Category: цаг-үе

“Оюутолгой компани 4.4 тэрбум ам.долларын санхүүжилтийн гэрээнд гарын үсэг зурсан нь Монголд төдийгүй дэлхийд сайн мэдээ болж байна. Гэрээнд гарын үсэг зурсан нөгөө тал нь дэлхийн банк санхүүгийн байгууллагын удирдлагууд. Батлан даалт гаргагч нь “Рио тинто”. Гүний уурхайн санхүүжилтийн гэрээнд гарын үсэг зурсныг баталгаажуулах ёслол өчигдөр “Шангрила” зочид буудалд боллоо. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилт шийдэгдсэнээр Монголын эдийн засагт мэдрэгдэхээр эерэг нөлөө үзүүлнэ гэж эдийн засагчид онцолж байна. Энэ сэдвээр байр суурийг нь сонсохоор “Оюу толгой” ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Г.Батсүх, “Эрдэнэс Монгол” компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхан, шинжээч Ч.Эрдэнэдалай нарт хандлаа.

ГҮНИЙ УУРХАЙ АШИГЛАЛТАД ОРОХ ҮЕД ЗЭСИЙН БАЯЖМАЛЫН ҮНЭ 20 ХУВИАР ӨССӨН БАЙХ НЬ

“Оюу толгой” ХХК–ийн ТУЗ–ийн дарга Г.Батсүхтэй ярилцлаа.

–Яг ямар банк, санхүүгийн байгууллагууд гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтыг хийж байгаа вэ?

-“Оюу толгой” төслийн хоёрдугаар үе шат буюу гүний уурхайн барилга бүтээн байгуулалтын ажлыг сэргээж эхлүүлэхэд зориулсан санхүүжилт болох 4.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө бүрдүүлэх ажлын хувьд таван жил үргэлжилсэн хэлэлцээр. Хувьцаа эзэмшигчид, “Рио тинто”, Монгол Улсын Засгийн газар, “Туркойз хилл”, “Оюу толгой” компанийн оролцоотойгоор дэлхийн 15 шилдэг арилжааны банк, таван олон улсын санхүүгийн байгууллагуудтай сүүлийн таван жилийн турш хэлэлцээр явуулсны эцэст гэрээ байгуулах ажлуудыг амжилттай хийгээд дуусч байна. Олон улсын санхүүгийн корпораци, Канадын Эскпортын хөгжлийн банк, Австралийн Экспортын хөгжил, даатгалын корпораци, АНУ-ын Экспорт импортын банк, Европын сэргээн босголт хөгжлийн банк зэрэг байгууллага оролцсон. Энэ хөрөнгө оруулалтыг бүрдүүлсэн санхүүжилт Монголын, Оюу толгой уурхайг иж бүрэн хөгжүүлэх төлөвлөгөөний, манай хувьцаа эзэмшигчдийн хувьд чухал ач холбогдолтой. Дэлхийн зах зээл дээр Монголын экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох төмрийн хүдэр, зэсийн баяжмал, алт, жоншны үнэ сайн биш байгаа. Мөн дэлхийн ихэнх орон санхүү, эдийн засгийн хямралд өртсөн. Монголын хувьд ч эдийн засаг сайнгүй хэвээр байна. Ийм нөхцөлд олон улсын хэмжээний шилдэг санхүүгийн байгууллагууд, дэлхийн олон том арилжааны банкуудаас Оюу толгой төсөлд зээл олгож байгаа нь төслийг цааш нь амжилттай хэрэгжүүлэх, Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх үйл явцыг дахин сэргээх ач холбогдолтой.

–Далд уурхайн бүтээн байгуулалт хэдэн жилийн хугацаанд үргэлжлэх бол?

-Гүний уурхайн барилга, бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа 5-7 жил үргэлжлэх болов уу. Ирэх оны эхний хагаст багтаж эхлүүлээд 2020, 2021 он гэхэд дуусгаж ашиглалтад оруулах зорилго тавьж байна. “Оюу толгой” өнөөдөр ил уурхайн хэмжээнд жилд 700 мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэж байгаа бол 2020, 2021 онд 1.7-1.8 сая тонн зэсийн баяжмал үйлдвэрлэж олон улсын зах зээлд нийлүүлнэ. Гүний уурхайн барилга бүтээн байгуулалт үргэлжлэх хугацаанд төсөвт орох татварын хэмжээ нэмэгдэнэ. Төсөвт төлөх рояалти, цалин хөлс, түүнтэй холбогдсон татварууд, орлогын татвар гэх мэт зүйлс өнөөдрийнхөөс мэдрэгдэхээр нэмэгдэх нь ойлгомжтой. Сүүлийн тав, зургаан жилд “Оюу толгой” компани 1.3 тэрбум ам.долларын татвар хураамж төлсөн. Шууд бус ач холбогдол ч их бий. Оюу толгой дотоодын хангамжийн том сүлжээг сүүлийн таван жилийн хугацаанд бий болгож чадсан. Цаашдаа ч улам нэмэгдэнэ.

–Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын явцад 3000 хүртэлх ажлын байр бий болно гэж байгаа. Хугацааг нь сонирхмоор байна?

-Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын бэлтгэл ажил ид дундаа явж байна. Барилга бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөө, ТЭЗҮ, холбогдох зөвшөөрлүүд гэх мэт ажлууд руугаа орчихсон. Гүний уурхайн барилга бүтээн байгуулалтын ажлын ид оргил үед буюу 2017, 2018 оны үеэс эхлэн 3000 хүртэлх ажлын байрыг шинээр бий болгоно гэсэн тооцоо бий. Ирэх хавраас энэ тооны дөрөвний нэгтэй нь дүйцэхүйц ажлын байр шинээр бий болох байх. Бэлтгэл ажлын хүрээнд техник тоног төхөөрөмж, барилгын материал түүхий эд, үйлчилгээ зэргийг оролцуулбал дотоодын худалдан авалт эрс өснө. Мөн бэлтгэн нийлүүлэгч компаниуд, ханган нийлүүлэгчдийн үйл ажиллагаа манай төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээр тэлнэ. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажилд Монголын компаниуд, гадаадын компаниудаас үйлчилгээ авах, тоног төхөөрөмж, материал худалдаж авах тендерийг ажиллагааг он гаргаад эхлүүлнэ. Нэгдүгээр улиралдаа багтаж тендерүүд зарлана. Гадаад, дотоодын бүх компани нээлттэй оролцох боломжтой.

–Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зарцуулах мөнгөний хэмжээний хувьд зөрүүтэй тоонууд сонсогддог…?

-Одоогоор хийгдсэн ТЭЗҮ-ийн үзүүлэлт, барилга, бүтээн байгуулалтын ажилтай холбогдуулсан төлөвлөгөө тооцоогоор 5-6 орчим тэрбум ам.долларын зардал гарна гэж үзсэн. Гэхдээ энэ тооцоог цаашдаа илүү нарийвчилж хийнэ. Одоогийн байдлаар 4.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгийг зээлээр авч байна. Цаашдаа Оюу толгой компанийн үйл ажиллагаа болон “Туркойз хилл” компанийн бэлэн байгаа хөрөнгөнөөс санхүүжүүлнэ.

–Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт дуусаад Оюу толгой бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэх үед зэсийн үнэ ямар байх бол, энэ талаар таамаг тооцоонууд сонирхсон байх?

-Өнөөдөр зэсийн зах зээлийн үнэ унасан байгаа. Цаашдаа унасан хэвээрээ үргэлжилнэ гэсэн судалгаа алга. Харин ч өснө гэсэн таамаг голлож байна. 2020 он гэхэд дэлхийн зах зээл дэх зэсийн баяжмалын үнэ 20 хувиар өсөх тооцоо таамаг гарч байгаа юм билээ. Зэсийн баяжмалынхаа дийлэнх хэсгийг нийлүүлдэг БНХАУ-ын хэрэглээний зах зээл нэлээд өсөх шинжтэй тооцоо гарч байна. Тухайлбал Хятадын нийт хүн амын дундаж анги 2025 он гэхэд дөрөв дахин өсөх тооцоо бий. Хятадын хүн амын худалдан авах чадвар бараг дөрөв дахин өснө гэсэн үг. Үүнээс гадна Хятадын эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг бий болгодог салбарт хэрэглэдэг зэс болон хагас боловсруулсан зэсийн хэрэглээ хоёр дахин өсөх таамаг гарч байгаа юм байна. Мэргэжлийн хүмүүсийн хийсэн эдгээр тооцоо бидэнд өөдрөг сэтгэгдэл төрүүлж байгаа. Тэгэхээр гүний уурхай ашиглалтад орох үед зэсийн баяжмалын үнийн өсөлтийн цикл эхлэх нь тодорхой байна. Үүнийг угтаж ашиглалтад оруулъя гэсэн урам зоригтойгоор ажиллаж байгаа.

–Гүний уурхай ажиллаж эхэлснээс хойш төсөл хэдий хугацаанд хэрэгжих бол, төслийн насыг уртасгах тал дээр ажиллаж байгаа гэсэн байр суурийг “Рио”-гоос илэрхийлдэг…?

-Хувьцаа эзэмшигчдийн хийсэн судалгаа, зээл олгож байгаа банкууд, олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын хийсэн тооцоогоор Оюу толгой гүний уурхайгаа ашиглалтад оруулаад бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхэлсэн үед дэлхийн зэсийн таван том уурхайн нэг болно. Энэ талаас нь харсан ч Монголын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд оруулах “Оюу толгой”-н хувь нэмэр эрс өсөх нь ойлгомжтой. Гүний уурхай ашиглалтад орсноос хойш дор хаяж 50 жил, түүнээс дээш хугацаанд ашиглая гэсэн зорилго тавьж байгаа.

–Он гараад л төслийн санхүүжилт орж ирж эхлэх үү?

-Он гарангуут бэлтгэл ажлын хүрээнд 4.4 тэрбум ам.долларын эхний хэсэг орж ирнэ. Тодруулж хэлбэл нэгдүгээр улиралд багтаж 500 сая орчим ам.доллар орж ирнэ. Гадаадын чөлөөт валютын урсгал хөрөнгө оруулалтаар дамжаад ороод ирэхээр хамгийн наад зах нь валютын ханшид нөлөөлнө. Ингэснээр Монголын жижиг, дунд бизнесүүдийн ажлын цар хүрээ эрс сэргэж, тэлж эхэлнэ.

ОЮУ ТОЛГОЙД ЗЭЭЛ ӨГСӨН ДЭЛХИЙН БАНКУУДЫН ХААЛГА МОНГОЛЫН КОМПАНИУДЫН ӨМНӨ НЭЭГДЭНЭ

“Эрдэнэс Монгол” төрийн өмчит компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

-“Оюу толгой” компанийн зээлийн эргэн төлөлтийн хугацааг сонирхмоор байна?

-15 арилжааны банк, таван Хөгжлийн банк нийлээд санхүүжүүлж байгаа. Банк болгон өөрийн гэсэн эргэн төлөлтийн хуваарьтай, хүүтэй. 12-15 жилийн дотор энэ зээлийг Оюу толгой компани үйл ажиллагаа, орлогоосоо төлөх юм. Хамгийн гол нь Оюу толгой өөрийнхөө мөнгөн урсгалаас энэ зээлийг төлнө. Зээлийн гол зорилго ерөөсөө л Оюу толгойн орлогыг нэмэгдүүлэх, зардлыг бууруулах. Оюу толгой бүтээн байгуулалтынхаа санхүүжилтийг тасралтгүй хийх боломжтой боллоо. Бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа тасралтгүй явагдана гэсэн үг. Нэмж хэлэхэд зах зээл сайнгүй ийм үед олон улсын банкуудаас ийм шийдвэр гаргуулж чадсан нь сайн хэрэг. Зах зээл хэцүү үед хэн ч том төсөл хэрэгжүүлье гэж боддоггүй. Аль болох зардлаа танахад л анхаардаг

–Гүний уурхай ашиглалтад орсноор Монголын өмнө нээгдэх боломж, давуу талууд гэвэл…?

– Гол зах зээлүүддээ ойр гэсэн давуу тал бидэнд бий. Ер нь бизнес гэдэг юмны хамгийн чухал зүйл нь мөнгөн урсгал. Оюу толгой бол яах аргагүй тогтмол мөнгөн урсгалтай байх бизнес. Тийм ч учраас 20 банк итгээд зээл өгч байгаа юм. Бизнесүүдэд ирэх гурваас таван жилд компанийнхаа бизнес төлөвлөгөөг гаргаад тайван явж болох нь гэсэн итгэл төрж эхэлнэ. Энэ бол маш том давуу тал. Зах зээл хүндхэн байгаа ийм үед хагас жилийн дараа орлоготой байх эсэхээ мэдэхгүй яваа компани олон. Одоо тэгэх шаардлагагүй. “Оюу толгойгоос байнга худалдан авалт хийгдэнэ, тэрэнд нь би оролцох учраас бизнес төлөвлөгөөгөө таван жилээр төсөөлж чадна” гээд банк руу очих боломжтой болчихож байна. Тийм тодорхой зүйл яриад очиж байгаа хүнд банк санхүүжилтийг нь өгч таарна. Өнөөдөр банкны хэд хэдэн захирал над руу ярилаа. Бүгд л баяртай байна. Сүүлийн үед муу зээл ихсээд байгаа. Орлоготой хүн, ашигтай компани байж л муу зээл сайн зээл болно.

–Та олон улсын банкуудын үүд хаалга Монголын компаниудын өмнө нээгдэж байна гэж ярьж байсан. Энэ ч бас том давуу тал шүү.

-Гэрээ байгуулсан 20 банк санхүүгийн байгууллага Монголоос салахаа болино. Ахиад шинэ бизнесүүдэд зээл өгнө гэсэн давуу тал бий. “S&P”, “Мүүдис” агентлагууд манай зээлжих зэрэглэлийг буурууллаа гэсэн мэдээ байсхийгээд сонсогддог. Тэгвэл ирэх өдрүүдэд ийм муу мэдээ сонсогдохоо болино гэж найдаж байна. Энэ салбарт ажилладаг улс хоорондоо холбоотой байдаг гэдэг утгаараа одооноос Монголыг хэн ч муулахаа болино. Хэн нэг хүн танд итгээд мөнгө өгчихлөө гэж бодъё. Зээл өгсөн хүнээ хэн ч муулахыг хүсэхгүй. Муулбал өөрт нь сөргөөр нөлөөлөх учраас муу үг амнаасаа унагахгүй л дээ.

–Таван жил хөөцөлдөж байж бүтээсэн санхүүжилт гэхээр бичиг цаасны ажил гэж нүсэр юм байна биз?

-Давхарлаад тавибал бараг тааз хүрэхээр их бичиг баримтанд гарын үсэг зурсан. Бараг таван жил хөөцөлдсөн зээл учраас аргагүй. Их олон хүний хөдөлмөр орсон, олон ч сая ам.доллар зарцуулсан.

–Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад ажиллах хүмүүсийн хэчнээн хувь нь монголчууд байх вэ?

-“Оюу толгой”-д ажиллаж байгаа хүмүүсийн 96 хувь нь монголчууд. Гэрээгээр бол 90 хувьтай байх ёстой ч өнөөдөр 96 хувь болоод өсчихсөн. Алсдаа үүнээс ч илүү болж магадгүй. Ер нь бизнесийн нэг гол чухал хүчин зүйл бол хүн. Нарийн мэргэжлийн болж туршлагажаад, мэргэшээд явбал бидэнд л хэрэгтэй. Гүний уурхайн технологийг ашиглах гэж байгаа анхны улс нь Монгол. 20 жилийн дараа ийм уурхайнууд дэлхийд олноор баригдахад монгол мэргэжилтнүүд үнэ цэнтэй болно. Монголчууд л очиж ажиллана. Оюу толгойд ажиллаж буй хүмүүс мэргэжлийн хувьд бусад уурхайтай нь харьцуулахад хамгийн дээр байна гэдгийг “Рио”-гийн зүгээс ч хэлдэг. Австралийн уурхайн мэргэжилтнүүд дэлхий дээр яагаад ийм үнэ цэнтэй байгаад байна вэ гэдэг асуултын хариу тодорхой. Туршлагатай болоод л тэр. Өндөр цалин авдаг улс ингэж бий болдог.

ДЭЛХИЙД УРАЛДАЖ БАЙГАА ХОЁР ТОМ ТӨСЛИЙН НЭГ НЬ ОЮУ ТОЛГОЙ

“Mongolian metals & min­ing” компанийн эрхлэгч, шинжээч Ч.Эрдэнэдалайгаас гүний уурхайн санхүүжилт батлагдсан нь Монголд ямар эерэг нөлөө үзүүлэхийг сонирхоход “Уул уурхай дэлхий даяар уначихсан. Бүх төслүүд зогссон. Дэлхийд хоёр том төсөл уралдаж байгаагийн нэг нь Оюу толгой. Нөгөө нь мөн л “Рио”-гийнх. Австралид хэрэгжүүлж байгаа хөнгөн цагааны төсөл. Уул уурхайн гигантууд захаасаа унаж эхэлж байна л даа. “Англо Американ”-ы зах зээлийн үнэлгээ гэхэд л “Оюу толгой”-гоос бага болчихсон. Тэд 85 мянган ажилтнаа халах төлөвлөгөөтэй байна. Харин Монгол энэ их уналтын эсрэг сөрөөд явж байна. Ирэх жил ойролцоогоор хоёр тэрбум ам.долларын зарцуулалт хийгдэнэ. Монгол дахь зарцуулалт нь ойролцоогоор нэг тэрбум ам.доллар хавьцаа байгаа болов уу. Монголын ханган нийлүүлэлтэд шууд утгаараа нөлөөлнө гэсэн үг. Ирэх жил Оюу толгойг дагасан гадаад хөрөнгө оруулалт 885 сая ам.доллар хавьцаа байх болов уу гэсэн таамаг бий. Миний хувьд 500 сая ам.доллар хавьцаагаар гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх болов уу гэж харж байна. Ямар ч байсан өнөөдрийн 70 сая ам.доллараас эрс нэмэгдсэн хөрөнгө оруулалт орж ирнэ” гэсэн хариу өглөө.

УИХ-ын гишүүн Ц.Баярсайхантай ярилцлаа.

–Үндсэн хуулийн Цэцээс Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийн зарим заалт Үндсэн хуулийн иргэн өмчтэй байх эрхтэй гэсэнтэй харшилж байна хэмээн тогтоол гаргасан. Үүнээс шалтгаалан арилжааны банкууд найман хувийн ипотекийн зээл гаргахаа зогсоосон нь олны анхаарлыг татаж байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Үндсэн хуулийн Цэцийн Их суудлын хуралдаан энэ сарын 9-нд болсон. Уг хуралдаанаар Иргэний хуулийн 171.2-т заасан заалт, мөн Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийн зургаа, долоон зүйл Үндсэн хуульд заасан иргэн бүхэн өмчтэй байх гэсэн эрхийг зөрчсөн байна гэсэн дүгнэлт гаргасан. Уг нь бол Үндсэн хуулийн 16.3 дахь заалтад Монгол Улсын иргэн бүхэн үл хөдлөх, хөдлөх хөрөнгийг шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй гэж заасан байгаа. Гэхдээ мөн Үндсэн хуулийнхаа тавдугаар зүйлийн 3 дээр Өмчлөх эрхийг гагцхүү хуульд заасан үндэслэлээр хязгаарлаж болно гэсэн байдаг. Тэгэхээр энэ Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хууль бол үл хөдлөх хөрөнгийг эзэмшсэн буюу эзэмшигчтэй холбоогүй харилцаа байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл ипотекийн зээлээр орон сууцыг хүн худалдаж авахдаа тодорхой хувийг урьдчилж төлдөг. Харин үлдсэн хэсгийнх нь барьцаанд авах гэж байгаа орон сууцаа тавиад 20 жилийн хугацаатай зээл авдаг. Зээлийг мэдээж банк санхүүгийн байгууллагаас л авна. Тийм учраас банк санхүүгийн байгууллагатай тодорхой иргэний хэлцэл хийж байгаа. Энэ хэлцэл дотроо аль аль талууд өөрсдийнхөө эрхийг дурдаж өгнө. Үүрэг хариуцлагаа тодорхойлно. Ямарваа зээл авч байгаа хүн барьцаа тавьдаг. Барьцааны зүйлээ бас зээлдэгчийн зөвшөөрөлгүйгээр шууд захиран зарцуулах эрх эдэлдэггүй. Энэ бол олон улсын хэм хэмжээ.

–Олон улсын хэм хэмжээ гэдгийг тодруулахгүй юу. Үндсэн хуулийн заалтыг зөрчсөн гэдэгтэй та санал нийлж байна уу?

-Өнөөдөр бид хууль зүйн хувьд эх газрын хуулийг баримталж байгаа. Зах зээл хөгжсөн орнууд тухайлбал, Германы хуулийг бас хэрэглэдэг. Манай Иргэний хууль бүхэлдээ л Германаас орчуулж Монголын хөрсөнд буулгасан хууль шүү дээ. Үл хөдлөх хөрөнгийн барьцааны тухай хуулийг АНУ, Герман гээд өндөр хөгжсөн орноос авчирсан. Дээрх орнууд иргэдээ орон сууцтай байх нөхцөлийг нь зах зээлийн нөхцөлд ийм л хуулийн зохицуулалтаар зохицуулсан байдаг. Тэгэхээр энэ бол олон улсын жишиг, зах зээлийн зарчимд бүрэн нийцсэн ийм л хуулийн тогтолцоо байгаа. Мэдээж барьцаалсан хөрөнгөө барьцаалагч нь өөрөө дур мэдээд нааш цааш нь худалдчих юм бол хоорондын үүргийн харьцаа зөрчигдөх учраас зээлдэгчээс асуух ёстой. Ийм зүйлийг л Үндсэн хууль зөрчсөн гээд байгаа юм. Амьдрал дээр ипотекийн зээлээр худалдаж авсан орон сууцны эргэн төлөлтөө хийхийн тулд бусдад түрээслүүлдэг явдал олон байдаг. Өндөр настай хүмүүс үр хүүхдүүддээ өв залгамжлуулахаар гэрээ хийчихсэн тохиолдлууд ч бий. Тийм болохоор дээрх хуулийн заалтууд Үндсэн хуулийг зөрчөөгүй гэж үзэж байгаа.

–Орон сууцны ипотекийн зээл хэзээнээс эхэлсэн бэ. Таныг Барилга хот байгуулалтын сайд байх үед л эрчимжсэн шиг санагдаж байна. Одоо харин зогсох дээрээ тулчихлаа?

-Ипотекийн энэ тогтолцоо манайд 2003 оноос эхэлсэн юм. Тэр үеэс эхлээд арилжааны банкууд мөн олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд ийм жишгийг тогтоох гэж томоохон төслүүд хэрэгжүүлж эхэлсэн. Гэхдээ арав гаруй жилийн хугацаанд далайцтай байж чадаагүй. Засгийн газраас “40 мянган айлын орон сууц” гээд хөтөлбөр гаргаж байлаа. Мөн найман хувийн хүүтэй зээл гээд хөтөлбөр гаргасан түүнд 4000 хүн хамрагдсан. Дараа нь зургаан хувийн хүүтэй зээл гээд бас гаргалаа. 2000 иргэн л хамрагдаж байсан. Тийм учраас 2013 оноос эхлээд найман хувийн хүүтэй зээлийн томоохон тогтолцоог шийдсэнээр дундаж, бага орлоготой иргэд зээл авах бололцоо бүрдсэн. Энэ дагуу үндсэндээ 78 мянган айл өрх ипотекийн зээлд хамрагдаад явж байна. Эргэн төлөлт маш сайтай. Өөрөөр хэлбэл 99.7 хувь нь сайн зээл байгаа. 0.3 хувьдаа жаахан хоцрогдолтой явдаг. Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байгаа ч гэсэн иргэн хүн өөрийнхөө амьдралын нөхцөлийг сайжруулахын төлөө зүтгэж буй нь үүнээс харагдаж байгаа юм. Одоо банкин дээр тодорхой эрсдэл үүсч байна. Тийм учраас Засгийн газар, Монголбанк, арилжааны банктай хамтраад ийм хөтөлбөрөө цааш үргэлжлүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа. Найман хувийн хүүтэй зээлийн хүү инфляциас хамаараад долоо эсвэл ес ч болж болно. Цаашид 20-30 жил хөдөлбөргүй байх нь Монгол Улсын эрх ашиг, төрөөс иргэдээ орон сууцаар хангах бодлоготой нийцэж байгаа. Тиймээс хуулиар бий болсон хүндрэлийг даван туулах чиглэлээр Засгийн газар нэн яаралтай хуулийн зохицуулалтуудыг хийж УИХ-д өргөн барих хэрэгтэй. УИХ ч гэсэн иргэдийнхээ нийтлэг эрх ашгийн үүднээс нам харгалзахгүйгээр нэн яаралтай баталж өгөх хэрэгтэй. Арилжааны банкууд ч журмаа боловсронгуй болгох хэрэгтэй байх. Үндсэн хууль зөрчсөн гэдгээр амьдрал зогсохгүй, цаашид үргэлжилнэ. Харин энэ мэтийн хууль дээр гарсан асуудлыг цаашдаа бүрэн дүүрэн шийдэж явах, нийгмийн тодорхой зөв ойлголтыг иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд бий болгох, банк иргэдийн хоорондын итгэлцлийг улам бүр нэмэгдүүлэх нь Монгол Улсын эрх ашигт нийцнэ гэж үзэж байгаа.

–Монголбанк хувийн борлуулалт зуучийн компаниудтай хамтарч сар бүр орон сууцны үнийн судалгаа гаргаж байгаа. Уг судалгаагаар 30 мянга орчим ашиглалтад орсон орон сууц худалдаалагдаагүй байгаа тухай мэдээлдэг. Банкууд зээл гаргахаа больчихсон энэ нөхцөлд барилгын салбарын орон сууцны борлуулалт зогсох нь байна. Салбарын сайд байсан хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Би борлогдож байгаа орон сууц, Үл хөдлөх хөрөнгийн газрын бүртгэлийн мэдээллийг байнга үзэж, анхаарч байдаг. Анх найман хувийн хүүтэй зээл эхэлж байхад банкны нэг салбар дээр гэхэд л нэлээд дугаар үүсч байлаа. Нэг өдөрт л 700 хүн зээл авч эхэлсэн. Найман хувийн хүүтэй зээлийн тогтолцооны талаар Засгийн газрын гаргасан шийдвэр маш их эрэлт бий болгочихсон. Тиймээс нийлүүлэлт тал хоцорч магадгүй тул анхаарч барилгын компаниуд болон орон сууц барьж байсан компаниудыг дэмжсэн. Дээр нь материалын үйлдвэрийг дэмжсэн. Импортын гол хамаарах бүтээгдэхүүнүүд дээр дэмжлэг үзүүлж чадсаны үр дүнд орон сууцны үнэ төдийлөн өсөөгүй. Нийлүүлэлт аяндаа сайжраад одоо орон сууцны үнэ тодорхой хэмжээнд буурч байна. Борлуулалтын явцыг үзэхэд 30 мянган орон сууц борлогдоогүй гэдэг ташаа тоо байх. Энэ оны гуравдугаар сарын байдлаар Улаанбаатар хот, аймгуудын төв дээр 17 мянган орон сууц ашиглалтад орчихсон байсан. Одоогийн байдлаар 14 мянган орон сууц баригдах буюу борлуулалтын шатанд байна гэж харж байна. Үүнээс яг бэлэн болчихсон орон сууц Улаанбаатарт 4000, аймгуудын төв дээр 2000 орчим байгаа. Үүнийг шийдэх арга зам бий. Бид зөвхөн иргэдийг орон сууцаар хангахын тулд ипотекийн зээлээр аваад бай гэдэг бодлого явуулаагүй. Энэ бол орон сууцжуулах бодлогын нэг хэсэг нь. Хоёр дахь том хэсэг нь түрээсийн орон сууц байгаа. Мэдээж хүн бүхэн зээл авч чадахгүй нөхцөлд түрээсийн орон сууцанд амьдрах бололцоо гаргах ёстой. Түрээсийн орон сууцыг орон нутгийн захиргаад, дээрээс нь хувийн хэвшил авч явах бүрэн дүүрэн бололцоотой. Гурав дахь нь амины орон сууцаар хангах хөтөлбөр юм. Ийм бодлогууд шат дараатай хэрэгжих юм бол Монгол Улсынхаа иргэдийг орон сууцаар хангах бодлогыг зөв хэрэгжүүлж чадна. Одоо бол 30 хувийн урьдчилгаа төлөөд явж байгаа. Ер нь цаашдаа 10 хувийн урьдчилгаатай болгох, 20 хувь дээр нь Засгийн газар баталгаа гаргах хувилбарт зорилтот бүлгийг хамруулахаар боловсруулж байсан. Засгийн газар амины орон сууцныхаа хөтөлбөрийг удахгүй батлаад явах ёстой юм. Ер нь гэр ч бас орон сууцны маш том хэлбэр. Гэрт дэд бүтцийн асуудал л хэрэгтэй байгаа юм. Энэ дэд бүтцийн асуудлыг шийдэхээр УИХ-аас баталсны дагуу Азийн хөгжлийн банкны хүрээнд олон ажил нийслэлд хийгдэнэ.

–Найман хувийн зээлийг зогсоохгүйн тулд Засгийн газраас хуулийн төсөл маш хурдан оруулаад намаар талцалгүй батлах хэрэгтэй гэж та хэллээ. Тэгээд оруулаад иртэл намаараа талцаад батлахгүй удвал яах вэ. Банкууд ч гэсэн ипотекийн зээлийг зогсоосноор алдагдал хүлээнэ гээд байгаа?

-Банк гэдэг итгэлцлийн л байгууллага шүү дээ. Өнөөдөр банкны зээл олгож байгаа тэр мөнгөний эх үүсвэрийн нэг хэсэг нь иргэдэд байгаа үл хөдлөх хөрөнгө юм. Энэ хөрөнгө барьцаалагдмал хэлбэрээр банкиндаа хадгалагдаад эргээд мөнгөн дүнгээрээ зээл болоод иргэндээ очиж байгаа ш дээ. Тэгэхээр үл хөдлөх хөрөнгийг хав дараад байвал тухайн хүн, бизнесийн байгууллагад өгөөжгүй. Тийм учраас үл хөдлөх хөрөнгө байнга эргэлтэд ордог. Эргэлтэд орж байж Монголын мөнгөний урсгалыг бүрдүүлэгч нэг том эд эс болно. Энэ эргэлт хэдий чинээ сайн, хурдан байна төдий чинээ эдийн засаг сайжирна. Тэр утгаараа би түрүүчийн зээл авсан хүмүүсийн хувьд ямар нэгэн эрсдэл байхгүй гэж бодож байгаа. Энэ тогтолцоо цаашдаа хэвээрээ явна. Дээр нь мэдээж иргэн орон сууцаа барьцаалаад авчихсан зээлээ төлж байж байраа өөрийн болгож авна. Түүнээс наана хүнд бэлэглэчихдэг юм уу эсвэл өөр тийш нь дахиад зээлийн эх үүсвэрт тавих бололцоо байхгүй. Монгол хүн гал голомттой байх нь хүний л заяагдмал эрх шүү дээ. Тийм учраас үүнийг наана цаана барьцаанд тавиад өөр хүнд худалдчих тийм тохиолдлууд гарахгүй байх. Харин саяын Цэцийн дүгнэлттэй холбоотой хэд хэдэн хуулийн заалтууд хүчингүй болчихож байгаа. Тэгэхээр үүндээ тохирсон өмчлөгчийн эрхийг, хувь хүний эрхийг хангасан өөрчлөлтийг нэн даруй боловсруулж оруулах хэрэгтэй. Миний сонссоноор ажлын хэсгүүд гараад ажиллаж байгаа юм билээ. Үүн дээр иргэд, байгууллага сандраад байх шаардлага байхгүй. Гэхдээ ерөнхий тогтолцооныхоо хувьд нэлээд хортой үр дагавар бий болгох эрсдэл учрах ийм нөхцөл үүссэн учраас үүнийг аль болох хурдан засаж цаашаа явах хэрэгтэй л гэж бодож байна.

Ж.БАЯРСАЙХАН

-ХОНИНЫ НЭХИЙ 1500 ТӨГРӨГИЙН ҮНЭТЭЙ БОЛЖЭЭ-

Арьс, шир, нэхий худалдаж авах үнэ өдөр ирэх бүр буурч байна. Өнгөрсөн долоо хоногт гурван мянган төгрөгөөр худалдан авч байсан хонины нэхийг “Эмээлт” зах дээр өчигдөр 1500 төгрөгөөр авч байна. Ямааны арьс арван мянга, үхрийн шир 35 мянга, адууны арьс 40 мянган төгрөг болж хямдарчээ. Мөн манай улсын хамгийн том түүхий эдийн төвлөрсөн зах болох “Эмээлт” захын иргэн, аж ахуйн нэгжийн хашаа болгонд арьс, шир их хэмжээгээр овоолоостой байна. Малын түүхий эдийн үнэ ханш юуны учир унаад байгаа, ямар учраас борлогдохгүй байгаа талаар сурвалжлахаар “Эмээлт” захыг зорьсон юм.

“Эмээлт” түүхий эдийн захын хашаа болгонд арьс, шир их хэмжээгээр байх аж. “Түүхий эд худалдаж авах уу” гэж асуухаар “Манайх хэд хоногтоо түүхий эд авахгүй байгаа. Өөр газарт аваачиж өг” гэж хариулах ажээ. Харин түүхий эд худалдан авч байгаа газрууд нь дуртай, дургүй гарч ирээд өөрсдийнхөө аманд орсон үнийг хэлэх аж. Шүдлэн үхрийн ширийг 15 мянган төгрөгөөр авна. Нас бие гүйцсэн үхрийнхийг 25 мянгаар авна” гэж хариулах ажээ. Ямар учраас түүхий эдийн үнэ ингэтлээ навс унаад байгаа талаар ченжүүдээс асуухаар “Хятад руу гаргаж чадахгүй байна. Адууны шир гаргаж чадахгүй хоёр жил болж байна. Засгийн газраас 2013, 2014 онд баталсан 300, 330 дугаар тогтоол гарснаас болж түүхий эдийн үнэ ханш дандаа буурсаар ирлээ. Нэг ч удаа өссөнгүй. Хятадууд ч ирэхээ байлаа. Үүнээс болоод малчдын амьдрал хэцүүдэж байна. Хэдэн ченжүүд ямар ч ашиггүй ажиллах боллоо. Төр засгаас барьж байгаа түүхий эдийн бодлого буруу байна” хэмээн хариулах аж.

“ХЯТАДУУД АРЬС, ШИР АВАХААР ИРЭХГҮЙ БАЙНА”

Бидний эхний орсон “Бодог” компанийн агуулахад 20 гаруй мянган ширхэг адууны шир, харин хашаанд ил задгайгаар гурван мянга гаруй хонины нэхий, ямааны арьс байгаа гэнэ. Мөн хүнд даацын машины тэвшин дээр мянга орчим шир байгаа аж. Тус компанийн захирал Б.Отгонбаяраас хятадууд яагаад малын гаралтай түүхий эд худалдан авахгүй байгаа талаар асууж тодрууллаа. “Манай улсын малын гаралтай түүхий эдийн ихэнх хувийг урд хөршийнхөн худалдаж авдаг. 2003 оноос хойш малын гаралтай түүхий эдийг хагас боловсруулан гаргаж эхэлсэн. Тухайн үед адууны шир түүхийгээр нь гаргадаг байсан. Харин Засгийн газрын 230 дугаар тогтоол гарснаас хойш адууны шир боловсруулж экспортлох болсон. Үүнээс үүдээд “Эмээлт” зах дээр 200 мянган адууны шир 2014 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн хураагдсаар байна. Мөн хятадууд ирэхээ больсон. Тэд ирэхгүй байгаа шалтгаан нь биднээс шалтгаалаагүй. Хятадад малын гаралтай түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ их байгаа. Гэтэл арьс шир боловсруулж байгаа үйлдвэрүүд хэт их өндөр үнээр арьс шир, нэхийг боловсруулж байна. Нэг хонины нэхийг 12 юаниар боловсруулаад гаргаж байна. 1500 төгрөгийн үнэтэй нэхийг хоёр дахин давсан үнээр боловсруулдаг. Бод малын нэг ширийг гэхэд 26 мянган төгрөгөөр боловсруулдаг. Ийм өндөр үнээр боловсруулчихаад тээвэрлээд хил гаалийн татвар төлж хил гаргаад хэдэн төгрөгөөр өгөх болж байна вэ. Мөн малчид малаа эрүүлжүүлж, гуур болоод шимэгч хорхой шавьжнаас нь салгах ажил хийхгүй юм. Малаа дандаа гар аргаар нядалдаг. Үүнээс болоод арьс, ширийг эсгэж, зүсчихээд байна. Мөн арьс, шир боловсруулж байгаа үйлдвэрүүд зах зээлийн үнэ ханшаас хэт их давсан үнээр боловсруулж байгаа. Гэтэл чанарын шаардлага огт хангахгүй байна шүү дээ. Үйлдвэрүүдийн боловсруулсан түүхий эдийг хятадууд голоод байна. Мөн урд хөршид түүхий эдийн ханш унасаар байна. Энэ шалтгаануудаас болоод малын гаралтай түүхий эдийн үнэ ханш унаад байна. Цаашид ч үнэ нь унана” гэв. “Эмээлт” захын “Уянга мишээл”, “Мөнгөн даам”, “ОТЗ”, “Шилүүт сүмбэр” гэх компаниудын хашаанд хэдэн сая арьс овоолоостой байна. Мөн Баатар, Отгонбаяр, Хуяг, Гансүх зэрэг ченжүүдийн хашаанд их хэмжээний арьс, шир овоолоостой байна.

Малчид үнэ нь унаад байгаа арьс, ширээ ченжүүдэд өгөхгүй байгаа гэнэ. Хадгалж байгаад хавар дулаан орохоос өмнө өгөх гэж байгаа аж. Хавар үнэ нь нэмэгдэж магадгүй гэж таамаглаж байгаа аж. Тиймээс үнэ нэмэгдэхийг хүлээж нөөцөлж байна. Мах, түүхий эдийн үнэ унасантай холбоотойгоор малчдын гар дээр бэлэн мөнгө байхгүй байгаа талаар “Эмээлт” зах дээр түүхий эд өгөх гэж байгаа иргэд ярьж байв. Ченжүүд болон малчид Засгийн газрын 300, 330 дугаар малын арьс, ширийг боловсруулаад эскпортлох ёстой гэсэн тогтоолоо эргэн харах хэрэгтэйг сануулж байлаа.

ДЭЛХИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭЭР МАЛЫН ГАРАЛТАЙ ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ҮНЭ УНАЖ БАЙНА ГЭВ

УИХ-ын гишүүн, Шадар сайд Ц.Оюунбаатар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр их хэмжээний арьс, шир хилээр огт гаргахгүй байгаа талаар ярилцлага өгсөн. Харин Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас “Хилээр хагас боловсруулсан түүхий эд хэвийн гарч байгаа. Олон компани хилээр гаргах зөвшөөрөл авч байна” гэв. Тэгвэл малчид жилд арван сая орчим малаа нядалдаг гэнэ. Арван сая орчим малын арьс, шир хилээр гардаг байна. Энэ талаар Монголын арьс, ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхантай ярилцлаа.

–Шадар сайд Ц.Оюунбаатар хилээр малын арьс шир экспортлохыг хориглочихсон. Малчдын гар дээр их хэмжээний арьс шир овоорч байна гэж ярилцлага өгсөн байна лээ. Арьс, шир экспортлохгүй юм уу?

-Шадар сайд Ц.Оюунбаатарт хэн нэгэн маш буруу мэдээлэл өгсөн байна лээ. Хэвлэлд өгсөн ярилцлагыг нь харсан. Дэлхийн зах зээлд арьс, ширний үнэ ханш унасан байгаа. Мөн урд хөршид түүхий эдийн эрэлт бага байна. Үүнээс болоод арьс ширний үнэ ханш унаад байгаа юм. 1990 оны дунд үед манай орон 3.5 сая мал нядалдаг байсан тоо бий. ОХУ-руу түүхий эдээ гаргадаг байсан бол сүүлдээ урд хөрш рүү малын гаралтай бүх түүхий эдээ гаргадаг болсон. Харин 2000 оны үед БНХАУ-аас манай гадаад хэргийн яаманд нот бичиг ирсэн. Танай улс манай улс руу экспортолж байгаа малын гаралтай түүхий эдээ боловсруулж өгнө үү гэсэн байдаг. Үүний дагуу 2003 оноос бүх төрлийн арьс, ширийг боловсруулж гаргадаг болсон юм. Адууны арьсыг боловсруулсан бичиг хийлгээд гаргадаг байсан. Хятадууд түүхийгээр нь авдаг байсан юм. Харин шадар сайдын ярилцлагыг уншаад гайхсан. Монгол Улс хоёр сая гаруй адуутай байж хагасыг нь нядалчихсан юм шиг тоо хэлсэн байна лээ. Мөн Засгийн газраас арьс, шир экспортлохыг огт хориглоогүй шүү дээ. 2019 оны есдүгээр сард Эдийн засгийн яамнаас бүх төрлийн арьс, ширийг боловсруулж хилээр гаргах нь нэмүү өртөг шингэх юм байна. Дотооддоо боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн хийх боломжтой юм байна гэснээр боловсруулдаг болсон. 2014 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн адууны ширийг боловсруулж гаргах Засгийн газрын тогтоол хэрэгжиж эхэлсэн.

–Тэгвэл яагаад арьс, ширийг боловсруулж гаргаснаас болоод үнэ нь унаад байгаа юм бол. Арьс, ширний үйлдвэрүүд өндөр үнээр боловсруулж байна гэж ченжүүд яриад байна?

-Монгол Улс дунджаар жилд найман сая орчим мал нядалдаг гэх албан ёсны тоо гарсан байдаг. Өнөө жил 10 сая гаруй малаа нядалж байгаа гэх урьдчилсан тоо бий. Мөн арьс ширний 30 орчим үйлдвэр найман сая арьс, ширийг бүрэн боловсруулах хүчин чадалтай. Нэг нэхийг 3600 төгрөгөөр боловсруулдаг. Нэхийг боловсруулахын тулд химийн бодис орно. Цахилгаан дулаан, ус их хэмжээгээр ордог. Ажилчдын цалин өгнө. Дундаас нь ашиг гаргана. Тэгэхээр маш хямд зардлаар боловсруулж байна гэсэн үг. Дэлхийн зах зээл дээр малын гаралтай түүхий эдийн үнэ унаад байна. Хятадад гэхэд хонины нэхий маш хямд, монгол мөнгөөр мянган төгрөг хүрэхгүй ханштай байна гэв.

“Монгол HD” телевизээс зохион байгуулсан “Авьяаслаг монголчууд-2015” шоу нэвтрүүлгийн ялагч уржигдар тодорсон. Тус шоуны финалын шатанд уран нугараач А.Уранбилэг, Э.Нарангарав, лимбэчин Б.Мягмарцэрэн, ёочинчин Х.Бархүү, бүжигчин Б.Тэмүүлэн, М.Халиун, дуучин О.Баярсайхан, А.Отгонбаяр болон “Янзаган хүрээ” хамтлаг, хөгжмийн хамтлаг болох “Эгшиглэнт чимээ” зэрэг оролцогчид тунаж үлдээд байсан билээ. Үзэгчдийн саналаар “Авьяаслаг монголчууд” шоуны үндэсний хэмжээний ялагчаар “Эгшиглэнт чимээ” хөгжмийн хамтлагийнхан тодорлоо. Тус хамтлагийн багш С.Жамъяанхорол нь 40 гаруй төрлийн 400 гаруй хөгтэй хөгжмийн зэмсгийг өөрөө хийж, шавь нартаа зааж сургасан нэгэн. Хамтлагийнхан өчигдөр шоуны журмын дагуу 100 сая төгрөгөө гардан авсан бөгөөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж тэднийг хүлээн авч уулзжээ.

Ингээд “Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн багш С.Жамъяанхоролын сэтгэгдлийг хуваалцсанаа хүргэе.

-Юуны өмнө баяр хүргэе. Таны шавь нар үндэсний хэмжээний шоуны анхны ялагчид боллоо. Манай уншигчидтай сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

-Маш их баяртай байна. Монголын ард түмэнд баярлалаа. Миний хувьд хүүхдүүдтэйгээ байнга л ийм уран бүтээл хийж байдаг. Харин өнөөдөр тодорхой хэмжээний амжилтад хүрлээ. Хүнд сэтгэлийн ямар дээд хэмжээ байдаг тэгж л баярлаж байна. Энэ шоуг санаачлан зохион байгуулсан “Монгол HD” телевизийн хамт олондоо үнэхээр их баярласнаа илэрхийлмээр байна.

-Анх шоунд орох сэдэл хэрхэн төрөв?

-Манай шавь нарын эцэг, эхчүүд анх шоунд орох санааг гаргасан. Миний зүгээс санааг нь дэмжиж энэ шоунд орж хүүхдүүдийнхээ авьяасыг, эгшиглүүлж буй хөгжмийнхөө хөг аялгууг ард түмэндээ сонсгоод үзье гэж бодсон. Үнэхээр шавь нараараа бахархаж байна. Миний хүүхдүүд монголчуудын сэтгэлийг хөдөлгөж чадлаа.

-Шоунд ялагчаар тодрох мөчид шавь нар тань тайзан дээр ёстой нэг уйлалдаж өгсөн. Үнэхээр сэтгэл хөдөлгөм явдал болсон гэж хүмүүс ярьж байна?

-Тийм ээ. Шавь нар маань уйлсан. Гомдлын биш баярын нулимс юм даа.

-Багшдаа талархлаа хэрхэн илэрхийлж байна. Энэ амжилт яах аргагүй таны гавьяа шүү дээ…

-Бүгд л багшдаа хайртай гэж ирээд л тэвэрцгээсэн. Хүүхдүүд их хөөрхөн шүү дээ.

-Та хичнээн жил хөгжмийн багшаар ажиллаж байна вэ?

-Би Дархан-Уул аймгийн “Оюуны-Ирээдүй” цогцолборт 15 жил хөгжмийн багшаар ажиллаж байна.

-Таныг насаараа хөгжим тоглож яваа нэгэн гэж ойр дотнынхон тань ярьсан?

-Би анх курс төгсч практикийн багшаар ажиллаж байгаад 2000 оны эхээр Соёлын дээд сургуулийг дуу хөгжмийн заах арга зүйгээр төгссөн. Дарханд 15 жил болж байна.

-“Эгшиглэнт чимээ” хамтлаг хэзээ байгуулагдсан бэ?

-15 жил уран бүтээлээ нутгийн зон олондоо хүргэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд хүүхдүүдээ нөхөөд л явдаг. Хамтлагийн хамгийн том нь наймдугаар анги бол бага нь таван настай.

-Таван настай хөгжимчин охин таны зээ гэсэн байх аа?

-Тийм. Миний зээ охин Э.Тэргэл. Аав нь бас дуу хөгжмийн багш.

-Таны хүүхдүүд ихэнхдээ таны мэргэжлийг өвлөсөн гэдэг…

-Миний том охин Ууганцэцэг яг энэ хамтлагт тоглодог байсан. Хөгжмийн сургууль төгсөөд одоо СУИС-ийн төгөлдөр хуурын багшаар ажиллаж байна. Миний бага хүү Түвшинтөгс мөн л энэ хамтлагаас гараагаа эхэлсэн. Одоо хөгжмийн багш, найруулагчаар сурч байгаа.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Би Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумынх.

-Та, таны хүүхдүүд, удмаараа урлагийн тэр дундаа хөгжимчин хүмүүс юм. Эцэг, эх таньд бас урлагийн хүмүүс байсан уу, үгүй юу?

-Манай аав, ээж удмаараа малчин хүмүүс. Насаараа морин дэл дээр давхиж явсан хүмүүс.

-Цаашдаа ямар уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна?

-Ямар ч байсан нэг өдөр сайхан амрахыг хүсч байна. Их ч ядарлаа. Ер нь тоглож байгаа хөгөө ахиулна. Бараг бүгдийг нь л тоглоно. Бидний уран бүтээл энэ маягаар өрнөнө. Хүүхдүүдийнхээ хичээл сургуулийн хажуугаар хөгжмийн мэдлэг, авьяас чадварыг нь хөгжүүлэх ажлыг үргэлжлүүлж хийнэ. Ард түмэн маань манай хүүхдүүдийн сонсгол, авьяас чадварыг мэдэрсэн учраас өөр олон сайхан уран бүтээл хийх болно.

-Шоуны үеэр шавь нар шантрах тохиолдол гаргав уу?

-Шантрах үе байлгүй яахав. Гэхдээ хүүхдүүд дуртай болохоор тэр болгон шантраад ухраад байсангүй ээ.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж та бүхэнтэй үдийн зоог барьсан гэсэн. Хүн болгонд олдоод байх хувь тохиол биш болов уу. Хүүхдүүд хэр баярлаж байна?

-Манай хүүхдүүд өнөөдөр сэтгэл их хангалуун байна. Ерөнхийлөгчтэйгөө уулзлаа, гар барилаа, хамт зургаа татууллаа. Хэдэн хүүхдийн маань буян шүү дээ.

-Таныг Дархан-Уул аймгийн боловсролын газраас Монгол Улсын гавьяат багш цолонд тодорхойлсон гэж сонссон. Үнэн үү?

-Тийм үү. Мэдээгүй. Үнэн бол сайхан л мэдээ байна (инээв)

-Цахим ертөнцөд танд Д.Отгонжаргал гэх иргэн 60 сая төгрөг өгнө гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Үнэхээр танд мөнгө өгнө гэв үү?

-Швейцарь улсад амьдардаг Отгоо гэж залуу 60 сая төгрөг өгнө гэсэн гэж л сонссон. Баталгаатай мэдээ алга.

-Шагналын мөнгөө юунд зарцуулахаар төлөвлөв?

-Манай хамтлаг хамгийн олон хүний бүрэлдэхүүнтэй, 35-уулаа шүү дээ. Миний хүүхдүүд өнгөрсөн хугацаанд маш их ядарсан байна. Мөнгөө авахаараа хамгийн түрүүнд хөгжмийн зэмсгээ шинэчилнэ. Хоёрдугаарт, хүүхдүүдээ заавал баярлуулна. Тэднийхээ их хөдөлмөрийн үр шимээр ийм өндөрлөгт хүрч чадсан шүү дээ. Гуравдугаарт, би чинь төсвийн байгууллагад хоёр цалингийн хооронд амьдардаг хүн. Өнгөрсөн жил хүүхдэдээ орон сууц зээлээр авч өгсөн. Тиймээс байрных нь зээлийн хагасыг ч болов хөнгөлж өгнө гэж бодож байна. Ийм гурван зүйлд зарцуулна. Ер нь бол хэнээс ч хамааралгүй хөгжим, хөгжмийн зэмсэгтэй болно.

-Одоогоор та бүхэн хичнээн төрлийн хөгжмийн зэмсэг ашиглаж байна вэ?

-Би насаараа дуу хөгжмийн багш хийсэн хүн. Өнгөрсөн хугацаанд 40 гаруй төрлийн 400 гаруй хөгтэй хөгжмийн зэмсгийг өөрөө урласан. Тоглож чадахгүй хөгжим ч гэж байхгүй.

Хамтлагийн цорын ганц эрэгтэй гишүүн А.Идэржавхлан: Намайг модон цагариг шидэхээр хүмүүс гайхаад байсан ш дээ

-Хэдэн настай вэ?

-Би гуравдугаар анги. Манай багшийг Энхтуяа гэдэг.

-Тайзан дээр хөгжим тоглоход сандарсан уу. Хөгжим тоглохыг чинь олон хүн үзэж байсан шүү дээ?

-Бага зэрэг сандарсан.

-Тоглолтын үеэр гар дахь хөгжмөө шидэж хөг нэмдгийг чинь үзэгчид андахгүй. Хөгжмөө шидэхийг хэн зааж өгсөн?

-Багш заасан. Намайг модон цагариг шидэхээр хүмүүс гайхаад байсан ш дээ.

-Өөр хөгжим тоглож чадах уу?

-Модон цагариг эргүүлсэн. Заримдаа өөр хөгжим тоглож үздэг.

-Гэрээс нь хүн хамт ирсэн үү?

-Ээжтэйгээ ирсэн.

-Хөгжим тоглох дуртай юу?

-Дуртай.

“Эгшиглэнт чимээ” хамтлагийн гишүүн Э.Биндэръяа: Шоунд түрүүлнэ гэдэг мөрөөдөл байсан

-“Авьяаслаг монголчууд” шоунд танай хамтлагийг түрүүллээ гэж зарлах мөчид ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?

-Үнэхээр гоё. Өөрийн эрхгүй нулимс гараад байсан.

-Гэр бүлийнхэн, найз нөхөд нь баяр хүргэж байна уу?

-Сайн байлаа, мундаг байсан шүү гэсэн магтаал их ирж байгаа.

-Шоунд орохдоо түрүүлнэ гэж бодож байсан уу?

-Баттай хэлж чадахгүй. Гэхдээ мөрөөдөж байсан.

-Өөрөө шоуны үзүүлбэрийн үеэр ямар хөгжим тоглосон бэ?

-Би төмөр царгил, бөмбөр тоглодог. Энэ удаа бөмбөрөө дагнан тоглосон.

-Өдөрт хичнээн цаг бэлтгэл хийж байсан бэ?

-Өдөрт 5-6 бэлтгэл хийдэг байсан.

-Хэддүгээр ангийн сурагч вэ?

-“Оюуны-Ирээдүй” цогцолборын 8-3 бүлэг.

Хамтлагийн гишүүн, “Оюуны-Ирээдүй” цогцолборын наймдугаар ангийн сурагч Б.Бэрцэцэг: Манай багш бидэнтэй тоглож хөгжилдөөд их дотно байдаг

-Хамтлагт ороод хэр удаж байгаа вэ?

-Гурван жил болж байна.

-Мэргэжлийн хөгжмөөр бус янз бүрийн зүйл ашиглаж тоглох ямар санагддаг вэ?

-Анх хамтлагт ороход их эвгүй санагддаг байсан. Харин тоглож сурахаар их сонирхолтой санагддаг болсон.

-Багштайгаа та бүхэн хэр дотно харилцдаг вэ. Харахад өвөө, эмээгээс дутахааргүй санагдлаа?

-Багштайгаа их илэн далангүй байдаг. Манай багш бидэнтэй тоглож, хөгжилдөөд их гоё байдаг.

-Өөрийн тань хувьд хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч аль оролцогч байсан бэ?

-Хүчтэй өрсөлдөгч гэвэл Тэмүүлэн, Халиун болон ёочинчин, лимбэчин ах нар санагдсан.

-Улаанбаатар хотод шоу болтол нэлээд удаан амьдарсан байх. Гэр бүлийнхэн тань бас ирсэн байсан. Та бүхэн хаана байрлаж байв?

-Бүгдээрээ хамтдаа байр хөлсөлж байсан.

МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн асан С.Жалан-Аажавын охин Хандсүрэнтэй ярилцлаа. Жалан-Аажавын Хандсүрэн хуульч, зам тээврийн ослын хэрэгт голчлон өмгөөлөл хийдэг нэгэн.

-Та аавынхаа мэргэжлийг өвлөөд хуульч болчихсон юм уу?

-Тийм ш дээ. Манайхан тэр аяараа хуульч. Дүү маань хуульч, охин маань хуульч. Бид бүгд хуульчийн ар гэрт төрж, өслөө л дөө.

-С.Жалан-Аажав гэж түүхэн хүн эргэн тойрны хүмүүсийнхээ амьдралд яаж нөлөөлсөн бол гэдэг сонин байна. Танайх ямархуу айл байв. Ээж, аавынхаа тухай дурсаач?

-Багын бүүр түүр санагддаг дурсамжууд байдаг. Би чинь 1954 онд төрсөн хүн. Манай ээж нэгдүгээр сургуулийн захирал Ж.Ичинхорлоо гэж хүн байв. Ээж маань анхны эмэгтэй захирал байжээ. Манай эмээ (аавын ээж) ээж бид гурвуулаа амьдарч байсан үеэ санадаг. Аав маань Эрхүүд хуулийн сургуульд сурах гээд явчихсан үе гэж сүүлд л мэдсэн. Аав хайрцагтай чихэр, жигнэмэг, кукла явуулдаг. Эмээ намайг хардаг байв. Манайх тэгэхэд “Жаран айлын жавар цагаан” гээд Германы элчингийн ойролцоо орон сууцанд байлаа. Аав сургуулиа төгсөөд Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн дарга болсон байгаа юм. Дараа нь манайх нүүгээд, 40 мянгатын наймдугаар байранд орсон. Хүрэн “Победа” машинтай боллоо.Тэгж байгаад “Ард” кино театрын урд талын байранд орсон. Нэлээд байж байгаад аав маань Дэмбэрэлзагд гэж жолоочтой ЗИМ-тэй болсон. Тэр жолооч намайг сургуульд хүргэж авдаг. Ойрхон хоёрдугаар сургуульд сурч байсан нь санаанд орж байна. Гэхдээ машинаар байнга явахгүй. Эмээ маань л сургуулиас авч, хүргэж өгнө дөө. Аав 1960 хэдэн онд Улсын ерөнхий прокурор болсон юм байна. Ганц жил хийгээд гарсан гэнэ лээ. Дараа нь Пүрэвжал гэдэг жолоочтой, 24-тэй болов оо. ГАЗ-24-тэй жолоочтойгоо тэтгэвэрт гарч, нас бартлаа хамт байсан даа. Тэр үед аав Мэдээлэл радио, телевизийн улсын хорооны дарга болсон юм. Манайх “Рекорд” бил үү телевизортой, айлууд нэг их телевизгүй байсан болохоор хүүхдүүд орж ирж зурагт үздэг байлаа. Аав МРТУХ-ны даргаар удсан даа. Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга, Улс төрийн товчооны гишүүн болтлоо тэнд л байсан. Сонин хэвлэл, радио телевизийнхэнтэй маш олон жил ажилласан. “Их сайхан улсууд” гэж ярьдаг. МРТУХ-ны дарга байх үедээ л идэр залуу насаа өнгөрөөсөн, тэр үедээ Москвад очиж, доктор хамгаалсан юм. “Одоо энэ Санжийн Баяр бид хоёр нэг багштай” гэж ярьдаг байлаа.

-Та жолооч нараа сайн санаж байхыг бодвол машин их унадаг байжээ?

-Сургуульдаа унаагаар хүргүүлэх үедээ хүргүүлнэ. Ер нь манай аав хариуцлагатай дарга хийж байсан мөртлөө машин тэрэг унадаггүй. Зам гараад л ажил руугаа орчихдог байсан учраас ихэвчлэн явган алхдаг хүн байж билээ. Бид ч аавынхаа машиныг нэг их дуудаж унадаггүй. Ээж, эмээтэйгээ дэлгүүр хоршоо, эмнэлэг ордог байлаа. Аавын ээж хамт амьдардаг байсан. Ная хүрээд нас барсан даа. Ээж маань түүхч мэргэжилтэй. Ээжийн аав том лам хүн байжээ. Гэргий нь Осоржамаа гэж Богдын ордны уран хатгамалч авгай байсан юм гэнэ лээ. Хатгасан барьсан юм нь байдаг л гэсэн. Бид нарийн судалж үзээгүй. Ээж маань нэгдүгээр сургуулийн захирал байгаад, дараа нь “Хөдөлмөр” сонинд ажилтан байснаа, Хувьсгалын музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан, тайлбарлагч хийж байгаад тэтгэвэрт гарсан даа.

-Аав, ээж хоёр тань оюутан байхдаа танилцсан гэдэг бил үү?

-Өө тийм гэсэн. Манай аав хөдөөнөөс ирээд Нам ба улсын сургуульд суралцаж төгсөөд, тэндээ багшаар үлдсэн. Дараа нь проректор болоод гэнэт хойшоо сургуульд явсан гэдэг. Тэр үед нь ээж маань оюутан байж л дээ. Тэгээд л гэрлэсэн улсууд юм билээ.

-Аав тань бага насныхаа тухай ярьдаг байв уу?

-Гурван настай байхад нь аав нь салаад явсан гэдэг. Ээжтэйгээ дөрвөн банди үлджээ. Нэг нь 13-тай нас барсан. Аав айлын том нь. Дүү нь Жамсранжав гэж хүн байсан. Одоо нас барсан л даа. Цэргийн байгууллагад ажиллаж байгаад сүүлд Зөвлөлтөд цэргийн атташегээр суусан. Бага дүү нь Очирбат гээд олон сонгодог зохиол орчуулсан мундаг хүн. Аав багадаа хөдөө мал маллаж байснаа ярьдаг. Хөхөө өвлийн хүйтэнд арав гаруй настайдаа адуу манадаг байлаа. Манай ээж намайг “Чи нэг сургуульд сур” гэсэн. Аймгийн намын хороонд Чимэдрэгзэн гээд Завхан аймгийн Алдархаан сумын хүн байсан. Тэр хүн аймгийн намын хороонд очоод уулз гэсэн. Очиж уулзсан чинь Хүн эмнэлгийн техникумын хуваарь олж өгсөн гэж дандаа ярьдаг. Шалгалт өгөх гэж байснаа гэнэт болиод, өөрөө явж судалж байгаад Нам ба улс төрийн сургуульд орсон гэдэг. Төгсөөд сургуульдаа багшаар үлдэж, проректор болоод, Эрхүүд хуулийн сургуульд яваад, төгсч ирэнгүүт нь Төв хороонд хэлтсийн даргаар тавьж л дээ. Хүрэн “Победа”-тай боллоо гэж яриад байгаа нь тэр.

-Тэр үеийн хүүхдүүдийн амьдралын хэв маяг ямар байв?

-Тэр үед ажилчин, сэхээтэн энэ тэр гэж нэг их ялгах юм байхгүй. Бусад хүүхэдтэй адилхан дээс, чартаа тоглоно. Аав маань үе үе гадаад явна. Орос руу л явна. Өөр нэг их олон газар явдаггүй байсан юм байна гэж одоо боддог. Янз бүрийн тоглоом, мандолин, кукла авчирч өгнө. Даргын хүүхэд гээд ялгараад байх юм байгаагүй.

-Жалан-Аажав гуай хэдэн хүүхэдтэй хүн бэ?

-Хүү, охин хоёртой. Миний охин ааваар овоглодог учраас хоёр охин нэг хүүтэй гэж явдаг. Жалан-Аажавын Тэгшзаяа гэж охин бий. Хуульч мэргэжилтэй ч өөрийн сонирхлоороо англи, орос хэлнээс ном орчуулдаг. “Галаар наадагсад” гээд ном аваад үзээрэй. Бестселлер болсон ном. Тэр номыг орчуулсан. Хуулийнхаа мэргэжлийг орхиод аяндаа орчуулагч болсон. Би нэг хүүтэй. Хүү маань 14-15 хүрэхэд тэр бага охин гарсан юм. Олон жилийн дараа төрсөн. Хэлмэгдсэн үе таарсан. Ээж аав хоёр хоёулаа гэртээ байсан үе болохоор “Энэ охиныг өөрийнхөө нэр дээр авна” гэсэн. Би охиноо ээж аав хоёртоо албан ёсоор өгчихсөн байхгүй юу. Охин бид хоёр нэг овогтой.

-С.Жалан-Аажав гэдэг нэр ямар учиртай вэ. Их содон нэр юм аа?

-Манай эмээ л ярьдаг байсан. Аав эхлээд Лодон нэртэй байжээ. Өвдөөд үхэн алдаад, Жалан-Аажав гэдэг нэр хайрлавал тогтох юм байна гээд том лам нэр өгсөн гэж ярьдаг юм билээ.

-Хуулийн мэргэжил сонгоход аав тань нөлөөлсөн үү?

-Нөлөөлсөн. Намайг гурав, дөрөвдүгээр ангид байхад Оросоос уригдаж ирсэн багшаар төгөлдөр хуур заалгадаг байлаа. Намайг нэг хэсэг Хөгжим бүжгийн сургуульд шилжүүлсэн. Хүмүүс сайхан хоолойтой юм, урлагийн сургуульд тэнцэнэ гэсэн. Шалгалт өгөөд Дуурийн дуучны сургуульд явахаар бэлтгэл хийж байтал аав “Чи урлагийн хүн болоод хэрэггүй. Наадах чинь залуу насны ажил. Хэрэггүй л гэж зөвлөмөөр байна гээд очоод томилолт энэ тэрийг дор нь болиулаад Хуулийн сургуульд оруулчихсан ш дээ.

-Та тэр шийдвэрийг нь яаж хүлээж авав?

-Бидний үеийнхэн эцэг эхийн үгнээс зөрж гаждаггүй. Нээрэн ч тийм байж магадгүй гэж бодоод хуулийнх нь сургуульд сурсан.

-Дүү чинь бас хуульч уу?

-Дүү хуульч. Хойно НАХЯ-ны сургууль төгссөн юм. Цагдаагийн ажилтан байхдаа хэлмэгдээд гарсан. Хуулийн мэргэжилтэй учраас одоо нэг газар хуулийн зөвлөх хийдэг.

-Та сургуульдаа багшаар үлдэхийг бодоход сайн оюутан байжээ. Эсвэл аавын нөлөө байв уу?

-Тийм ээ. Би Их сургуулийн хуулийн багш байсан. Аав намайг багшаар үлдэхэд дуртай байгаагүй. Тэгэхэд Төв хорооны нарийн бичгийн дарга байсан хүн шүү дээ. Тэр үед Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд ажилладаг байсан болохоор орос хэлтэй хүн багш болох хэрэгцээ байж гэж боддог. Сайд дарга нарын хүүхдүүд голцуу оросоор ярьдаг байв. Бараг унаган орос хэлтэй гэхэд болно. Орос хүүхдүүдтэй тоглоно. Миний хөгжмийн багш нар дандаа орос байсан.Намайг сургуульдаа багшаар үлд гэхээр нь урвайгаад, ээж, аавдаа хэлсэн чинь аав “Яахаараа сургуульд үлдээдэг юм. Прокурор, шүүх рүү яв. Хуулийн хүн практикт ажиллах сайн байдаг. Шилжүүлэх үү яах вэ” гэж байсан. Нэгэнт хуваарь гарчихсан болохоор томилолтыг нь аваад ажилдаа орж байлаа. Залуухан орос сургагч хүүхэн байсан. Түүнээс их юм сурсан. Монгол талаасаа Лувсаншарав гэж багш байлаа.

-Багшилж байхдаа нөхөртэйгөө суусан уу?

-Тийм. Барилгын инженер хүн. Харамсалтай нь бурхан болчихсон. Бидний үед энэнтэй суувал ингэх юм байна. Тэрэнтэй суувал тэгэх юм байна гэх юм байхгүй. Танилцаад, гэр бүл болоод, үр хүүхэд төрүүлээд амьдарсан.

-Нөхрийн сонголт дээр аав, ээж тань санал хэлсэн үү?

-Огт тийм юм байхгүй. Өөрөө л мэд гэдэг.

-Аавыг чинь улс төрийн тавцангаас буулгахдаа таныг, дүүг чинь бас ажлаас нь халчихсан гэсэн. Энэ явдлыг та болоод гэрийнхэн чинь яаж хүлээж авав?

-Мэдэхгүй ээ, аав маань гэнэт тэтгэвэрт гарсан. Солонгост элчингээр явах юм гэнэ гэж сураг сонсогдож байсан гэсэн. Гэв гэнэт баахан улсууд хүрч ирээд утсыг нь таслаад, юмыг нь хураасан. Би их сургуулийн багш, хорин хэдтэй залуухан байж. Намын эсрэг бүлгийн талаар мань мэт ойлголт ч байхгүй. Их сургууль дээр хичээлээ заагаад зосч байтал “О.Шагдарсүрэн ректор дуудаж байна” гэсэн. Хичээлээ заачихаад гаръя гэсэн чинь “Үгүй ээ. Одоо хүрээд ир гэж байна” гэнэ.Ректор “Зовлонтой юм аа. Төв хорооноос намын эсрэг бүлгийн хүний хүүхэд ажиллуулж болохгүй. Аягүй бол наадах чинь микрофон ашиглаж оюутнуудад сурталчилгаа хийнэ” гээд байх юм. Ийм юм байхгүй ш дээ ямар сонин юм ярьдаг юм бэ. Чамайг хал гээд байна гэсэн”, Би хүн юм чинь “Би ямар алдаа дутагдал гаргасан юм бэ” гэсэн чинь “Өөр рүү нь бурууг нь чихээд хал гэж байна” гэсэн. “За за тэгдэг л байж дээ” гэлээ. Би цол хамгаалах гээд хойшоо явах гэж байсан юм л даа. “Намайг хална гэнээ. Микрофон ашиглана гэсэн. О.Шагдарсүрэн ректор шууд хэлчихлээ” гэж аавд хэлсэн чинь “Өө яахав, халбал халаг. Юмаа аваад хүрээд ир. Зүв зүгээр байгаа хүний үр хүүхдийг яаж байгаа юм. Урд хөлийг нь бүдрэхээр хойд хөлийг нь ороолгов гэдэг шиг юм болж байна” гэсэн. Тэгэхээр нь би өвчтэй юм шиг маргааш нь очоод хамаг юмаа хамж аваад л явчихаж билээ. Тэгээд гэртээ дөрөв таван жил нам суусан. Тэр хоорондоо охин төрүүллээ. Ээж, аав дээрээ хүүхэдтэйгээ ирээд хэвтчихнэ. Ажилд авахгүй. Аав маань ерэн онд цагаадахад их сургууль намайг эргэж дуудсан. Би ороогүй.

-Аав тань нутаг заагдсан гэсэн?

-1984 онд нутаг заагдаад явсан. Хоёр жил болоод, “Би ямар хэлсэн үг, хийсэн хэрэгтэй биш” гээд онгоцонд суугаад хүрээд ирсэн. Эд нар яаж ч чадаагүй. Байр оронг нь хураачихсан болохоор хотод над дээр ирнэ биз дээ.Хоёр өрөө байртай байсан. Ээж маань өмнө нь “Энэ гэр бүлтэй, хүүхэд шуухадтай болно. Гурван өрөө байр авъя” гэхэд аав “Яах юм бэ. Олон хүүхэдтэй улсууд байхад эд нарт хоёр өрөө л болно” гэсэн юм. Тэгэхэд би охин төрүүлээд, тэр хоёр зугаатай байсан. Нөхөр бас ажилгүй болсон. Ах дүү тогооч, жолооч, таньдаг мэддэг улсуудад бүгдэд нь нөлөөлсөн дөө. Аавд 450 төгрөгийн тэтгэвэр тогтоож өгсөн, ээж бас тэтгэвэр авна. Тэр хоёрын тэтгэврээр нэг хэсэг амьдарсан. Үзэх эмнэлэг олдохгүй бага охиноо гэртээ төрүүлсэн. Би 1984 оны хоёрдугаар сарын 17-нд халагдсан. 1986 оны хоёрдугаар сарын 17-нд охиноо төрүүлсэн. Аав маань 2001 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд Н.Багабанди Ерөнхийлөгчөөс гавьяат цол авсан. Ээж маань жилийн өмнө арванхоёрдугаар сарын 21-нд нас барсан. Ийм сонин тоо байдаг. Би анзаараагүй. Манай дүү ажигласан байсан.Манай дүү аавтай хамт нутаг заагдсан хүн. Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн хэлтэст эрүүгийн төлөөлөгч байсан хүнийг аавтай хамт нутаг заагаад явуулсан. Ямар ч тогтоолгүйгээр. Дүү маань морь унаад “Энд чинь харин аятайхан сайхан юм байна” гээд явж байсан. Нутгийн хүмүүс сайн хандаж байсан гэсэн. Үйлчилдэг нэг эмэгтэй, харгалздаг цагдаатай. Би хүүхэдтэйгээ хэд очсон. Аав маань 2010 онд нас барсан. 88 хүрсэн. Цагаадаад, үр хүүхдийнхээ сайн сайхныг үзээд, өөрийг нь хэлмэгдүүлж байсан улсууд бүгд хорвоогийн мөнх бусыг үзэхийг хараад өнгөрсөн байхгүй юу.

-Жалан-Аажав гуайн амьдралын сүүлийн жилүүд нь ямар байв?

-Манай ээж лам хүний охин байсан учраас их бодь. Өвчнөөс болоод өөд болсон. Бас л ная шахсан. Аав ээжээс хойш ганцаардсан. Хэлмэгдсэнээсээ дор юм билээ.

Аав сайхан цэгцтэй хүн, өвдөх юм байхгүй. Дандаа гимнастик хийнэ. Залуугаасаа айхавтар ногоо цагаа идэхгүй. Сайхан мах чанаадах, бантан, лавшаа хийгээдэх гэдэг. Манайх төрийн тогоочтой олон жил болсон. Мөнхбаяр гээд эмэгтэй байв. Манай охин, хүүг өсгөлцсөн хүн. Манай ээж төрийн тогоочтой зэрэгцээд хогоо шүүрдэнэ, юмаа хийнэ.Манай хүү микробиологич мэргэжилтэй. Аав 60 настай намаасаа хөөгдсөн. Яасан гэсэн чинь “Яахав хөөгдөх цаг нь болсон юм байлгүй” гэсэн. Хурц хүн байсан.“Туулсан замд, төрсөн бодол” гээд аавын дурдатгалын их гоё том ном бий. Нас барахаасаа өмнө бичсэн юм.

-Та нарт захиж хэлдэг үг байсан уу?

-Жижүүрийн юм шиг хэлдэг хэдэн үг байсан.“За, нөхдүүд минь үнэн шударгаар явна шүү. Хүний муу үзэж болохгүй шүү. Хүний муу үзсэн хүн өөдөлдөггүй. Хүнээ барав аа” гэдэг байсан нь санаанд тод үлджээ. Манай ээж ч “Аливаа юмны алтан дунджийг олж явах хэрэгтэй” гэдэг байсан.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Төрийн шагналын тухай хуулийн төсөлд нэлээд шинэлэг зүйлсийг тусгасан байна. 1990 онд ардчилсан хөдөлгөөн ялж, 1992 онд Шинэ Үндсэн хууль батлагдсанаар нийгэм солигдож социализм, коммунизм байгуулах өмнөх нийгмийн зарчим үндсээрээ өөрчлөгдсөн ч төрийн шагнал олгох систем, хэлбэр хуучнаараа үлдсэн нь хуулийг шинэчлэх гол шалтгаан болсныг хууль санаачлагч онцолжээ. Өмнөх тогтолцоогоор хөдөлмөрийн үнэлгээ, он удаан жил ажилласан байдлыг харгалзан шагнал хүртээдэг байсан бол шинэ Үндсэн хуулиар гавьяа байгуулсан, нийгэмдээ сайн үйлс бүтээж, үлгэр дуурайлал үзүүлснийг нь үнэлж шагнал олгодог байх зарчим үйлчлэх юм байна. “Он удаан жил, идэвх зүтгэлтэй ажилласан”, “хөдөлмөрийн тогтвортой амжилт гаргасан” гэсэн хуучин шалгуурыг өөрчилж, тодорхой салбар, үйл хэрэгт гавьяа байгуулсан тохиолдолд шагнадаг хүндэтгэлийн шагналын тогтолцоо руу шилжих баримтлалыг мөрдлөг болгох аж.

“Ардын” гэсэн цолыг таван төрөл мэргэжлээр, “Гавьяат” цолыг 30 төрлөөр олгож иржээ. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсад 7000 орчим төрлийн ажил, мэргэжил байгаа тул нийгмийн бүх салбарын ажил мэргэжлийг хамарч чадахгүй болсон гэж дүгнэжээ. Одоо олгож байгаа Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон зэрэг нь хуучин сүлдтэй, БНМАУ гэсэн бичээстэй учир загварыг өөрчлөх шаардлага үүсчээ. Түүнчлэн төрийн дээд одон, медалийн нэр нь улс төрийн намын болон ТББ, аймаг, орон нутгийн ИТХ-аас олгодог зарим одон, медалийн нэртэй давхцах болжээ. Жишээ нь, төрөөс олгодог хамгийн нэр хүндтэй шагнал болох “Чингис хааны одон”-той АН-ын Чингисийн одон, П.Даваанямын тэргүүлдэг Чингис хааны дэлхийн академийн шагналын нэр давхацдаг нь олон нийтийг төөрөгдүүлж, шагнал хавтгайрсан мэт ойлголтод хүргэх болж. Иймээс давхацсан нэртэй шагналыг цэгцлэх зарчмыг мөн хуулийн төсөлд тусгажээ. Төрийн дээд шагналын Эрхэм дээд шагнал гэдэгт Монгол Улсын Баатар цол, Улсын эрдэнэ, Чингис хаан одонг хамааруулж ойлгох бол эрхэм хүндэт шагналд Монгол Улсын гавьяат зүтгэлтэн цол, Эрдэнийн очир одон. Хүндэт шагнал гэдэгт, Алтан гадас, Цэргийн гавьяа одон, Эхийн алдар I, II одонг хамааруулна. Харин медаль гэдэгт, Цэргийн хүндэт медаль, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Шударга журам медаль, Найрамдал медаль, Энхийн төлөө медаль орох юм байна.

Монгол Улсын баатар цолыг таван жилд нэг удаа нэг хүртэл хүнд, Улсын эрдэнэ цолыг гурван жилд нэг удаа нэг хүртэл хүнд, Чингис хаан одонг жилд нэг удаа нэг хүртэл хүнд, Монгол Улсын гавьяат зүтгэлтэн цолыг жилд 50 хүртэл хүнд, Эрдэнийн очир одонг жилд 200 хүртэл хүнд, Алтан гадас одонг жилд 2000 хүртэл хүнд, Цэргийн гавьяа одонг жилд 500 хүртэл хүнд тус тус олгох аж. Хэрвээ төрийн дээд шагналын тоо хэмжээ тухайн жилийн онцлогоос хамааран хэтрэхээр байвал Ерөнхийлөгчийн санал болгосноор УИХ шийдвэрлэх юм байна.

Хуулийн төсөлд зарим цол, шагналын тэмдэг, одон, медалийн загварыг өөрчлөхөөр тусгасан байна. Одон медалиудын одоогийн болон шинэчилсэн загварыг харьцуулсныг сонирхуулж байна.

Монгол Улсын баатар цол

Монгол Улсын баатар цолыг Монгол Улсын тусгаар тогтнол, ардчилал, эрх чөлөө, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх, эх орноо батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах болон Монгол Улсыг хөгжүүлэх, эх орныхоо нэрийг алдаршуулах эрхэм үйлсэд онцгой гавьяа байгуулсан иргэнд хүртээж, Монгол Улсын баатар цолны энгэрийн тэмдэг, батламж, үнэмлэх гардуулна.

Мөн эх орноо батлан хамгаалах үйлсэд амь бие хайргүй зүтгэж, баатарлаг гавьяа байгуулан эх орныхоо төлөө амь насаа алдсан иргэнд Монгол Улсын баатар цолыг нэхэн хүртээж болно.

Улсын эрдэнэ цол

Улсын эрдэнэ цолыг Цагаан сарын баярыг тохиолдуулан олгох юм байна. Үндэсний уламжлалт соёлын биет бус өвийн хосгүй нандин ховор төрөл зүйлсийн тодорхой илэрхийллийг ур чадварын өндөр түвшинд өвлөн эзэмшиж, түүнийгээ улам боловсронгуй болгон хөгжүүлж, хойч үедээ өвлүүлэх, шавь сургах, сурталчилж түгээн дэлгэрүүлэхэд онцгой гавьяа байгуулсан иргэнд хүртээж, Улсын эрдэнэ цолны энгэрийн тэмдэг, батламж, үнэмлэх гардуулна.

Чингис хаан одон

Чингис хаан одонгоор Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний эв нэгдлийг бататган бэхжүүлэх, эх орондоо хүмүүнлэг, ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх, нийгэм, эдийн засаг, соёл, шинжлэх ухааны дэвшлийг хангах, төрт ёс, түүх соёлынхоо уламжлалыг гүнзгий судалж, хойч үедээ өвлүүлэх, тэдгээрийг дэлхийн бусад оронд сурталчлан таниулах үйлсэд жинтэй хувь нэмэр оруулж, төр, нийгэм, үндэстний өмнө онцгой гавьяа байгуулсан иргэнийг шагнаж, одонг батламж, үнэмлэхийн хамт гардуулна. Чингис хаан одонг Их Эзэн Чингис хааны өдөр буюу Монгол бахархлын өдрийг тохиолдуулан олгоно.

Монгол Улсын гавьяат зүтгэлтэн цол

Монгол Улсын гавьяат зүтгэлтэн цолыг ажил мэргэжлийн өндөр ур чадвар, авьяас билгээрээ тодорч, төр, нийгэм, эдийн засаг, соёл, спорт, шинжлэх ухаан болон бусад салбарыг хөгжүүлэх үйл хэрэгт нийтээр хүлээн зөвшөөрөхүйц гавьяа байгуулж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэсний эв нэгдлийг бататган бэхжүүлэх, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх үйл хэрэгт онцгой хувь нэмэр оруулсан иргэнд хүртээж, Монгол Улсын Гавьяат зүтгэлтэн цолны энгэрийн тэмдэг, батламж, үнэмлэхийг гардуулна.

Эрдэнийн очир одон

Эрдэнийн очир одонгоор төр, нийгэм, эдийн засаг болон бусад салбарыг хөгжүүлэх үйл хэрэгт онцгой гавьяа байгуулж, монгол үндэстний уламжлал, төрт ёсыг хадгалж, хамгаалах, хөгжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан, олон улсын эрх зүйн нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг баримтлан Монгол Улсын найрсаг гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх үйл хэрэгт онцгой гавьяа байгуулсан хүнийг шагнана.

Алтан гадас одон

Алтан гадас одонгоор иргэний үүргээ нэр төртэйгөөр биелүүлж, авьяас, эрдэм мэдлэг, хүч хөдөлмөрөө дайчлан ажиллаж, нийгэм, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, технологи, соёл урлаг, боловсрол, эрүүл мэнд болон бусад салбарын үйл ажиллагаанд гавьяа байгуулсан, хуулиар хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж, хуулийн засаглал, төрийн бодлого, зорилт, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл хэрэгт гавьяа байгуулсан хүнийг шагнана.

Цэргийн гавьяа одон

Цэргийн гавьяа одонгоор Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин, батлан хамгаалах хүч чадлыг бэхжүүлэх, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, дархан хилийг хамгаалах, хууль сахиулах, гамшгаас хамгаалах үйл хэрэгт гавьяа байгуулсан албан хаагчийг шагнаж одонг үнэмлэхийн хамт гардуулна.

Эхийн алдар одон

Эхийн алдар одон нь I, II гэсэн зэрэгтэй байна. Эхийн алдар I зэргийн одонгоор зургаан хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхийг, Эхийн алдар II зэргийн одонгоор дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн эхийг тус тус шагнаж, одонг үнэмлэхийн хамт гардуулна.

Хөдөлмөрийн хүндэт медаль

Хөдөлмөрийн хүндэт медалиар иргэний үүргээ нэр төртэйгөөр биелүүлж, авьяас, эрдэм мэдлэг, хүч хөдөлмөрөө дайчлан ажиллаж, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, технологи, нийгэм соёл, боловсрол, эрүүл мэнд болон нийгмийн бусад салбарын үйл ажиллагаанд идэвх зүтгэл, үр бүтээлтэй ажиллаж, өндөр амжилт гаргасан, хуулиар хүлээсэн үүргээ нэр төртэй биелүүлж, хуулийн засаглал, төрийн бодлого, зорилт, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх болон гэмт хэрэгтэй тэмцэх, нийтийн хэв журмыг хамгаалах, хууль сахиулах үйл хэрэгт идэвх зүтгэл, үр бүтээлтэй ажиллаж, өндөр амжилт гаргасан иргэнийг шагнана.

Цэргийн хүндэт медаль

Цэргийн хүндэт медалиар Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин, батлан хамгаалах хүч чадлыг бэхжүүлэх, Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, нутаг дэвсгэрийн бүрэн бүтэн байдал, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах, дархан хилийг хамгаалах, гамшгаас хамгаалах үйл хэрэгт олон жил идэвх зүтгэл, үр бүтээлтэй ажиллаж, өндөр амжилт гаргасан албан хаагчийг шагнаж, үнэмлэхийн хамт гардуулна.

Шударга журам медаль

Шударга журам медалиар эрэлхэг зориг, авхаалж самбаа гарган гал, ой, хээрийн түймэр, байгалийн болон үйлдвэрлэлийн гамшиг, аюулаас хүний амь нас, их хэмжээний эд хөрөнгө авран хамгаалсан хүнийг шагнаж, үнэмлэхийн хамт гардуулна. Шударга журам медалиар нэхэн болон өмнөхөөс өөр болзол хангасан тохиолдолд дахин шагнаж болно.

Найрамдал медаль

Найрамдал медалиар Монгол Улсаас гадаад оронтой тогтоосон улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёлын харилцаа, хамтын ажиллагааг бэхжүүлэхэд бодитой хувь нэмэр оруулсан гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнийг шагнаж, үнэмлэхийн хамт гардуулна.

Энхийн төлөө медаль

Энхийн төлөө медалиар Нэгдсэн Үндэсний Байгууллагын энхийг сахиулах хүчин, олон улсын бусад ажиллагаанд оролцсон цэрэг, цагдаагийн албан хаагчид, энхийг сахиулах, хүмүүнлэгийн асуудлаар идэвхтэй ажиллаж, амжилт гаргасан иргэнийг шагнаж, үнэмлэхийн хамт гардуулна.

Төрийн соёрхол

Төрийн соёрхлыг шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн шинэ онцгой туурвил, анхдагч шинэ техник, технологи, үйлдвэрлэл, урлаг, утга зохиол, оюуны шилдэг гарамгай бүтээлд олгох бөгөөд төрийн дээд шагналын эрэмбийн хувьд эрхэм хүндэт шагнал болно.

Төрийн гэрэгэ

Үндэсний бүтээн байгуулалтын дээд шагналыг монгол хүний оюун ухаан, авьяас чадвар, хөдөлмөр зүтгэлээр цогцлон бүтээгдэж, тухайн ондоо үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн үйлдвэр, барилга, байгууламж, цогцолбор, хэвлэгдэн гарсан ном зохиол, үзэгчдэд хүрсэн урлаг, соёлын бүтээлд олгох бөгөөд төрийн дээд шагналын эрэмбийн хувьд хүндэт шагнал.

Бэлтгэсэн Д.САРУУЛ

Тэртээх
1980-аад оны эхээр Монголд
фитнесс, бодибилдингийн үнэр ч байгаагүй
үе. Тэгэхэд нэгэн туранхай
залуу энэ спортыг ихэд
сонирхон, хичээллэх гэж оролдож эхэлсэн
нь албан тушаалтнуудад адлагдаж
байсан гэдэг. Хаалттай нийгэмд
хөрөнгөтний орны үзэл суртлыг
дэлгэрүүлэх гэлээ хэмээн буруудаж
л дээ. Гэвч
түүний хүсэл мөрөөдөл ямар
ч саад бэрхшээл,
хориг саадыг даван туулж,
өнөөдөр фитнесс, бодибилдингийн спортыг Монголд өдий
зэрэгт нь хөгжүүлж чадсан
юм. Энэ эрхэм бол
“Тайхар” клубыг үүсгэн байгуулагч,
Монголын анхны гурван удаагийн
мистер Б.Батсуурь билээ.
Тэрбээр олон зуун тамирчин
бэлтгэн тив, дэлхийн тэмцээн
уралдаануудад улсынхаа нэрийг удаа дараа
гаргасан амжилтууд нь олон.

Нэгэн цаг үед хориотой
спортыг нэвтрүүлэх нь гэж бангадуулж
байсан Б.Батсуурь дасгалжуулагчийн
төдийгөөс өдий хүртэл хийсэн
тэрхүү гавьяа зүтгэлийг төр
өндрөөр үнэлж “Алтан гадас”
одон хүртээсэн юм.

“Танайд өнжье” булангийнхаа ээлжит
дугаараар Батмөнхийн Батсуурь хэмээх энэ эрхмийнд
саатлаа. Тэднийх “Маршал таун” хотхонд
амьдардаг ажээ. Бид ч
товлосон цагтаа очив. Б.Батсуурь дасгалжуулагч гэргий В.Ариунбалынхаа
хамт биднийг халуун дотноор
угтсан юм. Гэрийн эзэн
спортын хүн гэсэн шиг
биеийн тамирын хослол өмсчээ.
Үүдэнд байх томоо гэгч
нь хүндийн өргөлтийн гир
анхаарал татав. Хэр зэрэг
хүнд болохыг нь сонирхтол
32 кг гэнэ. Б.Батсуурь
дасгалжуулагч үүнийг баруун гараараа
түвэггүйхэн дээш өргөж байсан.
“Таны нөгөө айхавтар булчин
шөрмөс хэвээрээ байгаа юу” гэхэд
“Бага зэрэг юм бий.
Бариад үз л дээ”
гээд инээгээд гараа сунгав. Ноосон
цамцны цаанаас анзаарагдахгүй байсан
түүний булчин яг л
чулуу шиг хатуу, бас
нэлээд товгор байсан шүү.

Б.Батсуурь, В.Ариунбал нар
ганц охинтой, Б.Дөлгөөн гэдэг
юм билээ. Одоо тэрбээр
Бээжингийн их сургуульд Олон
улсын бизнесийн чиглэлээр суралцаж байгаа, гуравдугаар курсийн
оюутан гэсэн. “Ер нь
бол аав, охин хоёр
алхам тутамдаа дүрсээ хараад утсаар
ярина аа. Ойрхон сурдаг
болохоор охин маань өвлийн
амралтаараа ирээд хоёр сар
амарчихна. Одоо цагаан сарын
үеэр л ирэх байх
даа” гэж гэрийн эзэгтэй
охиноо танилцуулангаа хуучлав. Энэ үед нөхөр
нь гар утсаа аваад
охин руугаа залгалаа. Б.Дөлгөөнөө ч тэр даруй
утсаа авч байна. Тэгэхэд
аав нь “Манайд “Өдрийн
сонин”-ы сэтгүүлч, зурагчин
ирсэн байна. Танилц миний
охин” гээд бидэн рүү
утсаа чиглүүлэв. “Сайн байцгаана уу”
гээд инээмсэглэн мэндчилсэн тэр охин нүдэнд
тун дулаахан, царайлаг юм гээч. Тэгснээ
төд удалгүй холбоо тасарчихав.
Аав, ээж хоёр нь
байн, байн залгасан ч
охин утсаа авахгүй гүрийж
байгаа бололтой. “Манай энэ охин
иччих шиг боллоо. Бүрэг,
даруу гэж жигтэйхэн. Тэгсэн
хэрнээ ангийн дарга хийдэг
гэж байгаа. Хичээлдээ бол
сайн л даа. Онц
сурсан гээд сургуулиасаа 3000 юаниар
шагнуулсан байна лээ” гэж
ирээд л тэд охиноо
хачин их санасан янзтай
ярив.

ХААЛТТАЙ НИЙГЭМД ХОРИОТОЙ СПОРТЫГ ДЭЛГЭРҮҮЛСЭН ТҮҮХ

Монголын анхны мистер болох
энэ эрхэм сургуульд ортлоо
охин шиг гэзгээ салаа
сүлжүүлж, эгч
нарынхаа хувцсыг өмсч өсчээ.
Тэрбээр энэ тухайгаа дурсан
ярихдаа “Манай аав бол
Завханы Шилүүстэй сумын уугуул. Налайхад
шилний үйлдвэрийн орлогч дарга хийж
байсан юм. Би айлын
тав дахь хүүхэд. Дээрээ
дөрвөн эгчтэй, дороо нэг
эрэгтэй дүүтэй. Уг нь
эгч нарын маань дээр
ихэр хоёр хүү төрсөн
ч эндчихсэн гэсэн.
Дараа нь баахан охин
төрсний дараа дүү бид
хоёр жил дараалаад гарсан
байгаа юм. Урьд нь
хоёр хүүгээ алдчихсан болохоор
аав, ээж хоёр маань
намайг төрөнгүүт олны хэл амнаас
цээрлэж, нууцалсан бололтой. Тэгээд дүү бид
хоёрын үс гэзгийг капроноор
боож, охид шиг хувцасладаг
байж л дээ. Гэтэл
хөвгүүд юм болохоор босоогоороо
морь харж байгаад аав,
ээжийнхээ найзуудад нь баригдчихна. Тэгээд
нөгөөдүүл нь хүүхдээ нуулаа
гээд л эцэг, эх
хоёрт маань гомдож, тунирхаад
сүйд болдогсон” гээд инээв. Ах,
дүү хоёр сургуульд орохдоо
яалт ч үгүй үсээ
хусуулж, жинхэнэ төрхөндөө оржээ.
Б.Батсуурь дасгалжуулагчийн
хувьд багадаа туранхай хүүхэд
байсан гэнэ. Спортод бол
нугасгүй. Наймдугаар ангиасаа дугуйн спортоор хичээллэж
эхэлжээ. Гэтэл 1981 онд улсын аварга
шалгаруулах тэмцээнд орохын өмнө аваарт
ороод хөлөндөө хүнд бэртэл авч,
удаан хугацаанд эмчлүүлсэн байна. Ингээд цаашид
дугуйгаар явах боломжгүй болжээ.
Тэр үед түүнтэй хамт
Төмөр-Очир хэмээх унаган
багын найз нь энэ
спортоор хичээллэдэг байсан аж. Хожим
тэрээр Францын мэргэжлийн багт
легонероор явж, одоо болтол
тэндээ ажиллаж амьдарч байгаа
тухай Б.Батсуурь дасгалжуулагч
бахархан дурсана лээ. Түүний
хувьд нэгэнт дугуйн спортоор
явж чадахгүй болсноо мэдээд бодибилдинг
ихэд сонирхож эхэлсэн байна. Том,
том булчинтай 1970-аад оны дэлхийн
оддын зурагт хуудас, сэтгүүлүүдийг
ихээр цуглуулж, орос хэл дээрээс
энэ спортын тухай гарын
авлага судалж гарч гэнэ.
Тухайн үед манай улсад
энэ спортын талаар зааж
сургачих мэргэжлийн багш байх нь
битгий хэл бодибилдинг гэж
юу болохыг гадарладаг хүн
ч ховор байв.
Ингээд мань эр энэ
спортыг мэддэг хүнийг эрэлхийлж,
туршлага судлах санаатай ихэд
хорхойсч байжээ. Аз болж
нэгэн гадаадын иргэний сураг гарчээ.
Таван шарын орчимд байсан
Чех, Монголын хамтарсан үйлдвэрт тэр хүн ажилладаг
байсан гэнэ. Мань эр
Чехэд болсон бодибилдингийн улсын
аварга шалгаруулах тэмцээнд орж байсан тус
улсын иргэн байж л
дээ. Түүнээс зөвлөгөө авч
байсан тухайгаа Б.Батсуурь дасгалжуулагч
тод гэгч нь санаж
байв. Бас болоогүй ээ,
тэр үед гадаадад байсан
дүүгээс нь бодибилдингийн холбогдолтой
сэтгүүлүүд ирдэг байсан гэж
байгаа. Тэр сэтгүүл дээрх
техник хэрэгслүүдийг харж байгаад хаягдал,
төмөр, станцын тээрэмний шааригуудыг
хооронд нь гагнаад бэлтгэлээ
хийдэг байж. Тухайн үед
Б.Батсуурь Сонсголонд
байрлах цэргийн ангид алба
хааж байхдаа жагсаалын дарга
байсан ажээ. Жагсаалын дарга
өөрийн гэсэн өрөөтэй. Тэндээ
өнөөх гар хийцний гантель,
техникүүдээ байрлуулж, дасгал сургууль хийдэг
байж л дээ. Мөн
ширээн дээрээ том хавтгай
шил тавиад тэрнийхээ доогуур
Шварцнегер, Фрэндсэн гээд өнөөх бодигийн
одуудын зургийг ярайтал хийж,
өрөөгөө хэрэндээ л тохижуулаад байж.
Гантель хийхийн тулд цэргүүдээрээ
IV цахилгаан станцын хаягдал дээрээс
тээрэмний шааригууд нууцаар авчруулж тэрийгээ
хооронд нь баарцаглуулан гагнаж
байсан гэдэг. Тэгтэл хөрөнгөтний
спортыг сурталчиллаа хэмээн жагсаалын дарга
Б.Батсуурь арга
хэмжээ авахуулжээ. Армийн удирдлагууд өрөөнийх
нь бүх зүйлсийг хурааж
аваад батальон цэргийн өмнө жагсааж
байгаад л “Энэ нөхөр
барууны орны үзэл суртлыг
нэвтрүүлэгч” гээд баахан донгодож
байсан аж. Ингээд цэргээс
халагдаад “Ерөөсөө энэ спортыг
Монголд хөгжүүлье” гэж сэтгэл шулуудсан
байна. Хуучнаар Хөдөлмөр нийгэмлэгийн байранд 1988 онд хүндийн өргөлт,
бодибилдингийн “Тайхар” клубээ байгуулжээ.
Тухайн үед Савхин эдлэлийн
“Сор” компанийн дарга Хүнийхүү гэдэг
хүн тэднийг спонсорлодог байсан
гэнэ. Анх клубтээ нэр
өгөх гэж янз бүрийн
л санаа гаргаж
байжээ. Арнольд гэсэн нэр
ч орж ирсэн
байна. Ингээд Архангай аймгийн
Их Тамир сумын цэлгэр
талд байрлах тэр ганц
чулууны домгийг бэлгэдэж “Тайхар”
гэж нэрлэжээ. Монголд ямар ч
мэргэжлийн техник, хэрэгсэл орж
ирээгүй цаг үе болохоор
хүндийн өргөлтийн бүх төхөөрөмжөө өөрсдөө
хийжээ.. “Тэр үед ямар
одоогийнх шиг ийм боловсронгуй
техник, тоноглол байсан биш. Гадны
сэтгүүл дээрээс зургийг нь
харж байгаад төмөр гагнаад
нийлүүлдэг байлаа. Штангны тахир
голыг халуун төөнүүрээр халааж
тахийлгаад л тун бүдүүлэг
үздэг байж дээ. Хар
тугалга хайлуулан хэвэнд шахаж, төмөр
гагнаж, нийлүүлээд л. Гэхдээ миний
энэ техникүүд маш бат бөх.
Одоо Залуу техникчдийн ордны
хонгилд байдаг байх” гэж
энэ спортыг үүсгэн байгуулагч
маань дурсамжаа хуваалцав. Өөрсдөө хийсэн хэрэгслүүдээр бэлтгэл
сургууль хийдэг байсан “Тайхар” клубын тамирчид
1992 онд техникийн шинэчлэл хийжээ. ОХУ-ын
Красноярскгаас Монголд бодигийн хэдэн
тамирчин ирээд СТӨ-нд
хоёр өдрийн турш үзүүлэх
тоглолт хийсэн байна. Тэд
нутаг буцахдаа манайханд техник хэрэгслээ үлдээгээд
явж байжээ. Тэдгээр нь
ч ялгаагүй гар
хийцнийх байсан аж. Гэхдээ
энэ спорт хөгжсөн орных
юм болохоор арай л боловсронгуй
эд байжээ. Тухайн үед
“Тайхар” клубт урлаг, соёлын
одод, спортынхон бүгд бэлтгэлээ хийдэг
байв. Одоогийн улстөрчдөөс гэхэд Ерөнхий сайд
Ч.Сайханбилэг, УИХ-ын гишүүн С.Баярцогт, Д.Сумъяабазар, Б.Бат-Эрдэнэ аварга,
“MCS”-ийн Оджаргал, АПУ-гийн Батсайхан,
Монгол газрын Ш.Мянганбаяр
гээд бүгд хичээллэж байжээ.
Урлагийнхнаас дуучин Т.Ариунаа
анхдагчдын нэг гэнэ. За
тэгээд загварын охид, “Гурван охин”,
“Камертон”, “Номин талст” зэрэг
хамтлагийн дуучид бүгд “Тайхар”
клубт бэлтгэл хийж, бие
хаагаа хөгжүүлцгээдэг байсан юм билээ.

ХУВЦАС ЗАГВАРЫН НҮҮР ЦАРАЙ, ЗАЛУУСЫГ ШУУГИУЛСАН МИСТЕР

Б.Батсуурь багадаа туранхай хүүхэд
байсан учраас Арнольд Шварцнегер
шиг том сайхан булчинтай,
бяр тэнхээтэй болохыг ихэд мөрөөддөг
байжээ. Тиймээс хүсэл зорилгынхоо
төлөө тууштай явжээ. Өндөр
өртөг, зардалтайн дээр Монголд ямар
ч суурь үндэс
нь тавигдаагүй энэ спортыг хөгжүүлэхэд
түүнд амаргүй байсан нь
ойлгомжтой. Нийгмийн систем солигдож байсан
шилжилтийн үе ч таарав.
Одоогийнх шиг нэмэлт уураг,
тэжээл, витамин гэж юу
ч байхгүй. Гэтэл
өндөр хэмжээний уургийн агууламжтай хүнс
хэрэглэж байж булчин шөрмөсөө
хөгжүүлэх хэрэгтэй. Цул хар үхрийн
мах, өндөг, бүх төрлийн
жимс, тахианы мах идэж
уургаа авах ёстой байдаг.
Гэтэл дэлгүүрийн лангуу хоосон, картын
бараанд оочерлодог байсан тэр үед
энэ бүхэн элбэг олдохгүй.
Цаг төр хэдий хүнд
байсан ч гэсэн түүнийг
хамгийн их ойлгож, дэмжсэн
хүн бол эхнэр В.Ариунбал нь. Тэрбээр шувуун
фабрик руу очиж, өндөг,
тахианы мах “арын хаалга”-аар авдаг байж.
Картаар олгодог кг-ын
махнаас цулыг нь нөхөртөө
зориулна. Энэ тухай гэрийн
эзэн дурсахдаа “Тэр үед ч
хүнд байсан шүү. Хадмууд
маань1993 оны арваннэгдүгээр сард
манай идшинд соёолон үхэр
өглөө. Гэтэл “Мартын-8” гэхэд
дуусчихсан байсан гээч. Охин
дөнгөж ой гарантай байв.
Эхнэр хүүхэд хоёр маань
идэж шалихгүй. Тэгэхээр би л ганцаараа
идчихсэн байгаа биз. Тэр
хэцүү цагт хамаг өнгөтэй
өөдтэйг нь би идчихээр
эхнэр маань заримдаа өлсдөг
байсан тухайгаа хожим ярьж билээ.
Би зөвхөн өндөгний цагааныг
л иднэ. Шарыг
нь охин, эхнэр хоёртоо
өгнө. Энэ хоёр маань
сүүлдээ тэрийг идэхээс ч
залхсан” гээд инээхэд гэрийн
эзэгтэй В.Ариунбал “Тэгээд
юм ховор байсан үед
хаяхаас хайран санагдаад иддэг
байсан” гээд инээх нь
тэр.

Монголын анхны мистер тэмцээн
1991 онд Залуучуудын соёлын төвийн байранд
болжээ. Энэ тэмцээнд Б.Батсуурь түрүүлж, гурван жил дараалан
Монголын сайхан залуугаар тодорч
байсан юм. Тухайн үеийн
залуусыг ёстой нэг байлдан
дагуулж байв. Одоо хэр
нь “Тайхар”-ын Б.Батсуурь гэхээр ерөнхийдөө 35-аас
дээш насныхан “Монголын анхны мистер” гэж
ирээд л андахгүй шүү
дээ. Бие хаа, нүүр
царай, булчин шөрмөсөөрөө гайхуулах
шиг болж байсан гэж
дурсах юм билээ. Бас
болоогүй ээ, Монголын ноос,
ноолууран хувцасны нүүр царай, модель
хийж байжээ. Од байх
үеийнх нь сонин хэвлэл
дээр гарсан нийтлэл, ярилцлагуудын
зарим нь одоо хүртэл
түүнд хадгалаастай байсан. Чемоданыхаа ёроолоос
хавтас дүүрэн сонингийн хайчилбар
гаргаж ирээд бидэнд сонирхууллаа.
Тэнд сүүлийн үеийн сэтгүүлүүд
ч харагдав. “Ардын эрх” сонины
1992 оны аравдугаар сарын 2-ны дугаарт
“Ертөнцийг чимэхэд, чимх ч бол
нэмэр” гэсэн гарчигтай, булчинлаг
биетэй зураг бүхий түүний
тухай нийтлэл хэвлэгдэж байжээ.
Мань эр үүнийг харснаа
“Ямар сонин юм бэ.
Миний төрсөн өдрөөр гарсан
юм байна шүү дээ”
гээд сая л анзаарч
байгаа бололтой ихэд бэлгэшээв. Тэгснээ
сонин­гуудын хавсрал­тууд
дундаас сурагч­дын зурагтай
хэсэг гаргаж ирлээ. “Манай
эхнэрийн зураг байна. Далимд
нь эхнэрээ рекламдана аа,
манай хүн 48 дугаар сургуулийг
алтан медальтай төгсч байлаа. Улсын
тооны болон физикийн олимпиадын
аварга болж байсан мундаг
бүсгүй дээ. Бид анх
танилцахад эхнэр маань зохион
бүтээгч хийдэг байсан. Бид
сувилалд хамт амарч байгаад бие биетэйгээ учирсан даа” гэв.

Б.Батсуурь дасгалжуулагч тэрхүү залуу насныхаа тэмцээн уралдаанд орж байсан үеэ дурсан ярихдаа “Монголын анхны мистер болоход 3000 төгрөгөөр шагнаж байлаа. Харин дараа жил нь 10 мянган төгрөгийн шагнал авч билээ. Тэр үед охин маань мэндэл­чихсэн байсан болохоор 3500 төгрөгөөр нь хүүхдэ­дээ комбин­зон авч өгч байсан даа. Одоо бодоод байхад тэмцээнд ороод, тамирчдаа дасгалжуулаад л залуу насны эрч хүчээр явдаг байж дээ. Тэмцээнд орж байгаатамирчдад түрхдэг зориулалтын крем гэж байсангүй. Урлагийнхнаас шоколадан бор өнгөтэй крем гуйгаад тэрийгээ ургамлын тостой холиод биеэ тослоод тайзан дээр гардаг байж билээ. Крем олдохгүй бол зарим нь уруулын будаг холиод түрхчихнэ. Тэгээд гахайн тоорой шиг яагаан өнгөтэй юмнууд тайзан дээр гарч ирнэ дээ” гээд инээв. Тэгэхэд эхнэр нь хажуугаас “Тэр крем нь хувцсанд нь наалдчихаад угаагаад арилахгүй ээ бас” гэж нэмж хэлээд бөөн инээдэм боллоо.

Тэрбээр Монголын мистерээр гурван удаа шалгарсны дараа 1994 оноос хойш ерөнхийдөө тэмцээн уралдаанд ороогүй байна. Харин мисс, жентелмэний тэмцээн уралдаануудын шүүгчээр ажилладаг болж л дээ. Ардын жүжигчин Цогзолмаа, Хайдав гуай нар болон талийгаач жүжигчин Лхасүрэн, Чингис хамтлагийн ахлагч дуучин Жаргалсайхан гээд мундагуудтай хамтМонголын сайхан залуу, бүсгүйчүүдийг шалгаруулдаг байжээ. Нэг удаа мистерийн тэмцээн дээр болсон хөгжилтэй явдлыг гэрийн эзэн ярилаа. Түүний шавь Энхтайван, Ардын жүжигчин Н.Сувд гуайн хүү Бат-Оргил хоёр эцсийн шатанд тунаж үлджээ. Циркийн үзэгчдийн суудал пиг дүүрсэн байж. Тэгтэл Б.Батсуурь дасгалжуулагчшавийгаа дэмжээд тайзан дээр хамт гарч, үзүүлбэр үзүүлж өгчээ. Тэрбээр энэ тухай ярихдаа “Шүүгч хийж байгаа хэрнээ тайзан дээр гарчихаж билээ. Тэр үед ямар харагдсан бол доо. Хоёр тийшээ зөрж гүйгээд л одоо бодохоор ичих шиг болдог. Бат-Оргил сайхан ч залуу байсан болохоор түрүүлсэн. Манай Энхтайван хоёрдугаар байрт орж байв” гэлээ.

БАЙГАА ЗҮЙЛДЭЭ ХАНАЖ АМЬДРАХ САЙХАН

Бодибилдинг бол дэлхийд 1930-аад оноос эхтэй спорт ажээ. Харин манай улсад хожуу дэлгэрсэн. Б.Батсуурь дасгалжуулагчийн хувьд суурийг нь тавиад 27 жил энэ спортын төлөө тасралтгүй явжээ. Анх 1993 онд Сөүлд болсон Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд тэрбээр оролцож, Олон улсын бодибилдингийн холбоонд Монгол Улсаа албан ёсоор бүртгүүлж байв. Харин 2009 оноос хойш манайх бодибилдингийн дэлхийн аваргад оролцдог болжээ. Манай тамирчид тив дэлхийн уралдаан тэмцээнүүдэд амжилттай оролцож, Монгол Улс энэ спортоор одоо л танигдаж байгаа. Бодибилдинг маш их цаг хугацаа шаарддаг спорт гэдгийг энэ эрхэм онцолж байлаа. Түүнийг хичнээн шавь бэлтгэсэн болохыг нь асуутал “ За даа, шавиа тоолж үзээгүй дээ” гээд даруухнаар хариулав. Тэгтэл гэрийн эзэгтэй Ариунаа “Монголд бодигоор хичээллэдэг бүх тамирчид манай хүний шавь нь” гээд нөхрөөрөө бахархах омогшил түүнээс нэвтмэдрэгдэв.

Монголын гурван удаагийн мистер Энхтайван, Батгэрэл, Ганболд, талийгаач “Цагаан арслан” клубын захирал асан Буянтогтох болон Золбаяр, Мөнхбаатар, Баянхүү, эмэгтэйчүүдээс Азийн анхны хоёр удаагийн аварга болж байсан Сарангуа зэрэгбодигоор танигдсан олон тамирчин түүний шавь аж. 2015 он Б.Батсуурь дасгалжуулагчийн хувьд одтой, хийморьтой жил байжээ. Төр засгаас түүнд “Алтан гадас” одон хүртээсэн бол Монголын үндэсний олимпийн хорооноос спортод онцгой үр бүтээлтэй ажилласан хөдөлмөр зүтгэлийг нь үнэлж Монголын Олимпийн хорооны дээд шагнал “Алтан-Очир” хэмээх нэр хүндтэй шагналыг олгосон байна.

Монголын бодибилдингийн холбооны анхны ерөнхийлөгч нь С.Зориг агсан байжээ. Тэрбээр “Монголын залуучууд эрүүл чийрэг, сайхан бие хаатай байвал гоё биз дээ. Зуны цагт гоё бие бялдартай залуус Улаанбаатарын гудамжаар алхаад явж байвал ёстой нэг чимнэ дээ” гэж Б.Батсуурь дасгалжуулагчид хэлж байсныг дурсан ярив. Ингэхдээ “Орчин цагт нийгэм стресстэй байгаа болохоор залуучууд архи, тамхиар өөрийгөө тайтгаруулж байна. Хэрэв спортоор хичээллэвэл тэр хорт зуршлаасаа салж, эрүүл мэнддээ анхаарах болно доо. Өнөөдөр Улаанбаатарт 300 гаруй фитнесс, бодибилдингийн клуб ажиллаж байна. Бүгд түрээсийн байранд үйл ажиллагаа явуулдаг болохоор төлбөр нь өндөр байхаас аргагүй. Уг нь Америкт бүхий л орон сууц, барилга байгууламжийн дор фитнесс, бодибилдингийн төвүүд байдаг. Асар хямд үнэтэй, зарим нь төлбөргүй байх нь ч бий. Манай улс уг нь хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө энэ тал дээр ямар нэгэн бодлого шийдвэр гаргавал зүгээр л байх” гэлээ. Тэрбээр шавь нартаа “Эрчилсэн эрээн булчингаас гадна тархиа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Сайхан бие бялдартай байхад ямар ч хувцас зохино. Харин доторх бие эрхтэн эрүүл бус, ухаан бодол нь саруул биш бол хичнээн булчингаар хучаад яах билээ” гэж захидаг байна. Мөн аливаа ажлыг хийхдээ “Би үүнийг хийх ёстой гэж бодвол ял болно. Харин би үүнийг хийхийг хүсч байна” гэх ёстой. Ингэснээр аливаа ажлыг чин сэтгэлээсээ
хийж, үр шимийг нь
хүртэж чадна” хэмээн Б.Батсуурь дасгалжуулагч ярьж байсныг энд
онцолмоор санагдлаа. Энэ эрхэм өнгөрсөн
хугацаанд, хүнд хэцүү үеийг
туулан бодибилдингээр хичээллэхдээ нэг ч удаа
шантарч байгаагүй нь түүний
энэхүү филисофитой холбоотой биз ээ.

Биднийг ийн хуучилж байх зуур гэрийн эзэгтэй гал тогоондоо тун завгүй байв. Эдний гэр бүл сүүлийн үед хоолны дэглэм барьж байгаагаа сонирхуулав. Өрхийн тэргүүн бэлтгэгч, эхнэр нь ерөнхий тогооч аж. Голдуу ногооны салат хийгээд гадуур тэр болгон хооллохоос татгалзаж байгаа гэнэ. Б.Батсуурь дасгалжуулагчийн хувьд нэг хэсэг бэлтгэл сургуулиа орхиод байсан бол өнгөрсөн жилээс идэвхжүүлжээ. Долоо хоногт гурван удаа зааландаа хичээллэж байгаа гэсэн. Гэхдээ тэмцээн уралдаанд орох зорилгогүй харин эрүүл мэнддээ анхаарч, насан туршдаа бэлтгэлээ орхихгүй гэж байв.

Б.Батсуурь, В.Ариунбал нар гэр бүлийн олон сайхан найз нөхөдтэй юм билээ. Тэдний нэг Б.Бат-Эрдэнэ аваргын гэр бүл аж. Тэрбээр 1990-ээд оны эхээс хүчнийхээ бэлтгэлийг хамтран хийж эхэлсэн дотнын цөөхөн, найзуудынх нь нэг юм байна. Аварга ч барилдахаа болиод найзууд ярилцаж байгаа сургууль байгуулахаар санаачилжээ. Ингээд хуучнаар Хөдөлмөр нийгэмлэгийг хувьчилж аваад тэндээ “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн эх суурийг тавьсан байна. Б.Батсуурь дасгалжуулагч эхэндээ сургуулийн дэд захирлаар нь ажиллаж байсан бол одоо ТУЗ-ийн гишүүн аж. Энэ мэтчилэн тэрбээр бизнес эрхлэхээр янз бүрийн л юм оролдож байжээ. Бусдын жишгээр эхнэртэйгээ хамт зах зээл эхлэхэд ганзагын наймаа эрхэлж ч үзсэн байна. Одоо тэд Тэрэлж орчимд амралтын газартай гэнэ. Эхнэр нь Европоос гэр ахуйн коллекц импортолдог бизнесээ хариуцдаг аж.

Эдний гэр бүлийн цомгийг үзэж байхад аяллын зурагнууд маш олон байв. Тэд дэлхийн 40 гаруй улсаар, Монгол орныхоо ихэнх аймгаар аялжээ. Б.Батсуурь дасгалжуулагч
“100 наслахгүй хорвоод мянган жил барахгүй хөрөнгөөр яана аа гэдэг үг байдаг шүү дээ. Байгаа зүйлдээ ханаж амьдрах сайхан. Хүн бол зурвасхан олдох хорвоод аль болох ихийг үзэж,
таньж мэдэх хэрэгтэй” гэсэн
филисофитой нэгэн ажээ. Ийнхүү
аяллын урт замд мордож,
адал явдлаар дүүрэн амьдрах
хүсэл зорилготой Монголын бодибилдингийн спортын загалмайлсан эцэг,
Монголын анхны гурван удаагийн
мистер Б.Батсуурийнд өнжсөн
тэмдэглэлээ өндөрлөе.

Нүүдэлч язгуурын монголчуудад өвлийн дунд сар оюун ухаан, эгээрэл гэгээрлийн цаг тоо байснаар ойлгогддог. Дулаан өвөлжөөнд буучихна. Сүрэг мал ойрын бэлчээртэй. Хүнс хоолоо нөөцөлчихсөн. Аргал хөрзөнгөө базаачихсан. Эсгий гэр нам гүм, аз жаргалант дүр төрхөөр бөмбийж, яндангаар аргалын утаа бөөнтөн багсалзсанаа шингэлэгтэн замхрах ийм л ахуй аястай. Энэ л тунгалаг үргэлжлэл дотор өвлийн богино өдөр, урт шөнөд үлгэр ярьж, тууль хайлж, эрт урьдын яруу сайхныг залуус балчиртаа хүүрнэн өгүүлж, сургаалыг айлдан судрын хуудас эргүүлж, номын гэгээнд амьдарч ирсэн ард түмээн. Улирагч бямба гаригт билгийн тооллын өвлийн дунд сарын шинийн нэгэн тохиов. Хачин дулаан, Богд уулын орой тод амгаланаар дүнхийсэн сайхан өдөр байв. Бэлгэт энэ өдрийн морин цагт монгол бөхийн домогт их аварга Нацагийн Жамъян, түүний зээ хүү дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр нарын гэр музейг нээсэн юм. Музейн захирал Ц.Гэлэгжамц гуай өргөөг нээж “Монголын ард түмний үнэт өв соёл, гайхамшигт спортын гүн зузаан түүхийг бүтээхэд, бичилцэхэд өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж байгаадаа бид баяртай байдаг юм. Монгол үндэсний бөхийн түүх бол олон мянганы уламжлалтай, энэ түүхийг сэргээн хөгжүүлэхэд гүн утга учир сэжмээр холбогдсон бид идэвхийлэн оролцох үүрэгтэй. Энэ түүхт шаардлагын дагуу бид монгол бөхийн түүхэнд хоёр зууныг дамнасан хоёр их аваргын бөхийн түүхийг нэгтгэн хойч үедээ үлдээх зорилгоор үзмэр, баримт материалуудыг цуглуулж гэр музей болгохоор шийдсэн юм” хэмээн утга төгс үг хэлэв. Ц.Гэлэгжамц бас “Энэ эрхэм өв соёл, хүндэтгэлд асар их хувь зохиолоор холбогдох хувь тавилан бидэнд заяажээ” хэмээн хэлсэн. Яруу бөгөөд дуурсалт сайхан үг. Наадам наадмын дэвжээнд аварга хүү Өсөхбаярынхаа дэргэд үргэлж байж, түрүүлэхэд нь бүгдээс өмнө дэгдэн очиж, хүзүүдэн үнсч байдаг уяралтай болоод бахтай дүр төрхөө ард түмэндээ хоногшуулсан Ц.Гэлэгжамц гуай бол Буур Жамъян аваргын ганц охин Насантогтохтой амьдрал, тавилангаа холбосон, өнөөдөр эдгээр эрхэм үгсийг хэлэх зүй ёсны оноол хүндэтгэлийг малгайлах хүн билээ л. Музей дэх үзмэрүүд өвөө аварга, зээ аварга хоёрын амжилтыг гэрчлэх үнэмлэх, гэрэгэ, медалиуд, хүндэтгэлийн бэлэг дурсгал, зургууд, монгол бөхийн эдлэл хэрэглэл, ном сонин, бусад утга учирт холбогдлоор түгээмэл эд өлгийгөөр бүрджээ. Буур аваргын дээл, гаанс, Өсөх аваргын зодог шуудгууд, хүрэл баримлууд, малгай, гутал, барилдааны бичлэгүүд, хоёр аваргын үе үеийн төрийн тэргүүнүүдтэй амжилт алдар мөнхлөх цагаараа авахуулсан зургууд гээд баялаг намтар, энэ хоёр хүний амьдрал үйлсээр холбогдсон улс Монголын түүхийг өгүүлэл бүхий нэн гайхамшигт дурсгалаар бүтсэн аргагүй гэгээн сайхан, буян нүнжгийн агуулга даллагатай ажаам. Жирийн хамаг олны сэтгэлийг татагч. Энэ бол Н.Жамъян аваргын чимгийн үнэмлэхийн бичээс. Өвөө, зээ хоёрын олон үнэмлэх, сайшаалаас зөвхөн нэгийг нь авч харахад л энэ үгийг үзэх. Музей дэх бүхий л дурсгалд энэ мэт утга санаа, хүндэтгэл бичигдсэн нь мэдээж. Хөдөлмөрийн үнэ цэнээр олдсон алдар гавьяанд дүйцсэн энэ л үгс нь өөрөө эрдэнийн эерэг үгсийн чуулган оршоосон нь дамжиггүй. Хамаг олны сэтгэлийг татах нь маргаангүй. Г.Өсөхбаяр аваргын уншиж сэхээрсэн, ном, эрдэм боловсролын нь нотолгоо дипломууд, буддын сургаал шастирыг талбисан нь зүйнх. Оюун санаа, бяр хүчний төгөлдөр агуулгаар хослон жирэмлэгдэж бүтээгдсэн эл музейн нээлтийн анхны зочид бөхийн нэрт зүтгэлтэн, Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Р.Нямдорж, дэд тэргүүн Д.Данзан, эх хэл, соёл, боловсролыг дэмжигч “Үлэмж эгшиглэн” сангийнхан байв. Р.Нямдорж мөн л утга төгс сайхан үг хэлж байна билээ. Аварга байхын эн тэнцсэн, амьдарсан, бүтээсэн, бүтээж байгаа түүхээрээ, хүн мөн чанар-арлаараа ч сайхан аваргууд, өвөө, зээ хоёр. Манай Г.Өсөхбаяр аварга бол өнөө цагийн бөхийн тулгуур болж байгаа хүн гэсэн юм. Түүний энэ үгээс тулгуур гэсэн үг онц сайхан санагдав. Замнасан үйлсээрээ, гаргасан амжилтаараа, намба жудгаараа, бөх чанарын хэлбэрэлтгүйгээрээ, үлгэр дуурайллаараа, сэтгэл оюунаараа, бие бялдар, сахилга батаараа, нийгмийн хариуцлагаараа тулгуур нь Г.Өсөхбаяр юм шүү гэсэн илэрхийлэл байв. Үнэхээр ч тийм юм даа. Г.Өсөхбаяр аварга бол эдгээр зарчим агуулгад тэмцэж амьдарч яваа манай үндэстний зүй ёсны бахархалт хүмүүн. Бөх хүнд энэ бүхэн нэгэн дор цогцолж, эдгээрийг жигд тэгш авч явна гэдэг өндөр хариуцлага, ухамсар оюун санаа юм. Музей гэдэг бол оюун санаа, танин мэдэхүй, гэгээрэл соёрхлын өргөө юм. Энэ л зохионгуйгаараа Н.Жамъян, Г.Өсөхбаяр аваргуудын гэр музей нь үндэстний оюун санаа, соёл гэгээрлийн зам мөрт үйлс юм. Бие бялдар, оюун санааны өвч төгсийг бүтээж, ухаан, бяр хүчний нийцлэл, авьяасаар хүн ямархан өндөр даваанд гарч, тийм яруу бахархалт замыг бүтээж болохуйг энэ музей дэх бүхий л үзмэр өгүүлэн буй нь үндэстнийхээ оюун санаа, амьдрах итгэл, дэвшилтэт үзэл санаанд маргашгүй их хувь нэмрийг оруулж байгааг цохох нь зүйтэй. Нөгөөтэйгүүр эдгээр музейг бүтээсэн бүхий л үзмэр дурсгал нь хэрэг дээрээ ард түмэн, төр улсын хайр хишиг. Энэ хайр хишгийг сайн үлгэрийн булаг, өргөө музей болгон нээж, босго үүдээ тэдэндээ нээлттэйг тунхаглаж байгаагаараа ард түмэн, төрөө дээдлэн хүндэтгэх өрлөг, өгөгч сэтгэлийн хандал гэж үзэх нь үнэн. Г.Өсөхбаяр аваргын музей дотор Сүхбаатарын талбайг шинээр тохинуулан гэрэлтүүлэхэд хувь нэмрээ чинадлан хайр хишгээ зориулсны учир хэмээсэн хоёр тоот үнэмлэх байх нь энэ мэт бодлыг лавшруулах ажээ. Байгалийн гамшигт өртсөн арван айлд өвч тоноглосон гэр ахуй шийдэн бэлэглэсэн хүмүүнлэг үйлийг нь сайшаасан Хашаат сумын удирдлагын албан бичиг ч бас харагдана.

Үндэсний бөхийн аваргууд дотроос ийм музей байгуулж, энэ мэт хандлагуудаа даруухнаар илэрхийлж, үлгэр дуурайлал бүхий номоо бүтээж, хойч үедээ зөв зүйн залуур болж байгаа үйлсийг бусад олон нь хурайлан дагана буй за. Мөнхүү музейн нээлтэд заларсан хөлгөн найрагч Д.Урианхай, ер дэлхий хорвоод, хүнийг гэр бүлдээ ачлалтай, хамт олондоо хүндтэй, үндэстэндээ бахархалт, дэлхийн энтэй хэмээн түгээмлээр үнэлэмжилдэг агаад, энэ л хандлагын үүднээс ухвал Жамъян, Өсөхбаяр аваргууд эдгээрийг бие сэтгэл, оюун санаагаараа илтэд гэтэлсэн, мадагт хүрсэн хүмүүс болохыг өгүүлсэн юм. Юутай сайхан бэ. Г.Өсөхбаяр аваргын ээж Ж.Насантогтох гуай нэгэнтээ “Бөхийн удам таслаагүй нь миний гавьяа” хэмээн өгүүлсэн нь бий. Энэ гавьяа л ийм яруу түүх, үргэлжлэлийг бүтээж, ийм сайхан он жилүүдийг, ирээдүйг зөгнүүлж байна буюу. Алив сайн сайхан үйл сэтгэлийг гэрэлтүүлэн лимбэдэж байдаг. Ингэж сэтгэл гэрэлтсэн нэгэн үйлсийн гэрчүүдийн нэг байж, бодол сэтгэлд ургаснаа ийнхүү цөөн үгээр талбив. Аваргуудын музей ард түмэн морилсон өргөө байх болно оо гэж Ц.Гэлэгжамц гуай хэлсэн. Аваргуудын музейд морилогтун. Хийморь жигүүрлэнэ.

Б.ЗОЛБАЯР

-“ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ АРАВ ДАХИН ӨСГӨХ ТӨХӨӨРӨМЖ” НЭРТЭЙ ДЭЛХИЙД ГАЙХАГДАХ ШИНЭ БҮТЭЭЛИЙГ МОНГОЛ ЭРДЭМТЭД БҮТЭЭЖЭЭ-

“Архимед групп”-ийн ТУЗ-ийн дарга Д.Баяраатай ярилцлаа.

-Танай багийнхан Монголын эрчим хүчний талаар судалгаа хийсэн гэсэн. Энэ талаар яриагаа эхэлье?

-Бид Монголын эрчим хүчинд судалгаа хийсэн. Монгол эрчим хүчний ачаалал маш их болоод гадаадаас эрчим хүч худалдан авч байна. Түүнийг Монголдоо хийх бүрэн боломж бүрдсэн. Энэ бүгдийг харахад эрчим хүчний технологид өөрчлөлт хийхээр болсон байна.

-Манай эрчим хүчний технологи одоо ямар түвшинд байгаа вэ?

-Монголын эрчим хүч хуучны технологиор л явж байна. Монгол нүүрсээр эрчим хүч гаргадаг технологитой байгаа. Нано технологи ашиглаж эрчим хүч үйлдвэрлэх боломж байна. Обама нүүрс хэрэглэж болохгүй гээд хэлчихсэн байна. Одоо үнэхээр хүлэмжийн хий бөгөөд нүүрс хэрэглэж болохгүй гэвэл Монгол Улсын эрчим хүч шууд зогсоно. Хэдэн дизель станцаас өөр юмгүй болно.

-Тэгвэл цаашид юу хийх ёстой вэ?

-Монгол Улс одоо эрчим хүчнийхээ бодлогыг эргэж харах цаг болчихсон. Дэлхий даяараа эрчим хүчний талаар ярьж байна. Том компаниуд нэгдээд эрчим хүчний талаар судалгаа хийж эхэлсэн. Бид хоцрогдоод байж болохгүй учраас шинэ эрчим хүчний талаар өөрсдийнхөө хэмжээнд судалгаа хийсэн. Бид 2014 онд хийсэн хамгийн том судалгаагаар эрчим хүчийг найм дахин хэмнэсэн төхөөрөмж хийсэн. Эрчим хүчийг найм дахин хэмнэхдээ давтамжийг нь өөрчлөөд 400 Гц болгочихсон юм. Түүнийг халаалтын хэрэгсэл дээр хэрэглэнэ үү гэхээс электрон хэрэгсэл дээр хэрэглэх боломжгүй. “ЖАЙКА”-гийн судалгаанаас харахад эрчим хүчийг өвлийн улиралд зөвхөн халаалт дээр хамгийн их зарцуулдаг юм байна. Халаалтынхаа асуудлыг шийдчих юм бол эрчим хүчний доголдоод байгаа асуудал шийдэгдчихнэ.

Энэ судалгаагаар бидэнд Дэлхийн оюуны өмчийн газар “2014 оны шилдэг зохион бүтээгч”-ийн медаль олгосон. Бид одоо ч судалгаагаа орхичихоогүй үргэлжлүүлээд Архимедийн хуулийг ашиглаж эрчим хүч хэмнэх бололцоотой төхөөрөмж гаргасан. Энэ төхөөрөмжөө бид ирэх долоо хоногт олон нийтэд танилцуулна. Эхний ээлжинд бага чадалтай төхөөрөмж танилцуулсан нь эрчим хүчийг найм дахин хэмнэх боломжтой байсан. Харин одоо том хэмжээтэй нэг сум, нэг байгууллагын эрчим хүчийг шийдэх хэмжээний төсөл хийчихсэн байна. Энэ нь эрчим хүчийг арав дахин хэмнэх боломжтой гэсэн үг.

-Шинэ төслөө удахгүй хэрэгжүүлж эхлэх юм байна тийм үү?

-Төслөө хэрэгжүүлэхэд саад гарч байгаа. Бүтээл гаргахад унаж босож хийсэн судалгаандаа гол мөнгөө зарцуулдаг шүү дээ. Судлагдаад гараад ирсэн ихээхэн мөнгө зарсан бүтээл маань үнэ цэнгүй болж эхэлж байна. Бүтээл маань нэг кВт-аас 60 кВт, 60 кВт-аас 300 кВт цаашлаад хэдэн ч мВт гаргах бололцоотой төхөөрөмжүүд юм. Үүнийг эхний хэрэглэгч нэг кВт авахын тулд төвийн эрчим хүчнээс авна. Гэвч төвийн эрчим хүчнээс авсан эрчим хүчээ үржүүлээд цаашаа худалдаалах эсвэл хэрэглэх боломжгүй. Яагаад гэвэл хүний үйлдвэрлэж гаргасан эрчим хүчийг үржүүлж гаргаж байна шүү дээ.

Нэг кВт хэрэглээд 50 кВт гаргаж байгаа бол хэмнэсэн 49 кВт нь Сэргээгдэх эрчим хүч гэдгийг хуульд оруулчих хэрэгтэй. Тэгвэл Сэргээгдэх эрчим хүчний хуулийг хэрэглээд явж болохоор байгаа юм. Монгол Улс эдийн засгийн хямралд орчихсон л юм чинь үржүүлж хэрэглэж байгаа эрчим хүчийг нь зөвшөөрчих л хэрэгтэй. Үүнийг эдийн засгаа тогтвортой болтол тодорхой хугацаанд хэрэгжүүлэхэд болно шүү дээ.

Өөрөөр төслөө хэрэгжүүлэхийн тулд “Тесло” компанитай яриад аккумляторыг нь авчирч тавья гэхээр эрчим хүч үйлдвэрлэгч болчихож байгаа юм. Төвийн шугамнаас авахгүй байгаа ч гэсэн эрчим хүч үйлдвэрлэж байна гэсэн үг. Үйлдвэрлэсэн эрчим хүчинд заавал тусгай зөвшөөрөл авах ёстой болдог. Эрчим хүчний бизнес хийж байгаа том компаниудын эрх ашгийг хөндөх асуудал гарвал бид цаашаа явах боломжгүй болно. Тиймээс хэмнэлттэй тодорхой шалгарчихсан бүтээлүүдийг зовоогоод байлгүй цаашаа явуулчих л хэрэгтэй байгаа юм.

-Танай багийнхан салхин цахилгаан станцыг хийх боломж бий юу?

-Нар, салхины цахилгаан станц хийхэд удаан эргэлттэй соронзон генераторууд өртөг өндөртэй байдаг. Тэрийг бид дотооддоо үйлдвэрлэх технологийг гаргачихсан. Дотооддоо салхин болон усан цахилгаан станц хийвэл түүнийг бид хийж чадна.

Сэргээгдэх эрчим хүчээр үйлдвэрлэх эрчим хүчийг төр худалдаж авна гэсэн хууль бий. Сэргээгдэх эрчим хүчний үнийн зөрүүг төр гаргана гэсэн заалт ч байгаа. Долдугаар сараас эхлээд сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих төлбөр гээд өрх болгоноос цахилгааны мөнгөн дээр 800-1600 төгрөг авч байгаа. Энэ нь Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих хуримтлал бий болгож байгаа хэрэг. Гэтэл сэргээгдэх эрчим хүчийг үнэтэй болгоод байгаа гол зүйл бол тэр турбинууд шүү дээ. Түүнийг асар өндөр үнээр худалдан авдаг. Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих хуримтлал ард түмнээс татахгүйгээр эрчим хүчний өртөг бага байх боломжтой байхад төр туслах хэрэгтэй. Төрийн онцгой дэмжлэг байх ёстой юм. Тэгэхгүй бол үүнийг нэг хүн, нэг байгууллага санхүүжүүлж дийлэхгүй. Бидний хувьд гаргасан төхөөрөмжөө хувь хүн, байгууллага санхүүжүүлж чадахгүй учраас гадагшаа худалдах арга л бий. Өмнө гаргасан эрчим хүчийг найман хувь хэмнэх боломжтой бүтээлээ бид гадагшаа худалдчихсан. Одоо гаргасан хүчин чадал илүү бүтээлээ худалдмааргүй байна. Үүнийг төр засаг дэмжиж ажиллах л хэрэгтэй байна.

-Эрчим хүчний үнэ чөлөөлөгдөх үү?

-Эрчим хүчний үнийг чөлөөлнө, эрчим хүчний үнийг хувьчилна гэж яригдаж байгаа. 1990 онд сонгосон зам бол хувьчлал. Шударгаар капитализмыг байгуулна гэсэн үг. Тиймээс бид капитал үйлдвэрлэх гэж байгаа бол эрчим хүчний үнийг чөлөөлөх хэрэгтэй. Эрчим хүчний үнийг чөлөөлнө гэдэг нэг талдаа үнэтэй болно гэж бодож байгаа боловч нөгөө талаас буурч болно. Яагаад гэвэл үүрэн телефоны компаниуд бүгд хувийнх байдаг. Анх гарч ирж байхдаа үнэтэй гарч ирсэн. Харин одоо бие биенээсээ уралдаад үнэ нь буурч байгаа. Эхний ээлжинд эрчим хүчний үнийг чөлөөлвөл үнэ нь нэмэгдэнэ. Хувьчлагдаад ирэхээр гадаадын өндөр технологитой олон компани орж ирнэ. Тиймээс эрчим хүч хямдарч эхэлнэ шүү дээ. Хүмүүс үүрэн телефоны компанийг сонгодог шиг өөрийн хэрэглэх эрчим хүчний компанийг сонгоно гэсэн үг. Ийм сонголт бий болвол эрчим хүч их амар болно. Нөгөө талаас харахад олон гадны компани орж ирлээ гэхэд ямар нэг улсын хараат болчих вий гэсэн болгоомжлол бий. Эрчим хүч хэний ч хараат байх ёсгүй. Тиймээс доголдолгүй, алдагдалгүй, хямд байлгах технологийг монголчууд өөрсдөө хийчихлээ шүү дээ. Үүнийг л тодорхой дэмжлэг үзүүлээд нутагшуулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, гадны том их сургуулиудын лаборатори эсвэл хувийн эрдэм шинжилгээний байгууллагууд өөрийн бүтээлийг гаргасны дараа төр нь дэмжээд хэрэгжүүлчихдэг. Солонгост “Кипа” гээд шинэ инновацийн бүтээлийг дэмждэг төрийн байгууллага бий. Монголд “Кипа” шиг байгууллага байгуулах л дутаад байгаа юм. Тэр байгууллагыг бий болгож байж Монгол Улс хөгжинө. Долларын эсрэг төгрөг чангарна.

-Эдийн засгийн үр өгөөж нь өндөр юм байна?

-Эрчим хүчин дээр эдийн засгийн ач холбогдол үнэхээр их. Эрчим хүчийг хэн байгуулж, хэн үйлдвэрлэж байна. Тэр орон л хамгийн их хөгжилтэй байдаг. Японы эдийн засагч Сакаи “Хөгжил гэдэг ган, эрчим хүч, сахилга бат дээр л тогтдог юм” гэж хэлж байсан. Ийм гурван зүйл байж хөгждөг. Гэтэл манайд эрчим хүч нь алга. Хар төмөрлөгийн үйлдвэр байгаа ч хөгжихөөр хэмжээнд үйлдвэрлэхгүй л байх. Мөн сахилга бат ч алга. Тэгэхээр бид хөгжлийн гурван тулгуур руугаа л явах ёстой. Эхний ээлжинд эрчим хүчээ өөрсдөө гаргадаг болчихвол эдийн засаг сэргэнэ.

-Монголд төсвийнхөө 40 хувийг эрчим хүчдээ зарцуулдаг гэж байсан. Танай төхөөрөмжид үүнийг хэмнэх боломж бий юу?

-Аливаа улсын хөгжил хэмнэлт, технологийг дагуулдаг. Тэгэхээр эрчим хүчний илүүдлийг хэмнэе. Эрчим хүчийг хэмнэдэг төхөөрөмж тавих хэрэгтэй. Наад зах нь бид 220 В цахилгаан хэрэглэдэг бол япончууд 110 В цахилгаан хэрэглэдэг шүү дээ. Одоо 60-80 В болвол илүү хэмнэлт гарах л байх. Тиймээс бид хэмнэлтийн тухай ярихдаа технологиосоо эхлэх хэрэгтэй. Тавдугаар цахилгаан станцыг барихдаа болж өгвөл өндөр технологиор барьчихаасай. Одоо ажиллаж байгаа станцууд ашигт үйлийн коэффициент бага. Дулаан дамжуулах турбогоор дулаан алдаж 60 хувьтай ажилладаг. Энэ технологийг л болих хэрэгтэй. Бид найм дахин хэмнэх технологи гаргаад түүнийгээ туршчихсан. Дэлхийд энэ технологийг хүлээн зөвшөөрчихсөн. Бэлэн технологийг ашиглах хэрэгтэй. Төвийн шугам гэдэг үнэхээр хоцрогдсон асуудал. Японд төвийн шугам бараг алга. Бие даасан системтэй болчихсон. Улаанбаатарт нэг байшин барихад дулааны шугам татаад инженерийн байгууламж барьдаг. Бүр зун болгон тэрийгээ сольдог шүү дээ. Үүнийг халж байгууллага болгон, айл бүр өөрсдийн бие даасан инженерийн байгууламжтай болох хэрэгтэй. Дулаан, цахилгаан гэдэг тэр айлын л асуудал байх ёстой юм. Бидний төхөөрөмж ийм боломж өгч байгаа. Ийм байдалд орвол инженерийн олон байгууллагын зардал хэмнэгдэнэ.

-Бодит байдал дээр төхөрөөмждөө туршилт хийж үзсэн үү?

-Үзсэн. Монголд өвлийн хамгийн ачаалалтай үе арванхоёр, нэг, хоёрдугаар сар. Энэ гурван сард хамгийн их зардал гаргадаг. 27 м2 байшинд байгаа айл сард цахилгаан халаагуураар байшингаа халаавал 270 гаруй мянган төгрөг төлчихөөд юугаар амьдрах юм бэ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс дээш мөнгө цахилгаандаа төлдөг улс дэлхий дээр Монголоос өөр алга. Хямд учраас айлууд нүүрсээ түлэлгүй яахав. Бид 27 м2 байшинд туршилт хийж цахилгаанаар халаахад сард 250 мянган төгрөг гарсан. Гэтэл хэмнэлтийн төхөөрөмжөө тавихад цахилгаан, дулаандаа 29 мянган төгрөг төлсөн. Тэр айл сард 29 мянган төгрөг төлөөд халаалт шийдэгдэж байгаад дуртай байсан. Энэ мэт бидний төхөөрөмжийг суулгавал Улаанбаатар хотын утааны асуудал 100 хувь шийдэгдчихнэ. Түүний дараа “Орчлон” констранкшны төвийн шугамд холбогдоогүй байрны хоёр өрөө 50 м2 байранд туршиж үзсэн. Цахилгаанаар 500 гаруй мянган төгрөг гарч байсан бол бидний төхөөрөмжийг тавиад 80 мянган төгрөг гарсан. Нийслэлийн номын худалдааны төвд төхөөрөмжөө тавихад 400 мянган төгрөг л гарч байна. Өмнө нь дөрвөн сая 200 мянган төгрөг гардаг байсан юм. Ерөнхийдөө эндээс үзэхэд дунджаар 6-8 дахин эрчим хүч хэмнээд байгаа юм.

-Нэг сумыг эрчим хүчээр хангах хүчин чадалтай гэсэн. Тооцоо хийж үзсэн үү?

-Сэлэнгэ аймгийн Сэлэнгэ сум 2500 хүнтэй. 2500 хүнтэй суманд 100 км шугам татаж 20-30 тэрбум төгрөг зарж төвийн шугамд холбогддог юм. Тэнд үйлдвэрлэл одоог хүртэл явагдаагүй. Тэр сумаас бид нэмүү өртөг авч чадахгүй байна шүү дээ. Харин зарцуулсан 20-30 тэрбум төгрөгөө сумынхаа 2500 хүнд хуваагаад өгчих юм бол айлууд тус тусдаа үйлдвэр байгуулаад эрчим хүчнийхээ асуудлыг шийдчихнэ. Харин ч нэмүү өртөг шингэсэн үйлдвэрлэл гаргах магадлалтай. Үүнийг л маш зөв бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй байгаа юм. 2500 хүнтэй сум руу эрчим хүч татах хэмнэлт мөн үү гэдэг асуудал шүү. Шугам татахгүй тэнд нь үйлдвэр байгуулчихвал яасан юм гэдгийг л бид яриад байгаа юм. Энэ байдлыг бид бүрдүүлэх боломжтой.

-Танай өмнөх бүтээлийг үнэгүйдүүлээд байгаа учраас гадаадад худалдсан гэсэн. Одооны төхөөрөмжийг чинь ашиглахын тулд ямар арга хэмжээ авахад болно гэж үзэж байна вэ?

-Оюуны өмчийн байгууллагын дэргэд “Кипа” шиг сайн оюуны өмчийг дэмждэг Төрийн сан байх ёстой. Монголчууд нэг төсөл бичээд банкаар дамжуулаад мөнгийг нь шууд эзэнд нь өгчихдөг. 100 тэрбумын төсөл хийсэн хүн эхлээд байшингаа барина гэдэг. Дараа нь “Land cruiser” авч унана гээд зардал гаргасаар байгаад нэг мэдэхэд өөрийнхөө төслийг хийх мөнгөгүй болчихсон байдаг юм. Тиймээс л Монголд хамаг юмыг нь барьцаанд аваад байдаг шүү дээ. Гэтэл Японд ямар ч барьцаагүйгээр төр нь бүх зүйлийг зохицуулаад эрсдэлээс хамгаалчихаж байгаа юм. Төр менежментийг нь хийгээд л ашиг гарах үед үйлдвэрийг нь эзэнд нь өгчихдөг юм. Ийм замаар явбал Монгол Улсын эдийн засаг босч хөгжинө. Анхны ийм менежментийг манай төсөл дээр хийгээсэй гэж хүсч байна. Тэгэх юм бол төр болон хувь хүн эрсдэлд орохгүй. Ашиг нь төрд үлдэнэ гэсэн үг. Цаашлаад эрчим хүчээ экспортлох бүрэн боломжтой.

-Танай төслийг дэмжээд ажиллана гэвэл төхөөрөмж чинь бэлэн үү?

-Бэлэн байгаа. Бид генератор, хэмнэлтийн төхөөрөмжийг үйлдвэрлэж болж байна. Хамгийн том давуу тал нь бие даасан инженерийн шугам сүлжээг төвийн сүлжээ барих мөнгөөр хийх боломж байна гэсэн үг. Хэн ч, хаана ч төвийн шугамд холбогдолгүй дуртай газраа байшин барьж болно гэсэн үг. Гэтэл эрчим хүчний хөнгөлөлтүүд сэргээгдэх эрчим хүчинд л олгогдоод байх юм. Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих санд төвлөрч байгаа мөнгөнөөс судалгаанд дэмжлэг авмаар байна. Төр дэмжихгүйгээр инноваци хөгжихгүй. Инновацийн хууль гээд том хууль бий. Инновацийн бүтээлийг олон нийтэд танилцуулах гэж байгаа бол төр зардлыг нь хариуцна гэж заасан байгаа. Гэтэл энэ инновацийн бүтээл гэдгийг төр баталгаажуулж өгч чаддаггүй. Оюуны өмч “Энэ шинэ бүтээл” гээд гэрчилгээ өгчихдөг шүү дээ. Инновацийн хууль гэж байгаа юм чинь инновацийн бүтээл гэсэн гэрчилгээ өгөх хэрэгтэй. Бид тэр бичгээр ядаж хилээр давах материалаа үнэгүй оруулна. Энэ мэт хэрэгжвэл тэр хууль үндсэн утгаараа орших гээд байгаа юм. Одоо бол цаасан дээрх л хууль болчихоод байна. Тэгэхээр инновацийн хуулийг дахиж харах хэрэгтэй байгаа.