгийрдэг юм биш үү гэж би өөрийгөө уруу татан “тэнэглэх” дуртай. Ийм л юм. Түүнээс залуу насны дүрэлцсэн гал цогийг яахан үгүйсгэнэ. Аль аль нь байж гэмээ нь сайныг бүтээх биз дээ.

Би өөрийгөө “Мандахсан гэж тэмүүлэхээс

Намдахсан гэж бөхийхгүй” хэмээн өдөөж хатгадаг нэгэн билээ. Миний л бодол шүү дээ. Хүн юу гэх ч билээ.

-Хөдөө суугаа зохиолч нөхөдтэйгээ хэр ойр байдаг бол. Холбоо сүлжээ юу байна?

-Одоо цаг бол дуртай цагтаа холбоо барьж ярьж хөөрч болох цаг. Малчин хүн бэлчээр дээрээсээ л хол суугаа хүүхдүүдтэйгээ ярьчихдаг үлгэрийн цаг юм. Би Сүхбаатар луу Амартайвантай, Дархан руу Цэндтэй, Говьсүмбэр лүү Энхтөр, Булган луу Дагваатайгаа ярьчихна шүү дээ. Саяхан П.Батхуяг маань цүнх дүүрэн ном илгээсэн байсан. Эрдэмтэн зохиолч Л.Дашнямынхаа гурван ботийг хүлээн авлаа. Яруу найрагч С.Оюун, Ж.Батцэцэг Б.Хүрэлтогоо нарынхаа шинэхэн бүтээлүүдтэйзолголоо. Энэнээс илүү сэтгэл оюуны сайхан холбоо гэж юу байх вэ. Тийм ээ, хөө.

Н.ГАНТУЛГА

Говь-Алтайн дуучин “Хонгорзул”, “Намайгаа дурсаарай”, “Гүнж тогоруу” дуугаараа овоглогдсонН.Энхбаттай ярилцлаа.

-Та хэзээ хотын хүн болчихов?

-2004 онд Улаанбаатар хотын иргэн болсон. Говь-Алтай аймагт 16 жил ажиллаж амьдарсан шүү дээ. 21-хэн настай залуу очиж байлаа.

-Та чинь гавьяат авчихсан байх аа?

-Аваагүй ээ. Гавьяат гэдэг цол надаас жаахан хол, би тэрнээс хөндий явж ирлээ шүү дээ.

-Хотод хэр төвхнөв?

-Хөдөө олон жил болсон. Байр сууриа олох, ахуй амьдралаа төвхнүүлэх гээд нэлээд зүтгэсэн. Дажгүй сайхан болсон.

-Та яагаад хотыг зорих болов. Говь-Алтайд байсан ч та олны сонсдог л дуучин?

-Говь-Алтай аймгийн “Алтай” чуулгын тайзнаасуран бүтээлийнхээ гарааг эхэлсэн. Тэндээс миний бүтээлийг ард түмэн сонсдог гадарладаг, болсон.Амьдралын идэвхтэй үеийг олны массыг дагаж амьдрах ньчухал гэж бодсон хэрэг л дээ.

-Орон нутгийн тайзан дээрээс олны танил болно гэдэг хэцүү дээ. Та үүнийг яаж хийв?

-Хөдөөорон нутгийн дуучид хойд хормойгоороо, урд хормойгоо нөхдөг хүмүүс. Ёстой л халуунд халж, хүйтэнд хөрдөг дуучид. Бидтэнд өөрийгөө хөгжүүлнэ. Өөртөө багшилна. Би нэг л зүйлийг ойлгосон. Хөдөө дуулж болно. Өөрийн гэсэн урын сантай болох нь чухал юм байна гэж. Олон жил мөрөөдсөн. Тэгээд “Хонгорзул” гэдэг дууг 1999 онд дуулж, хит болсон. Араас нь “Гүнж тогоруу”, “Намайгаа дурсаарай”, “Сутай зүгийн нутаг” гээд дуунуудаа дууллаа. Нутгийнхаа хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг түгээх сэн гэсэн зорилготой байсан. Миний дийлэнх бүтээл манай нутгийн харьяат хөгжмийн зохиолч Цэрэндондовын ая байдаг юм шүү дээ. Тэгээд тэр бүтээлүүдийг түмэнд чадан ядан хүргэсэн ухаантай.

-Таны дуулах авьяас байгалийнх, ээж ааваас уламжлагдав уу?

-Хоолой байгалийнх. Гэхдээ миний ээж сайхан дуулдаг хүн байсан. Ажилчин хүн, юм юм л хийдэг байсан. Маш ухаантай, сийрэг хүн байлаа, миний муу ээж.

-Таныг яаж дуучин болгочихов?

-Би бол дуучин болно гэж бодоогүй байсан ш дээ.Хүүхэд байхын сэтгүүлч болно гэж мөрөөддөг байсан. Хавар сэтгүүлчийн сургуульд шалгалт өгнө гэж бэлтгэж байтал Улаанбаатараас Хөгжим бүжгийн элсэлтийн шалгалт ирээд, бид тоглолт хийж үзүүлсэн юм. Маргааш нь захирлын өрөөнд элсэлтийнкомиссын дарга нь “Чи дуучин болох юм байна. Чамд дуулаачийн урилга явуулъя” гэсэн юм.Урилгаявуулсан ч юм байхгүй, хуваарь нь ч ирээгүй. Сэтгүүлчээрээ ч шалгалт өгсөн юм байхгүй хоцорсон юм. Тэгэхэд 1983 онд Монголын радиогийн “Залгамжлагч” радиогоор миний нэг дуу явсан. Манайсургууль дээр радиогийнхон нэвтрүүлэг бэлтгэхээр ирэхэд, би дуулсан юм. Амралт эхлээд хөдөө суманд очсон байхад миний дуу радиогоор явахад их баярласан.

-Та сурагч байхдаасургуульдаа одбайсан уу?

-Ганц нэг дуулдаг л байсан. Гэхдээ би нэг их дуучин болчихно гэж бодоогүй.Биайлын гурав дахь хүүхэд. Эхээс арвуулаа шүү дээ. Арван хүүхэд бор амьдралд л өснө шүү дээ. Би багаасаа биеэ даасан юм. Гуравдугаар ангиасаа зуныхаа амралтаар айлын хүүхэд харж айлынхан надад форм, цүнх, хичээлийн хэрэгсэл авч өгсөн. Аав маань малын эмч. Тавдугаар ангиасаа аавтайгаатарилга, туулгалт, малын цус авах ажилд оролцоод, 75 төгрөг авдаг. Түүгээр ээж маань надад хичээлийн хэрэгсэл авч өгч байлаа. Долдугаар ангиасаа ээжтэйгээ сумын барилга дээр ажиллаж байсан юм. 135 цаас авна. Есдүгээр ангид аймгийн нэгдэл дундын үйлдвэрийн барилгачид манай суманд ажилласан юм. Нийтийн ахуйн үйлчилгээ барьсан. Тэнд ажиллаж 250 цаас авч билээ. Ээждээ л мөнгөө өгдөг. Нэг удаа харин сээгий малгай авч өмсч байсан. Тэр чиньховор байсан. 250 төгрөгөөр сээгий малгай орос найзаасаа авч өмсч байлаа. Багаасаа л бие даасан учраас хөдөлмөрийн үнэ цэнэ, ажлын амтыг мэдэрдэг. Ажилдаа хоёргүй сэтгэлээр хариуцлагатай хандах ёстойг ясмахандаа шингэтэл ойлгосон доо.

-Яаж дуучин болов?

-Цэрэгт ирээд 1986 ондБүх ард түмний урлагийн үзлэгээр мандан бадарлаа. Хилийн ба дотоодын цэргээс шалгарч солист болсон. Ганцхан цэрэг солистболсон нь би. “Дуулж явна, би” гэж дууллаа. Тэр үедМонголын радиогоор миний энэ дуу “Хүсэлтийн хариу”-гаар явдаг байлаа. Уран сайханч, байлдагч Энхбатын дуулсан “Дуулж явна би” дууг сонсъё гээд захидал ирдэг байлаа шүү дээ.

-Ээж чинь сонсоод их баярласан байх даа?

-Баярлалгүй яахав. Цэргээс халагдаад очиход “Миний хүүгийн дуу радиогоорявлаа” гэж байсан. Намайгансамбльд улирч үлдэх үү гэж байсан л даа. Говь-Алтайн эвлэлийн хорооны дарга залууБүх ард түмний урлагийн үзлэгийн үеэр тааралдаад “Чи халагдаад, Алтайд яваад оч. Эвлэлийн шугамаар сургуульд явуулж өгнө” гэж байсан юм. Би түүнийг нь сонирхоод Алтайд 1988 онд халагдаж очсон.Тэр үеэр Илгээлтийнэзэн залуучуудын улсын хоёрдугаар зөвлөгөөн Алтайд болж билээ. Тэр зөвлөгөөнд дуулж, олондахиулсан юм. Тэгээд чуулга авъя гэсэн. Тэгээд дуулсаар байгаад ирлээ. 2004 оноос хойш чөлөөт уран бүтээлч болсон доо.

-Дуучинхүн дуулаад хоолоо олж идэх боломжтой байна уу. Давхар бизнес эрхлэх үү?

-Юм юмтай л байх ёстой. Зах зээлд хүн ямар боломжтой байна. Түүнийгээ бүгдийг зарцуулдаг.Би юм юм л хийхийг боддог. УИХ-ын гишүүнд бараа болж явлаа. Бүх л ажилд нь гүйнэ. Би саяханвэб сайт нээсэн. Сэтгүүлчболох мөрөөдлөө хожуу биелүүлсэн гэх юм уу даа. Хэвлэлийн хүрээлэнгийн дээд курс төгсөөд, сэтгүүлч мэргэжлээр ажиллах санаа байна. Мэдээ, мэдээллийн Garag.mn гэж сайт бий. Тэрийг үүсгэн байгуулсан. Энэ чиглэлээрээ ажиллаж байна. Миний үндсэн мэргэжил соёл урлагийн менежер. Удирдлагынакадемидмастер хамгаалж байгаа.Гэхдээ би дарга болохдообиш. Хүмүүс намайг “Чи дарга болох гэж байгаа юм уу” гэдэг. Хүн болгон уул уурхайтай ноцолдох бишмонголчуудын оюун санаатай ноцолдохгүй бол үнэхээр хэцүү байна ш дээ. Улс орны хөгжил дэвшлээс хоцроод яахав гэж өөрийгөө хөгжүүлж яваа юм. Түүнээс бишбидарга болох гэсэн юм алга.

-Энд тэндшүтэн бишрэгчид сонин тохиолдлоор хандах тохиолдол байсан уу?

-Миний дуунууд ихэнх нь ээжийн, бүсгүй хүний тухай дуунууд байдаг. Сайхан л байдаг шүү дээ. Тоглолт дөхөөд ирэхээр “Нөхөртэйгээ энэдуугаар танилцсан. Анхныхаа хүүхдэд нэрийг чинь өгсөн” ч гэдэг юм уу сэтгэлийн үгтэй мэндчилгээ зөндөө л ирдэг байсан.

-Хүн сургуульдсурахаас гадна өөрийгөө яаж боловсруулах ёстой юм бэ?

-Боловсолтой хүн гэжолон сургууль төгссөн, олон дипломтой хүнийг хэлдэггүй юм байна. Ерөөсөө ухаарч чадсан хүн. Өөрийгөөбие, сэтгэлийг хөгжүүлсэн, өөрийнхөө үнэт чанар, давуу байдлаа нээгээд өнгөлж тордсон хүнийг боловсролтой гэх нь байна шүү дээ.

-Таны үнэт чанар юу байна?

-Бихудлааярьдаггүй, хүн хулхиддаггүй, шударга, өөрийнхөөрөө байдаг. Надад худлаа инээд,хуурамч зан байхгүй.

-Та хоёр охиндоо юу өвлүүлж үлдээхийг хүсдэг вэ?

-Би охидууддаа өмч хөрөнгө биш ухаан, боловсрол үлдээхийг л хүсдэг.

-Таны амьдралд ухаарал хайрласан хүн хэр их байв?

-Хүн алдаан дээрээ суралцдаг даа.

-Ер нь дуучин хүн хэр удаан тайзан дээр тэсч үлдэх ёстой вэ?

-Уг нь авьяас тэтгэврт гардаггүй гэдэг. Одоо бол хөл толгойгоо алдсан. Хэн нь дуулаад байгаа юм. Худал үгийг мянга давтвал үнэн, хулхидууг мянга цацвал хит гэдэг болоод байна. Дуучин хүнсоён гэгээрүүлэгч шүү дээ. Тэр сайхан дууны үгийг утга уянгыггүн ухааныг ойлгож түмэнд хүргэх учиртай. Дуулнагэдэг орилжхашгирахын нэр биш.

-Та бясалгал хийдэг үү?

-Би Буддын гүн ухаан, суу билэгт хүмүүсийн хэлсэн үг, туулсан амьдралыг сонирхдог. Б.Лхагвасүрэн гуайтай их ойр, Лоохууз гуай байна. 94 настай хүн. Энэ хүнтэй их ярьж зөвлөгөө авдаг. Зохиолч С.Галсан, Тэрбиш гуай байна. Би хөгшчүүлтэй их ярьдаг.

-Залуу дуучдаас хэнийг тоодог вэ?

-Ариунбаатар мундаг дуучин. Дуучин хүний дууны өнгө, тембэр бүх юм нийлмэл байх ёстой. “Улаанбаатар” чуулгынГанзориг гавьяат цээлхэн сонсголонтой сайхан дуулж байна. Нэг арга барилтай, ижилхэн улсууд бас их байна.

-Танд шавь бий юу?

-Үгүй би нэг их багш, шавь болоод байдаггүй. Гэхдээ хүнд зөвлөх дуртай. Ялангуяа залуу дуучдад “Чи ингэж ажилла”, “Тийм мартагдсан дуу байгаа” гэх мэтээр зөвлөдөг.

-Цагаансараарта хэр их ажилтай байдаг вэ?

-Цагаан сар гэлтгүй биажилтай лбайдаг юм. Дуулахын хажуугаар хурим найр, одон медалийн угаалга хөтөлдөг. Тийм учраас хурим найрыг монгол ахуй, ёс заншил талаас нь хөтлөхийг эрмэлздэг. Сүүлийн үед найр шоу болоод байна. Найр, хуримондоо, шоу цэнгүүн өөр. Төрийн дээд одон медалийн угаалга ч өөр шүү дээ. Тэр чинь төр, түмний хүндэтгэл учраас. Би найрыг дэгтэй, цэгцтэй, өөрийн гэсэн онцлогийнх нь дагуу хөтлөхийг хичээдэг. 200 гаруй найр хөтөллөө. Миний хөтөлсөн хосууд их сайхан явдаг юм. Би ажигладаг. Монголчууд их бэлгэшээдэг шүү дээ. Монгол хүн хүний орон гэрийг авахдаа хүртэл уг удмыг нь хардаг.Тийм учраас бүх талыг нь харж явдаг.

-Та нутагтаа очдог уу?

-Жил бүр очдог. Алтайн уулснадад алтан амь хайрласан. Би аав ээжийгээ шүтдэг, амьд байгалиа шүтдэг. Хадаг мадаг өргөөд байдаггүй. Сайхан тариа будаа цацаад, лусын шавьж хорхойнуудыг хооллож буян болмоор байгаа юм. Түүнээс биш тэр модыг баглаж хүлээд, яах юм.Овоонд хадаг уяж архи өргөөд яах юм. Сайхан сүү сааль, идээ будаа цацаад явбал лус савдаг баясана.

-Дуучин хүнд хоолой чухал. Хоолойгоо хэвээр нь хадгалах гэж өвөрмөц дэг барьдаг уу?

-Байхгүй. Би чинь гадаа гандаж, хөдөө хөхөрсөн дуучин. Хүйтэн ус уугаад дуулж л байна. Яриа дуучин хүнд муу гэдэг. Би чинь дөрвөн цаг, хурим найр хөтлөөд дуулна.Сүүлийнүед миний мөнгөө, цаг хугацаагаа, авьяасаа зарж хийсэнуран бүтээлийг зарим нөхөд дуулаад байна.

-Тэр чинь зохиогчийн эрх энэ тэрээр зохицуулагддаггүй юм уу?

-Зохиогчийн эрх хөгжмийн зохиолч, яруу найрагчид байдаг л даа. Гэхдээ жудаггүй л байхгүй юу.

-Тухайлбал ямар тохиолдол байна?

– Төрмандах гээд дуучин байна аа даа. “Аархал” гээд дуулаад байдаг. Тэр чинь“Намайгаа дурсаарай”-г дуулсан байна. Сонссон улсууд “ Таны дууг зохимжгүй дуулсан байна”, “Таны дууг тоглоод хаячихлаа” гэж байна. Олон хүнхэлж байна. Анхны юм анхныхаараа л байдаг. Тэр хүн надад “Энхбат ахаа, би таны дууг дуулъя” гээд хэлчихэж болно. Жудаг гэж байх учиртай. Бусдын үүрэнд өндөгөө дардаг хөхөө шувуу шиг битгий бай, хөдөлмөрлө зов. Тэгж байж амжилтанд хүрнэ.

-Таны хамгийн их хөдөлмөрлөсөн уран бүтээл юу вэ?

-Бүгдэд нь цаг хугацаа, хөдөлмөр зарцуулдаг даа. “Хонгорзул” дуу арав гаруй жил дуулагдаж байна.

-Та сүүлийн үед ямар уран бүтээл хийхээр бодож байна?

-Өөрийнхөө хүндэлж явдаг дуучидтайгаа хамтарсан тоглолт хийх бодолтой байгаа. Намраас амжих нь уу. Дуучин хүн сайхан хоолой, авьяастайгаас гадна сайн хүн байх нь чухал. Хүн чанар, хүнлэг сэтгэл гэж байх ёстой. Зарим нь хэт мөнгө хөөгөөд, өндөр тоо хэлээд суудаг. Хэзээ нэг цагт унана шүү дээ.

-Ингэхэд мэдээллийн салбарт хэр орон зай харагдаж байх юм?

–Сэтгүүлч хүн мэдээлэлтэй мэдлэгтэй байж ажиллана. Хөрвөх чадвартай байх ёстой. 1984 онд Говь-Алтайн “Алтайн хөгжил” сонинд анх мэдээ бичиж байлаа. Чандмань сумын ах дүү хоёр илгээлтийн эзэн малчны тухай анхны мэдээгээ бичиж байсан. Аавынхаа ажлын тайлангшөнөжин хамт сууж бичдэг байлаа. Ном их уншина. Найруулан бичих, зохион бичихдээ сайн л байсан. Энэ маш их нөлөөлж байсан байгаа юм.

Б.ЯНЖМАА

Цагаан сарын баяртай холбоотой олон сайхан дурсамж бий шүү. Баян-Өлгий аймагт төрж өссөн болохоор тэндхийн цагаан сарыг арван нас хүртлээ үзсэн гэсэн үг. Урианхай эрчүүд шинийн нэгний өглөө үүр хаяарах үеэр ойролцоох тахилгатай хайрхан, овоондоо гарч Алтайн 13 сан тавина. Үүнийг балинд гарах гэнэ. Шашны сударт лам хуврагууд болон сvсэгтэн олон өөрсдийн шүтэн биширдэг бурхан шүтээндээ зоог өргөж буй идээг балин хэмээсэн байдаг. Дээр нь өвчүү шатаах тавцан байрлуулсан, дөрвөн талтай чулуугаар хийсэн зүйлийг балин гэж ойлгож болно. Идээ шүүсээ тэнгэр хангайдаа өргөж, арц хүж уугиулж балингаа гороолно. Эрчүүл балингаас бууж ирснээр цагаан сарын золголт эхэлдэг. Гүрмэл боовоор тавга а засна. Энэ нь урт удаан наслах, идээ унд элбэг дүүрэн байхын бэлгэдэлтэй. Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө гэрийн тооноор гурван сум тавих ёслол үйлдэнэ. Тухайн гаргаж буй сумаар тэр айл, ургийнхны муу муухай бүхэн хамт оддог хэмээж тайлдаг. Багадаа энэ бүх үйлийг харж өссөн болохоор цагаан сарын баяр гэдэг зүйлийг тэр чигээрээ зан заншлын баяр юм байна гэж л ойлгодог байлаа. Хүүхдүүдэд элдэв төрлийн эрээн мяраан юм өгөхөөс илүүтэй цуулсан цагаан давуу бэлэглэнэ. Хадаг шиг хэлбэртэй болохоор хүүхдүүд цагаан давуу бэлгэнд авах дуртай. Олон айлаар хэсч олныг цуглуулснаараа бахархаж бүгдийг нь дээлнийхээ бүсэнд хавчуулдаг байлаа. Ийм өнгө аястай цагаан сарын баярыг үзэж байгаад Төв аймагт шилжин ирээд бас өөр цагаан сарыг мэдэрсэн юм. Мэдээж ерөнхий зан үйл нь ижилхэн ч зарим талаараа өөр л дөө. Цагаан сарын зан заншил бага байхаас сонирхлыг минь татсаар ирсэн. Гэхдээ эргээд харахад тэр бүхнээс илүүтэй өвөөгийнх рүүгээ, ахан дүүсийнхээрээ очиж золголт хийхээр явж байсан мөчүүд илүү дурсамж үлдээжээ. Цагаан сарын дурсамж бүхэн цагаахан санагддаг юм.

Өвөөгийнх рүүгээ цуван уван очихгүй, аль болох бөөнөөрөө очихын тулд аавын “Портер”-т сууцгаана. Настай хүмүүс нялх хүүхдүүдээ өвөр дээрээ авч бүхээгт чихэлдэнэ. Харин томхон хүүхдүүд, залуус нь тэвшин дээр сууна. Бүгд сандалтайгаа сууна л даа. Өвөөгийнд очихоор сандал хүрэлцэхгүй, босч зогсох юм болно. Тийм болохоор урьд жилүүдийнхээ “туршлага” дээр үндэслээд ийн сандалтайгаа ачааны машин дээр гарна. Хэдий хаврын сар ирж буйг бэлгэдсэн баяр ч гэлээ тэвшин дээр ил суугаад явахад Зуунмод голын жавар хацар, чих хайрна шүү. Өвөөгийн гадаа буухад төвд байдаг үр хүүхдүүд нь хэдийнээ ирчихсэн цайлж сууцгаана. Өвөөгийн гэрт бүгд багтахгүй учир цай ууж, тавгийн идээнээс амссан хүүхдүүд гадаа гарч барилдаж ноцолдоно. Ингэж байтал хотоос өвөөгийн хүүхдүүд нь нэмж ирнэ. Түрүүлээд ирчихсэн дүү нар нь босч ах, эгчтэйгээ золгоод суудал тавьж өгнө. Бүгд өвөө, эмээтэй золгох гэж хоймор руу зүтгэцгээнэ. Өвөө маань 14 хүүхэдтэй өнөр өтгөн айлын тэргүүн байсан юм. Хүргэн, бэр, хүүхдүүдийнх нь хүүхдүүд гээд тоймгүй олуул. Золголтын үеэр нэг хүнтэйгээ хоёр золгох, ахмад нь дүү хүнийхээ тохойг түших гээд андуурах, будилах зүйл гарна. Зарим нь би ах, би тэдэн оных гээд насаа хуруу дарж тоолж, хэн нь хэнийгээ үнсэхээ “шийднэ”. Бүх хүмүүс золгоод суудлаа эзлэхэд бараг арваад минут зарцуулна шүү. Бүгдэд нь цай аялгаад суулгах гэхээр сандал хүрэлцэхгүй. Тэгэхээр ээлжилж таарна. Эсвэл өнөө машин дээрээс сандлаа буулгаж ирнэ.

Хүүхдүүдийн хүсэн хүлээдэг мөч буюу бэлэг авах цаг ирнэ. “Өвөө бэлэг өгч байна” гэх үг чихний үзүүрт дуулдангуут балчрууд ар араасаа жагсаад өвөөгөөс бэлэг авна даа. Өвөө дэргэдээ бараг шуудайны тал хэртэй чихэр тавьчихсан, шинэ мөнгөн дэвсгэртүүдээ гаргаж ирнэ. Том хүүхдүүдэд шинэ мянган төгрөг, атга чихэр, багачуулд нь таван зуун төгрөгтэй чихэр бэлэглэнэ. Өвөө мунгинаад нэг хүүхдэд хоёр удаа бэлэг өгч бөөн инээдэм болцгоодог байж билээ. Өвөө, эмээгээсээ авдаг тэр бэлгийг гүйцэх тийм сайхан бэлэг одоо хаана байх вэ дээ.

Дараа жил нь өвөө маань хүүхдүүддээ ойрхон амьдарна гээд манай хойд гудамжинд нүүж ирж билээ. Хэдий том саруулхан байшинд амьдрах болсон ч бид мөн л шинийн нэгний өглөө өвөөгийнх рүүгээ сандалтайгаа очдог хэвээрээ. Жил ирэх бүр л үр хүүхдүүд нь өсч нэмэгдсээр, шинийн нэгний өглөө өвөөгийнд багтахаа байж билээ. Тэгээд бага зэргийн зохицуулалт хийж, ойр байх хүүхдүүд нь өглөө эрт ирж золгосны дараа хотоос хүүхдүүд нь ирэхдээ цагаа зөрүүлдэг болж билээ.

Тэр үед манайханд машин тэрэгтэй хүн ховор байлаа. Хотод байх ахан дүүс рүүгээ ирэхийн тулд өнөө ганц цагаан портер дээрээ ярайтал суултай биш. Цагаан сарын шинийн нэгэн, хоёронд аймгийн төвөөс хот орох унаа олно гэдэг тун чиг хэцүү даваа шүү. Нэг микро ирнэ, хүмүүс гүйлдэж очоод суучихна. Хөгшин хүн, хүүхдэд суудал олдоно гэж үгүй. Тийм болохоор таван айл нийлээд микро автобус хөлсөлнө дөө. Хамгийн том ахынх нэгдүгээр хороололд юм чинь тэднийх рүү шууд очно. Бөөнөөрөө орно доо. Бэр эгч “Олон том хүний дунд хүүхдүүд орхигдоод, юм идэж чадахгүй үлдчихдэг юм. Алив нааш ир” гээд хүүхдүүдэд тусгайлан ширээ засч чацарганын шүүс, салат, амттанаар дайлна. Бас тавганд бууз тавьж өгнө. Эднийх дэлгүүртэй болохоор хамгийн гоё бэлэг өгдөг гэж хүүхдүүд хоорондоо ярилцаж, буузаа хурдан идэхийг хичээнэ. Бууз идвэл бэлэг араас нь ирдэг юм хойно. Бэлгээ авангуутаа хармаалж болохыг хармаандаа хийчихээд багтахгүйг нь ээжийн торонд хадгалуулна. Ингээд хотын ахан дүүсээрээ иймэрхүү байдалтай золгоцгоож, бууз идэж, бэлгээ авсаар явтал нар жаргачихна. Буцах унаа олох ажил эхэлнэ дээ. Манай аав л голдуу унаа зохицуулна. Зам дээр гар өргөөд “Төв аймаг явах гэсэн юм. Хэдээр явах вэ” гэж асууна. Гайгүй жолооч таарвал “Төв аймаг хүртэл хэд билээ. Буцахад хүн олдох уу” гэж асууна.

Ямартай ч унаа олоод бүгдээрээ чихэлдэж аваад аймаг руу жирийлгэж гарна даа. Тэгж байтал “Зогсоорой, жижиг Ганаа бөөлжих гээд байна. Уут олдохгүй байна” гэж аавын отгон дүү Бэлэг эгч хойноос хашгирна. Манайх их олон Ганаатай л даа. Хооронд нь ялгаж Эрдээгийн Ганаа, том Ганаа, жижиг Ганаа гэж дуудна. Микро зогсч жижиг Ганааг гаргаж бөөлжүүлж, салхилуулна. Тэгтэл жижиг Ганааг бөөлжихийг хараад надаас эхлээд дотор муутай хүүхдүүд бүгд дагаж бөөлжинө дөө. Ээжүүд нь нурууг нь илэхийн оронд “Хэлсэн биш билүү. Бага ид гээд байхад. Хүйтэн ундааг амаа олохгүй уугаад байсан юм. Дотор чинь зайлагдаад тэгж байгаа юм” гэж үглэцгээнэ. Дотор муу хүүхдүүдээ ээжүүд нь дэргэдээ суулгаад айлуудын бэлэг сэлтийг хийсэн торнуудаа суллаад юмыг яаж мэдэх вэ, дахиад бөөлжиж магадгүй гэж сэргийлнэ. Тэгж байтал дахиад л “Жолооч оо зогсоорой” гэж нэг нь хашгирна. Яав ийв болоод явчихна. Эмээ, авга эгч, манай ээж мэтийн цайнд дуртай эмэгтэйчүүлд бие засах шаардлага тулгарна шүү. “Давсаг чинэрээд байна. Тэсэшгүй нь” гэсээр микроноос гүйлдэж гараад замын цаад руу орцгооно. За нэг иймэрхүү байдалтай явсаар Төв аймагт ирж хүмүүсийг гэр гэрт нь буулгана даа. Цагаан сарын хамгийн том золголт ийн өндөрлөнө. Өдөржингөө айл хэссэндээ ядарч, хоолоо ихдүүлснээс дотор жаахан муу байгаа нь мэдрэгдэнэ. Гэсэн ч айлуудын өгсөн бэлэгнүүдээ хараад сэтгэл сэргээд л явчихна. Өмсч болохоор юмнуудыг нь өмсч, задалж идэж болохоор чихэр шоколадыг нь задална. Бэлгэнд авсан хөзрөө гаргаж ирээд ах, хоёр дүүтэйгээ тоглоно доо. Айлуудын бэлэглэсэн мөнгөөрөө мөрийтэй үзнэ. Отгон дүү маань хамаг мөнгөө алдчихаад ёс юм шиг уйлдаг хүүхэд байж билээ. Аав ах бид гурвыг загнаж “Бага дүүгээ юм мэдэхгүйг нь далимдуулж мөнгийг нь авлаа” гэж зэмлээд мөнгийг нь буцааж өг гэнэ. Тэгээд яахав дүүгээс шулсан мөнгөө буцааж өгснөөр бидний тоглоом өндөрлөнө. Шинийн хоёрны орой ах дүү бид дөрөв ингэж хөзөр тоглодог уламжлал одоо ч бий л дээ. Энэ жил ч бас тоглоно оо, харин дүү минь уйлахааргүй том эр болсон шүү.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үндэсний дуу, бүжгийн “Түмэн эх” чуулгын гоцлол дуучин, соёлын тэргүүний ажилтан Г.Бямбажаргалтай ярилцлаа. Түүнийг телевизийн цагаан сарын баярт зориулсан нэвтрүүлэгт оролцох үеэр нь ийн уулзсан юм.

–Цагаан сар дөхөөд таны ажил ундарч байна уу даа?

-Ид ачаалалтай үе шүү дээ, уртын дуучдын хувьд. Цагаан сар, наадмаар үндэсний урлаг хэрэгтэй болдог учраас бид их ачаалалтай байдаг. Телевиз, радио ч олон болж. Оролцох нэвтрүүлэг ч мундахгүй. Тэр болгонд очиж мэдээлэл өгч, уран бүтээлээ хүргэж байгаадаа баяртай байдаг ч нөгөө талаараа их завгүй болно.

–Монголчууд шинийн нэгэнд морин хуур татаж гэрийнхээ жаврыг үргээдэг. Таныг цагаан сараар гэрийн жавар үргээгээд өгнө үү гээд дуулуулдаг л байлгүй?

-Шинийн нэгэнд золголтоо хийгээд явж байхад ах дүүс маань дуулуулна даа. Нэг жил дуулуулсан бол хоёр, гурван жил завсарлуулчихаад “За, одоо нэг дуулна байх аа” гэцгээгээд л дуулна.

–Хэдэн хүртэл тэгж дуулдаг вэ?

-Шинэ дуустал шүү. Шинийн 15 хүртэл дуулдаг юм. Манай ард түмэн уртын дууг аливаа юмны мууг зайлуулдаг гэж бэлгэшээдэг шүү дээ.

–Ямарваа нэгэн урлагийн үйл ажиллагаан дээр уртын дуучин, морин хуурч орж ирэхэд хамгийн эхэлж гардаг. Монголчууд уртын дуу, морин хуураа ингэж хүндэтгэдэг?

-Бидний хэл ус, ёсыг мэддэггүй гадаадад очоод дуулахад ч яалтгүй хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа юм. Би нэг сонин юм хэлье л дээ. Хоёр жилийн өмнө Сан-Франциско хотод амьдардаг дүүгийндээ ээжтэйгээ очлоо. Ээжийгээ тэнд үлдээчихлээ. Тэгээд буцаад ээжийгээ авах гээд хил гаалиар нэвтрэх юм болов. Тэндхийн гаалийн ажилтан “Та яагаад дахин дахин орж гараад байгаа юм. Ямар учраас манай нутгийг дахин зориод ирэв” гэж асууж байна. Би ч учраа хэлж дүүгийнхнээсээ ээжийгээ авах гэж байгаагаа тайлбарлав. Тэгтэл “Та өөрийгөө дуучин гэж танилцуулсан байна. Монголоос ирсэн юм байна. Дуучин юм бол дуулаад үзүүлнэ үү” гэдэг юм байна. Намайг хянаж шалгадаг өрөө рүүгээ орууллаа. Би ч дотроо “Эд намайг гаднаас хараад дуучин биш бололтой гэж бодож байна. Тэгэхээр ерөөсөө том, хүчтэй дуу дуулъя” гэж бодоод “Жаргалтайн дэлгэр”-ийг дууллаа даа. Гаалийн ажилтнууд “Болно, болно. Та биднийг уучлаарай. Үргэлжлүүлээд дуулбал тань бид таны тоглолтын тасалбарыг таслаад зогсох юм болох нь дээ” гээд сандраад бичиг баримтыг минь өгөөд гаргаж байлаа.

Монгол ардын уртын дуу гэдэг бол аугаа урлаг. Үндэсний хувцастайгаа гадаадад явахаар хүмүүс шаваад “Ямар гоё юм бэ. Тантай зураг авахуулж болох уу” гээд салахгүй шүү. Сонин содон, гоё харагддаг юм шиг байгаа юм, манай үндэсний хувцаснууд. Үнэхээр ч баялаг хувцастай л даа. Гадныхан тэгж хүлээж авч байгаа юм чинь манай монголчууд бүр ч илүү сэтгэл зүрхээрээ хүлээн авдаг. Улсын баяр наадам, цагаан сарын баяраар бүгд үндэсний хувцсаараа гоёдог боллоо шүү дээ. Тэгэхээр уртын болон ардын дуучин хүн дуугаа хүнд хүргэхээс гадна дээл хувцсаа дээр үеийн жаягаар нь өмсөх юм бол орчин үеийн залууст үлгэр дуурайлал болдог гэж боддог.

–Таны аав Ховдын Эрдэнэбүрэнгийнх, ээж тань Увсын Тэс сумынх. Ингэхээр та бага залуугаасаа л баруун Монгол ардын дуу хууранд өлгийдүүлж өссөн байж таарна. Өссөн орчин тань уртын дуучин болоход нөлөөлсөн болов уу?

-Тийм. Ерөөсөө хөдөө өссөн маань ийм мэргэжил уртын дуучин болох гол түлхүүр болсон. Би эхлээд Соёл, урлагийн их сургуульд элсэхдээ дуурийн дуучны ангид орсон юм шүү дээ. Ардын жүжигчин А.Загдсүрэн багшийн удирдлага дор хичээллэж байгаа нэг сарын дараа Норовоо (Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Н.Норовбанзад гуайг хэлэв. сурв) багшид хэлсэн юм. Дуурийн энэ дасгалууд миний ой тойнд ерөөсөө хүрэхгүй байна. Би уртын дууны ангид ормоор байна гэж хэлж байлаа. Тэр үе чинь ардчилал гарахын өмнөхөн 1980-аад оны сүүлч шүү дээ. Уртын дуу, ардын дуу гэж бараг мартагдахаа дөхсөн байлаа. Баруун монголчууд маань уртын дуундаа муухан байсан үе. Нутгийнхаа дуунуудыгдуулна л даа. Түүнээс биш төв халхын уртын дууг дуулдаггүй байсан юм. Тийм болохоор уртын дуучин болоход надад анхандаа хэцүү байсан ч дуурийн дуунаас илүү монгол ахуйтай ойрхон байсан учир уртын дууны ангид орж байлаа. Ингэж би уртын дууг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин, “Зууны манлай уртын дуучин” Намжилын Норовбанзад, ардын багш, гавьяат жүжигчин Ц.Дэлгэр багшаараа заалгасан юм.

–Зах зээлийн тэр үед юун ардын урлаг, уртын дуу вэ, талх, гурилаа яана даа гэж байсан хэцүү цаг байлаа шүү дээ?

-Дэлгүүрийн лангуун дээр улаан, цагаан давснаас өөр юм байдаггүй байлаа. Оюутан байхдаа өглөө таван цагт босоод зургаа гээд картынхаа талханд оочерлодог байв. Манайх чинь олон оюутантай байлаа. Дүү нар маань оюутан, манай нөхөр оюутан. Зургаа, долоон оюутантай байсан юм. Өглөөд өнөө талхаа хувааж идээд хар цайгаараа даруулаад л хичээлдээ явдаг байлаа. Тийм л хэцүү үе. Манайхан “Чи юун сонин ангид орчихов оо. Ямар ч ирээдүйгүй, юун уртын дуучин бэ. Хээ, хээ… гээд зогсч байдаг яасан хачин юманд орчихсон юм” гэдэг байсан. Миний шийдвэрийг манайхан анхандаа ингэж эсэргүүцдэг байснаа жилийн дараанаас ойлгож эхэлсэн. Бүгдээрээ намайг дагаж “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг аялдаг боллоо. Бүтэн жилийн турш уртын дуу сурч давтаж дөртэй болсон минь гэрийнхнийг маань зөвөөр ойлгоход хүргэж хүлээн зөвшөөрүүлсөн гэж боддог. Одоо бол миний гэр бүл ахан дүүс бүгд хүлээн зөвшөөрөөд намайг уртын дууг сайхан дуулж байна гэдэг юм.

–Таныг Монголын ард түмэн хэдийнэ хүлээн зөвшөөрсөн болов уу гэж боддог. Аль л 1990-ээд оны эхнээс л дуулж эхэлсэн. Өнөөдрийг хүртэл энэ урлагтаа үнэнч зүтгэсээр яваа шүү дээ?

-Аливаа мэргэжлийг төгссөн хүнд мэргэжлээрээ мэргэшинэ гэдэг чухал. Мэргэштэлээ маш олон жил явдаг. Дуулж байхдаа алдаа гаргах тал бий. Тэр алдаагаа байнга гаргадаг байсан бол тоог нь цөөрүүлсээр л явдаг. Ард түмэнд танигдсан, тодорхой хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн ч гэлээ сурах юм их бий. Мэргэжил дээрээ боловсрох хэрэгтэй гэж боддог.

–Уртын дуучин гэгдэхийн сайхан нь юунд байнам?

-Дуугаа дуулаад дууссаны дараа тэнд суусан хүмүүс, орчны уур амьсгал мэдэгддэг юм. Хүлээн зөвшөөрөөд, сэтгэлээсээ алга ташиж, үнэнээсээ баярлаж байгаа хүмүүсийн харцыг хараад мэргэжлээрээ омогшдог. Түүнээс гадна гадаадад явж байхад “Миний орны дууг би л дуулж чадна” гэж маш их бахархдаг. Хэлийг маань мэдэхгүй хүмүүсийн өмнө үндэсний хувцастайгаа дуулаад нижигнэсэн алга ташилтыг сонсох хамгийн бахархалтай.

–Таныг хөдөөтэйгээ ойрхон, Монгол ахуйгаа эрхэмлэдэг болов уу гэж боддог юм. Танайхыг таван хошуу малтай гэж сонссон?

-(Инээв).

–Танай чуулгынхан хэзээ амардаг юм бэ?

-11 дүгээр сард амардаг ш дээ. Зунжингаа ажиллана. Манай чуулгын онцлог гэвэл аялал жуулчлалын оргил үеэр үндэснийхээ урлагийг жуулчдад хүргэдэг. Тийм болохоор бид зуны дэлгэр цагт тийм ч сайн амарч чаддаггүй. Гэхдээ яахав дээ, ажил төрлөө тодорхой хэмжээгээр зохицуулаад зун ийш тийш явна аа.

Манай гэр бүлийн хүн хөдөө аж ахуйн салбарт хөрөнгө оруулалт хийгээд арав гаруй жил болж байна.

–Илүү нугаламтай хонь үржүүлдэг гэв үү?

-(Инээв). Илүү нугаламтай хонины аж ахуйтай. Төв аймагт байдаг юм. Бас тэмээ үржүүлдэг. Тэмээд маань Увс аймгийн Завхан суманд байдаг. Аж ахуйгаа хөгжүүлэхийн тулд малчдад уналгын морь хэрэг болж таарна. Тийм болохоор хоёр, гурван азарга адуу хэрэг болно. Малчид маань хар цай уугаад байж болохгүй. Тэгэхээр саалийн хэдэн үнээтэй байх жишээтэй. Тийм болохоор энэ бүхэн хоорондоо уялдаад яалтгүй ч таван хошуу малтай болчихсон. Үүнийхээ хажуугаар газар тариалан эрхэлнэ ээ. Тэр олон малд өвөл өвс, тэжээл хэрэг болж таарна. Хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй чинь ингэж хоорондоо холбогддог юм билээ. Манай гэр бүлийн хүн чинь хөдөө аж ахуйн чиглэлийн мэргэжилтэй л дээ. Би чинь “Манай Энхбаярын мал”, “Манай Энхбаярын хонь” гэж ярина. Тэгэхээр найзууд шоолно. “Энхбаярын л мал гэх юм. Манай мал гээч. Танай мал шүү дээ” гэнэ. Би тэнд нь ямар нэгэн хөрөнгө оруулалт хийдэггүй, миний оролцоо төдийлөн байдаггүй юм чинь тэр хүний хөдөлмөрийг хүндэтгээд тэгдэг юм гэчихдэг.

–Та овор багатай юм. Наснаасаа харьцангуй залуу харагддаг?

-Хүмүүс намайг овор багатай гэдэг. Миний ууган хүү 21 настай, одоо Токиогийн их сургуульд сурч байсан шүү дээ. Оюутан байхдаа төрүүлсэн юм. Дундах нь “Сант” сургуульд сурч байна. Отгон нь долоон настай.

–Танд олон дээл байдаг биз?

-Олон байлгүй яахав. Үндэснийхээ хувцсыг би л өмсөх юм чинь. Жил бүр дээлээ шинэчилнэ. Тоглолтын хувцаснаас гадна цагаан сар, наадмаар өмсдөг дээлүүдээ ч шинэчилнэ.

–Дуулчихаар сэтгэл тань тайтгардаг сайхан дуунууд бий дээ?

-“Сэтэрт баахан шарга”-ыг дуулах дуртай. Энэ дууг хоолой ямар ч байсан, ямар ч нөхцөлд дуулчихдаг юм. Найзууд маань “Сэрүүн сайхан хангай”-д дуртай. Нутгийнхан маань “Хартай сарлаг”-т дуртай.

Д.ГАНСАРУУЛ

“Саусгоби Ресурс” компа­нийн Гүйцэтгэх захирал С.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-“Саусгоби сэндс” компа­нид ажиллаж байсан гадны гурван иргэн Монголын шүүхээс ял сонслоо. Энэ нөхцөл байдалд ямар тайлбар хийх вэ?

-Хэрэг гээд байгаа энэ асуудал нэлээд урт хугацаанд үргэлжилж байна. Бид 31 дэх сардаа буюу бараг гурван жил явлаа. Анх асуудал эхлэхэд би байгаагүй ч “авлига өгсөн гэж” Авлигатай тэмцэх газраар шалгагдаж эхэлсэн байдаг. Авлигын хэрэгт манайх холбогдолгүй нь тогтоогдож тухайн үед хэрэгсэхгүй болсон. Тэгээд Мөрдөн байцаах газраас мөнгө угаасан байж болзошгүй гэж үргэлжлүүлэн шалгасан ч хэрэгсэхгүй болгосон. Мөнгө угаасан хэрэг гэдэг нь 6.1 их наяд төгрөг буюу тухайн үедээ Монгол Улсын жилийн төсвийн хэмжээний мөнгө шүү. Энэ асуудлаар 2013 оны зургадугаар сар болон 2014 оны нэгдүгээр сард мөрдөн байцаагчаас хэрэгсэхгүй бол­гох санал хоёр удаа гаргасны дагуу прокуророос 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 30-ны өдөр хэрэгсэхгүй болгосон. Харин татварын хэрэг нь үргэлжлэн яригдсаар өнөөдрийг хүрлээ. Эхлээд 234 тэрбум төгрөгийн тухай ярьж эхэлсэн. Ер нь 2007-2011 оны хооронд манай компани 400 гаруй тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийж 100 гаруй тэрбум төгрөгийг татварт төлсөн байдаг. Гэтэл үүн дээр яриад байгаа 234 тэрбум төгрөгийг нь нэмж тооцохоор 300 гаруй тэрбум төгрөг буюу манай компанийн нийт орлогын 75 хувийг нь татварт авна гэсэн үг.

Тэгэхээр ямар нэгэн тооцоололгүй, зохиомол тоо гаргасан гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа болов уу. Манай компанийн зайлсхийсэн гэх татварын хэмжээ хэд хэдэн шинжээчдийн дүгнэлтээр тус тус буурсаар байсан. Нийтдээ дөрвөн удаа шинжээчийн баг орж ажилласнаас хамгийн сүүлд 35 тэрбум төгрөг гэдэг тоог гаргаж ирсэн. Манай компани олон улсын хоёр ч хөрөнгийн бирж дээр бүртгэл­тэй, нээлттэй компани. Нээлт­тэй компаниудын хувьд тавигд­даг гол шаардлага бол хувь нийлүүлэгчид нь итгэж болохуйц хөндлөнгийн санхүүгийн аудитын байгуул­лагаар жил бүр шалгуулж байх. Хөндлөнгийн санхүүгийн аудитын байгууллагаар нь дэлхийд нэр хүндтэй PWC, KPMG гэх мэт байгууллагууд жил бүр ажиллаж, заримдаа давхардсан хяналт ч хийдэг.

Эдгээр байгууллагуудаас татвараас зайлхийсэн тохиолдлыг илрүүлж байгаагүй. “Саусгоби сэндс” компанид хувь нийлүүлэгчид, тэднийг төлөөлсөн ТУЗ-ийн гишүүд энэ бүх тайлантай танилцдаг.

Тэгэхээр бид Татварын тухай хууль болон Монгол Улсын холбогдох бусад хуульд үйл ажиллагаагаа нийцүүлж ирсэн гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй байдаг. Тиймээс компанийн байр суурь бол 35 тэрбум төгрөгийн татвараас зайлсхийсэн гэдгийг огт үндэслэлгүй гэж үзэн хүлээн зөвшөөрөхгүй байна.

–НӨАТ, Татварын тухай хуулийн олон зүйл заалтыг зөрчсөн гэж дүгнэлт гарчихаад байгаа. Хуулийнхан ямар заалтыг зөрчсөн гээд, та бүхэн ямар тайлбар хийгээд байгаа вэ?

-Монголд жил бүр хэдэн мянган татварын маргаан өрнөж байдаг. Өнөөдрийн байдлаар 60 гаруй мянган аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй байна. Энэ аж ахуйн нэгжүүдтэй холбоотой татварын маргаан тодорхой хугацаанд өрнөөд, шийдэгдээд явж байдаг. Татварын маргаан үүсэхэд Татварын маргаан таслах зөвлөлөөр орж шийдэгдэх учиртай. Энэ зөвлөлөөр асуудал шийдэгдэхгүй бол дараа нь захиргааны хэргийн шүүх шийдвэрлэдэг.Ер нь энэ төрлийн хэрэгт татварын улсын байцаагч нар шалгалт хийгээд акт үйлдэх ёстой байдаг. Тэр актыг үндэслээд татварын маргааныг эхлүүлнэ. Гэтэл манай компани дээр татварын шалгалтыг хийгээгүй. Яагаад татварын байгууллага нь шалгалт хийж акт үйлдээгүй байхад татварын хэрэг үүсч байгаа юм бэ гэдэг нэг асуудал босч байгааюм. Тэгэхээр Мөрдөн байцаах газар, прокурор бол татварын шалгалт хийх эрх бүхий субъект биш. Гэтэл ийм байгууллагууд хөндлөнгийн шинжээч томилсон гээд асуудлыг шүүрч аваад яваад байна. Хөндлөнгийн шинжээч гэдгийг би бие даасан дүн шинжилгээ хийх чадвартай байх ёстой гэж ойлгож байгаа. Жишээ нь хоёр хүн хоорондоо өр зээлийн асуудлаар маргахад өөрийнхөө дүүгээр маргааныг таслаад өгөөч гэж болохгүй биз дээ. Дүү нь мэдээж ахынхаа талд асуудлыг шийдэх нь ойлгомжтой. Үүнтэй ижил хэргийн нэхэмжлэгч тал болж байгаа төрийн байгууллагын буюу агентлагийн албан хаагчид нь хөндлөнгийн шинжээчээр ажиллаж дүгнэлт гаргах боломжгүй. Тиймдээ ч тухайн шинжээчдийг бие даасан дүгнэлт гаргасан гэж үзэж болохгүй юм. Ямар нэгэн байдлаар компанийг буруутгасан шийдвэрүүдийг өөрсдийн хөндлөнгийн бус нөхцөл байдалд уялдуулан гаргажээ л гэж харж байна.

–Одоо яригдаад байгаа 35 тэрбум төгрөгийг татвараас ямар замаар бултуулсан гэж үзээд байгаа бол?

-Үндсэндээ 35 тэрбум төгрөгийн 25 тэрбум нь ханшийн зөрүүний бодит бус алдагдал. Монгол орон бол импортлогч. Өөрсдөө үйлдвэрлэдэггүй учраас аж ахуйн нэгжүүд гадаадаас худалдан авалт хийхийн тулд гадаад валют ашигладаг. Ам.доллар, юань гэх мэтээр. Үүнийг шийдэхийн тулд аж ахуйн нэгжүүд валютаа хөрөнгө оруулалт юм уу зээл хэлбэрээр олж ирдэг. Эсвэл өөрт байгаа төгрөгөө валютаар солино. Тэгэхээр ийм ханшийн зөрүү Саусгоби сэндс компани толгой компаниасаа авсан зээлийн бодит бус алдагдлыг үүсгэж байгаа. 2007-2011 оны хооронд мэдээж төгрөг байнга суларч ирсэн. Тэр хугацаанд бид баланс дээрээ төгрөгөөр бичдэг учраас ам.доллараар авсан зээлээ төгрөгт хөрвүүлээд тэр нь жил жилдээ төгрөг суларч байгаагаас шалтгаалаад өсч бичигддэг. Түүнийг хуурамчаар өглөг өсгөсөн гэж үзэж байгаа юм. Бид үүнийг нь гайхаж байгаа. Жишээ нь Чингис бондыг босгосноос хойш төгрөг суларсаар өнөөдөр бараг 300 тэрбум төгрөгийн зөрүү гарчихаад байгаа шүү дээ. Тэгэхээр одоо Чингис бондыг босгосон хүмүүсийг хуурамчаар өглөг өсгөсөн гээд барьж аваад шийтгэх үү.Монголын олон мянган аж ахуйн нэгжүүдийг мөн адил шийтгэх үү. Дээр нь бид хуулийн дагуу хоёр өөр төрлийн тайлан өгч байдаг. Татварын газарт татварын тайлан, Сангийн яаманд санхүүгийн тайланг өгнө гэсэн үг. Санхүүгийн тайланг Монгол Улс олон улсын нябо бүртгэлийн стандартын дагуу хүлээж авдаг. Манайх хоёр тайланг бодох ёстой аргачлалаар бодож өгдөг. Аль аль нь Монгол Улсын татварын хууль тогтоомжийн дагуу. Шинжээч нар компанийн анхан шатны баримтууд, тайлангуудыг судлахгүйгээр буруутгах гэж зүтгээд байгаа нь заавал буруутгах сонирхлын зөрчил байна уу гэж хардахад хүргэдэг.Шинжээч нар компанийн анхан шатны баримтууд, тайлангуудыг судлахгүйгээр дүгнэлт гаргаж, буруутгах гэж зүтгээд байгаа нь сонирхлын зөрчил байна уу гэж хардахад хүргэж байна.

-25 тэрбум нь ийм учиртай байж. Тэгвэл үлдсэн 10 тэрбум төгрөгийг нь шинжээчид юу гэж үзээд та бүхэн ямар тайлбар хийж байгаа юм бэ?

-Манай компанийг бусдад бараа бүтээгдэхүүн үнэ төлбөргүй шилжүүлж татвараас зугтаасан гэж буруутгасан. Гэтэл энэ нь гал гарсны улмаас шатсан 17 тэрбум төгрөгний үнэ бүхий экскаватор, 1.5 тэрбум төгрөгийн орон нутгийн сургууль цэцэрлэг, малчдад өгсөн өвс, нүүрсний үнэ зэрэг байгууллагад өгсөн мөнгөн хандив байгаа. Шатсан экскаваторыг Авлигатай тэмцэх газраас газар дээр нь очиж үзээд лацадсан, манай уурхайн талбай дээр байж байгаа. Тэрийг бид ямар нэг байдлаар зарж үрээгүй, ашиглах боломжгүй. Гэтэл яагаад НӨАТ ногдуулж, бид түүнийг төлөх ёстой вэ гэж. Энэ мэтээр элэгдэлд орж балансаас хасагдсан дугуйнууд бас байна.

Уул уурхайн компаниуд тухайн орон нутагтаа дэмжлэг үзүүлэх нь бараг ёс болоод хэвшчихлээ. Сургууль, цэцэрлэг, зам, зөөлөн болон хатуу дэд бүтцийн асуудлыг нь шийдэж өгч байдаг. Үүнтэй ижлээр бид Гурвантэс суманд багагүй ажил хийж өгсний дотор цэцэрлэг барьж өгсөн. Энэ бүхэн дээр буюу хандиваас хүртэл татвар авах тухай асуудал тавиад байгаа. Бид үүнийг нь сайн ойлгохгүй л байна. Тиймдээ ч бид болон манайд хөндлөнгийн аудит хийдэг олон улсын аудитын байгууллагууд ямар ч төрлийн татварыг нэмж төлөх шаардлагагүй гэж үзэж байгаа.

–Анх авлига өгсөн гэд­гээр эхэлсэн энэ хэ­рэг яагаад сүүлд нь татва­раас зайлхийсэн гэдэг зүйлчлэлээр ял онооход хүргэв. Цаана нь ашиг со­нир­хол нуугдаж байна уу?

-Тэрийг би сайн мэдэхгүй юм. Ямартаа ч энэ асуудал авлигын хэргээр анх төрийн албан хаагчид шалгагдахад хэд хэдэн компанийг татан оролцуулж байсан юм билээ. Тэр нь явцдаа нотлогдоогүй бөгөөд харин ч төрийн албан хаагчид албан тушаалаа хэтрүүлэн ашиглаж компаниудыг дарамталсан нь нотлогдсон. Энэ нь явсаар мөнгө угаасан гэгдсэн бол мөнгөний хэмжээ нь улсын бүтэн жилийн төсөвтэй тэнцүү хэмжээнд хүрсэн байх жишээтэй. Тэгээд тэр нь яваандаа 400 гаруй тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийсэн байхад 300 гаруй тэрбум төгрөгийн татвар авах тухай асуудал болсныг би ойлгодоггүй. Яагаад ингэж урт хугацаанд шалгагдсан юм, гэмт хэрэг үйлдэгдээгүй гэдгийг мэргэжлийн битгий хэл энгийн хүн ойлгохоор байхад шийтгэж байгаа нь гайхашруулж байна.

–Ер нь гурван жилийн явцад ойлголцох боломж гараагүй юм уу?

-Бид өнөөдрийг хүртэл холбогдох байгууллагуудтай нь хэн ямар материал хүснэ түүнийг нь өгөөд хамтарч ажиллаад л яваад байсан. Бид татварын шалгалт хийгээд өгөөч ээ гэдэг хүсэлтийг удаа дараа тавьсан. Актаа өгчихвөл маргах үндэс нь тогтоно гэдгийг ярьсан. Гэтэл энэ хүсэлтэд татварынхан “Мөрдөн байцаалт хийгдэж байгаа учраас бид татварын шалгалт хийхгүй” гэсэн хариултыг өгч байгаа юм. Бид үүнийг нь гайхаад л байгаа. Мөрдөн байцаалт явагдах татварын шалгалт хийх хоёр хоорондоо ямар хамаатай юм. Өөр өөрсдийнхөө ажлыг л хийж байна гэсэн үг биз дээ.

–Өнгөрсөн жилүүдэд өрнөсөн асуудлыг та гайхаж байгаа ч шүүхийн шийдвэр нэгэнт гарчихлаа. Танай компанид ажиллаж байсан гурван ч хүн ял сонсч танай компани 35 тэрбум төгрөгийн татварыг төлөх шийдвэр хүчин төгөлдөр болсон?

-Бид урт хугацаанд энэ байр сууриа илэрхийлж ирсэн дээ. “Монголын хууль тогтоомж, процессийн дагуу энэ асуудал явах ёстой. Та бүхний яриад байгаа нөхөн татварыг чинь та нар тогтоодог юм биш. Татварын мэргэжлийн байгууллага нь тогтоох учиртай. Тиймээс Татварын ерөнхий газар нь шалгаад асуудал байвал акт тавих ёстой. Процессийн дагуу асуудал явсангүй. Хөнд­лөнгийн гэсэн нэртэй хөндлөнгийн бус шинжээч­дийн тавь­сан дүгнэлтүүд л бий” гэж. Татварын хэрэг захиргааны журмаар бү­рэн шийд­вэрлэгддэг. Ийм асуудлыг зориудаар хүндрүүлээд эрүү­гийн хэрэг болгон гадаадын гурван иргэнийг хорьж байгаа нь маш харамсалтай. 2011 оны сүүлийн хагаст Жастин Капла 6 сар, Кажуком 4 сар ажилласан хүмүүс. Тэр хүмүүсийн ажиллаж байгаагүй хугацааны асуудлыг энэ хүмүүст зориудаар холбож байгаа юм. Ер нь ийм хэргээр, Эрүүгийн хуулийн 166-гаар хоригдох ял авсан Монгол хүн байдагт ч би эргэлзэж байна. Гэтэл ийм хэрэг өдүүлсэн гэх ямар ч үндэслэл байхгүй байхад гадны гурван иргэнийг хорьчихлоо.

–Зайлсхийсэн гэх 35 тэрбум төгрөгөөр торгох тухай асуудал яригдаж байсан. Гэтэл яагаад нэгдүгээр сарын 30-нд гэнэт хорих ял сонсгосон юм бол?

-Прокурорын ялын санал торгох байсан юм билээ. Гэтэл ялын саналаа сүүлийн өдөр нь өөрчилсөн байна. Уг нь ялын саналыг эхнээс нь прокурор хэлээд өмгөөлөгчид түүнийг нь үгүйсгэж мэтгэлцдэг.

Мэтгэлцээний зарчмын бүх зүйл дуусчихсан хойно прокурор нь ялын саналаа өөрчлөхөөр бүх зүйл буруу болж байгаа юм. Үндсэндээ өмгөөлөгч талд хамгаалалт хийх боломжийг нь олголгүйгээр ялын саналаа өөрчлөөд түүн дээр нь шүүгч шийдвэрээ гаргасанд бид их гайхаж байгаа. Шүүх хурал хууль тогтоомжийнхоо дагуу явж чадсан уу гэдэг асуулт бас л урган гарч байна. Асуудлын талаар хуульчидтайгаа зөвлөлдөж байна. Тэгээд ч та бүхэн шүүхийн дүрс бичлэг, тэмдэглэлтэй өөрсдөө олж танилцаад энэ бүхэн үнэн эсэхийг харж болно.

–Хоригдох ял сонссон гурван хүн танай компанид ажиллаж байсан. Өнөөдөр ямар хамааралтай байгаа вэ?

-Өнөөдөр бол шууд хамааралгүй. Тухайн үедээ гэрээгээр манайд ажиллаж байсан. Гурвуулаа гадаадын иргэн. Нэг нь 2007-2011 оныг хүртэл, нөгөө хоёр нь 2011 оны дундаас эцэс хүртэл ажиллаж байсан.

–Эдгээр хүмүүсийн намтар хэр цэвэр вэ. Эдийн засгийн гэмт хэрэг өдүүлж байсан нөхөд юм биш биз?

-Тийм зүйл байхгүй. Санхүүгийн хоёр мэргэжилтэн нь Филиппин улсын иргэн. Тэд нутагтаа нэр хүндтэй олон улсын компаниудад мөн бусад улсад мэргэжлээрээ ажиллаж байсан. Саусгоби сэндсийн захирлаар ажиллаж байсан Америкийн иргэн бол уул уурхайн мэргэжилтэй. Мэргэжлээрээ Монголд 2003 оноос хойш ажиллаж байгаад 2011 оны сүүлээр компанийн захирлаар ажиллаж байсан. Бас л мэргэжлийн ур чадвартай, гэмт хэрэгт холбогдож байгаагүй ийм хүмүүс бий.

–Энэ хүмүүс бараг гурван жил Монголын хилээр гарч чадсангүй?

-Өөрсдийнх нь ярьдагаар гурван зул сарын баярыг үдсэн. Энэ хугацаанд ар гэрт нь олон гачигдал гарсан. Ойр дотны хүмүүс нь нас барсан. Энэ бүхэн дээр гэртээ очиж чадаагүй. Тиймээс эдгээр хүмүүсийн хүний эрхийн асуудлыг нэлээд хөндөж байгаа. Бидний хэн нь ч байсан гадаадад явж байгаад хилээр нэвтрэх боломжгүй болчихсон үед ар гэрт нь асуудал гарахад очиж чадахгүй байна гэдэг хүний ёсонд хэцүү шүү дээ. Энэ хүмүүсийг эхлээд гэрч гэсэн статустайгаар мэдүүлэг авч байгаад яваандаа сэжигтэн болгож сүүлдээ ялтан болгоод хувиргачихлаа.

–Жастин Капла гэдэг хүн нь Ерөнхийлөгчөөс өршөөл хүссэн байна. Үнэхээр буруутай болоод өршөөл хүсээд байна уу гэж харахаар байгаа?

-Энэ гурван хүнийг гурвуулаа Ерөнхийлөгчөөс уучлал хүссэн гэсэн мэдээлэл авсан. Мэдээж хэнд ч гэсэн шоронд хоригдох хүсэл байхгүй. Тиймээс хурдан гарах нэг боломж нь Ерөнхийлөгчийн уучлал юм бол тийшээ хандах нь тэр хүмүүсийн хуулиар олгогдсон эрх л дээ. Нэгэнт анхан шатны шүүхээс шудрага бус шийдвэр гарсан тул дараагийн шатны шүүхэд итгэх итгэл тэдэнд үлдээгүй байлгүй дээ.

–Энэ гурван хүн сүүлийн гурван жил Монголд яажшуухан амьдарч байсан юм бол. Жилийн ихэнх өдөрт мөрдөн байцаагчийн хаалгыг сахиж таарсан байх?

-Хоёр нь өөр байгууллагад ажил эрхэлж байсан. Цагдаагийн байгууллагад тогтмол бүртгүүлдэг. Мөн Улаанбаатараас гарах тохиолдолд хэлж бүртгүүлдэг. 60 настай хүн ч бий. Бие муутай ч хүн бий. Тэгэхээр энэ хүмүүсийн хувьд өнгөрсөн гурван жил тийм амар байгаагүй нь ойлгомжтой.

–Энэ нөхцөлд хүний эрх хуулиар хэрхэн зохицуулагдсан байдаг юм бол?. Судалж үзсэн үү?

-Энэ талаар нарийн судалж мэдсэн зүйл надад байхгүй. Жастин Капла бол өөрийнхөө өмгөөлөгчдөөр дамжуулаад НҮБ-ын Хүний эрхийн комисст өргөдөл гаргасан юм билээ. Зүй бусаар урт хугацаанд хилийн хориг тогтоон хохироож байна гэж. Түүний дагуу НҮБ-ын холбогдох байгууллагаас асуулга ирүүлсэн гэсэн. Би түрүүн хэлсэн дээ. Татварын маргаан бизнес эрхэлж байгаа хүмүүст тохиолддог л зүйл. Түүний төлөө хүмүүсийн чөлөөтэй байх эрхийг нь ийм урт хугацаанд хязгаарлах шаардлага байсан уу гэдэг дээр л хүний эрхийн асуудал яригдаж байгаа байх. Үүний сацуу ар гэрт нь гачигдал тохиолдол гарах бүрт хилийн хоригоор цагдах шаардлага байсан уу гэх асуулт байгаа юм билээ.

–Америкийн тал хүнийхээ хойноос нэлээд хөөцөлдөж байна. Танайхтай уулзав уу?

-Хоёр орон хоёулаа л хүнийхээ хойноос, иргэнийхээ эрхийг хамгаалахаар ажиллаж байгаа. Филиппинээс Монголд Элчин сайдын яам байхгүй. Бээжингээс консул нь ирж нэлээд хэд хоног ажилласан. Байнга л өмгөөлөгчтэй нь холбоотой байгаа. Үүнтэй холбоотой хэвлэл мэдээллээр бичсэн, сэтгэгдэл үлдээсэн, зарим хүмүүсийн ярьж байгааг сонсоход америкчууд даварч байна гэж байна. Аль ч улсын иргэн хаана ч асуудалд ороход иргэнийхээ эрхийг нь хамгаалахын төлөө явж байвал сайн биз дээ. Манайхнаас ч гэлээ гадаадад явж байгаад асуудалд орооцолдоход манай Элчингийнхэн эргэж тойроод, юу болов гээд явж байвал баярлана биз дээ. Тэр ажлаа хийснийх нь төлөө бид “Том гүрний дээрэнгүй зан гаргаж байна” гэж шүүмжлэх шаардлагагүй болов уу. Элчин сайд нь байна уу, консул нь ч байна уу “хүнийхээ асуудлыг шүүхээр үнэн зөв шийдүүлье” гэж ярьж байгаа болохоос “хүнээ авч явмаар байна. Энэ хэргийг танай шүүхээр шийдүүлэхгүй” гэж хэлээгүй шүү дээ. Бас “Шүүгчийн тавьсан асуултыг зөв ойлгосон уу. Өөрийнх нь хэлсэн үгийг зөв орчуулсан уу” гэдэг асуудлыг Элчин сайдын яамныхан нь хөндөж байгаа нь их энгийн ойлголт гэж бодож байгаа. Хүнлэг ардчилсан нийгэмд хүн бүр өөрийнхөө эрхийг хамгаалах боломжтой байх ёстой. “Тэр эрх нь хангагдсан байна уу. Энэ хүнийг Монголын хууль тогтоомжийн хүрээнд шалгаж байна уу. Шүүх хур­лын явц хуулийнхаа хүрээнд процедурын дагуу явж чадаж байна уу” гэдэгт аль ч орны Элчин сайд санаа зовних нь энгийн л ойлголт. Тэгээд ч Америкийн ЭСЯ-ныхан өөрсдөө шүүх хуралд бүтэн 3 өдөр суусан бүхнийг харсан. Филиппин Улсын тухайд Элчин сайдын яамны зүгээс хэвлэлтэй ажиллаагүй. хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд одоогоор мэдээлэл өгөөгүй байна. Гэлээ ч ялгаагүй л хүмүүстэйгээ уулзаад, тэднийхээ эрхийг хангахаар явж байгаа. Түүнээс биш америкчууд нь давуу эрх эдэлж филиппинчүүд нь дутуу эрх эдлээд байгаа юм биш.

–Одоо танай байгуул­лагын зүгээс хэрхэх бол. Мэдээж давж заалдах уу?

-Давж заалдана гэж байгаа. Ялын тогтоолоо хүлээж аваад удаагүй байна. Тогтоолтой танилцаад, шүүх хурлын тэмдэглэлтэй танилцаад 14 хоногтоо багтаагаад давж заалдах өргөдлөө өгнө.

–Компанийн эзэд гэдэг юм уу, хөрөнгө оруулагчид ямар байр суурьтай байгаа бол?

-Манай компанийн хувьд Канадад бүртгэлтэй. Монгол дахь Саусгоби сэндс гэдэг нь гадаадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани. Сүүлийн үед хүмүүсийн дунд сонин үзэл газар авч байх шиг байна. “Гадаад хүмүүс Монголын баялгийг зөөж байна” гэж. Тэгэхээр зарим тоон дээр түшиглээд ярихад манай компанийн гадны хөрөнгө оруулагчид гээд байгаа хүмүүс 1.4 их наяд төгрөгийг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр шууд оруулчихсан. Энэ компани ажиллах хугацаандаа 1.2 их наяд төгрөгийн дотоод худалдан авалт хийсэн. Уул уурхайг дагасан олон бизнес байдаг даа. Тоног төхөөрөмжөөс эхлээд ажилчдын хувцас, хоол хүртэл. Уул уурхайн салбар Монголд хүчтэй хөгжиж байх үед буюу 2010-2011 онд шилдэг татвар төлөгч байсан. Үүний зэрэгцээ энэ компанид сайн үед 700 гаруй хүн ажиллаж байсан бол өнөөдөр 400 хүн хөдөлмөрлөж байна. Энэ компанийн ажилчин 400-гаар яригдаж байгаа ч харилцан хамааралтай байдаг бусад компаниудыг оруулж тоолбол хэдэн мянган айлын амьжиргаа Саусгоби сэндсийн үйл хэрэгтэй хамааралтай. Мэдээж энэ компанид хөрөнгөө оруулсан тэдгээрийг төлөөлсөн ТУЗ-ийн байр суурь тодорхой. “Бид ямар нэгэн хууль зөрчөөгүй л юм бол давж заалдах нь зүйтэй” гэж. Хууль зөрчөөгүй гэдгийг юунд үндэслэж хэлж байгаа вэ гэхээр жинхэнэ утгаараа хөндлөнгийн аудитын тайлагнасны дагуу. Энэ аудитын байгууллагууд яагаад худлаа ярихгүй вэ гэвэл тэдний бизнес нь итгэлцэл дээр тогтдог. Хөрөнгө оруулагч мөнгөөр нь бизнес хийж байгаа менежментийн ажлыг дүгнүүлж өөрийнхөө мөнгийг зохистой зарцуулж байна уу гэдгийг шалгуулахын тулд тэднийг хөлсөлдөг. Хэрвээ энэ байгууллагууд худлаа хэлдэг бол тэднээр шалгуулах хүн олдохгүй. Нэг л худлаа дүн гаргадаг гэсэн муу нэрийг аудитын байгууллага зүүвэл дампуураад л алга болдог. Тэгэхээр аудиторуудын хоолоо олж иддэг хэрэгсэл нь аудит. Харин манайхны шинжээч гэж нэрлээд байгаа хүмүүсийн хоолоо олж иддэг арга нь аудит биш. Тэгэхээр тэр хөрөнгө оруулагчдын хувьд хоолоо олж иддэг хүмүүс үнэн хэлэх үү, ямар нэгэн байдлаар томилогдсон хүмүүс үнэн хэлэх үү гэдэг асуултын хариулт ойлгомжтой байх. Урт хугацаанд энэ аргаар хоолоо олж идье гэсэн хүмүүс л үнэн хэлнэ биз дээ. Тиймээс манай компанийн дээд удирдлагууд нэгэнт Монгол Улсын хууль тогтоомжийг зөрчөөгүй юм чинь давж заалдах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа.

–Энэ асуудлыг гадаад ертөнц ихээхэн сонирхож байгаа бололтой. Ер нь Монгол гэдэг орон гадны хөрөнгө оруулалт, гадаад иргэдэд халтай гэж бичиж, нийтлэгдээд байх шиг байна?

-Манай компани гадны 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай ч 99 хувь нь монголчууд ажиллаж байна. Бид Монгол хүн байж Монголынхоо нэр хүндийг унагаах сонирхолгүй. Биднээс болж Монголын нэр хүнд унаж байна гэвэл өрөөсгөл ойлголт болох байх. Шалгагдаж байгаа хүмүүс гадаадын иргэд байж таарсан. Гадаадын иргэд мэдээж эрх ашгаа хамгаална. Тэдний ар гэрийнхэн хийгээд бүр Америкийн зарим мужийн сенаторууд нь иргэнийхээ эрхийг хамгаалахад ихэд анхаарч байна. Тэд асуудлыг илүү өргөн хүрээнд том тавцанд гаргаад тавьчихаж байгаа юм. Тиймээс дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж эхэлсэн. Гадаад хүмүүсийг нь цагдахын зэрэгцээ хөрөнгө оруулагчдын итгэдэг аудитын дүгнэлт манай дотоодын шинжээчдийн дүгнэлт хоорондоо зөрчилдөөд байгаа учраас ямар зүйлд үндэслэж ял оноосон бэ гэдэгт эргэлзэж байна. Дэлхий дахинд итгэл үнэмшил төрүүлсэн нэр хүндтэй байгууллагын дүгнэлтэд итгэх үү, Монголд төрийн байгууллагад ажиллаж байгаа ашиг сонирхлын зөрчил бүхий янз бүрийн дүгнэлт гаргадаг шинжээчдийн дүгнэлтэд итгэх үү л гэсэн асуудал. Ийм учраас мэдээж олон улсын хэвлэл мэдээллийн байгууллага сенсаци хөөж мэдээлж байгаа. Мэдээлэх эрх нь тэднийх. Энэ компанид хөрөнгө оруулагчид болоод хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн ар гэрийнхэн хаана ярилцлага өгөөд явах вэ гэдэг нь тэдний эрх чөлөөний асуудал байх. Манайх харин компанийнхаа байр сууринаас нэг мэдэгдэл гаргасан. Өнөөдрийг хүртэл би гадны хэвлэлд ярилцлага өгөөгүй. Монголынхоо хэвлэлд энэ тухай ярих бодолтой байсан учраас “Өдрийн сонин”-д энэ бүхнийг ярьж байна.

–Гол нь хөрөнгө оруулалт буурсан, хямарсан энэ үед шүүхийн шийдвэр ухаалаг бус байлаа гэсэн шүүмжлэл гарч байгаа юм л даа?

-Анх Монголын Эзэнт гүр­ний үед Pax Mongolica тогтоож эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр дээр гадны худалдаачид хэнээс ч айхгүйгээр, манайхаас өгсөн пайзаар худалдаа наймаагаа чөлөөтэй эрхлээд явж байсан. Үүнийг анх монголчууд санаачилсны ачаар өрнө, дорнын хооронд технологийн нээлт ололтууд чөлөөтэй солилцогдож дэлхий дахины хөгжил хурдассан гэж ярьдаг. Гэтэл чөлөөт худалдааг мянгаад жилийн тэртээ эхлүүлж, зарлан тунхаглаж байсан монголчууд өнөөдөр яг эсрэгээрээ гадны хөрөнгө оруулагчдаа хөөж тууж байгаа нь их харамсалтай юм даа.

–Танай компанийг авах цаад санаатай явуулга үргэлжлээд байна гэх таамаглал ч гарах болж?

-Би “Саусгоби сэндс”-ийн захирлаар 2013 оны долдугаар сараас хойш ажиллаж байгаа. Уурхайн үйл ажиллагаа бүрэн зогсоод жилийн дараа 2013 оноос үйл ажиллагаагаа сэргээсэн байдаг юм. Миний гол зорилго бол компанийн үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулахадтөвлөрч ажилласан. Би улстөрч биш. Ямар нэг улс төрийн ажил хийж үзээгүй. Цэвэр бизнесийн чиглэлээр Монголын томоохон компаниудад ажиллаж байсан. Нүүрсний салбар ихээхэн хүндэрсэн учраас компанийнхаа үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахыг эрмэлзэж ирлээ. Толгой компани болох “Саусгоби Ресурс” компанийн ерөнхий захирлаар өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард томилогдлоо. Тэр цагаас хойш энэ ажилд илүү их оролцоод эхэлж байна. Хэн юу сонирхож байсан бэ гэдгийг хэрэг анх үүсэхэд байгаагүй учраас хэлэхэд хэцүү. Өнөөдрөөс хараад дүгнэхэд ч бас хэцүү. Гэхдээ миний бодлоор энэ хувь хүмүүсийн хоорондын асуудал байна уу, бизнес хоорондын асуудал байна уу тэр нь чухал биш. Хамгийн чухал зүйл бол Монгол Улсын шүүх яаж ажиллах ёстой юм бэ. Үнэхээр дотоодын болон гадаадын иргэдэд тэгш хандаж чадаж байгаа юу. Гадаадын компани, дотоодын компанийн хэргийг шударгаар шүүж чадаж байна уу гэдэг асуудал л их чухал. Тийм ч учраас шинжээчид гээд байгаа хүмүүсийн дүгнэлтийг эсэргүүцэж байгаа. Яагаад ийм дүгнэлт гаргачихав. Миний өмнө байгаа асуудал бол ерөөсөө л энэ. 35 тэрбум төгрөгийн зохиомол дүнгийн асуудлыг шийдэх нь илүү чухал байна.

–Асуудал урт хугацаанд үргэлжилсэн, бас ч үгүй ихээхэн ээдрээтэй байна. Шат шатны шүүх одоогийн ялын нөхцөлийг хэвээр нь үлдээгээд байх юм биш биз?

-Бид энэ асуудлыг хуулийн дагуу шударгаар шийдвэрлүүлэхийн тулд эцсийг нь хүртэл явна. Давж заалдах хоёр шат байна. Тэнд үнэн мөн нь тогтоогддоггүй юм бол хаана ярих боломжтой байна тийшээ хандах байх.

–Маргааны тухайд ийм тайлбартай байна. Тэгвэл эцэст нь нэг зүйлийг тодруулахад хямарсан, эрдэс баялгийн үнэ буурсан энэ үед Саусгоби сэндс компанийн нөхцөл байдал ямар байна?

-2007 оноос өнөөдрийг хүртэл 700 гаруй тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийгээд 200 тэрбум төгрөгийн татварыг улсын орлогод төвлөрүүлсэн. Бидний төлсөн татвараар бүрэн хэмжээний 200 сургууль барьж болох мөнгө. Хэлсэнчлэн 1.2 их наяд төгрөгийн дотоодын худалдан авалт хийсэн байдаг. Энэ нь Монголын эдийн засагт томоохон хувь нэмрийг оруулсан гэж бодож байгаа. Үүний зэрэгцээ найман тэрбум төгрөгийн хандив, хөрөнгө оруулалтыг орон нутгийн хөгжилд зориулсан байдаг. Нүүрс олборлож, борлуулж байгаа хэмжээгээрээ ч тэр эхний 4 уул уурхайн компанийн нэг юм. 2013 онд манайх 3.2 сая тонн нүүрс борлуулсан бол 2014 онд 2.1 сая тонн болж буурсан. Гэхдээ үйл ажиллагаагаа тасалдуулаагүй. Харин өнөө жил төлөвлөгөө зорилтоо өндөр тавиад ажиллаж байна. Ингээд эцэст нь нэг зүйлийг хэлэхэд нэгэнт 1,4 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулчихсан байж юу гэж л хууль зөрчих бодол өвөрлөх вэ дээ. Тийм тэнэг хүн байхгүй биз дээ.

Л.МӨНХТӨР

Э.ЭНЭРЭЛ

-2015 оны суудлын зурхай-
Монголын фельетончдын холбооноос Хонин жилийн хошин зурхайг суудлынх нь байдлаар тооцоолон гаргалаа. Од эрхисийн байрлалыг Сайханбилигийн засгийн газрын инфляцийн хуваарьт тохируулан тооцооллоо. Улс орны “шороон эдийн засаг”-ийн зургийг үзвэл шороон дээр хэвтсэн байдалтай үзэгдэнэ. Гэтэл “согтуурагч” хэмээх хонин жилийн “шороон улс төр” нь согтуурагч гэхэд хэтэрхий босоо, хэвтэх байтугаа хазайх шинжгүй гозолзоно. Үхэр хариулаач нь Япон руу айл хэсэхээр одсон тул эзгүй аж.

Энэ бүхнийг үзвэл дээдэс буюу өвгөдөд маш инээдтэй, дундчуул буюу залууст улам хөгжилтэй, доодос буюу нялхаст бөөн наргиантай, элэг хөшөөм жил гарах бололтой. Цаг, агаарын зурхай нь УЦУХ-ын прогнозтой мөргөх ба хааяа нэг хий мөргөнө. Тариа таривал ургах ба тарихгүй бол ерөөсөө ургахгүй аж. Харин тариаланчид аль ч тохиолдолд мөнгөө авах юм байна. Суудлын зурхай зөвхөн эрчүүдэд хамаатай болохыг анхаарна уу! (Гэр бүлтэй эмэгтэйчүүд нөхрийнхээ өвөр дээр суусан байна. Хадамд гараагүй охид болохлоор эцэг, эхийн зурхайд хамаарна)

Хулгана жилтнүүд. (суудал давхардсан тул зохион байгуулагчтай холбоо барина уу. Хэл ам гаргахгүй зохицоно гэвэл ирэх жил лоожинд суудал өгч болно)

Үхэр жилтнүүд. Энэ жил танд суудал олдоогүй тул зогсох л болж дээ. Гомдоллох хэрэггүй. Хөлөө дагаад хиймор лундаа бас бус юмс босоо оршино гэдгийг ч зурхай хэлж байна.

Бар жилтнүүд. Таны суудал партерт таарсан байна.

Туулай жилтнүүд. Танд дуулгах нэг баярт мэдээ, хоёрын зэрэг “гэвч”, хэд хэдэн сайхан гарц байна. Баяртай мэдээ нь таны суудал лоожинд таарчээ. Гэвч чонотой суудал давхцсан тул дараагийн суудал руу явах боломжтой. Гэвч дараагийн суудал дээр нь гичий чоно байна. Иймээс засал хэрэгтэй. Чоно оо засах уу, өөрийгээ засах уу, гэсэн хоёр сонголт байна. Чоныг засч гэмээнэ гичийнд нь бариулах, өөрийгээ засвал авгайдаа “бариулах” гэсэн хоёр үр дүн байна. Хойтонгийн зурхайд таны суудал зурагдсан хэвээр байгаа нь юм нэгээр дуусахгүй гэдгийг өгүүлэх мэт.

Луу жилтнүүд. Таны суудал Бельэтажинд байна. Тэндээ байх нь ч дээр бололтой.

Могой жилтнүүд. Та энэ жил гэртээ суусан байна. (Авгайн чинь хийсэн ажил шиг байна лээ, энүүхэндээ хэлэхэд)

Морь жилтнүүд. Та энэ жил…уучлаарай, хэлэх үү, яах вэ.Та чинь айлдаа суусан байх юм. Нэгэнт ороод суучихснаас хойш яах гэхэв дээ. Энүүхэндээ хэлэхэд, харьсан нь ч дээр байж магадгүй.

Хонь жилтнүүд. Хадмындаа суусан байна. “Найман хувь”-ийн зээл хөөцөлдөхгүй бол хойтон ч бас наанаа сууна гэдгийг од эрхисийн байрлал хэлж байна.

Бич жилтнүүд. Хэ хэ, троллейбусанд суусан амьтныг чинь юу ч гэмээр юм бэ дээ. Суух ч гэж дээ, троллейбусны эврээс зүүгдээстэй байдлаар зурагдсан байх юм. Сайн нь гэвэл, наанаасаа унахгүй юм байна аа.

Тахиа жилтнүүд. Тахиа жилтнүүд энэ жил өндөгөн дээрээ суужээ. Ямар ч учиртай юм бэ, бүү мэд!

Нохой жилтнүүд. Танд хоёр суудал таарсан байна.(нэгийг нь зарахгүй биз)
Гахай жилтнүүд. Суудал захиалсан юм уу…хөөе! Жилийн жилд л ингэж ажил уддагаа боливол таарна…Тэрийгээ мэдэхгүй бөөн хэл ам. Яршиг, шатан дээр суугаарай…он дуусахаас өмнө босно шүү, амьтны замд тээглэж, түвэг удаад байгуузай….

XVII жарны модон морь жилийн халааг модон хонь буухиалах шинийн нэгний ёслол эхлэхэд хэдхэн хоног үлджээ. Энэ өдөр нийт сүсэгтэн олон хэрхэн зүг мөрөө гаргах албан ёсны тайлбарыг Монголын бурхны шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийдтэй хамтран “Өдрийн сонин” нийтэлж байна.

Энэ жилийн шороон үхрийн зурлага

Шинэ жаран тоологдохтой зэрэгцүүлэн зурчихсан он болгоны хуваарийн дагуу одоо ирж байгаа хөхөгчин хонь жил маань “Галзууруулагч” хэмээх модон хонь жил гэж түүхэнд тэмдэглэгдэх юм байна. Зурхайчид уламжлал ёсоор ирэх жилийн шороон үхрийн зурлагыг зурсан байна. Үүнийг Гандантэгчинлин хийд тайлснаар бол “Үхэр нь ногоон толгойтой, шар биетэй, омруу нь цагаан, эвэр, сүүл, чих нь цагаан, дөрвөн шийр нь хөх, ходоод нь цагаан байна. Үхэр амаа хамхин сүүлээ баруун тийш нь шарван явна.

Үхэр хариулаач нь өвгөн хүн байна. Шар дээлтэй, ногоон бүстэй, хөх царайтай. Олсон шилбүүр бариад үхрийнхээ зүүн талд үс нь чихнийхээ урдуур хийсч зүүн гутлаа өмсөж, баруун гутлаа зүүн талдаа зүүсэн” байдалтайгаар дүрсэлжээ. Үүнийг шинжвээс “Жилийн эх болон улирал бүрийн эхээр салхитай, жилийн дундуур өвс ногоо сайтай, жилийн сүүлээр хур ихтэй, зуд турхангүй жил болно. Үхэр хариулаач өвгөн хүн тул өвгөдөд амгалан, залууст ширүүн, нялхаст харш. Малд амгалантай, доодост хямралтай, эхнэрүүдэд амгалантай сайхан жил болох бөгөөд хааны хатуу цааз бууж болзошгүй” нигууртай хэмэээн буужээ.

Шинийн нэгний өглөө зүг, мөрөө гаргах тухайд

Энэ жилийн шинийн нэгэн нь улаан бар өдөр пүрэв гаригт тохиож байна. Нар өглөө 07 цаг 48 минутад мандана. Нар мандахаас өмнө амжиж зүг мөрөө гаргах газраа очсон байвал зохилтой. Хөдөөд морины уяанаас цааш, орон сууцныхан гурваас есөн алхмаас зүг мөрөө гаргахаа эхлүүлж болно. Энэ ёслолыг хүндэтгэж аль болох шинэ хувцсаа өмсөж, малгай, бүстэй, товчоо товчлоорой. Хэрэв та хүсвэл ойр зуур өргөлийн идээ, цагаа бэлдэн мөр гаргахаар товлосон газраасаа сүсэглэж явдаг бүхэндээ хандан өргөж, сайн сайхныг ерөөнө. Гэрээсээ төмөр, мод мэтийн цээр гаргах домын зүйлээ бэлдэж гараарай. Мөр гаргах цэгээс заасан зүг рүү гурваас есөн алхам яваад цээр гаргах домоо зааврын дагуу хийж зохих тарниа гурав ба долоон удаа давтаж уншина. Гэр бүлийн гишүүдээс 13-ны жил нь ороогүй багачуул заавал зүг мөрөө гаргах шаардлага байхгүй. Мөн настан, хэвтрийн хүмүүсийн өмнөөс садан төрөл нь өөрийн мөрийг гаргах ялдамдаа нэр ус, жилийг нь сэтгэлдээ шивнэж даган баясаж буйгаа илэрхийлдэг ажээ. Зүг гаргагч нь хийморийнхоо зүгт яваад нар зөв тойрон анхны цэг дээр буцаж ирдэг. Энэ замд тань хогийн сав, үнс зэрэг таагүй зүйл байгаа эсэхийг урьдчилаад харчих нь зүгээр.

Та энэ жил аль суудалд суусан бэ?

Уншигчдадаа илүү ойлгомжтой болгохын үүднээс таны төрсөн он, сар, өдөр яг ямар суудал дээр буйг нарийвчлан дэс дараалуулан он оноор нь гаргаж өглөө. Жишээ нь та 1962 онд төрсөн байлаа ч тэр жилийн цагаан сарын өмнөхөн мэндэлсэн бол 1961 оныхны суудалтай хамт зүг мөрөө гаргах нь. Тэгэхээр нэг, хоёрдугаар сард төрсөн хүмүүс дараахь хүснэгтэд байгаа тухайн жилийн шинийн нэгний өдрийг хараарай.

ГАЛ СУУДАЛ

Зүүн урд зүгт гарч, урд зүгээс ирнэ. “Ум базар дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Зүүн хойд зүгт чүдэнз зураад ус, цасаар унтраа. Улаан өнгийн эд хувцаснаас болгоомжилж, өвс шарлах үед анхааралтай байгаарай.

ШОРОО СУУДАЛ

Баруунтаа гарч, баруун урдаас ирнэ.“Ум бадмаа дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Газарт модны үртэс цац. Чулуу шороо хөдөлгөнө. Эсвэл агаарт цаас хийсгэж бас болдог. Үнэт эдлэл, шар өнгийн эдлэл авахыг тэвч. Газар ухах, мод тасдах, чулуу ховхлох үйлийг цээрлэвэл зохистой. Жалганы ам харлах хаврын саруудад анхаараарай.

ТӨМӨР СУУДАЛ

Зүүн хойд зүгт гарч, баруунаас ирнэ. “Ум раднаа дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Багахан гал гаргаад төмөрт хүргэ. Төмрийн зүйл хая. Төмөр эдлэл, хутга мэс бүү ав. Ариун бус идээ ундаанаас татгалз. Гол ус зайрмагтаж хөлдөх үед анхаараарай.

ОГТОРГУЙ СУУДАЛ

Зүүн хойд зүгт гарч, баруун хойноос ирнэ. “Ум базар пагма дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Агаарт цаас хийсгэн, шороо чулуу хөдөлгө. Амьтны амь бүү тасд. Нохой тэжээх, хөх өнгийн эд авахыг цээрлэн, уул хаданд авирахдаа болгоомжлоорой.

УС СУУДАЛ

Зүүн тийш гарч, хойд зүгээс ирнэ. “Ум гарма дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Ус асгаад дээгүүр нь алх. Хар өнгийн эд зүйлээс болгоомжилж гахай, загасны мах идэхээ тэвчээрэй. Хур борооны улиралд болгоомжил.

УУЛ СУУДАЛ

Баруун хойд зүг рүү гарч, зүүн хойноос ирнэ.“Ум будда дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Уул руу модны үртэс цац. Шороо чулуу хөдөлгө. Ан ав хийх, нойтон мод таслах, бохир идээ ундааг тэвчиж хар өнгийн эд авахыг тэвч. Өвс хатаж газар хөдлөх үеэр анхаараарай.

МОД СУУДАЛ

Хойд зүг рүү гар, зүүн зүгээс ирнэ. “Ум базар дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Мод хугалж хаяна. Хөх өнгийн эд зүйл авах ургаа мод таслах, гөрөөсний мах идэх, араатны арьс авах зэргийг цээрлэнэ. Мод гөлөглөх үеэр анхаараарай.

ХИЙ СУУДАЛ

Урд зүг рүү гарч, зүүн урдаас ирнэ. “Ум базар пад дагийний хум мама бизьяа суухаа” гэсэн тарни уншина. Цаас урж хийсгэ. Мөн чулуу, шороо хөдөлгөж болно. Хэрүүл маргааныг тэвчиж, шар өнгийн эд авахдаа болгоомжлоорой. Хавар, намрын цагаар анхаар.

“Болор цом-32″ яруу найргийн наадам Төв аймгийн Зуунмод суманд болж өндөрлөлөө. Энэ жилийн “Болор цом” наадмын хоёрдугаар шатанд 34 яруу найрагч шалгарч үлдсэнээс 1990-ээд оныхны төлөөлөл, яруу найрагч Баттөрийн Мягмаржав түрүүлж, “Болор цом”-ын эзэн боллоо. Утга зохиолын хүрээнийхэн дунд эртнээс танигдсан энэ найрагч өмнө нь “Болор цом”-д аман хүзүүдэж байсан юм.

“Шинэ мянган” утга зохиолын нэгдлийн гүйцэтгэх захирал, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Цэвэг-Очирын Эрдэнэбаатар энэ жилийн “Болор цом” наадмын дэд байрыг эзэлжээ. Гуравдугаар байрт Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч Оюунцэцэгийн Цэнд-Аюуш, дөрөвдүгээр байрт я руу найрагч Маналсүрэнгийн Баттөмөр, тавдугаар байрт өнгөрсөн жилийн “Болор цом”-ын эзэн, яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Моломжамц нар шалгарчээ.

“Болор цом-32″ наад­мын тэргүүн байрын шагналт Б.Мягмаржавтай ярилцсанаа хүргэж байна.

–Юуны өмнө танд баяр хүргэе. “Болор цом” наадамд хэчнээн жил оролцчихов оо?

-Би “Болор цом” наадамд 20 гаруй жил уралджээ.Тэгэхээр жил бүр цагаан сар болдог шиг “Болор цом” маань болоод л өнгөрдөг. Нэг хэсэгтээ дуулиан тарьдаг. Мөн нутагтаа очоод тэр нутгийн тэр авчихлаа гэж ихээхэн ярьдаг. Явган яриа, хов жив байдаг. Үүнийг бичдэг хүмүүс нь манайхан өөрсдөө л юм. “Болор цом” наадмыг мэргэжлийн хүрээнд янз бүрээр ярьдаг. Энэ нь байх ёстой наадам юм шүү. Би 1990-ээд оноос хойш тасралтгүй оролцож байна. Бүр унших эрхгүйгээр ч хасагдаж байлаа. Мориор бол хоёр үзүүрлэж нэг айрагдаж, нэг дөрөвлөсөн. Тэр минь энэ минь гэж элэг бөөрөө таталцсангүй сайхан боллоо. Урьд өмнө нь хэрүүл зодоон гардаг л байлаа. Энэ миний муугийнх байх даа.

Хөвсгөл аймгийн Дархадын хотгороос анх удаа авч байна. Хоймрын хоймроос шүү. Одоо хөл хөдөлгөөн ихтэй л байна.

–Дараа дараагийн Болор цомд яаж оролцох вэ?

-Хүчээ үзнэ. Нэг түрүүл­чихээд бод идсэн боохой шиг хэвтэхгүй шүү. Тайз, ард түмэн, уншигчдаа хүндэтгэх ёстой. Яруу найрагч хүнд бол тэр нь залуу энэ нь хөгшин гэх юм байхгүй. Бичиж эхэлсэн л бол яруу найрагч эцсийн эцэст зуун жилийн дараа шүлгийг чинь уншиж байгаа бол тэгээд л яруу найрагч шүү дээ.

-“Болор цом” үзэж байсан хамгийн дурсамжтай үеэсээ уншигчидтайгаа хуваалцаач?

-Өөрийнхөө оролцсоныг би хэлэхгүй ээ. Тээр жил ерэн хэдэн онд юм даа, Д.Цоодол ах шүлэг уншиж байхгүй юу. Тэгсэн үзэгчдийн суудлаас нэг хүн “Хөөе Цооодол оо чи юу юм бэ, чиний шүлэг бичдэг гэж юу байсан юм бэ” гээд л орилж байлаа. Ерээд оны “Болор цом” тийм гоё халуухан болдог байсан байхгүй юу.

–Тэр орилоод байсан хүн нь хэн байсан юм бэ?

-Шар Мийгаа ах. Тэгсэн Д.Цоодол ах шүлгийнхээ дундуур агсам тавиад эхэллээ. Нэлээн юм ярьж байснаа “Оо манай Шар Мийгаа л байна шүү дээ” гээд санаа нь амарсан мэт шүлгээ үргэлжлүүлэн дуудаж эхэллээ. Үзэгчид ч юу болчихов гэсэн шиг гайхаад эхэлмэгц би уриалан алга ташиж, намайг дагаад бүгд алга ташсан. Тэр жилийн наадам халуухан болсон доо.

–Таны шинэ уран бүтээл ер нь юу болж байна аа. Ер нь уншигч түмэндээ хэчнээн ном барьчихав аа?

-Би нэг 12-ийн мөнгөний дэвтэр шиг дөрвөн ном гаргасан байдаг юм. Тэр бүхнээ нэгтгээд, дээр нь шинэ бүтээлээ нэмээд нэг боть гаргах гэж байна. “Хөх Монгол” принтинг өнөө маргаашгүй хэвлээд авчирж өгнө гэсэн. Тэр бол хатуу хавтастай нэлээд чамбай юм болох юм. Гэхдээ миний 30 жилийн яруу найргийн хөдөлмөрийг үнэлдэг хүнд бол нэг хуудас цаас ч байсан үнэ цэнтэй юм. Харин үнэлдэггүй хүнд бол нэг тоосгоны төдий л юм байх шиг байна. Бараагаар нь үнэлээрэй гэж бодож байна. Тэр минь тэгээд цагаан сараас өмнө ирэх гэж байна. Цагаан сарын дараа нэг номын ахан дүүсээ цай уулгадаг юм билүү гэж бодож байгаа.

-“Болор цом”-ын шүлгээ ер нь яаж бичдэг вэ, зарим нь наадам дөхөөд ирэхээр зориулж бичдэг, биччихсэн байдаг. Мөн энэ жил “Хадагтай мод” гэж сайхан шүлэг уншлаа?

-“Хадагтай мод” бол яах вэ дээ монголчуудын шашны зан үйл байгальдаа хэтэрхий харгис хандаж байгаа тухай бичсэн. Би бас муугүй фэйсбүүкчин. Нэг удаа манай нутгийн хүн өөрийн фэйсбүүк хуудсандаа хадганд боогдсон модны зургийг оруулсан байсан. Хүмүүс өөрсдийгөө л агуу гэж бопох юм. Гэтэл хурьцаж амьдрах, ханьлан амьдрах өгөгдлийг байгаль зөвхөн хүнд бус амьтан ургамалд ч заяачихсан байсан шүү дээ. Тэгтэл 13-тайдаа хэвлийгээрээ татаж бүслүүлсэн хадагтай мод 23-тай амаржих гэж байгаа эх шиг болсон үед нь хэрхэн тарчлаан зовоож байгааг зүрх сэтгэлээрээ би мэдэрсэн юм. Болор цомд зориулж бичээд байсан юм байхгүй ээ.

–Энэ эрхэм хүндтэй наадмын тайзан дээрээс тэргүүн шагнал хүртэхэд хамгийн түүрүүнд ижий аавыгаа л боддог байх гэж санагддаг юм. Та бас энэ мөчид ижий авынхаа тухай дурсахгүй юу?

-Тиймээ, хамгийн түрүүнд ижийгээ л бодно доо. Би нэг шүлэг бичье гэж бодож байсан юм. Ер нь тэгээд ижийгээ алдсан хүн хэцүү л байдаг юм билээ. Даанч тэр шүлгийн маань санаа боловсорч өгөөгүй учраас энэ жил наадамд уншаагүй. Яагаад гэвэл өөрийн ээж үгүй болсон хойно өрөөлийн бүх ээжүүд миний ижий боллоо гэсэн санаатай шүлэг л дээ. Тэгээд яахав ухаан сууж, тавьтар тогтлоо гэж бодсон учраас л энэ эрхэм шагналыг надад өгсөн байх л даа.

-“Болор цом”-ын эзэн болчихоод байж байхад ер нь юу бодогддог юм байна. Та одоо ер нь юу бодож байна?

-Юу бодох вэ дээ, байгаагаараа л байж байна. Намайг таньж мэддэг олон хүмүүс мэнд мэдэж, баяр хүргэж байна. Цагаан сарын бэлтгэл угаалга хийгээд л сууж байна даа. Ер нь манай ерээд оныхноос Янжинлхам бурхнаа гэр хороололд залж байгаа нь би л болж байх шиг байна.

ТЭНГЭРИЙН ТАТАХ ХҮЧ

Дэнхэл донхолтой амьдралд бүдэрч унахын цаг дор
Дээлийн минь захнаас татаж, тэнгэр намайг босгосон юм
Уйлсан нулимсыг минь тосож аваагүй тэнгэр
Дуулсан дууг минь түрж цуурайлсан юм
Уулга алдахдаа дууддаг хөх тэнгэртээ
Ухаант тархи минь хамгийн ойрхон явдаг
Чоно улихад толгойн үс босч, тэнгэрт улам ойртон
Чонос удмаа тэнгэрийнх гэдэгт итгэдэг би
Эх болсон зургаан зүйлийг энэрэхүйн ухаанаар
Ээтэн гутлын минь хоншоорыг тэнгэр дээш нь татсийм
Өвөг балрын олж ирсэн халуун амь гал голомтыг
Өөрийгөө шатаан байж, тэнгэр дээш нь дүрэлзүүлсэн юм
Эх газрын татах хүчтэй булаалдан байж
Эгц өндөр Алтайн уулсыг тэнгэр татаж босгосон юм
Нүүх үүлсэн зузаан хэвнэгийг сүлбэж гарсан
Нүсэр хотын хээнцэр шилтгээнийг ч тэнгэр татаж босгосон юм
Сарныхаа сүүн гэрлээр хөхүүлэн байж
Нарныхаа халуун алгаар өргөж өсгөсөн тэнгэр минь
Сая живаа оддоо хүний нүдэнд харуулаагүйсэн бол
Сансрын хөлгийг бид яах гэж бүтээх юм бэ?

Газрын зоог хүлгийнхээ нуруу шиг хайрлан
Гангар хун шиг гэртэйгээ нисэн буун жаргасан
Энгэр газраа дэрлэн өвгөдийн бие шингэлээ ч
Тэнгэр таны хэвлийд бурхан сүнс залармой

Г.ЛХАГВАДОРЖ