УИХ-ын гишүүн С.Оюун АСЕМ-ийн чуулганы үеэр хувийн хэвшлийнхэн олон үйлчилгээ шинээр нээх, мөн Монголд ногоон байгууламжид хөрөнгө босгох боломжтой гэж үзэж байна.
-Та АСЕМ-ийн үеэр хувийн хэвшлийнхэнд олон боломж гарна гэж ярьсан түүнийг тодруулах гэсэн юм?
-Энэ том уулзалт тухайн улс, тэр тусмаа байгуулагдаж байгаа хотдоо ихээхэн боломж олгодог туршлага байдаг юм байна. Мэдээж түүн дотор аялал жуулчлалын салбар орно. Зоогийн газар зочид буудал гээд олон салбарт дэвшил авчирна. Эдгээр салбарт оруулсан хөрөнгөө нэмэгдүүлэх, оруулсан хөрөнгөө чанаржуулах зэрэг ажил хийгдэнэ. Мэдээж нэг их хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй байх. Харин оруулсан хөрөнгөө чанаржуулах, өөрөөр хэлбэл үйлчилгээ барилга байгууламжийн чадавхыг дээшлүүлээд авах хэрэгтэй. Чуулганы үеэр тодорхой хэмжээгээр ажлын байр нэмэгдэнэ. Энэ бүхнийг хувийн хэвшлийнхэн маш сайн ашиглах хэрэгтэй.
-Манай эдийн засагт хэр нөлөөлөх бол?
-Төр, засгийн тэргүүнүүд, дээр тодорхой эрх мэдэл бүхий албан тушаалтнууд ирнэ. Тэдэнд зөв, бодит мэдээлэл өгч чадвал, тэд чинь Монголд ийм боломж байгаа гэдгийг мэдээд өөрийн орны бодлогыг чиглүүлэх чадвартай шийдвэр гаргагчид болохоор одоо байгаа байдлаас гадна шинэ санаануудыг дэвшүүлж болно.
-Шинэ санаа юу байж болох вэ?
-Их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардахгүй мэдлэг мэдээллийн салбар гэж байна. Жишээлбэл IT салбар байна. Их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийхгүй программ, апликейшн зохиогоод мөнгө хийж болно. Соёл урлагийн салбарынхан шинэ санаанууд хэлж байна. Монголын урлагийн зөвлөл Ази Европын урлагийн санд санал хүргүүлж байгаа гэсэн. Тэр Ази Европын урлагийн хамтын том бүтээл бий болгох хөтөлбөр. Ази Европын кино фестиваль зохион байгуулах гэх мэт сонирхолтой, хөрөнгө мөнгө бага шаардах боловч цаашдын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд хэрэг болох олон санал байгаа юм билээ.
-Та Гадаад хэргийн сайд байсан хүний хувьд энэ чуулганыг сайн хийхийн тулд юуг анхаарах хэрэгтэй гэж үзэж байна?
-Ийм том чуулганыг зохион байгуулах нь үнэхээр нүсэр ажил. Аюулгүй байдлыг хангахаас эхлээд дэд бүтэц, хоол хүнс гээд олон асуудал үүснэ. Гэхдээ бид Ардчилсан орнуудын чуулганыг даргалж байхдаа аятайхан зохион байгуулсан туршлага бий. Гэхдээ тэр үед 5-6 орны тэргүүн ирж байсан бол энэ удаа 50 гаруй орны төрийн тэргүүн ирэх гэж байна. Би бас хамаагүй ярьж болохгүй санаа зовоод байна л даа. Гэхдээ хувийн хэвшлийнхэн бид ийм үйлчилгээ үзүүлмээр байна гээд Үндэсний хорооныхонд санал тавих хэрэгтэй. Магадгүй Үндэсний хорооныхон ч дотооддоо ямар үйлчилгээ байгааг мэдэхгүй толгойгоо гашилгаад сууж байж мэднэ.
-Та Байгаль орчин ногоон хөгжлийн сайд байхдаа ногоон хөгжлийн тухай их ярьдаг байсан. АСЕМ-ийг ногоон хөгжилд ашиглах боломж байна уу?
-Ногоон хөгжил гэдэг ойлголт дэлхийд ихээхэн газар авч байна. Энэ манайд харьцангуй шинэ ойлголт. Жишээлбэл байшин барилаа гэж бодоход дулааны алдагдалтай, нүүрс ус нь дийлдэхгүй яаран сандран ордог. Нөгөө байгууламжийнх нь урсгал зардал олон жилийн туршид өндөр болохоос гадна байгаль орчинд ч багагүй хохирол учруулна. Тэрний оронд анхнаасаа эко чиглэлээр үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах боломжтой байгууламжийг нь зориглоод барьчихвал ирээдүйн үр ашиг өндөр, хор нөлөө нь бага байна гэсэн тооцоо байдаг. Хөрөнгө оруулалтыг энэ зүг рүү хандуулах хэрэгтэй байгаа юм. Миний ойлгож байгаагаар энэ чиглэлээр барилга барьж эхэлж байгаа гэсэн.
-Хаанаа, хэн барьж байна?
-Би Үндэсний хорооны гишүүн биш болохоор сайн мэдэхгүй байна. Ийм мэдээлэл гарсан байсан. Тэр дулаан алдагдал маш бага, заавал уурын зуух барихгүйгээр өөрт дулааныг шийдсэн эко барилга гэж үзэж байгаа юм билээ.
-Эко барилга хөрөнгө оруулалт их шаардана гэж яриад байгаа шүү дээ?
-Үнэн. Гэхдээ миний бодлоор бол хөрөнгө мөнгөгүйдээ биш. Тэртэй тэргүй барилга барихад хөрөнгө гараад л байна. Хүрэн барилга барьж байгаа мөнгөн дээрээ жаахан мөнгө нэмэхэд л ногоон барилга боломжтой болно. Өмнө нь ногоон барилга хүрэн барилгаас 30 хувийн илүү үнэтэй байсан бол одоо технологи хөгжөөд арван хувийн л зөрүүтэй болж байна. Энэ зөрүүг олон улсын Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах сан гэх мэт байгаль орчныг хамгаалах сангуудаас дэмжлэг авах, төсөл хөтөлбөр хэлбэрээр шийдэж болно. Жишээлбэл Япон улстай “Нүүрсхүчил багатай хөгжлийн хөтөлбөр”-ийн гэрээнд гарын үсэг зурсан байдаг. Хувийн хэвшилтэй хамтраад нүүрсхүчлийн хийг багасгах хөрөнгө оруулалт хийвэл Японы сан оруулсан хөрөнгийн 50 хүртэл хувийн хэмжээний хөрөнгө оруулалтын дэмжлэг үзүүлнэ. Мэдээж барилга барих мөнгө өгөхгүй л дээ. Шинэ технологид нь дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн үг. Магадгүй хөрөнгө оруулалт нь эко барилгад 20 хувиар илүү байгаад ирээдүйдээ түүнээс илүү ашиглалтын зардал багатай, байгаль орчинд ээлтэй байх нь хөгжих үндсэн нөхцөл болж байгаа тухай олон баримт байна.
-Энэ бодлого хэрэгжих магадлал хэр байна?
-Энэ жилийн арванхоёрдугаар сард Парижийн гэсэн нэртэй уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар гэрээ байгуулагдах нь тодорхой болж байх шиг байна. Өмнө нь Киотогийн гэрээ байгуулагдсан. Түүнээс хойш томоохон гэрээ байгуулагдаж чадалгүй өнөөг хүрсэн.
-Парижийн гэрээ Киотогийн гэрээнээс юугаараа ялгаатай вэ?
-Киотогийн гэрээнд АНУ, БНХАУ нэгдээгүй байсан. Киотогийн гэрээг Япон, Европын холбоо л урагшлуулж байсан. Гэтэл хамгийн их нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаг улс орон чинь АНУ, БНХАУ, Энэтхэг нийлэхээрээ нүүрсхүчлийн хийн 50 хувьд хүрч байгаа юм. Одоо Парижийн гэрээнд АНУ, БНХАУ нэгдэнэ гэдгээ илэрхийлсэн. Энэтхэг бас тодорхой амлалтууд өгсөн.
-Буурай орнуудад энэ нь ямар ашигтай вэ?
-Энэ том гүрнүүд гэрээнд нэгдчихээр дэлхий даяараа ногоон хөгжлийн замд орно. Өөрөөр хэлбэл тэдгээр орнуудын буурай орнуудад оруулах хөрөнгө оруулалт нүүрсхүчил багатай, эко үйлдвэрлэл, байгууламж руу чиглэнэ гэсэн үг. Хөгжил багатай орнууд хүрэн байшин барьчихаад түүнийгээ эко болгох гэж дахиад баахан мөнгөний эрэлд гардаг. Тэгвэл өндөр хөгжилтэй хөрөнгө оруулахдаа анхнаас нь эко байгууламж, техник технологи, үнийн зөрүүний дэмжлэг зэрэг асуудалд анхаарлаа хандуулж эхэлнэ.
-Зарим орнууд манайд хөрөнгө оруулах гэхээр сайн төсөл нь байдаггүй гэж ярьдаг. Ногоон төсөл бариад очвол давуу тал болно гэсэн үг үү?
-Тэгнэ. Ялангуяа манайх шиг оронд бол илүү сонирхолтой байх болов уу. Азид анхны эко хот гээд Майдар цогцолбор баригдаж байна.
-Манай улс дэлхийн байгаль хамгаалах сангуудтай хэр холбоотой ажилладаг вэ?
-Нэлээд холбоотой ажилладаг. БОНХАЖЯ-ан дээр “Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн менежментийг сайжруулах” хөтөлбөр өнгөрсөн жилээс эхэлсэн. Таван жилийн хугацаатай 20 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй.
-Тэр их мөнгөөр юу хийх вэ?
-Менежмент гэдэг нь удирдлага, бүтэц, зохион байгуулалтаас үйл ажиллагаанд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын асуудлыг шийднэ. Байгаль хамгаалагчдын унаа, холбооны хэрэгсэл, барилга байшин гээд шийдэх асуудал олон байгаа. Туул голыг хэрхэн цэвэршүүлэх тухай судалгааны бичиг баримт гарчихсан байх. ТЭЗҮ гэдэг бичиг баримт хамтраад гаргана. Тэгээд цэвэрлэх байгууламжаа янзлаад эхлэнгүүт Туул голоо цэвэршүүлэх ажиллагаа хийх байх.
-Цэвэрлэх байгууламж сайжирчихвал Туул гол цэвэршинэ биз дээ?
-Цэвэрлэх байгууламжийн шинэчлэлээр цэвэрлэгдэх ч юм байгаа. Цэвэрлэгдэхгүй ч юм бий.
-Мод тоолсон гэдэг нь ямар учиртай юм бэ?
-Мод ч биш л дээ. Манайд анх удаа Германы хөгжлийн агентлагтай хамтраад ойн тооллого хийсэн.
-Ямар ашигтай тооллого вэ, дүн нь гарсан уу?
-Энэ тооллогоор ойн ямар хэмжээтэй талбайг ямар мод эзэлж байна, ямар шингээх чадвартай вэ гэсэн дүн гарна. Үүн дэр үндэслээд цаашид ойтой холбогдсон байгаль хамгааллын бодлого хэрэгжүүлэхэд төсөл хөтөлбөрөөр мөнгө босгох боломжтой болно.
-4000 га газар сэргэшгүй, эзэнгүй болсон гэсэн…
-Би хавар нэг хуулийн төсөл санаачлаад явуулсан. Тэр газрыг сэргээхийн тулд хаа нэгэн газраас сан байгуулах хэрэгтэй. Тэр санг нь Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татварыг гурван хувиар бүрдүүлэх саналтай байгаа юм. Нэг уул уурхайгаас болоод сүйдсэн газар болохоор ийм замаар тэр газруудыг нөхөн сэргээе гэсэн юм. Тэгсэн Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татварыг хэмжээг өөрчлөх чинь их хэцүү юм байна. Энэ татварын 70 хувь нь хүний хөгжлийн санд, 30 хувь нь орон нутагт ордог. Дээр эзэнгүй талбай гэж байх ёсгүй эзнийг олоод нөхөн сэргээхгүй юу гэдэг байхгүй юу. Гэтэл эзнийг нь олох гэхээр эсвэл нинжа нар, эсвэл 1990 онд байсан улсын үйлдвэрийн газар байна. Бас өөрөө сэргэнэ гэсэн яриа байдаг. Тийм байсан бол сэргэчих хугацаа болсон.
-Тэгээд таны санаа хэрэгжихгүй болсон уу?
-Тэгсэн чинь Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татварыг өөрчлөх боломж хавар гарч ирсэн. Энэ хуулийг гишүүдийн 66 хувиар өөрчилдөг байсныг зогсоогоод 50 хувиар өөрчлөх боломж бүрдсэн. Тэгээд би даруухнаар ганц хувийг нь л нөхөн сэргээлтэд зарцуулъя гэсэн санал оруулсан.
-Нэг хувь нь тэр их газрыг нөхөн сэргээхэд хүрэлцэх үү?
-Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр гэж жилд 300-400 тэрбум төгрөг ордог гэсэн. Цаашдаа хоёр толгой хөдлөөд эхэлбэл нэмэгдэнэ. Яахав жилдээ багаар тооцоход 3-4 тэрбум төгрөг зарцуулаад яваад байхад ямар ч байсан тодорхой хэмжээгээр багасаад л байна. Харин цаашид эзэнгүй газар гэсэн ойлголтыг гаргахгүй байх хэрэгтэй. Одоо бол компаниудад хатуу хяналт тавьж байгаа. Нэг удаагийн л арга хэмжээ байхгүй юу. Энэ чинь бидний муухай өв болчихоод байна шүү дээ. Гаднаас хүн ирж цэвэрлэхгүй биз дээ.
Х.Баттөгс
Монголчууд аль ч бөхийн төрөлд, цаашлаад ямар ч спортод дэлхийн хэмжээнд хүчтэй өрсөлдөгч гэдгээ харуулсаар байна. Үүний нэг тод жишээ бол сүүлийн хэдэн жилд мэргэжлийн сумод гаргасан Монгол бөхчүүдийн амжилт юм. Арлын Японы сумогийн дэвжээг монголын сумочид эзэгнэж байна. Бахархаж байна.
Хүний нутагт харийн спортод амжилт гаргана гэдэг амаргүй даваа
Хонгор
“Урагдаж
Монголын Үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шинжлэх ухааны доктор Д.Данзангийнд өнжихөөр Жигжидийн зусланг зорилоо. Жигжидийн автобусны эцсийн буудал дээр ирээд утсаар холбогдтол тэрээр “Эндээс охиноо унаатай нь явууллаа. Түр хүлээж байгаарай” гэв. Төд удалгүй Д.Данзан гуайн охин Д.Дэлгэрмаа ирж, биднийг авч явлаа. Нэг буудал хэртэй газар яваад, өтгөн ой мод бүхий уулын өвөр дэх, зуслан дээр нь ирлээ. Амралтын өдөр байсан учраас хүүхдүүд нь гэр бүлээрээ ирсэн харагдав. Зээ нар нь бага сургууль, цэцэрлэгийн ахлах бүлэгт сурдаг болов уу гэмээр балчир хэдий ч ширээний теннисээр тун чиг гарамгай тоглоно. Бага охин Д.Гэрэлмаа байшингийнхаа хажуухан дахь гүний худгаас хувингаар ус хутгаж, хашааны гадаа байгаа машинаа нөхөртэйгөө угааж байв.
Биднийг гэрт нь орох үед Д.Данзан гуай “Амралтын энэ өдрүүдэд миний бие Халхын анхдугаар Богд Өндөр гэгээнийхээ ойг үзээд тун чиг сэтгэл хангалуун байна даа. Өндөр гэгээн Занабазарыг Монголын түүхэнд тодорсон дөрвөн аугаа их хүний нэг гэдэг. Үндсэндээ Чингис хаан, Хубилай хаан, Богд Зонхов, Өндөр гэгээн энэ дөрвийг дэлхийн нэртэй эрдэмтэд нэрлэсэн байдаг. Өмнө нь Өндөр гэгээний ойг ингэж ёс төртэй, гол нь Өндөр гэгээн Занабазар хэн бэ гэдгийг олон түмэнд тодотгож өгөх талаар багагүй учир дутагдалтай байсан санагдана. Энэ удаа Монголын төр нь ч, Шинжлэх ухааны академи нь ч Өндөр гэгээнээ байранд нь тавьж өглөө” гэв. Гэрийн эзэн “Зочдодоо цай аягалж өг” гэснээ “Өө нээрээ, саяхан хөдөөнөөс айраг ирсэн шүү дээ. Тэрнээсээ аягалж өг” гэв. Ийнхүү биднийг эхнэрийнх нь төрсөн нутаг болох Архангайн Хотонт сумаас ирсэн чимчгэнэсэн сайхан айргаар дайлав. Азарганууд барианд орох үеэр ханын цаг руугаа байн байн харж “Энэ уралдаан 22 км-ийн зайнд болсон. Энэ зайг монгол хурдан хүлгүүд хэр хугацаанд туулж байгааг мэдэх гэсэн юм. Түрүү морь энэ зайг 35 минутанд тууллаа. Энэ мэтчилэн хурдан морьдыг барианд ороход нь уралдааны замаа хэдэн минут секундэд туулсан гэдгийг давхар зарлавал зүйтэй санагддаг. Ингэснээр хурдан морины амжилт үнэмлэхүй баталгаажиж байгаа хэрэг. Бидэнд тэр нь чухал биш юм аа гэхэд жуулчдад энэ төрлийн мэдээлэл нэн хэрэгтэй. Уяачид ч өөрсдийн амжилтаа ахиулахын тулд хичээнэ. Ер нь дан ганц хурдан морины уралдаан гэлтгүй эрийн гурван наадам бол жуулчдыг татах гол арга хэмжээ болсоор удаж байна. Зарим хүмүүс эрийн гурван наадмыг тэр дундаа үндэсний бөхийг олон улсын чанартай болгож, хөгжүүлэхийг санал болгодог. Би үүний эсрэг байр суурьтай байдаг. Яагаад гэвэл үндэсний спорт бол үндэснийх л байх ёстой. Өөрийн гэсэн зүйлсээ гоочлоод, бүдүүлэг хоцрогдмол гээд бусдыг дуурайгаад байвал нэг л мэдэхэд өөрийн гэсэн зүйлгүй болчихдог. Олон улсын тэмцээн болгож, шаардлагад нийцүүлэхийн тулд үндэсний өв соёл нь хаягддаг жамтай. Наад зах нь япончууд жүдо бөхөө дэлхий нийтийнх болгохын тулд асар их хөрөнгө гаргаж 200 гаруй оронд хувцас хэрэглэл, татами буюу дэвжээгээ байгуулахын сацуу сурах бичиг, мэргэжилтэн багшаар хангаж ажилласан. Ингэж дэлхийд зургадугаарт ордог бөхийн спорт болж хөгжих явцдаа эсрэг дэвжээний бөх нь цэнхэр өмсгөлтэй барилддаг болчихсон. Уламжлал ёсоор бол өрсөлдөгч бөхчүүд хоёул цагаан өмсгөлтэй байх ёстой. Үүнд япончууд хичнээн дургүй байсан ч олон улсынх болгохын тулд арга буюу зөвшөөрсөн. Эртнээс жүдогийн тамирчид хоёул цагаан өмсгөлтэй байсаар ирсэн нь энгийн мэт боловч нарийндаа бол Японы соёл, өв уламжлалтай нягт холбоотой гэдэг нь ойлгомжтой” гэв. Мөн тэрээр “Дэлхийн бусад бөхийн спортын төрлөөс өмсгөл зүүсгэл, ёс заншил, барилдааны тэсвэр тэвчээр зэргээр үндэсний бөх манлай, төгөлдөр нь” хэмээн давтан хэлсэн юм. 
Данзан доктор усан луу жил буюу 1952 онд Засагт хан аймгийн Сүрэн гүний хошуу буюу одоогийн Ховд аймгийн Дарви суманд, хоньчин Довдонгийн ууган хүүхэд болон мэндэлжээ. 1966 онд буюу түүнийг 14 настай байхад ээж нь отгон дүүг нь төрүүлээд бурхан болсны дараахан сумын төвөө барааджээ. “Ээж минь 32 настайдаа отгон дүүг минь төрүүлээд, өвчний улмаас нас барчихсан. Ингээд л аавыгаа дагаад, зургаан дүүтэйгээ сумын төв орсон. Хамгийн бага нь дөнгөж төрсөн өлгийтэй нярай байсан гэсэн үг шүү дээ. Сумын төвийн хүүхдүүдийн нэгэн адилаар усаа зөөнө, түлээгээ бэлтгэнэ. Том нь учраас дүү нараа харж, хандана. Ингээд л 1972 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Монгол Улсын их сургуулийн физикийн ангийн оюутан болох үед бид гэр бүлээрээ нүүж ирсэн. Сургуулиа 1977 онд төгсөнгүүтээ төрөлх сургуульдаа үргэлжлүүлэн багшлах болсон. Тухайн жил Монгол Улсын их сургуулийн захиргаа төгсөгч нараасаа сурлага сайтай 20-иод залуусыг багшаар авч үлдсэн юм. Тэдэн дотор надаас гадна Үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж багтсан. Ингээд 1993 он хүртэл бид хоёр их сургуульдаа багшилж байгаад үндэсний бөхийн холбоог байгуулж, тэргүүн, дэд тэргүүнээр нь ажиллах болсон” хэмээн өгүүлэв. Дарви суманд хэзээнээс Олхонууд овгийнхон амьдарч ирсэн бөгөөд тус нутаг усанд төрсөндөө бахархдаг талаараа бидэнд хуучлав. “Мэргэдийн Чилэдү баатар Олхонууд овгоос Өүлэн хатныг аваад явж байхад нь Есүхэй баатар булаагаад авчихсан гэдгийг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Тэгэхээр Олхонууд овгийнхон бол Өүлэн хатны хойч үр сад гэдэг нь ойлгомжтой. Манай суманд Монгол Улсын хэмжээний эрдэмтэн, улсын аварга малчин, гавьяатууд, баатрууд, ардын хувьсгалын партизан, улсын цолтой бөх, уяач зэрэг алдар цолтой 200 гаруй хүмүүс бий. Алдарт хоньчин баатар С.Цогтгэрэл, “Жалам хар”-ыг бичсэн хөгжмийн зохиолч Э.Чойдог, малын үүлдэр угсааг сайжруулах тал дээр дорвитой ажил хийсэн мал зүйч Ч.Дамдиндорж зэрэг гурван ч төрийн шагналтантай. Олимпийн анхны медальт, самбо бөхийн дэлхийн аварга Н.Бүрэнзэвсэг тэргүүтэй таван ч улсын цолтой бөхтэй. Дээрээс нь гурван академич, 20 гаруй шинжлэх ухааны доктор, 80 гаруй боловсролын доктортой. Ийм олон алдартнуудтай сум Дарвиас өөр байхгүй. Тэр ч утгаараа зарим хүмүүс манай сумынхныг “Монголын еврейчүүд” ч гэх нь бий” хэмээн сэтгэл хангалуун өгүүллээ. 
Биднийг ийн хууч хөөрөх зуур зээ нар нь хэд хэдэн удаа түүний өвөр рүү мацан гарч, үнсүүлчихээд өрөө рүүгээ гүйчихнэ. Тэгснээ зээ хүү нь өөрийн тоглоомыг барьж ирээд, “Өвөө тоглоё л доо” гэвэл зээ охин нь “Хоёулаа гадаа тоглоё” гээд гарнаас нь гулдарна. Д.Данзан огтхон ч төвөгшөөсөн янзгүй “Тэгнэ ээ. Өвөө нь удахгүй завтай болчихоороо тоглоно оо. Харин миний хүүхдүүд гараад тоглож бай” гэвэл тэд уриалгахнаар “За” гэчихээд гараад өгөв. Хашаан дотроо тоглох зээ нараа цонхоороо хэсэг харж зогссоноо “Өөрснөө зусланд амрахаасаа илүү эд нарыгаа цэвэр агаарт цэцэг ногоон дээр тоглуулах гэсэн хэрэг. Бямба, ням гаригуудад эдэнтэйгээ хамт инээж хөхөрч, тоглож наадан өнгөрүүлэхэд жинхэнэ утгаараа амралт болж байгаа юм даа” хэмээв. 
Зочны өрөөний хананд Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяраас Соёлын гавьяатын цол тэмдгээ авч байх үеийнхээ зургаа өлгөжээ. Хажууханд нь гэргийтэйгээ татуулсан зургаас гадна хэд хэдэн сумын засаг ноёдын дурсгасан байгалийн үзэсгэлэнт газруудын зураг харагдав. Зочны өрөөнийхөө нэг буланд гал тогоогоо байрлуулжээ. Хотын төвийн айл шиг крант онгойлгоод л цэвэр усаа авч байгаа харагдсан, зуслангийн байрандаа боловсон жорлон хүртэл суурилуулсан байна. Байрандаа зочны өрөөнөөс гадна дахин хоёр ч том гэгчийн өрөө гаргажээ. Зуны амралтаараа зээ нар нь амарч, өөрсдөө амралтын хоёр өдрөөр ирж амьдардаг учраас эдгээр өрөөнүүдэд хувцасны шүүгээ, толь, сандал зэргээс өөр зүйлс харагдсангүй. Тэрээр эхнэртэйгээ 1977 онд гэрлэж, 40-өөд жил амьдрахдаа гурван охинтой болжээ. Харин өнөөдөр охид нь бүгд хүнтэй сууж, таван зээтэй болжээ. 
Түүнээс үндэсний бөхтэй амьдралаа холбосон талаар нь асуутал “Бөхийн амьдралыг мэдэхийн хувьд 1990 онд ардчилсан хувьсгал ялсны дараа нам дагалгүй, наймаа худалдаа хийх гэж оролдолгүй шуудхан л үндэсний бөх хэмээх өв соёлыг хөгжүүлэхийн төлөө хүчин зүтгэж эхэлсэн. Тухайн үед бөхчүүд өөрсдийн ажлаа хийж яваад наадам, цагаан сарын барилдаанд оролцдог байсан. Тэд маань ихэвчлэн хар бор ажил хийдэг байсан даа. Үндэсний бөх, жүдо, чөлөөт, самбо зэрэг бөхийн хамтарсан орон тооны бус удирдлагатай, бөхийн холбоо нэр төдий байгууллага байсан. Яагаад нэр төдий гээд байна гэхээр энэ холбоо самбо, чөлөөт, жүдо бөхийн төрлөөр тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох тамирчдын бэлтгэлд голчлон анхаарахаас бус үндэсний бөхийг ойшоодоггүй байсан. Шагнал урамшуулал нь ч багаас гадна бөхчүүд бэртэж гэмтэх тохиолдол элбэг. Дархан аваргыг одонгоор ч шагнахгүй хэрнээ бөхийн бусад төрлөөр тив дэлхийн тэмцээнд амжилттай оролцсон бөхийг одон медалиар харамгүй шагнана. Үндэсний бөхийн спортоор дархан аварга үүнээс яав ч дутахгүй гавьяатай, уг нь. Дээр нь социалист нийгмийн үед үндэсний бөхийн барилдаанаас олсон орлогыг Спортын төв ордон хураан авч, багахан хэсгийг түрүү үзүүр бөхөд өгчихөөд өөрийн санхүүжилтдээ зарцуулдаг байсан. Зүй нь бол үндэсний бөхөөр олсон учраас энэ спортыг хөгжүүлэхийн төлөө зарцуулах ёстойсон. Энэ бүхнийг би дэндүү ойроос харж, мэдэрч байсан хүний хувьд “Спортын мэдээ” сонинд долоо найман ч нийтлэл бичсэн. Үндэсний бөхийн спортыг шинэчлэх өөрийн санал санаачилгыг хэрэгжүүлж, ажил хэрэг болгох үүднээс өөрийн бичсэн “Бөхийн хөдөлмөр” хэмээх нийтлэлээ бариад Ардын их хурлын нарийн бичгийн дарга Ц.Готовтой уулзсан юм. Ингэж 1989 онд анхлан бөхийн асуудлаа шийдүүлэхийн төлөө төрийн ордон руугаа орж байлаа. Бөхийн холбооны дарга Ж.Гүррагчаатай давхар уулзан, бөхчүүдийн эрүүл мэнд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг анхаарахаас өгсүүлээд бай шагналыг дээшлүүлье, улсын наадамд зодоглоход албан байгууллагаас нь цалинтай чөлөө өгье гэсэн санаагаа алд хэмжээтэй цаасан дээр бичээд өгчихсөн. Ингээд төрийн удирдлага, бөхийн холбооны дарга хоёрт хэлчихсэн юм чинь асуудлууд нэг мөр шийдэгдэх болов уу гэсэн чинь нөхцөл байдал өөрчлөгдөөгүй. Тиймээс зайлшгүй өөрийн хувь нэмрээ оруулах шаардлагатай болсон гэх үү дээ. Ер нь ямарваа нэгэн ажлыг санаачилж, сэдсэн хүн л өөрөө түүнийгээ хэрэгжүүлэхгүй бол өрөөл бусдад ингэмээр байна гэж хэлэхээр амны гарз болдог шиг байгаа юм. Үүнтэй зэрэгцэн Улсын заан Р.Давааням төрсөн ах Р.Нямдоржтойгоо үндэсний бөхийн өв соёлыг хамгаалахын тулд дорвитой алхам хийх хэрэгтэй гэсэн зүйлсийг ярьж, хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байсан байгаа юм. Ингээд л 1990 оны дөрөвдүгээр сард Үндэсний бөхийн холбоогоо байгуулсан. Бөхийн холбоог байгуулсны дараахан буюу дөрөвдүгээр сарын 14-ний билэгт сайн өдөр Р.Давааням заан, Р.Нямдорж, Соёлын яамны дэд сайд асан, П.Даваасамбуу, улсын заан Д.Мягмар бид тав тус бүр 100 төгрөг гаргаж, холбооныхоо санг бүрдүүлж байлаа. Ингэж л тамга тэмдгээ хийлгүүлж, төд удалгүй холбооныхоо нэрэмжит барилдааныг зохион байгуулж байлаа. Өнгөрсөн хавар манай холбооны 25 жилийн ой тохиож, хоёр баримтат кино, мөн төчнөөн ном гаргаж, 1024 бөхийн барилдаан зохион байгуулснаас гадна эрдэм шинжилгээний хурал хүртэл зохиосныг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Бидэн шиг ойгоо өргөн дэлгэр хийдэг байгууллага байхгүй. Бид л анхлан 6000 бөхийн барилдааныг зохиож, Геннисийн номонд бичүүллээ. Үүнээс үлгэр авч морины холбоо хоёр жилийн дараа морины уралдаанаа Геннисийн номонд оруулсан” хэмээв. 
Тэрээр Бөхийн өргөөний барилгын зургийг 1991 оны нэгдүгээр сард холбооны ерөнхийлөгч Р.Нямдоржтой гаргажээ. Тэд бөхийн өргөөтэй болъё хэмээн шийдээд, шуудхан харандаа цаас аваад зурж эхэлсэн гэдэг. Ийн өөрсдийн зурсан 2500 хүний суудалтай, дугариг хэлбэрийн өргөөний гар зургаа мэргэжлийн архитекторуудад өгч зуруулжээ. Ийнхүү зурган дээр бэлэн болсон үндэсний бөхийн өргөөгөө барих газраа тэр даруй хайж эхэлсэн ч багагүй хугацаа алджээ. Анхлан бөхийн өргөөг баруун дөрвөн замд байгуулахаар шийдэн, дүүргийн Засаг даргын тамгын газар хандсан гэнэ. Гэсэн ч өөр барилга байгууламж баригдахаар урьдчилаад төлөвлөчихсөн байсан учраас өөр газар хайжээ. Тус газарт хожмоо Голомт хотхон сүндэрлэжээ. Ийнхүү Их дэлгүүрийн баруун урд тал дахь замын эсрэг талын төв зам дагуух сул газрыг бөхийн өргөөний зориулалтаар ашиглая гэсэн боловч дүүргийн удирдлагууд зөвшөөрөөгүй байна. Энэ газарт өдгөө Улаанбаатар их дэлгүүр баригдсан байгаа юм. Үүний эцэст Хөдөлмөрийн яамны өмнөх, Баянзүрх дүүрэг дэх газрыг олж, зөвшөөрлийг нь авчээ. Газрын хэмжээ төлөвлөснөөс бага байсан учраас 58 орчим метрээр төлөвлөсөн өргөөний тойргийн уртыг хоёр гурван метрээр багасгажээ. Ийнхүү арван эгнээ бүхий найман хэсэг суудалтай, голдоо 34 метрийн диаметртэй дэвжээ бүхий бөхийн өргөөний шавыг 1992 онд тавьжээ. Д.Данзан “Улсын начин, заан цолтой бөхчүүдийг цуглуулаад бөхийн өргөө байгуулах гэж байгаа талаараа дуулгатал тэд нэг их ойшоодоггүй. Тэгэхээр нь бөхийн өргөө гэдэг таван ханатай гэрийн төдий байгууламж биш. Өндрөөрөө найман давхар барилгын дайтай гэдгийг би хэлтэл бөхчүүд дүнгэнэлдээд явчихсан. Дүвчин заан “Өө би тэр 120-д байдаг дугариг байшин шиг жижигхэн гэр юм байх гэж бодоод хаана нь бөх барилдаж, хаана нь үзэгчид суух юм бол гэж гайхаад л сууж байлаа гэсэн. Ингэж бөхчүүд ажлыг минь үнэн сэтгэлээсээ ойлгож эхэлсэн. Түүнээс биш өндөр нь 28 метр, диаметр нь 50 гаруй, дэвжээ нь 40-өөд метр гэхээр бууж өгөхгүй байсан хэрэг л дээ. 520 гаруй бөхийн хорхойтон, хүчит бөхчүүдийнхээ хандиваар үндэсний бөхийн өргөө барилгын ажил таван жил гаруй үргэлжилсний эцэст 1998 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд Монгол бөхийн өргөө нээлтээ хийсэн” гэсэн юм. Энэ их нөр ажлыг нугалсан учраас холбооны тэргүүн Р.Нямдорж болон Д.Данзан нарыг дөрвөн жил тутам болдог зөвлөлийн хурлаараа улираан сонгосоор байдагт эргэлзэх зүйл алга. 
Эрчим хүчний яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Дэлгэрцогттой ярилцлаа.
1750-аад оны үед Зүүн гар улс задарсны дараа Гулз хайнагийн
Зуун жилийн цаанатай л гэлүү, бүсгүй минь ээ
“Лондоны зурагт мэдээ” сэтгүүл
Нийтийн тээврийн салбарт цахим төлбөрийн системийг нэвтрүүлэх ажил амжилттай боллоо. Өнгөрсөн баасан гаригаас эхлэн Улаанбаатар хотод үйлчилгээнд явж буй бүх автобуснууд цахим төлбөрийн системд шилжин иргэдэд үйлчилж эхлээд байгаа. Үүнтэй холбогдуулан цахим төлбөрийн систем болон төслийн талаар “Улаанбаатар смарт карт” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Мөнхболортой ярилцлаа.
АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд хатагтай Пайпер Энн Уинд Кэмбэллтэй ярилцлаа.
Нийслэлийн гуравдугаар сургуулийн төгсөгчдийн 30 жилийн ойн уулзалт өнгөрөгч амралтын өдрүүдээр тохиолоо. Хүүхдийн ордны баруун талын автомашины зогсоол дээр нэгээс найм хүртэл дугаарласан автомашинууд эгнэн зогсчээ. Хамгийн эхний автомашины урд хэсэгт “Нийслэлийн гуравдугаар бүрэн дунд сургуулийн 1983 оны 8В, 1985 оны 10В ангийнхны 30 жилийн ойн уулзалт” гэсэн томоо гэгчийн зурагт хуудас өлгөжээ. Тэд өглөөний есөн цагт уулзахаар товложээ. “Улаанбаатараас гадна хөдөө орон нутагт, тэр бүү хэл Польш Улсад ажиллаж амьдарч байгаа М.Дэлгэрмаа, Ц.Алтанхуяг нар өглөө нь онгоцноос буусан гэсээр ирж байлаа. ангийн дарга Н.Адьяабат “Ангийн хүүхдүүдээс минь хоёр гурав нь ирж яваа сурагтай. Бусад нь цөм бүрэн” гэж байна. Д.Нямбилэг “Ангиараа цуглалгүй, уулзалдалгүй 30 жил болж” гэж байв. Уулзалтад дөрөвдүгээр ангиас бүрэн дунд сургуулиа төгстөл тус ангийг дааж авсан монгол хэл, уран зохиолын багш Ч.Оюунбилэг, математикийн багш Наранхүү болон дуу хөгжмийн багш Рэгзэн нар хүрэлцэн иржээ. Ангийн багш Ч.Оюунбилэг 1974 онд Улсын багшийн дээд сургуулийг монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжлээр дүүргээд, гуравдугаар сургуульд багшилжээ. Түүний анхны даасан анги нь 10В байж. Тэрээр “Би сурч байсан сургуульдаа багш болж очсон. Тухайн үед анги даасан багш Банзрагч монгол хэл, уран зохиолын багш байсан юм. Багш маань ягаан дээлээ намируулж орж ирээд намуун хоолойгоор сургамжит өгүүллэг уншиж, биднээр цээж бичиг хийлгэж, монгол хэлний дүрэм заах надад их сайхан санагдаж “Ерөөсөө багш л болъё” гэж бодсон хэрэг. Багш мэргэжлийг эзэмшээд хамгийн анхны дааж авсан анги энэ анги юм.
Урлагийн авьяастайгаас гадна сурлагадаа ч сайн байсан учраас хүүхдүүдээрээ их бахархана. Тэр нь ямар их хувь заяагаар багш мэргэжлийг сонгосон юм бэ. Би их азтай хүн юм аа гэсэн бодлыг давхар төрүүлдэг байсан юм шүү. Шавь нар минь одоо ч гэсэн эзэмшсэн мэргэжлээрээ, салбартаа тэргүүлж явааг нь харахад сайхан байна” хэмээн хуучилсан юм. 
Тус ангийнхан урлаг спортынхоо амжилтаар сургуульдаа төдийгүй нийслэл, улсын хэмжээнд манлайлдаг байжээ. Энэ тухайд ангийн багш Ч.Оюунбилэг “Дөрөвдүгээр ангиас арваа төгстөлөө тасралтгүй долоон жил сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт түрүүлж байсан. Урлагийн үзлэгээр ангийн маань 16 хөвгүүн бүгд банзан гитараа бариад дуулна. Нийслэлийн 52 дугаар сургуулийнхантай л аливаа уралдаан тэмцээнд ана мана үзэлцдэг байлаа. Тэдний хамтлагт гавьяат жүжигчин, дуучин Т.Ариунаа хүртэл багтаж байсан юм. Дээрээс нь бүгдийнх нь бичгийн хэв нэг хүнийх юм шиг цэвэрхэн, гаргацтай байлаа. Одоо ч хэвээрээ. Ямар сайндаа өнөөдрийн уулзалтын урилга дээр нэрийг минь бичсэн хүнийг “хайгаад олдоггүй” гэв. Дуу хөгжмийн багш Рэгзэн “Ангийнхны урлагийн амжилт зөвхөн сургуулийн урлагийн үзлэг төдийхнөөр хязгаарлагдахгүй. Тэд 1980 онд зохиогдсон Бүх ард түмний урлагийн анхдугаар их наадамд “Ундраа“гэсэн хамтлаг байгуулж ороод, хүрэл медаль хүртсэн. Тухайн үед эд маань тавдугаар ангийн сурагч байлаа. Энэ тэмцээнд орохын тулд районоос шалгарч байж хотын хэмжээнд оролцсон. Тэндээсээ шалгарч байж улсын хэмжээний бүх ард түмний урлагийн наадамдаа орно. 1984 оны бүх ард түмний хоёрдугаар уралдаанд орж, “Өргөө” хамтлагтай цуг гуравдугаар байрт дахин шалгарч байлаа. Эхний наадамд хамтлагийн гишүүд зөвхөн гитар тоглодог байсан бол хоёрдугаар уралдаанд гитараас гадна төгөлдөр хуур, баяан, аккордион, үлээвэр хөгжим тоглосон. Хамтлагийн бүрэлдэхүүнд Н.Адьяабат, Ц.Алтанхуяг, Э.Батсайхан, Л.Од, Мөнхболд, П.Үнэнбаяр, Д.Нямбилэг багтаж байсан” гэвэл Од “Уг нь бид Москвад болох олон улсын наадамд оролцох эрхтэй байсан ч хамтлагийн гишүүд хэтэрхий олон, улсын төсөвт “шаталттай” гэсэн шалтгаанаар хасагдаж байлаа” гэв. Э.Батсайхан “Медаль авсан баярт мөчөө улаан ус уугаад ээжээрээ нийслэл салат хийлгэж идээд, нэгнийхээрээ айл хэсэж тэмдэглэж байлаа. Улаан ус гэдэг чинь ундаа байхгүй юу” хэмээв.