Category: цаг-үе

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангийн маань зочин Бадарчийн Хишиг-Ундрал. Дэлхийн сонгодог зохиолуудыг гайхалтай судалсан арвин их мэдлэгийн сан түүнд бий. Анх Монголын үндэсний олон нийтийн телевизийн “Сонгох цаг”-аар үзэгчидтэй уулзаж эхэлснээс хойш өнөөдөр телевизийн арав орчим нэвтрүүлэгтэй болж, ард түмэнд хэдийнэ танил болсон хүн. Тодруулбал, “ТВ-9” телевизээр гардаг “Ялагдаагүй амьдрал”, “Огторгуйн цагаан гарьд”, “Эрдэмтэнтэй ярилцах цаг”, “Нобелийн шагналтнуудын лекц”, “Хүн гараг”, “Миний байшин”, “Өв соёл” зэрэг нэвтрүүлгүүдийн автор билээ.

Үүнээс гадна баримтат киноны орчуулгыг ч бэлтгэдэг юм. Б.Хишиг-Ундрал зохиолч дэлхийн сонгодог урлагийн томоохон төлөөлөгчдийн амьдрал, уран бүтээлийн тухай долоон ном, “Навчин шувуу” шүлгийн ном, “Ялагдашгүй ганцаардал”, “Би ганцаараа бүтээсэн юм биш”, “Ялагдаагүй хүмүүний алтан заяа” зэрэг уран бүтээлийн намтар, “Сонгох цаг” орчуулгын түүвэр гэх мэтчилэн олон номоо уншигчдын хүртээл болгосон. Тэр дундаас “Ялагдашгүй ганцаардал” ном нь дөрөв дэх удаагаа хэвлэгдэж байгаа аж. Үүнээс гадна “Зөн билигтэн”, “Эцсийн цэг” 26 ангит, “Хувилгааны эрэлд” 30 ангит уран сайхны кинонуудын зохиолыг бичсэн юм. Дэлхийн сонгодог урлагийн мастеруудын бүтээлийг орчуулж, олны хүртээл болгосон түүнд ОХУ-ын Соёл урлагийн академиас “Соён гэгээрүүлэгч” шагналыг олгосон билээ. МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч, соён гэгээрүүлч Б.Хишиг-Ундралынд бид энэ амралтын өдөр товлосон цагтаа очлоо.

УРАН ЗУРАГ, МОРИНЫ ХОРХОЙТОЙ ЗОХИОЛЧ

Б.Хишиг-Ундралынх Бэлхийн амны зуслан дахь хувийн сууцдаа өвөлждөг юм байна. Гэрийн эзэн энэ газраа эдлэн хэмээн нэрлэх дуртай аж. Тэрбээр “Манайх хоёр гэртэй л дээ. Хотын гэртээ хааяа очдог. Голдуу энэ эдлэн газартаа амьдардаг юм. Уран бүтээлч хүний хувьд цэвэр агаарт, чимээнээс хол, байгаль эхтэйгээ ойр байхыг илүүд үздэг дээ” гэв. Өөдлөх айл үүднээсээ гэгчээр тэдний хашаа нь бусдаас ялгарч харагдана. Байшингийнхаа хаалганы хоёр талд арслангийн баримал байрлуулжээ. Цэлгэр том хашааны нэг буланд дөрвөн машин уужуу багтахаар гарааш барьсан байв.

Энэ суурин дээрээ хоёр давхар хаус барьж, урлан байгуулахаар төлөвлөсөн гэнэ. Цаахна талд дахиад нэг том байшингийн суурь харагдав. Тэнд охиндоо зориулж байшин барих гэж буйгаа сонирхууллаа. Харин одоо амьдарч байгаа байшингаа хүүдээ өвлүүлнэ гэж ярив. Эднийх дөрвөн янзын нохой тэжээдэг юм байна. Өнгө, зүс ижилгүй бие томтой нохдыг нь харсан хэн ч сүрдмээр. Гадны хүн ирснийг мэдсэн ноход хуцаж байснаа гэрийн эзний дуугаар бүгд нам болов. Тэдэн дундаас Франц гэдэг нэртэй немц овчарк нь хүний хэл маш сайн мэддэг сургуультай нохой юм билээ. Гэрийн эзэд Францаас нуух шаардлагатай зүйлсийн талаар ярихдаа товч үсгээр ярьцгаадаг гэнэ. Жишээлбэл, дэлгүүр явахаар болбол “Д” гэдэг аж. Хоолны тухай бол “Х” гэхчилэн нууц хэлээр ярьдаг байна. Ингээд эрхэм зохиолчийн гэрт ортол үүдэндээ “Эмх цэгцтэй айлын нохой эмэгтэй хүн рүү дайрдаггүй” гэсэн пайз хаджээ. Цаашаа орвол ямар сонин, хачин зүйл олж харах бол гэхээр үнэхээр сонирхол татаад явчихлаа. Үүдэн хэсэгтээ нэмж барьсан зочин хүлээж авах танхимынхаа дотоод заслыг хийж байгаа бололтой. Том, том цэлгэр цонхтой болохоор гадна орчин тод харагдахаар. Эднийх дулаанаа шалны халаалтын системээр шийджээ. Тохилог дулаахан, дотроо халуун, хүйтэн устай гээд орон сууцнаас дутах юм алга.

Гэрийн эзний ганц сонирхол нь уран зураг гэнэ. Бас адуунд дуртайгаа сонирхуулав. Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард их зүйл амжуулсан гэж ирээд л нүд нь гэрэлтээд явчихав. Лавлаад асуутал “Би адуунд их хайртай. Багын мөрөөдлийн минь нэг. Намайг багад нутгийн хөгшчүүл хурдан морь захидаг байлаа. Тэгэхэд нутгийн залуус шоолдог байв. Хотын жаахан хүүхдэд хурдан морь захихдаа яадаг юм бэ гээд л. Жайжаа, Мижид гээд нутгийн хөгшчүүл Ундралын нүд та нарыг бодвол морь танина гэдэг байсан шүү. Сумын наадам болохоор гараан дээрээс энэ тав эхэнд орж ирнэ гэхэд яг таардаг тийм малын нүдтэй хүүхэд байсан. Сая би Архангай аймгийн Багшийн сургуулийн багш Батбаатарын хүүгээс хул зүсмийн эмнэг үрээ авлаа. Мянга орчим адуун дунд ороод энэ морийг сонгоход гэрийн эзэд инээлдээд явчихав. Аргагүй л чамд билгийн нүд байна шүү” гэдэг байгаа. Тогоруу халтрын угшилтай, Эрдэнэчулууны шарга азаргын цус орсон, тэр азаргын өвөг эцэг нь улсын наадамд нэг түрүүлж, хоёр айрагдсан тийм адууны үргэлжлэл авлаа. Өвөг эцгийнхээ хурдан буяны удмыг залгуулах санаатай Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумандаа аваачаад ирлээ” гэв. Түүний уран зургийн цуглуулгыг хараад байхад голдуу морьтой холбоотой бүтээл зонхилно. 200 гаруй уран зураг байдаг аж. Эдгээрээс хамгийн үнэтэй нь 15 саяар үнэлэгдэх Дугар Зайсангийн тухай бүтээл. Араатан барыг нүцгэн гараараа номхотгож байгаа ширүүн харцтай бадриун эрийн энэ зургийг зочны өрөөндөө өлгөсөн байв. Энэ мэтчилэн зочны өрөөний ханаа олон сонирхолтой уран зургаар чимжээ. Харин түүний унтлагын өрөөнд Б.Лхагвасүрэн гуайн “Гоо марал” бүтээл харагдав. Эрхэм зохиолч таалагдсан зургаа огт эргэлзэлгүй шууд авчихдаг шийдэмгий шийдвэр гаргачихдаг бололтой. Мөнгөн дүнгээр хэмжигдэхээргүй үнэ цэнтэй зургууд олон байгаа аж.

Эдний байшингийн зохион байгуулалт нь тун догь. Том өрөөнийхөө хананы нэг хэсэгт модны тайрдсыг нимгэн зүсч наажээ. Тэнд Монгол орны газрын зураг хэлбэртэй чулуун дээр “Идэх алим өөрөө ургадаггүй” гэсэн бичээс байв. Дор нь 2007-07-11 гэсэн он сар бичжээ. Энэ тухайгаа гэрийн эзэн “Тэр өдөр би ийм байшин барина гээд зэргэлдээх уулан дээрээ гараад ам тангараг өгч байсан юм” гэж тайлбарлав. Гэрийн хойморт хуучин цагийн оёдлын машиныг шилэн хоргонд хийж тавьсан нь нүдэнд тусав. Дээр нь “Борхон ходоодуудыг минь өлсгөөгүй буянт ээжийн минь оёдлын машин” гэж бичжээ. Б.Хишиг-Ундрал зохиолч “Ээж минь зургаан өнчин хүүхдийг тэртээх хүнд хэцүү он жилүүдэд ганцаараа тэжээхдээ энэ л оёдлын машинаар юм бүхнийг оёдог байлаа. Үүний ачаар бид өлсч, цангаагүй өссөн юм” гэж ээжийгээ дурсав. Мөн хоймортоо “Алтан гадас” одонгоор шагнуулсныхаа дараа бэлгэнд авсан морин хуур, багадаа унаж байсан хурдан мориных нь ташуур гэхчилэн нандин зүйлсээ залжээ.

Эрхэм зохиолчийн ажлын өрөө нь сонирхолтой ертөнц. Шилэн хаалгаар тусгаарлагдсан түүний өрөөнд номын хорхойтнуудын арааны шүлс гоожмоор бүх л цаг үеийн сонгодог бүтээлүүд байна. Тэдгээрийг агуулдаг шүүгээ нь гэхэд л Монголд хоёрхон айлд байдгийн нэг нь аж. Гадаадаас захиалгаар хийлгэж ирүүлсэн номын сангийн нөгөө ижил нь шог зураач Цогтбаярынд байдаг аж. Харин ширээн дээр шинэ уран бүтээлийн гар бичвэр харагдав. Б.Хишиг-Ундрал зохиолч огт компьютер дээр бичдэггүй аж. Зөвхөн ямар ч шугамгүй бичгийн цаасан дээр хар өнгийн бэхтэй үзгээр бүтээлүүдээ туурвидаг байна. Энэ намуухан өрөөндөө кофегоо дэргэдээ тавиад шөнө дөл болтол суучихдаг гэнэ.

Гэрийн эзэгтэйг Г.Мөнхжаргал гэдэг, Хэнтий аймгийн харьяат. Анаагахын сургуулийг сувилагч, МУИС-ийг эдийн засагч мэргэжлээр дүүргэжээ. Одоо МУБИС-ийн лицей дунд сургуульд зохион байгуулагч хийдэг байна. Анагаахын сургууль төгссөнийхөө дараа НХАЯамны эмнэлэгт сувилагчаар орж байхдаа ханьтайгаа танилцжээ. Тухайн үед Б.Хишиг-Ундрал зохиолч оюутан байж эмнэлэгт хэвтэж байгаад танилцжээ. Эднийх гурван хүүхэдтэй. Х.Эгшиглэн, Х.Гүнбилигт, Х.Гүнболор гэсэн нэр хайрлажээ. Эднийх маш эмх цэгцтэй айл болох нь алхам бүрт ажиглагдаж байлаа. Хүүхдүүдийн өрөө тус тусдаа бөгөөд хичээлийн ширээнүүд дээр аавынх нь зураг харагдана. Сонирхоод асуутал “Хичээлээ хийж байна уу гэдгийг аав нь анхааралтай харж байгаа шүү гэсэн утгатай” гэсэн хөгжөөнтэй хариу өгөв. Х.Гүнбилигт, Х.Гүнболор нар 23 дугаар сургуулийн ахлах ангийн сурагчид аж. Х.Гүнбилигт хүү дунд ангиасаа ном орчуулж эхэлжээ.

Б.Хишиг-Ундрал зохиолчийнх 14 хоногт нэг удаа хуралдаж, ойрын хугацаанд хийх болон хэтийн төлөвлөсөн ажлуудаа ярилцдаг байна. Гэртээ аав, охин хоёр нэг тал болдог бол ээж, хүү хоёр нэг фракц гэнэ. Аав, охин хоёрын маркетингийн алба гэдэг бол ээж, хүү хоёрыг инженерийн алба гэж нэрлэдэг ажээ. Гэрийн эзэн номын хүн болохоор гал тогоо руугаа өнгийхгүй. Зөвхөн амралтын өдрөөр гарынхаа банштай цайгаар гэрийнхнийхээ ядаргааг тайлдаг тогтсон уламжлалтай юм байна.

Эрхэм зохиолч эхнэрээ “Хонгор ээж”, хүүхдүүдээ “Хосгүй сайхан” гэж дууддаг юм билээ. Гэр бүлийн харилцаа, халуун дулаан байх, энхрийллийн нэр гэнэ. Эхнэртээ анхны харцаар дурлаж, өрх тусгаарлахдаа алимны хайрцган дээр зурагтаа тавиад ганц төмөр ортой амьдрал эхлүүлж байсан нандин дурсамжаа зураглаж байгаад ярив. “Манай нөхөр маш шударга, өөрийн гэсэн хүсэл тэмүүлэлтэй, амлалтаа биелүүлдэг зан чанартай. Хэдэн жилийн өмнө бид хороололд явж байтал хоёр хүн хүүхдийн хувцас зарах гээд бариад хүрээд ирлээ. Архи үнэртүүлчихсэн, тэдгээр хувцсаа авчих гээд шалав. Тэгэхэд нөхөр маань “Би хувцсыг чинь авахгүй. Наад хувцаснуудаа хүүхдүүддээ аваачиж өмсүүл” гээд оронд нь 20 мянган төгрөг өгөөд явуулж байсан юм. Гэтэл өнгөрсөн наадмаар Хүй долоон худагт морины бариан дээр нөхөр маань зураг авалттай байхад нь нэг залуу гэр бүлтэйгээ ирээд талархаж явдаг шүү гэж байсан гэсэн. Гайхаад асуутал өнөөх хороололд явж байсан залуугийн нэг байж. Архинаас гарчихсан, сайхан амьдарч байгаагаа хэлэх гэж ирсэн нь тэр. Ер нь манай хүний номыг уншаад хүмүүс их ханддаг. Амьдралд нь ямар нэгэн сайхан үйл явдал, өөрчлөлт боллоо гээд л. Тэр тоолонд бид маш их баярладаг” гэж гэрийн эзэгтэй ярилаа.

БАГЫН МӨРӨӨДЛӨӨ ДАВУУЛАН БИЕЛҮҮЛСЭН НЬ…

Б.Хишиг-Ундрал зохиолч эцэг, эхээс зургуулаа. Нэг эгч, дөрвөн дүүтэй ажээ. Түүний бага нас тун ч ээдрээтэй байсан гэдэг. Багадаа эцгээсээ өнчирч, хүнд хэцүү амьдралыг туулсан бөгөөд хэзээ ч хүн чанараа гээж болохгүй, худлаа ярьж, хулгай хийхгүй гэсэн чин үнэнч бодол түүнд байжээ. Амьдралын ширүүн шуургыг сөрж өдий зэрэгт хүрснээ “Ялагдашгүй ганцаардал” номд нь өгүүлсэн байдаг юм. Долдугаар ангид байхдаа Боловсролын яамны тамгатай улсын шалгалтын цаасан дээр “Холбоочин Жанчив” гэдэг шүлэг бичээд явуулсныхаа төлөө нэлээд банга хүртэж байсан гэдэг. Үүнээсээ болж багштайгаа маргаад ангийнхаа хаалгыг саваад гарахдаа “Би Ломоносовын улаан дипломтой ирнэ дээ” гэж хэлж байсан гэдэг. Ингээд сургуулиасаа завсардаж, гутлын үйлдвэрт ажилд оржээ. Гэвч тэрбээр Москва явж сурах туйлын мөрөөдлөө огт гээгээгүй байна. Гэтэл арван жилийн гэрчилгээ байхгүй, мөрөөдлөө биелүүлэхэд ангал үүсэхээр болж. Харин жаал хүү юунд ч бууж өгөлгүй оройгоор суралцан аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгссөн байна. Б.Хишиг-Ундрал зохиолч багын хөдөлгөөнтэй, ажилсаг, сэргэлэн хүү байж. Тарвага, хонины арьс элдэж өгөөд хэд гурван төгрөг олохоороо номд зориулдаг байж. Тэрбээр МЗЭ-ийн хорооны мундагчуудад тоогдож чадсан их эр. Үйлдвэрт гуталчин хийж байхдаа “Нийслэлийн сонин бичиг” сонинд үйлдвэрийнхээ даргыг шүүмжлээд биччихжээ. МЗЭ-ийн хорооны Удирдах зөвлөлийнхний хараанд өртөв. Тухайн үед Д.Пүрэвдорж, Д.Маам, Б.Лхагвасүрэн, Д.Цоодол, Очирхүү, П.Бадарч, Сампилдэндэв гуай нар Удирдах зөвлөлийн хурлаа хийж байхдаа гуталчин хүүгийн бичсэн шүүмжлэлт нийтлэлийг уншаад “Яасан сүрхий бичдэг хүүхэд вэ. Дуудаад үзье” гэжээ. Ингээд үйлдвэрийн ажилчин Б.Хишиг-Ундрал хүү гутал наах гээд сууж байтал мастер нь “Зохиолчдын эвлэлийн хорооноос чамтай ярья гэж байна” гээд дууджээ. Энэ тухай тэрбээр “Одооны бацаанууд хаалгыг нь өшиглөөд л ордог МЗЭ-ийн хороо миний хувьд бурхны диваажин байлаа. Ингээд хэдэн шүлгээ бариад зохиолчдын эвлэлийн хороо руу орлоо. Бөөн тамхины утаа, архи үнэртсэн өрөө байна. Шүлгээ унш гэхээр нь гурван шүлэг дуудав. Тэр том луугарууд нүдээ аньчихаад л сонсоод байна. Тэгснээ аймар асуултууд тавьж байв. “Нэг талхнаас салгаад, нөгөө талхыг өгье. Чи чадах уу” л гэж байна шүү. “Чадна аа” гэлээ. “Цаашдаа сургууль соёлд орох бодол байна уу” л гэж байна. Би Москвагийн их сургуульд сэтгүүлчийн ангид явмаар байна гэхэд нөгөөдүүл нирхийтэл инээлээ. Тэр үед Д.Маам гуай Р.Ганбат гээд Ломоносов төгссөн мундаг хүн рүү залгаж байна аа. “Нэг авьяаслаг хүүхэд оллоо. Хажуудаа аваад юм сургаадхаач, хавар Ломоносовын сургууль руу явуулъя” гэхээр нь өөртөө итгэж ядлаа. Ингээд “Үндэсний соёлын зам” сэтгүүлийн эрхлэгч нь Р.Ганбат гэдэг хүнтэй уулз гээд намайг явуулсан юм. Энэ тухайгаа ээждээ хэллээ. Гэтэл ээж маань загнаад “Тэр зохиолчид чамайг онгироож байгаа юм. Наад гутлаа хийгээд л байж бай” гэдэг байгаа. Ийм үг сонсгосон ээждээ гомдоод сууж байтал Жавзан эгч гаднаас ороод ирэв. Бурхан түүнийг илгээсэн байх гэж боддог юм. Москвад их сургууль төгссөн, ээжийн найз эгч л дээ. Би урвайчихсан сууж байтал “Яасан миний хүү” гэв. Ээж хажуугаас “Наадах чинь сэтгүүлийн газар ажилд орно гээд, зохиолчид баахан онгироожээ” гэтэл Жавзан эгч ээжийг тачигнатал загнав. “Тэр том хүмүүс хүүг чинь олж хараад байхад” гэх нь тэр. Ингээд Жавзан эгч ээж бид хоёрыг дагуулаад сонины газар очсон доо. Хамгийн анх “Сүү амсаж үзээгүй хүүхдүүд” гээд үр хөндөлтийн талаар бичиж байв. Р.Ганбат гуай надад их ч юм сургасан даа. Ломоносов руу явдгийн даваан дээр Оросын Дум руу танк ороод үймээн самуун боллоо. Ингээд гадаадаас оюутан авахгүй гээд ээж эсэргүүцээд сүйд болов. Тэр үеэс манай ангийн Ичинхорлоо, А.Эрдэнэ-Очир, Б.Мөнхцэцэг гээд “Болор цом”-д ороод ирлээ. Ингээд зохиолчдын хороо авьяаслаг арван хүүхдийг шилж аваад Утга зохиолын анги нээж, тэнд оюутан боллоо” гэж амьдралаа ярив. Тэрбээр нэгдүгээр курст байхдаа А.С.Пушкин, С.Ессенин гээд Оросын алдартай зохиочдын бүтээлүүдийг орчуулчихсан, хоёрдугаар курстээ “Зөн билигт” гээд уран сайхны киногоо хийчихсэн байж. Дэлхийн сонгодгуудыг уншчихсан, үеийнхнээсээ дээгүүр хардаг нэгэн байх нь ойлгомжтой. Ер нь томчуудтай хөөрөлддөг сэтгэхүй нь үеийнхнээсээ илүү задарчихсан оюутан байжээ. Хэтэрхий шударга зангаасаа болж ангийнхаа багштай маргалдаж, ёс зүйгүй авирыг нь шүүмжилснийхээ төлөө сургуулиа орхиход хүрсэн байна. Тухайн үед О.Дашбалбар багш нь түүнийг дуудуулж, Дорно дахины их сургуульд суралцаж төгсчээ. Дипломоо онц дүнтэй хамгаалаад Үндэсний телевизэд орсон байна. Тэндээ гурван жил ажиллаж байгаад Москва руу М.Горькийн сургуульд явжээ. Түүнээс гадна үргэлжилсэн үгийн их мастер Доржготовын Энхбат Москва руу явах болзол хангаад байж. Гэтэл оросын тал нэг хүн авна гэжээ. Энэ тухайгаа Б.Хишиг-Ундрал зохиолч “Тэр мундаг хүн би явна гээд зүтгээгүйд ээж маань одоо хүртэл баярладаг, хайртай байдаг юм” гээд ярингаа телевизийнхээ сувгийг сольтол Д.Энхбат зохиолч гарч байв. Тэрбээр сэтгүүлч Ш.Гүрбазарын “Хариулахгүй ч байсан болно” нэвтрүүлэгт орж байлаа.

М.Горькийн сургуулийг улаан дипломтой төгсч ирсэн Б.Хишиг-Ундрал өнөөх хаалгыг нь саваад гарч байсан 75 дугаар сургуулийнхаа ойн баярт уригдаж очоод үг хэлэхдээ “Би олон жилийн өмнө Ломоносовын их сургуулийн улаан дипломтой ирнэ гээд ангийнхаа хаалгыг саваад гарч байсан. Тэгвэл түүнээс ч мундаг М.Горькийн сургуулийг төгсөөд ирлээ” гээд дипломоо өврөөсөө гаргаж иртэл хүмүүс алга ташиж байсан гэдэг.

ЭРХЭМ ЗОХИОЛЧИЙН ФИЛИСОФИ

Б.Хишиг-Ундрал зохиолчийн амьдралдаа баримталдаг зарчим нь мундаг зохиолчдын өөрт нь зориулан хэлж байсан сургаал, тодотголуудтай шууд холбоотой ажээ. Жишээлбэл, “Ялахын төлөө ялагдах ёсон байна. Гэвч эцсийн тулаанд ялсан байх ёстой” гэж түүнд зориулж хэлсэн Д.Пүрэвдорж гуайн үгийг амьдралдаа мөрдлөг болгодог байна. Мөн Сампилдэндэв багшийнх нь “Нэг жил зовоод насаараа жаргах уу, нэг жил жаргаад насаараа зовох уу” энэ сонголтоо чи өөрөө хий. Оюутан байхдаа их унш, өөрийгөө ялтай хүн гэж тооцох хэрэгтэй. Цагийн хулгайчтай нөхөрлөхгүй, ном их унш гэдэг байсан” гэсэн үг оюутан ахуй цагаа маш үр бүтээлтэй өнгөрүүлж, насныхаа өв хөрөнгийг олж авахад нөлөөлж чаджээ. Тиймээс “Ялагдашгүй ганцаардал” хэмээх номоо дөрөв дэх удаадаа хэвлэхдээ Сампилдэндэв багшийнхаа гэгээн дурсгалд зориулсан байна. Б.Хишиг-Ундрал зохиолчийн хамгийн ихээр хүндэлж явдаг хүний нэг бол О.Дашбалбар багш нь ажээ. Оюутан байхад нь түүнийг хажуугаасаа огт салгадаггүй байж. М.Горькийн сургуульд явахад нь хүртэл О.Дашбалбар гуай УИХ-ын гишүүн байсан бөгөөд “Гэгээн сэтгэлтэй хүү. Соён гэгээрүүлэгч” гэж тодотгож байсныг нь номдоо онцолжээ. Б.Хишиг-Ундрал зохиолч одоо хүртэл О.Дашбалбар багшийнхаа номыг дэрэн дороо хийж унтдаг юм билээ. Түүний амьдралын зураглалыг хөөрөлдөн өнжихөд олон сайхан найзаа дурсан ярьж байсан. Утга зохиолын ангийн эрхэм найзуудтайгаа элгэмсэг дотно гэнэ. Тэдэн дундаас Ц.Хуланг маш их хүндэлдэг дотнын сайхан найз нь аж. Учир нь түүний үзэл бодолдоо үнэнч байдал, тууштай шударга, өөртөө итгэлтэй байдал гээд Б.Хишиг-Ундрал зохиолчтой адил зан чанар байдаг бололтой.

Зохиолч, яруу найрагчид эхнэртээ, гэргийдээ, найз бүсгүйдээ зориулж шүлэг, захидал их бичдэг. Энэ тухай эрхэм зохиолчоос асуутал “Захидлыг хүмүүс “Сайн байна уу” гээд л эхэлдэг. Харин миний хувьд зохиол шиг бичихийг эрхэмлэдэг. Гэхдээ эхнэртээ захидал бичиж байгаагүй юм байна. Харин гэргийдээ зориулж нэвтрүүлэг хийгээд Орос, Монголын телевизээр нэвтрүүлж байлаа. Мөн “Чив чимээгүй хавар” гэдэг шүлэг бичиж, нэвтрүүлэг дундуур гаргаж байсан.

…Чив чимээгүйхэн хавраар

Чи бид хуримын хувцсаа өмсөх болно

Чив чимээгүйхэн намраар

Чи бид хуримын хувцастайгаа өтлөх болно… гэж бичсэн шүлэгтээ үнэхээр их хайртай” гэлээ. Ер нь эрдэм номын хүмүүсийн амжилтын нэг үндэс нь гэр бүлийн хүн нь байдаг. Амьдралын өдөр тутмын ачааг нуруун дээрээ үүрч, хань ижил, үр хүүхдээ мөр бүтэн явуулахад яах аргагүй эхнэр хүний үүрэг оролцоо чухал. Тиймээс Б.Хишиг-Удрал зохиолч эхнэрээ тодорхойлохдоо “Бурхнаас надад илгээсэн сахиусан тэнгэр” хэмээн зүйрлэж байлаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Философийн ухааны доктор Б.Батчулуунтай ярилцлаа.

---

-Болж байгаа үйл явдлуудыг харахаар заримдаа эргэлзээ төрөх юм. Төрийн мөнгө шамшигдуулсан хэрэгт шалгагдаж байгаа нөхөр “Эх орончийг хэлмэгдүүллээ” гэж ярьж байна. Үнэхээр эх орончийг хэлмэгдүүлээд байна уу. Хэн нь хонь, хэн нь чоно юм бол. Философич хүн энэ бүхнийг ямар өнцгөөс хардаг вэ?

-Хэсэг залууст яриа хийж байхад нэг нь надаас ингэж асуулаа. “Та ер нь хэр зэрэг эх оронч хүн бэ” гэж. Би “Ёстой эх оронч биш” л гэж хэлсэн. Өөрийгөө л дөнгөж болгож байгаа хүн. Эх оронч гэдэг аюултай ойлголт. Энэ үгийг муу, сайн юмнуудаа нуух халхавч болгодог. Адгийн шааруудын сүүлчийн хоргодох газар эх оронч үзэл гэж яриад байдаг үнэн. Бусдад гай тарихгүй амьдарч, миний төлөө та нар татвар мөнгөнөөсөө өгдөггүй л байх юм бол би иргэний үүргээ биелүүлж байна гэж үздэг. Эх оронч гэгддэг хүмүүс хэзээ ямагт төлөвлөгөө боловсруулчихсан явдаг. Тэр төлөвлөгөөнд нь жирийн иргэн би ч хамрагдчихсан байдаг. Тэд миний зөвшөөрөлгүйгээр намайг хамгаалах гэж зүтгэнэ. Манай ихэнх эх орончийн сайхан үгсийн ард маш том хувийн төлөвлөгөө явдаг. Манайхан нутаг усаараа их ялгарах юм. Нам харгалзахгүйгээр нэгэндээ туслах гойд дуртай аймгийнхан ч бий. Энэ нь шударга өрсөлдөөн гэдэг юмыг алга болгодог. Сайн талаас нь харах юм бол нутгийнхандаа тусалж байна гэхээр. Ийм тус улс төрд байх ёсгүй. Хуйвалдаан, танил тал, арын хаалгаар бүхнийг цайруулж болохгүй. Буруу замаар будаа тээхэд буцахдаа шороо тээнэ гэдэг дээ.

Төрийн эрх мэдэл гэдэг хэнийг ч эвддэг аймшигтай механизм гэдэг. Аливаа эрх мэдэл хүнийг эвддэг бол хязгааргүй эрх мэдэл хязгааргүй эвддэг гэсэн бас нэг үг бий. Магадгүй зарим нь хүн чанар сайтайгаасаа болж, найз нөхөд, нутгийнхандаа туслах гэж зүтгэсээр улс орондоо их гай болж байна даа. Их халдвартай үзэгдэл шүү дээ. Энэ хүн ингэж болж байна шүү дээ гэж өмнө нь шударга байсан хүн харамсдаг байхгүй юу. Дараагийн хүн нь бас л энэ замаар явдаг.

-Хувийн эрх ашгийг олон нийтийнхээс дээгүүр тавих халдвар тархаад байх шиг. Хаана байна тэр шударга ёс, ёс суртахуун, үнэт зүйл. Сүүлдээ мөнгө идэж уух гэж л төрд гардаг юм даа гээд бараг л нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөх шахуу юм болж байна?

-Угаасаа ёс суртахуун гэдэг юм байхгүй байж харлах юм биш байгаа даа. Дээр үед С.Галсан гэж орос хэлний доктор “Совесть гэдэг үгийг монгол хэл дээр орчуулж болдоггүй” гэсэн юм. Угаасаа совесть гэдэг зүйл нь монгол хүнд байдаггүй учраас байхгүй зүйлийг тэмдэглэсэн үг гэж байдаггүй юм гэсэн л дээ. Ёс суртахуунгүй байдал маань бидний ёс суртахуун болчихсон юм биш биз дээ. Үүнийг хэвийн зүйл гэж үздэг болчихсон ч юм уу. Би үүнийг гайхахгүй байна. Ойлгомжтой болгохын тулд нэг жишээ авъя. Л.Эрдэнэчимэг гишүүн их муухай үйлдэл хийсэн. Гэтэл тэрийг нь дэлгэж тавьсан хүнийг нийгэм асар сөрөг хүлээж авсан. Бараг Л.Эрдэнэчимэгийг нь өрөвдөөд, дэлгэж тавьсан хүнийг нь дургүйцэж хүлээж авч байна. Энэ чинь ёс суртахуун урвуугаараа эргэсний шинж шүү дээ. Буруу зүйлийг зөв, зөв зүйлийг буруу гэж ойлгож байна. Хэр баргийн буруу зүйлийг “Байх л явдал ш дээ” гэдэг. Өрнийн соёл иргэншилд ичих булчирхай гэж бий. Санаа зовох сэтгэл гэдэг чинь ёс суртахууны том шинж шүү дээ. Тэд бол албан тушаалд очоод танил тал, үр хүүхдэдээ юм хуваарилах юм бол ичнэ. Маш их санаа зовно. Манайд бол “Батчулуун хүүхдэдээ тусалж л таарна ш дээ, мэдээж шүү дээ” гэж байна. Ийм байдал хэтэрхий түгээмэл болчихоод байна.

-Гадны албан тушаалтнууд бидний хувьд жижигхэн гэж тооцогдохоор алдаанаас болоод уучлал гуйгаад огцроод байх юм. Манайд болохоор намууд нь “Манай намын гишүүнийг барьсан нь шударга бус юм боллоо, хэлмэгдүүлэлт эхэллээ” гээд мэдэгдэл хийгээд байдаг?

-Үнэндээ хуулийн шалгуураар шалгах юм бол цаадуул чинь бараг зөвдөөд явчихна. Тэрийг бид ёс суртахууны үүднээс л буруутгаж чадна. Ёс суртахуун нь хэтэрхий дор түвшинд байна. Ерөөсөө энэ дээр байгаа хүмүүс чинь бидний тусгал. Бид гаргаж ирсэн улсууд байхгүй юу. Тэдний буруу үйлдлийг бид бараг хүлээн зөвшөөрөөд, жигшдэггүй, гайхдаггүй, сонор сэрэмжгүй байгаа. Монгол хүний ёс суртахуун доогуур нормтой байдаг даа гээд хэлчихээр хүмүүс дургүйцэх л байх. Надад тэгж л бодогддог.

-Ийм нөхцөлд яах вэ. Дараагийн шинэ үе гарч ирэхээр энэ бүхэн халагдана гээд найдаад суух уу. Энэ бүхэн яаж зөв голдрил руугаа орох вэ?

-Энэ тухай зааж зааварлахад хэцүү. Зөв хариулт хэлж мэдэхгүй байна. Ерөнхийдөө жигших ёстой юмыг жигшдэг байх хэрэгтэй. Ёс суртахууны норм гээд бас л философи ярих нь. Ёс суртахуун туйлын шинжтэй зүйл үү. Үе өнгөрөхөд ёс суртахуун гэдэг чинь өөрчлөгдөж байдаг юм уу, нэг л тогтчихсон тэр чигээрээ байдаг зүйл юм уу гэж. Ер нь нийгэм өөрчлөгдөх удаан үйл явц. Хувь хүний ёс суртахууныг өөрчлөх харьцангуй гайгүй байж магадгүй. Намайг хүн олигтойхон жигшээгээд ичээгээд, сонин сэтгүүл дээр “аваад хаячих” юм бол би алдаагаа засаад зайлсхийхийг хичээх болно.

-Гадныхан илүү их ёс суртахуунтай болохоор жижиг алдаандаа хариуцлага хүлээдэг юм болов уу. Эсвэл төрийн өндөр алба хашиж байгаа хүмүүсийг хуулиар “баринтаглаж” ёс суртахуунтай байлгах боломж байх уу?

-Хууль гэдэг чинь суурьшсан хүмүүст үйлчилдэг. Суурьшсан ард түмэн бол нэгнээсээ их санаа зовдог. Хууль гэдэг зүйлийн үндсэн шинж нь бичиг үсэг мэддэг хүмүүст үйлчилдэг. Хууль гэдгийг Янжмаа миний амнаас сонсдоггүй. Баараггүй, хөдөлшгүй томьёолсон бичиг байдаг. Ёс суртахуун ч мөн адил суурьшсан хүмүүст хүчтэй нөлөөлдөг. Тархай байгаа улсууд задгай ёс суртахуунтай. Нэгнээсээ ичих булчирхай нь бага хөгжсөн гэж би хараад байгаа. Япончууд айхавтар ёс суртахуунтай байдгийн хоёр жишээ татъя. Эхнийх нь 1860-аад онд болсон явдал. Газрын эзэн явахдаа зарцдаа хүнсний агуулах, гэрээ даатгаад “Би хоёр сар болоод ирнэ” гэж. Гай таарч гурван сарын дараа ирэхэд зарц нь өлсөөд үхчихсэн байж гэнэ. Хүнсний агуулахын түлхүүр тэр хүнд байсан. Энэ бол айхавтар том ёс суртахуун.

Хэдэн жилийн өмнө цунами болоход атомын цахилгаан станцад нь гэмтэл гарсан газарт өөр газраас цэвэр ус аваачжээ. Ус зөөж аваачсан хүн нь хэлж гэнэ. “Араас машин ирэх байх. Миний авчирсан ус энд цугласан улсуудад хүрэхгүй шүү” гэж л дээ. Оволзоод унах байх гэсэн чинь “Би нялх хүүхэдтэй” гээд зовлон тоочиж байгаа хүн алга. “Настай аавтай” гэж тайлбар хэлсэн хүн байхгүй. Залуу нь хамгийн урд зогсч байсан бол яг тэр дарааллаараа ус авчээ. Түүнийг харсан АНУ-ын сэтгүүлч “Энэ бол мундаг том ёс суртахуун байна” гэж бичсэн. Хэрвээ АНУ-д ийм явдал болсон бол маш олон дэлгүүр тонуулсан байгаа даа гэсэн. АНУ ёс суртахуун, япон ёс суртахуун огт өөр. Манайд бол бүр сүйд болно доо. Ёс суртахуун гэдэг юм тогтоход тухайн ард түмний туулж ирсэн амьдрал, түүх нь нөлөөлдөг шиг байгаа юм. Тухайн ард түмний үндэсний соёлд шашин гол үүрэгтэй байсан уу, төр нь гол үүрэгтэй байсан уу хамаагүй. Манайхан “Ичих булчирхай алга” гээд байдаг. Ичнэ гэдэг чинь ёс суртахуунтай хүний ойлголт шүү дээ.

-Ёс суртахууны үнэлэмж шинэ цаг үед зохицохгүй бол шинээр бий болгох ёстой юу?

-Ер нь хүчээр дээрээс тогтоож байгаа юм хуурамч байдаг. Мөрдөж байгаа дүр үзүүлж байгаад хяналт алга болох юм уу, хууль журам алга болоход мөрдөхөө байчихдаг. Аяндаа тогтсон эмх журам баттай. Үндэстний ёс суртахуун гэдэг юм аль болохоор албан бус байдлаар тавигдах учиртай. Ёс суртахуунтай хүний хандлагыг нийтэд түгээх нь ч өгөөжтэй байж болно.

-Нийгмийн задралын дараахан хүмүүсийн шинэ үнэт зүйл хараахан бүрэлдээгүй үед ёс суртахууны уналт гэхээр зүйлүүд үргэлжлээд байж болох уу?

-Социализмын үед гэр бүлээ тэжээх гэж явсан хүнийг хамт олонч гэж нэрлэдэг байсан юм. Өдөр шөнөгүй ажиллаж байсан цаад шалтгааныг нь сайн маажиж малтаад үзэх юм бол олон хүүхэд, гэр бүлийнхээ төлөө л зүтгэсэн байдаг. Тийм зүйлийг худлаа магтаж, нийгмийн сайн сайхны төлөө өөрийгөө гаргуунд нь гаргаж явсан гээд байдаг. Ийм далд байсан зүйл ерээд оноос хойш хэсэг хугацаанд илэрсэн байж магадгүй. Тэгвэл капиталист гэж байгаа өрнийн соёл иргэншилд чамайг өөрийнхөөрөө байх, амиа бодохыг чинь зөвшөөрчихсөн. Энэ бүхэн аяндаа ёс суртахуун болоод тогтчихдог байна. Тэнд байгаа хүмүүс худлаа дүр үзүүлдэггүй. Янжмаа миний төлөө гүйх ёстой биш гэдгийг Батчулуун ойлгоно. Ингээд бусдад гай учруулахгүйгээр өөрийнхөө төлөө явна гэдэг ийм ёс суртахуун хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаа хэрэг.

-Засгийн эрхэнд гарсан нам нь өмнөх УИХ-ын үед баталсан хуулиудыг буцааж өөртөө зохицуулж өөрчлөөд байдаг буруу хандлага бий боллоо?

-Буруугаар зөвийг цохиж унагана гэдэг. Нөгөөдүүл нь дандаа зөв хууль гаргаагүй байж болно. Түүгээр нь далимдуулаад өөрсдөдөө ашигтай өөрчлөлт хийдэг. “Хуулийн дагуух бүх юм зөв байдаггүй” гэж Уильяам Грантын хэлсэн үг бий. Зөв буруугийн тухай ойлголтыг хууль дээр битгий түшиглээсэй. Ёс суртахуунд л түшиглээсэй. Өөртөө зохицуулж хууль гаргачихаад хуулийг яс мөрдөнө гээд байвал муухай шүү дээ.

-Либертариуд аль болох төрийн эрх мэдлийг хязгаарлаж, иргэний эрхийг томруулах тухай ярьцгаадаг. Гэхдээ бодит байдал дээр төрийн зохицуулалттай эдийн засаг байх хэрэгтэй гэдгийг бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрч байгаа юм биш үү?

-Бидний сэжиглэж хүлээж авдаг үгийн тоонд төрийн зохицуулалт, журамлалт, төлөвлөлт гэдэг үгс багтдаг. Үүний цаана хувь хүний амьдралд оролцох, өмдөө хэрхэн товчлох, байцаагаа хэрхэн дарахыг заадаг төр бий болох гээд байдаг аюултай. АНУ-д хүртэл аюултай журамлалт тогтлоо гэцгээж байна. Бараг социалист болоод байна гэнэ. Би нэг байгууллагад цахилгаанчин байлаа гэхэд ширээ эвдэрсэн байхад очоод засч болохгүй. Яагаад гэвэл хүний ажлын байрыг булаасан болно. Мужаан эвдэрсэн баахан ширээгээ засч дуусгаад долоо хоногийн дараа иртэл ширээ эвдэрхий хэвээр л байна. Журамлалт гэдэг ийм аюултай. Хүний бүтээлч байдлыг хязгаарладаг. За, Янжмаа хэдүүлээ амьдардаг вэ гэвэл “Би хөгшин ээжтэйгээ, хоёр хүүхэдтэйгээ, нөхөртэйгөө амьдардаг” гэнэ. За тэгвэл танайх таван ам бүлтэй бол чи хоёр 00-той, гурван өрөөтэй байх ёстой гээд байдаг.

-Нэг хүнд төдөн метр кв ногдох ёстой. Тэгж чадахгүй бол эцэг, эх байх эрхийг чинь хасна гээд байвал хэцүү л дээ?

-Ингээд байгаа юм. Би настай болчихсон. Миний хүүхэд хөдөлмөрлөх насанд хүрээгүй ч биеэр том байж болно. Гэхдээ тэр хүүхэд ажил хийж өвчтэй эцэгтээ тусалж болохгүй. Яагаад гэвэл насанд хүрээгүй хүн ажил хийх нь хөдөлмөрийн хууль зөрчсөн болно гэх жишээтэй.

-Либертари үзэлтнүүдэд няцаалт өгч байгаа бас нэг шүүмжлэл нь “Үнэхээр тэр ардчилал чинь үр дүнтэй юм бол яагаад эдийн засгийн өсөлт гарахгүй байгаа юм бэ” гэдэг?

-Чухамхуу либертари зарчмаар яваагүй учраас эдийн засаг унаад байгаа юм. Төр бизнест хэтэрхий их оролцсон. Төр гаднаас хэт их зээл авсан. Тендерийн шалгаруулалт шударга байж чадаагүй. Өрсөлдөөний зарчмаар хуваарилахгүй, улстөрчид дандаа танил тал, найз нөхөд, нутаг усныхандаа илүү боломж олгож ирсэн. Чухам төрийн оролцооноос болж эдийн засаг унаад байгаа юм. Өрсөлдөөн гэдэг капиталист эдийн засгийн амин сүнс. Өрсөлдөөнд тэсч үлдэх чадваргүй бизнес сүйрч байх учиртай. Гэтэл улсаас татаас өгөөд торгоогоод байна. Төр амжилттай яваагаас нь аваад, амжилтгүй яваад нь өгдөг систем тогтоосон. Тийм ч учраас Шумпетер өрсөлдөөнийг сүйрүүлэн бүтээхүй гэж тодорхойлсон. Харахад сүйрүүлээд байгаа юм шиг мөртлөө нийгэмд үүрэгтэй нь үлддэг. Алга болох ёстой юм нь алга болж байж эдийн засаг хөгжинө.

-Саяхан болсон Далай ламын айлчлал эдийн засаг уу, эрх чөлөө юү гэдэг эргэлзээг олон хүнд төрүүлсэн болов уу. Бид тусгаар улс юм бол хэнийг шүтэж бишрэх, хэнийг урих нь монголчуудын хэрэг. Гэтэл энэ бүхний дараа хятадууд зээл өгөхөө хойшлууллаа гэж айлгасан мэдээлэл яваад байгаа?

-Бид либертари зарчмаас хол, хатуу чанга төртэй хөршүүдтэй. Хажуу талд байгаа улс маань шүтэн бишрэх эрх чөлөө нь энэ улсад байгаа гэж хүлцэн тэвчихгүй байна л даа. Хоёр хүн байлаа гэхэд нэгийгээ өөрөөсөө өөр үзэлтэй байхыг хүлээн зөвшөөрөхгүй, өөрийнхөөрөө байлгах гэж дарамтлах нь бий. Тийм байж болохгүй. Либертари зарчимгүй болохоороо л манайхныг хааж боогдуулах гээд байна гэж харж байна. Манай үндэстний халдашгүй дархан эрх бий. Хэн нэгнийг шүтсэний төлөө хөндлөнгөөс хэн нэгэн янз бүрийн мэдэгдэл хийгээд байж таарахгүй. Бид үүнээс илүү яаж тайлбарлах юм. Хүн дээр яривал бас л нэгнийхээ хүрээ рүү ороод байгаа асуудал шүү дээ. Гэхдээ л ер нь эдийн засгаа бие дааж хөгжүүлсэн нь дээр дээ.

-Би танаас санаа зовоосон сэдвээрээ баахан асуучихлаа. Философич хүний хувьд таны санааг зовоосон асуудал байгаа юу?

-Би ч харьцангуй индувидуалист (хувь хүнийг дээдлэх үзэлтэн) гэх юм уу даа либертари үзэлтэй болохоосоо өмнө 2000 онд бие дааж нэр дэвшсэн. Бараг хамгийн сүүлд орчихоо шахсан. Хараад байхад хүмүүс асар муу сонголт хийж байна. Ийм сонголт хийж байгаа тохиолдолд энэ бүх буруу хандлага мөддөө арилахгүй. Хүмүүс өөрчлөгдөөгүй цагт энэ бүхэн нэг их өөрчлөгдөхгүй байх даа.

Дорнодын Халхгол суманд үйл ажиллагаа явуулж буй “Петро чайна дачин тамсаг”-ХХК-д ажиллаж байсан дөрвөн монгол иргэн техникийн спирт ууснаас болж нас барсан эмгэнэлт хэрэг гарсан билээ. Тэд тус компанид гэрээгээр ажиллаж байсан юм. Энэ тухай монголчууд УИХ-ын гишүүнээсээ авахуулаад цахим сүлжээгээр дор бүрнээ хийрхэж байна. “Дөрвийн дөрвөн монгол залуу алтан амиа алдчихаад байхад төр засаг хаана, юу хийж явна вэ” гэж ирээд л сүйд болж байгаа харагдах юм. Хачирхалтай нь энд нэг зүйлийг санаатай ч гэх үү, санамсаргүй ч гэмээр байдлаар огт ярихгүй байгаа нь сонин. Юу вэ гэвэл хордож амь насаа алдсан дөрвөн залуу хулгай хийгээд тэр спиртийг уучихсан шүү дээ. Тухайн байгууллагатай гэрээ хийгээд түр хугацаанд ажиллаж байхдаа складанд хадгалж байсан спиртийг хулгайлж ууснаас бүх зүйл үүдэлтэй. Тав балгасан нь тэр дороо нас барж, дөрөв балгасан нь тийчигнэж байгаад арай хийн амьд үлдсэн байгаа юм. Гэтэл тэд ажил хийж байгаа мөртлөө яагаад хулгай хийсэн юм бэ. Хэн ч тэднийг уу гээгүй, уулгаагүй. Ингэж хулгай хийсэн тухай нь өнөөдөр хэн ч ярихгүй байна. Хятадууд хууль зөрчлөө, тусгай газар хадгалах ёстой байсан гэж ирээд л орилоод байх юм. Яахав, тэд хадгалах ёстой газраа хадгалаагүй байж болно. Гэхдээ хамгийн гол нь монгол залуус хулгай хийх ёсгүй л байсан байхгүй юу. Гаднаас нь өнгөц дүгнэж байгаа хүмүүс ч гэсэн тэдний хулгай хийсэн тухай огт дурдахгүй өнгөрч байгаа нь монголчуудын хулгай хэрээс хэтэрч заншил мэт болсныг харуулах шиг боллоо. Дэлхийн аль ч улс оронд үйл ажиллагаа явуулж буй албан байгууллага гэрээт ажилтантай байдаг. Нэгэнт тухайн байгууллагатай гэрээ байгуулаад ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа бол ноогдсон ажлаа л хийнэ үү гэхээс илүү харж билүү долоодоггүй. Өөр юунд ч анхаарлаа сарниулж өлөлздөггүй. Ажлаа хийгээд дуусахад нь байсан зүйл байрандаа үлддэг жамтай. Дэлхий нийтийн стандарт ийм. Гэтэл монгол залуус яаж байна вэ. Аль нэг газар гэрээгээр ажиллаж байгаа бол хулгай хийхгүй, мөрөөрөө явна гэж ер байхгүй. Яаж ийж байгаад аль нэг юмыг нь өөрийн болгохгүй л бол сэтгэл нь ханахгүй байна. Наанадаж аптерк, бахь халааслаад гарна. Дэл сул юмыг зүгээр байлгадаггүй монгол залуусын энэ зан арай дэндүү увайгүй, хэтэрхий хулгайч байна. Бүр нийгмээрээ ийм болчихож. Дээрээс нь архичин. Архи, спиртний хольцтой л гэвэл гахай, нохойд зориулсан байна уу хамаа алга. Юу ч байсан ууж л орхино. Архи, спирт харагдсан л бол ажлын цаг дуусаагүй эсэх ч падлийгүй. Бидний энэ муухай занг цаад ажил олгогч байгууллага яаж мэдэх вэ дээ. Дэлхийн жишгээр л ажилтнуудтайгаа харьцсан байж таараа шүү дээ. Ажлынхаа цагаар, тэгээд дээрээс нь хулгай хийж техникийн спирт уучихна чинээ санаанд нь ороогүй байж таарна. Компанийн хэрэгцээт бараагаа өөр хаана хадгалах ёстой гэж. Монголчууд өлөв долов гэсээр уучихдаг юм шүү гээд “Хортой спирт, хулгай хийж болохгүй шүү” гэж бичээд наах ёстой байсан юм уу. Ерөөсөө л монголчууд хулгай хийдэггүй байсан бол тэр дөрвөн залуу хордож үхэхгүй байсан. Дэлхийн хүн төрөлхтний жишгээр, тэдний зангаар ажиллаж амьдарвал үхэхгүй. Урагшаа л хөгжинө. Бид ажлын цагаар архи уудаг, хөдөлмөрлөхийн оронд зүгээр л хулгай хийдэг араншингаасаа болж бөөн бөөнөөрөө үхээд байна.

-2006-2009 ОНД ГАРГАСАН ДЭЭР ДУРДСАН IPO ГАРГАСАН КОМПАНИУД НЬ ДАМПУУРЧ ОЛОН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧ ИРГЭНИЙГ ХОХИРООСОН-

Олон улсын эрэн сурвалжлах сэтгүүлчдийн консорциумаас дэлгэсэн манай улсын нэр дурдагдсан оффшор данстангуудын зарим нэгтэй нь холбоотой мэдээлэл хууль хяналтын байгууллагуудад ирж буй гэдэг. Улсын Их Хурлын Өргөдлийн байнгын хороонд гэхэд энэ асуудалтай холбоотой хэд хэдэн албан бичиг баримтын хамт хавсрагдан иржээ. Энэ баримт фактууд нь өнгөрсөн хавар дэгдсэн оффшорын дуулианаас хойших материал юм байна. Улсын ерөнхий прокурор асан М.Алтанхуягийн хүү Х.Бум-Эрдэнэтэй холбоотой мэдээлэлд “Оффшор данстай доорх нэр бүхий албан хаагчийг нэн яаралтай шалгуулах” хэмээн онцолж мөн баримт хавсаргажээ. Үүний зах зухаас манай сонин дэлгэж байна.

Дээрх материалд дурдсанаар Х.Бум-Эрдэнэтэй хамт Хууль зүйн яаманд ажиллаж төрийн албанд зүтгэж ирсэн, одоо Төрийн банкны захирлын албан тушаалыг хашиж буй Д.Баярсайхан, тухайн үед Санхүүгийн зохицуулах хорооны хяналтын зөвлөлийн гишүүн байсан Б.Ганбат нарыг шалгахыг хүсчээ. Учир нь дээрх гурван эрхэм төрийн албаны гараагаа нэг цэгээс хамт эхлүүлж байсан аж. Өөрөөр хэлбэл, тэд Хууль зүйн яамны Бодлогын хэлтэст хамт ажиллаж байжээ. Тэндээс Д.Баярсайхан нь Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргаар анх томилогдсон байна. Тэрбээр тус газар ирээд хамт ажиллаж байсан Х.Бум-Эрдэнийг Санхүүгийн зохицуулах хорооны Үнэт цаасны газрын даргаар томилжээ. Д.Баярсайханы авга ах нь УИХ-ын дарга асан Д.Лүндээжанцан. Х.Бум-Эрдэнэ Улсын ерөнхий прокурор асан М.Алтанхуягийн хүү. Тохиолдлоор ч гэх юм уу, тэд нөхөрлөж ийн нэг нэгнээ татсан байна. Санхүүгийн зохицуулах хороонд ирсэн Д.Баярсайхан, Х.Бум-Эрдэнэ нар харин хамт ажиллаж байсан Б.Ганбатыгаа хяналтын зөвлөлийн гишүүнээр томилуулж чадсан байна. Томилуулж чадсан гэдэг нь тухайн үеийн Санхүүгийн зохицуулах хорооны Хяналтын зөвлөлийн гишүүдийг шинээр сонгоход Хууль зүйн яамнаас УИХ-д Б.Ганбатыг санал болгож чадсан түүхтэй аж.

Хууль зүйн яамны нэг хэлтсээс гар нийлсэн гурван найз ийнхүү Санхүүгийн зохицуулах хороонд ирж, тус газрыг өөрсдийн мэдэлд бүрэн оруулжээ. Энэ нь дараах баримтаар нотлогдож буй гэнэ. Тухайлбал, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлд 2006-2009 онуудад иргэд, олон нийтээс хөрөнгө татан төвлөрүүлэн шинээр үүсгэн байгуулсан “Туул сонгино усны нөөц” ХК, “Монголиан девелопмент ресорсес” ХК, “Силикат” компаниудын чанар муутай хувьцаа (IPO), ялангуяа “Анод” хувийн банкийг хувьцаат компани болгох үйлдэл нь дээрх гурван найзын “санаа” байсан бололтой. Санаа гэхээсээ илүү зах зээлийн жамаараа хөгжиж хүрээгээ тэлэх гэсэн компаниудын сонирхол дээр “тоглодог” байсан гэдэг нь илүү онох байх. Ингэхдээ “Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль, “СЗХ-ны эрх зүйн байдлын тухай хууль”, “Банкны тухай хууль”, “Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хууль”, СЗХ-ны “Нийтэд санал болгон гаргах үнэт цаас бүртгэх тухай журам” болон Монголбанк, Сангийн яам, СЗХ-ны хамтарсан “Харилцан ойлголцлын санамж бичиг”-ийн заалтуудыг ноцтой зөрчсөн тухай өгүүлжээ. Түүнчлэн “Анод” хувийн банкийг хувьцаат компани болгосон 2008 оны тус хорооны 100, 122, 124 дүгээр тогтоолуудаас шалтгаалан хөрөнгийн зах зээлийн нэр хүндийг унагаж, хөрөнгө оруулагч иргэдийг эдийн засгийн болон сэтгэл санааны шоконд оруулж байсан гэдгийг онцолсон байна. Түүнчлэн “Анод” хувийн банкийг хувьцаат компани болгох 100 дугаар тогтоолыг 2008 оны дөрөвдүгээр сарын 18-ны өдөр Д.Баярсайхан болон Үнэт цаасны газрын дарга асан Х.Бум-Эрдэнэ нар хэлбэржүүлэн гаргасан нь тэднийг эрх ашгийн нэгдсэн санаатайг илтгэдэг гэнэ.

Д.Баярсайхан нарын нэгэн үеийн залуус хуулийн сиймхийг, мөн танил тал, хуулийн хүрээгээ ашиглан нэг баг болсноор Санхүүгийн зохицуулах хорооны тусгай зөвшөөрлүүдийг болон ялангуяа олон нийтээс хөрөнгө татан төвлөрүүлж шинээр хувьцаа (IPO) гаргах зөвшөөрлүүдийг олгосон. Ингэхдээ Монгол Улсын болон салбарын хууль тогтоомжуудыг зөрчин, санаатайгаар эс үйлдэхүйг гаргаж тэдгээр компани, удирдлагуудад хяналт тавих боломжгүй болсноос 2006-2009 онд гаргасан дээр дурдсан IPO гаргасан компаниуд нь дампуурч олон хөрөнгө оруулагч иргэнийг хохироосон. Энэхүү дампууралтай зэрэгцэн Д.Баярсайхан нь баруун дөрвөн замын “Max Mall”-ын ард “Колорада бизнес центр” гэх том барилгыг барьж, Х.Бум-Эрдэнэ нь (СЗХ-ны гишүүн асан Шаравжамц гуайн хэлснээр эхлээд хаус барьж байгаа гэдэг) хаустай болж дараа нь Олон улсын эрэн сурвалжлах сэтгүүлчдийн холбоо ил болгосноор хоёр ч оффшор данс нээлгэжээ. Өнөөдрийн байдлаар мэдэгдэж байгаа нь энэ. Эргэн сануулахад Олон улсын эрэн сурвалжлах сэтгүүлчдийн консорциумаас Х.Бум-Эрдэнийн оффшор бүс дэх “GUMAX” 2008-2012, “IMPOX” 2008-2012, “TSA­YARS” 2008-2012, “DOLOWAY INTERNATIONAL”2009-2013 компани хэмээн зарлагдсан.

Энэхүү илт хууль бус тогтоолыг гаргасан Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга, одоогийн Төрийн банкны захирал Д.Баярсайхан болон Санхүүгийн зохицуулах хорооны орлогч даргын алба хашиж буй Х.Бум-Эрдэнэ, (хоёр ч оффшор дансыг эзэмшигч) Санхүүгийн зохицуулах хорооны хяналтын зөвлөлийн гишүүн Б.Ганбат нар юм.

50 гаруй хуудас бүхий дээрх материалд 2008 онд “Анод” банкны удирдлагуудаас хувьцаа гаргасны урамшуулалд бусдаар дамжуулан хувьцаа болон бусад хэлбэрээр хоёр тэрбум гаруй төгрөгийг авсан. Энэ үед Х.Бум-Эрдэнэ оффшор бүсэд эхнийхээ компанийг байгуулж байсан гэх баримт анхаарал татаж буй.

Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлд 2007 он хүртэл брокер, дилерийн 32 компани үйл ажиллагаа явуулж байсан бөгөөд 2009-2010 оны хугацаанд нэг дор 100 орчим үнэт цаасны брокер, дилерийн хөрөнгө оруулалтын компани шинээр үүсгэн байгуулагдсан. Үүнээс гадна энэ үед маш их банк бус санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоо, бусад тусгай зөвшөөрөлтэй компаниуд байгуулагдсан байдаг. Тухайн үед үнэт цаасны брокер, дилерийн тусгай зөвшөөрөлтэй компанийг худалдан авах ханш 50.0 сая төгрөгөөс дээш, хэсэг хугацаанд бүр 100.0 сая төгрөгт хүрч байсан нь дээрх албан тушаалтнууд төрийн албан тушаалд ажиллаж байсан мөртлөө оффшор данс нээлгэж үндсэн хөрөнгийг үүсгэсэн гэх баримт. Энэ нь хууль бус замаар хөрөнгөжсөний илрэл хэмээсэн байна. Учир нь 2008 оны Санхүүгийн зохицуулах хорооны 100, 122, 124 дүгээр тогтоолууд нь илт хууль бус төдийгүй холбогдох салбарын дүрэм журмуудыг зөрчин гаргасан дээрх албан тушаалтнуудтай холбоотой 30 орчим үйлдэл байдаг гэнэ.

Үүнийг өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 25-ны өдөр Нийслэлийн захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх хэлэлцэж, “Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2008 оны илт хууль бус 100, 122, 124 дүгээр тогтоолуудыг хүчингүй болгуулах” нэхэмжлэхийн шаардлага бүхий Захиргааны хэрэгт авагдсан нотлох баримтуудаар тогтоосон гэнэ. Энэ мэтчилэн баримт дэлгэн Монгол Улсын хууль тогтоомжуудыг зөрчиж, хөрөнгө оруулагч иргэдэд 9.3 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан.

Иймд СЗХ-ны гишүүн, СЗХ-ны орлогч дарга Х.Бум-Эрдэнэ нь энэхүү оффшор дансыг яг хэдэн оны хэдэн сарын хэдний өдөр нээснийг болон энэхүү оффшор дансанд тодорхой ямар цаг хугацаанд, ямар үе шаттайгаар орлого шилжигдэж байсныг, мөн энэхүү дансны орлогын эх үүсвэрийг тогтоох учиртай. Х.Бум-эрдэнийн нэр дээр оффшор компани байдаг хэдий ч Д.Баярсайхан, Б.Ганбат нарын хамтарсан хөрөнгө байршиж байсныг хэлэх хүн бий. Иймд хамтатган шалгах ёстой хэмээжээ.

Төрийн албан тушаал хашиж, хамтарч тушаал шийдвэр гаргаж, өөрсдөд ашигтай байдлаар мөнгө бусдаас завшиж байсан гэх үндэслэлүүдийг гарган тэр мөнгөний эх үүсвэрүүдээр оффшор бүсэд компани байгуулсан байж болзошгүй хэмээн ийнхүү баримттайгаар дэлгэжээ.

Монголын геологи, уул уурхайн мэргэшсэн институцийн ерөнхийлөгч М.Дагватай ярилцлаа.

---

-Уул уурхайд төрийн өмчит компаниуд ажиллах нь хэр зөв хандлага вэ?

-Уул уурхайн салбарт төрийн өмчит компани байх ёстой эсэх дээр Дагва гэдэг хүний байр суурийг илэрхийлэхээс илүүтэйгээр төрийн өмчит уул уурхайн компани тойрсон ямар асуудлууд байдаг, сайн муу нь юу вэ гэдэг дээр монголчууд юуг анзаарах ёстой вэ гэсэн өнцгөөс яривал хэлэх зүйл бий. Миний хувьд төрийн өмчит компани удирдаж үзээгүй, энэ сэдвээр экспертийн хэмжээнд бэлтгэгдсэн хүн биш.

-Хүн бүр экспертийн хэмжээнд биш гээд чимээгүй суухаар уул уурхайгаас их мөнгө олох боломжоо алдаад байна л даа. Наад зах нь төрийн өмчит компани удирдаж явсан хүмүүст асуудал, зовлон ярих сэдлийг тан шиг салбартаа мэргэшээд яваа судлаачид л өгөх байх…?

-Монголд төрийн өмчит компани удирдаж явсан хүмүүс энэ асуудалд нээлттэйгээр байр сууриа илэрхийлээсэй гэсэн хүсэл мэдээж олон хүнд байгаа. Магадгүй тэр ярианд нь өдөөлт болох байх гэдэг үүднээс асууж байгаа бол ярих зүйл бий. Уул уурхайг энгийнээр газрын доорх баялгийг улсын хөгжилд чиглүүлэх үйл ажиллагаа гээд ойлгочихож болно. Ингэхдээ төр заавал хувь эзэмших ёстой юу, эсвэл хувийн компаниудад даатгаад явах нь зөв үү гэдэг асуудал гарч ирдэг. Манай улс түүхэн уламжлалаараа төрийн өмчит уул уурхайн компаниудтай явсаар өнөөг хүрсэн. Бас гадныхан ирээд эзэмшвэл нутгаа, баялгаа алдана гэсэн айдсаар стратегийн ач холбогдолтой орд гэх нэр томьёолол бодоод олчихсон улс. Өөрсдөө олсон бол 51 буюу дийлэнхийг нь төр эзэмшинэ, хөрөнгөө оруулж хайгуул хийсэн хувийн компани олсон бол төр 34 хувийг нь эзэмшинэ гэсэн дүрэмтэй. Миний хувьд таны сонирхсон асуудлаар нэлээд юм үзэж судалсан. Маш олон асуудал бий. Наад зах нь гэхэд л бяртай чадалтай зодоон цохион сайн хийдэг нөхрийг зүрх нь хөөрсөн нэг залуу очоод өдөхөөр “Чи өөрөө араа дааж чадах уу” гэдэг асуулт гардаг шиг төрийн өмчит компани байгуулж уул уурхайг хөгжүүлнэ гэж бодож яваа бол хожим гарах эрсдэлүүдийг нь дааж чадах уу гэсэн асуултад хариулах ёстой.

-Төр татвараас гадна хувь, ногдол ашгаа авна гэсэн сонирхлоор хувь эзэмшинэ гэж зүтгэдэг ч байдал эсрэгээрээ эргэчихдэг гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Хөгжлийн түвшин, санхүүгийн нөхцөл байдал, солонгорч чадаагүй эдийн засаг, ядуурал, ажилгүйдлийн хувь, ур чадвартай ажиллах хүчний хүрэлцээгээрээ ямар билээ, ийм нөхцөлд төрийн өмчит компаниар тоглоход хэр зохимжтойг бодох учиртай. Төрийн өмчит компанитайгаар амжилт олж, цэнгэлийн манлайд хүрье гэвэл яг ямар нөхцөл бүрдүүлэх учиртайгаа бодох ёстой л доо. Таны асуусанчлан хувийн компаниас зөвхөн татвар авна, төрийн өмчтэй бол хувь, ногдол ашиг зэргийг нэмж авна гэхээр давуу талтай юм шиг харагддаг. Ашиг гэдэг үгэнд нь бид төөрөлдөөд байна л даа. Төрийн хувьд ашиггүй ажиллаж байгаа уул уурхайн компаниас ч авах мөнгөө авсаар байдаг. Уул уурхайн салбарын тухайд ашигт малтмал ашигласны гээд өөр ямар ч салбарт байхгүй онцлог татвартай. Шууд борлуулалтын орлогоос нь авчихдаг. Ашигтай эсэх нь хамаагүй, юм борлуулсан л бол таван хувиа өг гэдэг. НӨАТ гэх мэт бусад татваруудыг бас авна. Ямар ч компани үйл ажиллагааныхаа зардал, улсад төлөх татвар, зээлсэн өрөө төлсний эцэст тодорхой хугацаа өнгөрсөний дараа ашигтай ажиллаж эхэлдэг. Тэр ашгаасаа ногдол ашиг гэж хувьцаа эзэмшигчдэдээ хуваарилдаг юм.

-Энэ онцлогийг мэддэггүйгээс болоод саяхан Оюу толгойн ногдол ашгийг тээр хойно авах нь гэсэн шуугиан дэгдсэн. Татвараа л ахиухан аваад явчихмаар юм байна даа…

-Ашиг гэдэг юман дээр нь хэт анхаарч ашгаас нь хуваалцахын тулд хувь эзэмших дээр ач холбогдол өгөөд байна л даа. Наана нь маш их хэмжээний мөнгө авч болдог олон хувилбар байхад цаана байгаа ногдол ашгийг яриад суугаа тал бий. Засаглал муу, авлига өндөр улс хэрнээ бүх эрсдэл арилсны дараа олддог ашиг гэдэг юмнаас хүртэлцэх гээд зүтгээд байгаа нь анхаарч харах ёстой асуудал. Уул уурхайгаас ашиг авч хоцордог цорын ганц хэлбэр нь ногдол ашиг биш.

-Ер нь уул уурхайгаараа хөгжсөн орнууд ямар аргыг нь илүүд үзээд байна вэ?

-Татвар, хураамжаа авахыг илүүд үздэг юм байна. Ялангуяа уул уурхайгаа ашиглаад хөгжлийн дараагийн шатанд хүрсэн улс ногдол ашиг энэ тэр гэж хувь эзэмших нь төвөг гэдгийг ойлгочихсон. Ерөөсөө л хувийн компаниудыг уул уурхайн салбартаа ороод ажилла гэдэг. Уул уурхайгаараа хөгжсөн улсуудын хувьд татвараа ханатал авъя гэсэн бодлого барьдаг.

-Засаглал муу, авлига өндөр улсад төр уул уурхайдаа оролцох эрсдэлтэй гэдэг нь олон улсын жишиг хандлага мөн үү. Бид засаглалаараа дэлхийд аль хавьцаа нь жагсдаг бол?

-Байгалийн баялгийн засаглалын институт гэх мэт газрын судалгаагаар бол засаглал муутай авлига өндөр улсад төрийн өмчийн байтугай хувийн уул уурхайн компаниудын хувьд хүртэл байгалийн баялгаас улсад өгөх өгөөж нь муу байдаг гэдэг. Монгол Улс авлига, засаглалаараа дэлхийн 200 улсын тэг дунд нь яваа. Сайн гэсэн үг биш, бүр сөнөсөн ч гэж ойлгож болохгүй. Засаглал, авлигын хувьд анхаарлын тэмдэгтэй гэсэн үг.

-Анхаарлын тэмдэгтэй гэхээр эрсдэл өндөр гэж ойлгож болох нь ээ?

-Манай улсын уул уурхайн салбар нялх байна. Төрийн өмчит компани тойрсон олон асуудлыг зөв талаас нь цэгцтэйгээр харж чадахгүй байна. Хуулиуд, төрийн өмчийн компанийн захирлуудыг томилдог тогтолцоо, хяналт гээд бэлэн биш зүйл өчнөөн. Төрийн өмчит компанид нялх байхдаа хоолондоо хүрч өгдөггүй, хоолонд хүрчихээрээ үгэнд ордоггүй зовлон байдаг. Бас хамаг ажлаа өөрсдөө хийх өндөр сонирхолтой. Уурхайгаа ухъя, үйлдвэрээ барья гэж зүтгэчихдэг. Хүүхэд нь дөнгөж 18 хүрчихээд аавыгаа ийш тийш нь хөрөнгө оруулъя гэж ятгаад, бизнесээ өөрөө мэдэж хийчих гээд байхаар нэг л итгэл төрж өгдөггүйтэй ялгаагүй эд. Уул уурхайн салбарт бизнесийнхээ жам ёсоор өрсөлдөж буй компаниуд өөрийн гэсэн технологи, ноу хаутай болоод тасарч явчих гээд байхаар төрийн өмчтэй компанийн удирдлагууд улсынхаа эздэд “Бид маш нууц технологи хөгжүүлье. Тэрбум ам.доллараар судалгаа хийе. Тэгэхгүй л бол Риотой өрсөлдөж чадахгүй нь” гэдэг. Улсын удирдлагуудын хувьд үнэхээр тийм ч юм шиг санагдах үе мэдээж гарна. Энэ мэт шалтгаанаас болж амжилтгүй хөрөнгө оруулалт хийж, дампуурах тохиолдол маш олон бий.

-Улстөрчдийн үнэлэмжээр дарга болсон нөхөр “Рио”-гийн зиндааны компаниудтай өрсөлдөж чадах уу гэж ирээд яривал захирлуудын томилгоо асуудалтай. Нааштай шийдсэн улс байна уу?

-Энэ асуудлыг хуулиараа шийдсэн улсууд бий л дээ. Улс төрийн томилгоогоор захирлаар очлоо гэхэд заавал компанийн засаглалын сургалтуудад суух үүрэг хүлээсэн байх жишээний. Маш хүчтэй хүний нөөц, сургалтын бодлоготой, өндөр түвшний менежерүүдийн ашиг сонирхлын зөрчлийг хязгаарлаж өгч чаддаг орчин бий болгосон байдаг.

-Ил тод байдал, хөндлөнгийн хяналт нь дажгүй төрийн өмчтэй компаниудтай улс дэлхийд хэр байдаг бол?

-Дэлхий даяар хийсэн судалгаанаас харахад төрийн өмчит компаниудын энэ үзүүлэлт хангалтгүй байдаг. Парламент нь чадавхитай мэргэшсэн улсад бол өөр. Төрийн өмчит компанийнхаа менежмэнтэд сайн хяналт тавьж чаддаг.

-Парламент нь мэргэшээгүй, популист улстөрч олонтой улсад ямар байдаг вэ?

-Товчхондоо ийм улсад төрийн өмчит компаниуд даам гардаг.

-Төрийн өмчит компаниудыг ингэвэл л ашигтай ажиллана гэсэн жор дэлхийд байна уу?

-Маш олон судалгааг харахад төрийн өмчит компанийг амжилттай явуулдаг нэгдсэн жор гэж байдаггүй юм байна. Ерөнхийд нь харвал Африк, Ази Номхон далай, Ойрхи Дорнодын улсуудын төрийн өмчийн компаниуд миний түрүүний хэлсэн ашиг олох, улсынхаа хөгжилд дэм болох гэсэн зорилгыг хангах тал дээрээ сайн, муу, дунд янз бүр байна. Засаглалын индекс талаас нь харвал олон нийтийн оролцооны механизмыг хангасан уу үгүй юу гэдэг дээр маш сул, бүр сүйрч буй категори дотроо. Европ, Евро Ази, Латин Америкийн компаниуд бас л янз бүр. Улсынхаа зорилгыг хангах тал дээр сайн муу байгаа ч оролцооны механизмынхаа хувьд овоо гайгүй байх жишээний.

-Төрд данстай уул уурхайн компани ямар тохиолдолд амжилттай ажиллаж байна?

-Хувийн компаниудын үйл ажиллагаа бол ойлгомжтой, компанийн тухай хуулиар явчихдаг. Гэтэл төрийн өмчит компанийг компанийн тухай хуулиар удирдаад ч байгаа юм шиг, төрийн өмчийн хороо, Уул уурхайн яам, Сангийн яам, Ерөнхий сайд нь ч удирдаад байгаа юм шиг сонин нөхцөл үүсдэг юм байна л даа. Яг бизнесийн байгууллага шиг үү, эсвэл арай өөрөөр ажиллах ёстой юу гэдгийг нь ямар нэг хууль гаргаж байгаад, стратегийг нь нарийн тодорхойлоод өгчихсөн улсад төрийн өмчит компаниуд амжилтад хүрдэг. Бие даасан байдлыг нь, бүтцийг нь хуулиар маш сайн тодорхойлж, компанийг удирдах хүмүүсийн урамшууллын механизмыг зөв тогтоож өгсөн тохиолдолд амжилттай ажилладаг юм байна.

-Уул уурхай нь дөнгөж хөгжиж байгаа үед төрийн өмчит компани нь хайгуул, олборлолтоо хийгээд амжилтад хүрсэн жишээ дэлхийд бий болов уу?

-Амжилтад хүрсэн түүх ховор юм билээ. Төрийн өмчит компани юуг хийх, юуг эс хийх, яам, төрийн өмчийн хороо гэх мэт байгууллагууд төрийн өмчит компанийнхаа юунд нь оролцох, оролцохгүй байхыг хуулиар маш сайн зааж өгсөн ч юм уу, иймэрхүү тогтсон соёл суугаагүй цагт төрийн өмчит компани амжилтад хүрэхэд маш хэцүү. Үүнээс гадна 10, 15 жилийн дараа ашгаа өгөх уул уурхайн бизнес рүү хөрөнгө татах нь төрийн өмчтэй компаниудад хүнд асуудал байдаг.

-Итгэж мөнгө өгөхгүй гэдэг утгаараа юу?

-Яг тийм. Төрийн өмчит компанид аль болох бие даасан байдлыг нь бүрдүүлж өгч чадвал боломж гарч ирнэ гэсэн үг. Ингээд бодохоор аль болох улс төрийн нөлөөгүй байлгамаар. Гэтэл улсынхаа төсвийн орлогын маш том хувийг бүрдүүлдэг салбарын төрийн өмчит компанийн бие даасан байдлыг хэт хангаад өгчихөөр вант улс болох гээд байдаг зовлон бий. Ерээд оны эхээр Ерөнхий сайд нь хувь эзэмшдэг компанийнхаа захирлыг царай алдчихсан гуйж явдаг, өнөөх нь дуудахад нь ирдэггүй гээд асуудал зовлон их байсан юм билээ.

Хүссэн компани бүр биржид гарч чадахгүй шиг төрийн өмчит компани биржид гарч чаддаггүй тохиолдол байдаг. Нийгмийн асар их ачаа үүрсэн компанийг биржид гараад ирэхээр яах вэ гэдэг асуулт бий. Мэдээж хувьцаа авах хүмүүс тэнэг биш, нүдээ аниад авахгүй нь тодорхой. Наад компанийн чинь хамаг ашгийг Ерөнхий сайд нь аваад иргэддээ халамж хэлбэрээр тараачихдаг, ардаа нэг хот, аймаг чирч явдаг гэвэл хувьцаа нь олигтой үнэд хүрэхгүй, хэн ч авахгүй.

-Хувь эзэмшдэг компанийнхаа олж байгаа мөнгийг улс нь ямар үед хуу хамж авах эрсдэл өндөр байдаг вэ?

-Төрийн өмчит компанийн олж байгаа орлого төсвийн орлогын нэлээд хувийг эзэлж байгаа үед улс нь хамж авах эрсдэл өндөр. Хэрвээ төр нь өөр олон салбараас дажгүй татвар авдаг бол, уул уурхайн компанийн орлого төсвийнх нь өчүүхэн хувийг бүрдүүлдэг тохиолдолд хурц асуудал биш.

Венесуэлийн Ерөнхийлөгч Уго Чавес улсынхаа төрийн өмчит газрын тосны компанийг шахаж дарамталж байгаад 2012 онд 4.4 тэрбум ам.долларыг нийгмийн хөтөлбөрүүдэд цацсан байдаг. Гэтэл тэр жилдээ тухайн компани үндсэн үйл ажиллагаандаа 3.6 тэрбум ам.доллар зарсан гэсэн статистик бий. Төрийн өмчит компанийн хамгийн эмзэг тал нь энэ л дээ.

-Манайх шиг уул уурхайн салбарт нь төрийн өмчтэй компани олон тоогоор ажилладаг оронд салбар нь хөгжихгүй гацах эрсдэл бий юу?

-Төрийн өмчит компаниуд яам, төртэйгөө ойрхон байдаг учраас янз бүрийн хууль дүрэм шийдвэр гаргахад хувийн уул уурхайн компаниудаасаа давуу эрхтэй болчихдог тал бий. Хуулийн төсөл оруулаад батлуулах, нөлөөлөх чадвар нь хамаагүй өндөр байдаг. Тэр утгаараа хэтэрхий өөртөө үйлчилсэн тоглоомын дүрэм гаргачих гээд байдаг зовлонтой. Энэ нь алсдаа бүхэл бүтэн нэг салбарын хөгжлийг боомилох өндөр эрсдэл дагуулдаг.

-Бид уул уурхайгаасаа ахиу мөнгө олж, бусад салбараа өндийлгөхийн тулд өнөөдөр яг яах ёстой юм бол?

-Монголын хувьд төрийн өмчит компанитай байхыг хуулиараа зөвшөөрчихсөн. Олон улсын компанийг оруулаад ирчихсэн. Хувийн уул уурхайн компаниуд нь бойжоод хөгжлийн тодорхой шатанд хүрсэн. Гурвууланд нь таардаг жор, гурвууланд нь таардаг хууль байдаг уу гэдэг асуултад л хариулах ёстой болоод байна. Миний бодлоор гурвууланд нь таардаг жор дэлхийд хаана ч байхгүй. Тийм болохоор Австрали, Канад зэрэг улс татварыг нь өндөр тавиад хувийн компаниудыг тоглуулъя гээд шийдлийг нэг талд нь гаргачихаж байна л даа. Манай улс гурвуулангаас нь ашиг хүртчих гээд суугаад байгаа нь оновчтой бодлого мөн үү гэдэг бол томоос том асуултын тэмдэг.

2016.12.05 ДАВАА №279(5544)

Монгол Улсын 18 дахь Ерөнхий сайд Дашийн Бямбасүрэн “IMAX-Лекц”-ийн анхны хүндэт зочноор уригдан шинэ залуу үеийнхэндээ зориулж “Хүн байхын учир-Монгол Улсын хөгжлийн гарц-Залуусын оролцоо” сэдвээр лекц уншсан юм. Лекцийг тоймлон хүргэе.

---

ХҮН БАЙХЫН УТГА УЧИР

Үүнийг тайлбарлахад их сонин. Хүн төрөлхтөн энэ хорвоод яах гэж ирсэн, юу хийх ёстой юм бэ гэдэг асуултад янз бүрийн таамаглал гаргадаг. Юутай ч бид байгалийн жамаар энэ хорвоо дээр төрж, хүн төрөлхтөн үүсчээ. Буддын шашны гүн ухаанд хорвоо ертөнцийг бурхан бүтээгээгүй, их хоосноос шүтэн барилдлагын жамаар үүссэн гэж тайлбарладаг. Шүтэн барилдлагын жам гэдгийг хорвоогийн өөрийн хууль, жамаар үүссэн хэмээдэг. Гэтэл мөн л эргэлзээ бий. Зөвхөн дэлхийн орчинд амьдрал үүссэн биш ч юм шиг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан нэг л зүйлийг гарцаагүй нотолдог. Тэр нь хүн төрөлхтөн энэ хорвоогийн хувьслын торгон үзүүр юм. Хорвоо гэдэг мөнхөд ийм замаар явж ирээгүй. Хорвоог насаар тоолбол тун саяхан буюу 14-15 тэрбум жилийн өмнө бид энэ орчлонгийн нэг өчүүхэн цэг болсон их тэсрэлтээс цацагдсан биетүүдээс үүдэлтэй. Тэр тэсрэлтийн үр дүнд хорвоод олон эерэг биетүүд, эгэл бөөмсүүд цацагдсан. Эрэг болоод эерэг биет нэг дор байвал гэрэл болж цацардаг. Гэтэл бид гэрэл болж цацрахад өртсөнгүй. Энэ хорвоогийн тэсрэлтийн дараа галактикууд үүсч, нарны систем, дэлхий, дэлхий дээрх амьдрал үүссэн гээд хөгжил хувьслын зам мөрийг шинжлэх ухаанд учралт замнал гэдэг юм. Учралт замнал буюу хорвоо ертөнц үүсэх маш бага магадлалтай байсан. Хүн төрөлхтөн энэ учралт замналаар замнасан нь хөгжих хувьсалын торгон үзүүр. Манай нарны системд хүн төрөлхтөн шиг хөгжингүй, оюун ухаантай амьтад өөр ертөнцөд байхгүй. Энэ бол ерөнхий төсөөлөл. Гэхдээ манай ухаант өвөг дээдсүүд, суутнууд хойч үедээ чи хэн бэ гэдгийг амьдралын туршлага, холч мэргэн ухаанаараа гарцаагүй нотолж, өвлүүлж үлдээсэн байдаг. Үүнийг бид заримдаа төдийлөн анзаарахгүй ч явах үе бий. Эрх чөлөө гэдэг үгийн ард дандаа хариуцлага бий. Зарим хүмүүс дэлхий ертөнц даяаршиж байна, би дэлхийн хүн гэдэг. Мэдээж хүн төрөлхтний эгнээнд хүмүүн төрлийг олж төрсөн болохоор чи дэлхийн хүн байлгүй яахав. Дэлхийн усыг ууж, агаараар нь амьсгалж энэ дэлхий дээр зогсож байгаа учраас чи дэлхийн хүн. Гэхдээ энэ дэлхий дээр долоон тэрбум хүн амьдардаг. Дэлхий дээр 240 гаруй улс орон, 800 гаруй үндэстэн угсаатан бий. Аль ч улс оронд, үндэстэнд тэнэгүүд хангалттай бий. Гэвч ухаантан, эх орончид шижир алт шиг ховор. Тиймээс өөрийгөө дэлхийн хүн гэж зарлахаасаа өмнө эхлээд чи монгол хүн болох ёстой. Монголоо ойлгодог, хайрладаг бол чи бусад үндэстэн угсаатанг ойлгож, хайрлан хүндэтгэнэ. Монголоо хоцрогдсон, ядуу гэж голоод баян газар сайхан амьдарна гэж байгаа бол чи Монголын хүн биш, дэлхийн ч хүн биш. Монгол угсаатан өнө эртний гайхамшигтай түүх, соёлтой улс. Английн түүхч Армод Гоби “Түүхийн ухаарал” номдоо “Монголын соёл иргэншлил бол үгсийн соёл иргэншил” гэсэн байдаг. Эрдэмтэн Лев Гумилёв “Орчин үеийн монгол угсаатан бол өөрөө өөрийнхөө түүхийн үзмэр болсон угсаатан” гэсэн байдаг. Гадаад ертөнц биднийг ингэж л хардаг. Монголчуудын өвлөж ирсэн нүүдэлчид, малчдын соёл иргэншил хүн төрөлхтний ухаарлын түүх юм.

УЛС ҮНДЭСТНИЙ ТҮҮХ МОНГОЛЧУУДААС ЭХЭЛДЭГ

Улс үндэстний түүх монголчуудаас эхэлдэг гэхэд “Монголын түүх хожуу үед ордог биз дээ” хэмээх нь бий. Үүнийг Германы философич Гегель “Хүн төрөлхтний түүх монголчуудаас эхэлнэ. Монголчууд хүн төрөлхтний түүхийг оюун сүнстэй болгосон” хэмээн бичсэн байдаг. Улс гүрнүүд нэг нэгнээ ноёлохын төлөө байлдаж, улс гүрэн үүсч, зарим нь мөхөж байсан. Харин монголчууд хүн төрөлхтний түүхэнд энх амгалан амьдралын төлөө том гүрэн улс байгуулж, төрт ёсны агуу их түүхийг бүтээж өгсөн юм. Хүмүүс дэлхийн хоёр том гүрний дундах түгжигдмэл Монгол орон гэж ярьдгийг би гайхдаг. Монголын гүрэнт улс байгуулагдахаас өмнө Хятад 12 тусдаа улс байсныг нэгтгэж одоогийн Хятадыг бүрэлдүүлсэн юм. Үндсэндээ Хятад улсыг Монгол Улсын бүтээл гэж хэлж болно. Германы нэрт түүхч үүнийг “Чингисийн өв” гэж үнэлсэн байдаг. Мөн ОХУ Уралаас баруун тийш 62 вант улс байхад монголчууд Москвагийн вант улсыг дэмжиж, Орос гүрний суурийг тавьж өгсөн. Тэгэхээр монголчууд өөрсдийнхөө хоёр бүтээлээр битүү хүрээлүүлчихсэн байгаа юм. Улсынхаа хил хязгаарыг урд талдаа Өмнөд Монгол, Ганшу, Шиньжан гэх монгол угсаатны эртний овог аймгуудаар, хойд талдаа Тува, Буриад, Ойрадуудаар хүрээлүүлж байгаа хэрэг. Үүнийг “Өөхөн доторх бөөр, өндгөн доторх шар” гэж хэлдэг юм. Ийм таатай нөхцөлд бид амьдарч байна. Энэ бол монголчуудын тив дамнан энх амгалан аж төрөх суурь гэж хэлж болно.

МОНГОЛЧУУД ХҮН ТӨРӨЛХТӨНД ЮУ ӨГӨВ

Монголчууд хүн төрөлхтөнд юу өгөв гэж ярихын өмнө Генрик Гесс “Нийгмийн байгуулал солигдох болон хоёр иргэншил мөргөлдөхөд хүний зовлон туйлдаа хүрдэг” гэж хэлснийг саная. Монголчуудын туулж ирсэн замыг харахад их сонин. Чингисийн их гүрэн бий болсон. Дараа нь XVII зууны үед тусгаар тогтнолоо алдсан ч монголчууд төрт улсаа гэсэн сэтгэлээ алдаагүй. 200 гаруй жилийн дараа төрт улсаа сэргээсэн юм. XX зууны босгоор бид колони, хараат байдал, хоцрогдмол орны түвшинд алхаж орсон. 1911, 1921 оны хувьсгалаар бид феодалын байгууллаас огт өөр хүн төрөлхтний хийж үзээгүй социалист байгууллын туршилтыг хийж, 1990 онд ардчилсан хувьсгал өрнүүлсэн байдаг. Үндсэндээ нэг зуунд гурван удаа хувьсгал хийж, нийгмийн байгууллаа хоёр удаа сольсон юм. Бид хүмүүнлэг, ардчилсан нийгмийг сонгосон. Социализмаас иргэний нийгэм рүү шилжихийг тэмүүлсэн ганц улс манайх биш. Биднээс өндөр хөгжилтэй Европын орнууд бас энэ нийгэм рүү шилжсэн. Гэхдээ тэд өмнөх нийгмийн байгууллын удирдагчид, дарга нараа шоронд хийж, заримыг нь гудамжинд буудаж байлаа. Харин монголчууд тэгээгүй. Энэ нь XX зуунд хүн төрөлхтөнд монголчуудын ойлгуулж ухааруулсан нэг том ухаарал байсан. Одоо Арабын ертөнц тэр чигээрээ доргиж, цус урсаж байна. Арван жилийн өмнө Сирийн асуудлыг зогсоохоор, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Кофи Аннан “Эднийг оролдоод хэрэггүй юм байна. Та нар монголчуудыг хар. Хоцрогдсон, цөөхөн хүн амтай, ядуу гэгдэж байсан энэ улс иргэний нийгмийн байгууллаа үндэсний зөвшилцлөөрөө шийдвэрлэж сольсон” хэмээсэн байдаг. Монголчууд асар их эрсдэл хүлээх зориг тэвчээртэй гэдгээ энэ үед харуулсан юм. Гурван сая хүний гарт энэ нийгмийн жолоо бий. Бид 1990 оноос хойш олж авсан нэг том зүйл бол амьдралаа өөрөө шийдэх эрх чөлөө. Ард түмэн нь төрөө байгуулж хянаад, төр нь ард түмэндээ үйлчилдэг байхыг л ардчилсан нийгэм гэдэг.

МОНГОЛ ХҮНИЙ АМЬДРАЛЫН УТГА УЧИР

Хүмүүс 1990 оны сүүл хүртэл ардчилал гарснаас хойш хэцүү боллоо гэж ярьдаг байсан. Ардчилал хүний гар дээр мөнгө тавьж өгдөггүй. Өөрийнхөө амьдралыг хариуцах эрх чөлөө л өгдөг юм. 1992 онд Монгол Улс шинэ Үндсэн хуулиа баталсан. Бид социализм гэж бичээгүй. Бид хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлоохыг зорино гэж бичсэн байдаг. Хүмүүнлэг нийгмийн гол зорилго нь шударга ёс, хүний эрх, амьдралын үнэ цэнэ, хүний энэрэнгүй үзэл. Энэ бол үндсэн шаардлага нь. Нийгмийн тухай капитализм, социализмын номлол хэдхэн арван жилийн түүхтэй. Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жилийн тэртээ улс гэрээ засаад нийгмээрээ амьдарч ирсэн нь ухаарал. Энэ ухаарлын дүнд монголчууд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг сонгосон. Иргэдийн идэвх зүтгэл, оролцоонд нийгэм тогтоно гэсэн энэ замыг л бид сонгосон. 25 жилийн хугацаанд олсон ололт их бий. Гэхдээ өнөөдрийн Монголын амьдралыг харахад сэтгэл зовоох юм маш их байна.

Бид “Төрийн эрх мэдэл нь ард түмний гарт байна” гэсэн энэ нийгмийг зарлан тунхагласан хэрнээ өнөөдөр олигархи толгойтой хөрөнгөтний нийгэм рүү гулсан орж байна. Өнөөдөр би оюутан сурагчдад улс төр ярья гэж бодоогүй. Гэхдээ улс төр ярихгүйгээр ямар ч хөгжил дэвшил, эрх чөлөөний тухай ярьж болдоггүй юм. УИХ нь төр барих дээд байгууллага гэж Үндсэн хуульд заасан байдаг. Гэтэл өнөөдөр бид УИХ-ын гишүүдийн Хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг интернэтээс харж болно. Хэдэн хөрөнгөтөн, баячууд гарч байна вэ. Гэтэл сүүлийн арван жилд Монгол Улс өрөндөө баригдлаа. Монголын өр 22 тэрбум долларт хүрсэн. Энэ бол Монголын иргэн бүр 7000 долларын өртэй боллоо гэсэн үг.

Говийн догшин ноён хутагт Дулдуйтын Данзанравжаа монголчуудад “Үхэвч үл хагацах үйлийн үр, Үгүйрэвч үл барагдах өр төлбөр, Үзэвч үл салах олон санаа, Өтлөвч үл орхих муу авьяас” гэх дөрвөн зовлон байна гэж хэлсэн. Энэ дөрөв хүн төрөлхтөнд байдаг зүйл. Гэхдээ ноён хутагт монголчуудыг үүнээс болгоомжлохыг захисан. Гэтэл ардчиллаараа бахархдаг Монгол орон дэлхийн гуйлгачин болоод гаднаас зээл тусламж гуйж, өр төлбөрөө төлөхийн төлөө зүтгэж байна. Ийм байж таарахгүй. Эдийн засаг маань ужиг хямралд орлоо. 2006 онд Монголын эдийн засаг түүхэнд анх удаа дотоод нөөцөөрөө өөрийгөө сэргээх чадвартай болж, төсөв нь, гадаад худалдаа нь, төгрөгийн баланс нь тэнцвэржсэн. Тэр үед манай эх баригчид шамшигдуулаад, эдийн засгаа хямраачихсан. Улс орны минь эдийн засаг хямарч, дампуурлын ирмэгт очлоо гэж зарлаж байна. Энэ бол өнөөдөр монголчуудын бодох ёстой асуудал. Хүн төрөлхтөнд, аль ч улс оронд, аль ч үеийнхэнд дэвссэн хивс, тавагласан хоол заяадаггүй юм. Цаг үе бүхэнд өөрийнхөө тулгарсан бэрхшээлийг давж амьдралын замыг залгадаг. Өнөөдөр залуучууд, идэр насныхан та нарын шийдэх асуудал энэ. Энэ асуудлыг шийдэх нь өнөөдрийн монголчуудын хариуцлага. Энэ бол монгол хүний амьдралын утга учир.

МОНГОЛ ОРОН ХӨГЖИХ ЁСТОЙ, ХӨГЖИЖ ЧАДНА

Хүний тоогоороо бид дэлхийн хүн амын гурван мянганы нэг хувийг л эзэлнэ. Газар нутаг нь дэлхийн 1.3 хувьтай тэнцүү. Дэлхийд нэг хүнд ноогдох байгалийн баялгийн хэмжээгээр Монгол шиг баян улс байхгүй. Зарим баялгаараа үнэмлэхүй хэмжээнд бий. Бид баялаг ихтэй, хөгжих чадвартай. Хөгжих ч хэрэгтэй.

Хөгжлийн замд гарахын тулд хэд хэдэн том зүйлийг шийдэх ёстой. Английн Ерөнхий сайд асан Маргарет Тэтчер 1993 онд Оксфордын их сургуульд лекц уншихдаа “Ардчилал, зах зээлийн нийгэм бол хөгжлийн зайлшүй нөхцөл. Гэхдээ хангалттай биш” гэж хэлсэн байдаг. Бид ардчиллын тогтолцоонд шилжлээ. Зах зээлийн өрсөлдөөнд өрсөлдөх боллоо гэж ярьж байна. Энэ бол биднийг шууд хөгжилд хүргэхгүй. Хөгжил гэдэг бол огт өөр зүйл. Бид хөгжил гэхээр баяжих, өсөх, үржихтэй холиод байх шиг санагддаг. Гэтэл энэ гурав гурвуулаа өөр ойлголт. Хорвоо дээр амьдрал үүссэнээс эхлээд хүн төрөлхтний амьдрал оюун ухаант, ухамсрын түвшинд хүрэхдээ хөгжлийн замыг туулсан. Хөгжил гэдэг нь төгөлдөржих гэсэн үг. Хүн төрөлхтөн хөгжлийг оюуны бүтээх чадвар гэж ойлгодог. Бидний эдэлж, хэрэглэж буй бүхэн гайхамшиг. Энэ бүхэн хүний оюун ухаанаар бүтсэн. Байгалийн түмэн бодисыг хүний оюун ухаанаар зохицуулж энэ бүхнийг бүтээдэг. Хөгжил гэдэг бол оюунаараа бүтээх чадвар. Хөдөлмөрлөж, хөгжлийг бүтээнэ гэдэг нь ч үнэн. Гэхдээ нэг зүйлийг бодох хэрэгтэй. Хятадын тариачид хэдэн мянган жил нуруугаа бөхийтөл газар ухдаг байсан. Тэгвэл 1970-аад оноос хойш Хятад улс технологийн бодлого явуулснаар 40-өөдхөн жилийн дотор дэлхийн хамгийн хүчирхэг орны нэг болж чадлаа. Бид таньж, мэдэхийн ухаанаар дэлхийд дээгүүрт орно. Гэхдээ мэдлэгээ бүтээл, баялаг болгох бүтээхүйн ухаан дутмаг байна. Монголд бүтээхүйн ухаантай хүмүүс бий. Тухайлбал, манай нутагт Чойжил гээд өвгөн байсан. Дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой. Дандаа төмрийн хог түүж явдаг хүн байлаа. Төмрөө нүдсээр байгаад машин хийгээд уначихсан. Телевиз хөдөө суманд гардаггүй байхад уулын орой дээр гөлмөн төмөр нүдсээр байгаад сүлжээ дамжуулагч хийгээд гэртээ зурагт үзээд суудаг байсан. Энэ бол төрөлхтний бүтээхүйн ухаан. Мөн 1980 оны үед Хөвсгөл аймагт Нямдаваа гэдэг хүн нисэх онгоц хийгээд унаж байлаа. Хэрэв тэр хүнийг дэмжсэн бол өнөөдөр Монгол Улс онгоцны үйлдвэртэй байх байсан. Тэгэхээр энэ бүтээхүйн ухаан технологийн сан, зохион бүтээхийн сан гэсэн хоёр зүйлээр л яригдана. Хорвоогийн шилдэг технологийг судалж, олон түмэндээ түгээх хэрэгтэй. Харин манайд технологийн сан байхгүй. Технологийн сантай болно гэдэг улс орны хувьд маш үнэтэй зүйл. Зохион бүтээх, технологи боловсруулах арга бий болсон цагт Ардчилал, өрсөлдөөн хоёр үр өгөөжөө өгч Монгол Улс хөгжинө.

Монгол Улс дэлхийгээс ангид байж чадахгүй. Дэлхий өнөөдөр тэр чигээрээ донсолж байна. Донслохдоо орчин үеийн хүн төрөлхтний амьдрал сууриараа донсолж байна. 1924 онд Оросын залуухан эрдэмтэн “Хүн төрөлхтөн техникийн, Европын соёл иргэншлээ орхиж, оюун ухаанаараа дэлхийтэйгээ цуг хөгжих цаг ирнэ. Үүнийг оюун бодлын соёл иргэншил гэнэ” хэмээжээ. Монгол оронд хөгжлийн ирээдүй бий.

Бид хэн бэ гэдгээ таньж байж яаж амьдрах ёстойгоо мэднэ. Сүүлийн арван жилд бидний үзэл өөрчлөгдөж, Монгол гэхээсээ илүү мөнгө шүтэх үзэл бий болжээ. Энэ л Монголыг алж байгаа юм шүү дээ. Албан тушаалын захад хүрээд авлига, хээл хахуульд орооцолдож байгаа хүн олон байна. Үүнээс бид салах ёстой. Залуу үеийнхэн та бүхэнд өвөг дээдэс тань баатарлаг гавьяа байгуулж, одоогийн Монгол орныг Монгол чигээр нь хүлээлгэн өгч байна. Та нар эзэн нь бай. Бид монгол заяагаа тээж, монгол угсаатныхаа соёлыг хадгалж, хойч үедээ өвлүүлэхийн төлөө төрсөн хүмүүс. Хүндрэл бэрхшээл тохиолдоно. Үүнийг оюун ухаан, эв нэгдлээрээ, сайн сайханд тэмүүлсэн тэмүүллээр даван туулаарай.

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Монгол Улс дахь Суурин зохицуулагч бөгөөд НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн Суурин төлөөлөгч Биата Транкмантай ярилцлаа.

---

-Энэ жил Монгол Улс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүнээр элссэний 55 жил ой тохиолоо. Өнгөрсөн хугацаанд хэрхэн хамтран ажиллаж ирсэн талаар яриагаа эхлэх үү?

-Юуны өмнө танай сонинд ярилцлага өгөх завшаан олгосонд талархъя. НҮБ байгуулагдсаны 71 жил болон Монгол Улс НҮБ-д элссэний түүхт 55 жилийн ойг энэ онд тэмдэглэлээ. Түүнчлэн Тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг баталсны нэг жилийн ой болж байна. Монгол Улс 1961 оны аравдугаар сарын 27-нд НҮБ-ын 101 дэх гишүүн орон болсноос хойш үйл ажиллагаанд нь идэвхтэй оролцож ирсэн. Одоогийн байдлаар хүний эрх, ардчилсан засаглал, эрүүл мэнд, боловсрол, нийгэм эдийн засаг, байгаль орчны тогтвортой хөгжлийг дэмжих, хүүхэд эмэгтэйчүүд гээд НҮБ-ын 11 төрөлжсөн байгууллага нийгмийн сайн сайхны төлөө олон талт үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж байна. Монгол Улсын НҮБ-ын үйл ажиллагаанд оруулж байгаа хувь нэмэр асар их. Онцолж хэлбэл, энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, олон оронд Монголын энхийг сахиулагчдыг илгээж, энх тайвныг тогтооход хувь нэмэр оруулж байна. Өнөөдөр Суданы Дарфур, Конго, Баруун Сахар зэрэг оронд 950 гаруй монгол цэрэг энхийг сахиулж байгаа нь бахархууштай.

НҮБ-ын хувьд Монголд 1960-аад оноос хойш идэвхтэй ажиллаж ирсэн, хөгжлийн тусламжийн чиглэлээр нийтдээ 420 сая орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Олон улсын байгууллагуудын сүлжээ, мэдлэг туршлага, зөвлөгөө тусламжийг хүртээмжтэй болгоход НҮБ томоохон хувь нэмэр оруулсан. Зах зээлийн эдийн засагт суурилсан ардчилсан нийгэм байгуулж шинэ бүтцийг бий болгож, хөгжлийн сорилтуудыг даван туулах явцад нягт түншлэн ажиллаж ирлээ. Түүнчлэн Монгол бүс нутагтаа ардчиллын хөтөч бамбар болж, бусад улс оронд үлгэр дуурайлал болж байгаа. Танай улс бол НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн идэвхтэй гишүүн, далайд гарцгүй орнуудын эрх ашгийн асуудлаар байр сууриа идэвхтэй илэрхийлэн манлайлдаг. Өнгөрсөн жил гэхэд Хүний эрхийн зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдсон. Монгол Улстай бидний хөгжүүлсэн сайн харилцаа, түншлэл хамгийн чухал үнэт зүйл юм. НҮБ-ын гүйцэтгэж ирсэн үүрэг, амжилтын түүх бол юуны өмнө Монгол орны амжилтын түүх. Цаашдаа ч олон жил амжилттай хамтран ажиллах нь дамжиггүй.

Монгол дахь НҮБ-ын байгууллагуудын гол зорилго нь Монгол Улсыг хөгжлийнхөө үр шимийг нийт ард иргэддээ тэгш хүртээж, ирээдүйн хойч үедээ байгалийн баялгаа хадгалж үлдээж чадахуйц эдийн засгийн өсөлтийг бий болгоход нь тусалж, дэмжин ажиллах явдал. Үүний тулд бид бүхий л нөөц бололцоогоо дайчлан ажиллаж, өөрсдийгөө ч өөрчлөн, хөгжлийн бодлого боловсруулах түвшинд цаг алдалгүй, оновчтой шийдэл гаргахад зөвлөж, хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд итгэмжлэгдсэн түнш байхын төлөө зорьж байгаа.

-Одоогоос нэг жилийн өмнө Нью-Йорк хотноо НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблей дэлхий дахинд 2030 он хүртэл хэрэгжүүлэх тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг баталсан. Үүнд манай улс ямар үүрэгтэй байх вэ?

-Дэлхийн 193 улс орны удирдагчид ирэх 15 жилд ядуурлыг бүр мөсөн устгах хөгжлийн хөтөлбөрийг олон түвшинд хэлэлцэж зөвлөлдсөний эцэст баталсан. Энэ бол хэнийг ч орхигдуулалгүй ядуурлаас ангижирч, хөгжлийн үр шимийг бүгдэд хүртээх, түүнчлэн дэлхийгээ хайрлан, уур амьсгалын өөрчлөлтөөс хамгаалах, тэгш бус байдлыг багасгах, энх амгалан, хүн бүр ажилтай, тэгш эрхтэй сайн сайхан амьдрах боломжоор хангах, илүү тогтвортой нийгмийг цогцлоохын төлөө дэлхий дахины уриалга юм. Түүхэндээ анх удаа дэлхийг уур амьсгалын өөрчлөлтөөс аварч, экосистемийг хадгалахын төлөө дорвитой алхам хийхэд нэгдэн, хүн төрөлхтөн болон ирээдүй үедээ зориулж алсыг харсан нэн чухал түүхэн шийдвэр болсон.

Тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг Монгол Улс хамгийн түрүүнд хүлээн авч идэвхтэй оролцож байгаа орнуудыг манлайлж байгаа. Урт хугацааны хөгжлийн чиг, баримжаагаа тодорхойлж, энэ онд УИХ-аар “Монгол Улсын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030” баримт бичгийг баталлаа. Түүнээс гадна холбогдох зорилтуудын хүрээнд шинэ Засгийн газрын үйл ажиллагааны төлөвлөгөө хөтөлбөрт уялдуулан ажиллаж байгаа. Тогтвортой хөгжлийн зорилт хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх эхний жилүүд шийдвэрлэх ач холбогдолтой. Ялангуяа хөрөнгө, нөөц бололцоог нэн түрүүн нийгмийн салбарт чиглүүлэх, өмнөх Мянганы Хөгжлийн Зорилтуудын хугацаанд хүрсэн амжилтыг баталгаажуулж, улам ахиулах нь эдийн засгийн бэрхшээлтэй энэ үед нэн чухал.

Монгол Улс МХЗ-ын хүрээнд хагас сая хүнийг ядуурлаас гаргасан. Эх, нярайн болон таваас доош насны хүүхдийн эндэгдлийг эрс бууруулж чадсан цөөхөн орны нэг. Гэвч хүн амын хувьд 1998 онд ядуурлын түвшин 38,7 хувьтай байсан бол 2014 онд 21,6 хувь болж буурсан. Гэхдээ одоо таван хүн тутмын нэг нь ядуугаас доод түвшинд амьдарч байгаа гэсэн тооцоо бий. Хүмүүст чанартай боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн халамж, үйлчилгээг хүртээмжтэй болгож, баталгаатай, зохистой үнэлэмжтэй ажил эрхлэх боломж, хот хөдөөгийн ялгаа, эдийн засгийн үр шимийн хүртээмж хангалтгүй байдал хэвээр байна. Ундны цэвэр ус, ариун цэврийн байгууламжийн нөхцөлийг сайжруулах, хүний эрх, жендэрийн тэгш байдлыг хангах шаардлага бий. Өнөөдөр Монголын эдийн засаг, нийгэм, улс төрд эмэгтэйчүүдийн үүрэг өндөр байсаар байна. Энэ жил болж өнгөрсөн Улсын Их Хурлын сонгуульд Монголын эмэгтэй парламентчдын тоо 14.5 хувь байснаас 17.1 хувь болж нэмэгдсэн. Монголын эмэгтэй улс төрчдийн тоо Ази, Номхон далайн бүсийн дундаж болох 22.9 хувь, дэлхийн дундаж 18.8 хувь руу дөхөж очсон нь дэвшилттэй үзүүлэлт болсон. Тогтвортой хөгжлийн зорилт нь илүү хүртээмжтэй, оролцоог хангасан нийгмийг бүтээх зорилготой.

-Хөгжлийн зорилтуудыг хэрхэн хэрэгжүүлэх талаар та юу гэж зөвлөмөөр байна?

-Улс орон бүр нийтээрээ хөгжин дэвшихийн тулд тогтвортой хөгжлийн зорилтуудыг хэрхэн амжилттай хэрэгжүүлэх нь та биднээс хамаарна. Тэгш оролцоотой түншлэл бол хэрэгжүүлэх гол арга зам. Тал бүрийн оролцоо тухайлбал төр, хувийн хэвшил, иргэний нийгэм, судалгаа шинжилгээний байгууллага, хэвлэл мэдээлэл, иргэдийн санаачилга нь гол түлхүүр байх ёстой. Зөвхөн улсын төсөв болон хөгжлийн туслалцааны санхүүжилт төдийгүй хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд нэгдсэн бодлогын арга хэмжээ, хөрөнгө оруулалтыг тогтвортой бодлогын орчноор дэмжиж өгөх явдал юм. Монгол Улсын хувьд хувийн хэвшлийн үйл ажиллагааг дэмжсэн орчин бий болгох, байгаль орчинд ээлтэй технологи, эрчим хүч, бохирдлыг бууруулах чиглэлд хувийн хэвшил хөрөнгө оруулахад анхаарах хэрэгтэй гэсэн үг.

Хүн бүрийн хийж чадах, өөрсдөөсөө эхлэх зүйлс их бий. Хөгжлийг шинэ арга хэлбэрээр хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болж байна. Хувь хүмүүс эрсдэлтэй зан үйлээ өөрчлөх, бизнес, ажил хэргээ өөрөөр явуулах, үйлдвэрлэл, хэрэглээний хэв маягаа өөрчлөх шаардлагатай болж байна. Хүн бүр хог хаягдлаа багасгах, хоол хүнсний зүйл хаяхгүй байх, ажилдаа явахдаа машин унах биш нийтийн тээврээр зорчдог байх зэрэг алхам байж болно. Энэ үйл явцад бүх хүн оролцох шаардлагатай болоод байна л даа. Харин Засгийн газар энэ бүхнийг хэрэгжүүлэх үндэс суурийг нь бэлдэж, хүн бүр хувь нэмрээ оруулах боломжийг бүрдүүлж өгөх ёстой юм.

Иргэний нийгмийн байгууллагууд, иргэдийн хувь нэмэр чухал ач холбогдолтой. Алслагдсан орон нутаг, эмзэг бүлгийн хүн амд хүрч, тэдний дуу хоолой, саналыг бодлогод тусгахын зэрэгцээ мэдлэг, мэдээллийг иргэдэд хүргэх гүүр болж манлайлах үүрэгтэй. Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд нь Монгол дахь НҮБ-ын ажлын гол цөм нь байх болно.

-Энэ жил Монгол Улсын Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлэх НҮБ-ын “Хөгжлийн тусламжийн хүрээ”-нд гарын үсэг зурсан. Ирэх таван жилд НҮБ Монгол улсыг хэрхэн дэмжиж ажиллах вэ?

-Тийм ээ. Монгол Улсын НҮБ-ын хамтын ажиллагаанд шинэ үе шат эхэлж байна. “2017-2021 онд НҮБ-аас Монгол Улсад үзүүлэх хөгжлийн тусламжийн хүрээ” баримт бичиг нь Тогтвортой хөгжлийн зорилтууд болон Монгол Улсын 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд тусгасан зорилтуудыг хангах, хэрэгжүүлэх арга зам болон хэрэгжүүлэх явц, хяналт, тогтолцоог тодотгож дэмжих зорилготой юм. Үндсэн чиглэлийн хувьд байгалийн нөөцийн хүртээмжтэй өсөлт, тогтвортой менежмэнтийг дэмжих, нийгмийн хамгааллыг сайжруулах, чанартай, тэгш нийгмийн үйлчилгээг дэлгэрүүлэх, олон нийтийн саналыг тусгах, тайлагнах зарчмыг бэхжүүлэх гэсэн гурван үндсэн чиглэлийг баримтална. Нийтдээ Монгол Улсад 79 сая ам.долларын хөгжлийн санхүүжилтийн үзүүлнэ. Ядуу болон эмзэг хүн ам, байгалийн болон хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй гамшгийн үр дагаврыг бууруулах чадварыг нэмэгдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой.Нийгмийн хамгааллын оновчтой тогтолцоо, ундны ус, ариун цэвэр, эрүүл ахуй, эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг нийгмийн үйлчилгээнд тэгш, шударга хамрагдах нь ТХЗ болон “хэнийг ч орхигдуулахгүй” байх дэлхий дахинызорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд гол хүчин зүйл хэмээн НҮБ үздэг.

Эдгээр ажлыг явуулахад цогц хамтын ажиллагаа, их хүчин чармайлт шаардагдах учир бидэнд НҮБ-д хөгжлийн олон салбар, нийгмийн хүрээнд хамтран ажиллах, өөрөөр бодох, ажиллах шаардлага тулгарч байна. Монгол өөрөө амжилтын түүх гэж би түрүүн хэлсэн. Танай улс одоо дунд орлоготой орнуудын эгнээнд дэвшин орлоо. НҮБ-ын хувьд энэ нь тогтвортой хөгжлийн зорилтуудын хүрээнд ажлыг өмнөхөөс өөрөөр явуулах цаг ирсний дохио юм. Одоо шууд үйлчилгээг дэмжих зэрэгт зөвхөн бид үйл ажиллагаагаа чиглүүлэхгүй, энэ чиглэлд Засгийн газар үүргээ гүйцэтгэх бүрэн чадавхитай. Үүний тулд бид Засгийн газар, бусад бүх түншлэгчээ Монгол орны өмнө тулгарч байгаа энэ төрлийн хөгжлийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх, тогтвортой, тэгш хөгжлийг хангахад шаардлагатай мэргэжил арга зүйн дэмжлэг, бодлогын зөвлөмж, мэдээллээр хангах чигийг барьж ажиллаж байна.

-Уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөллийг бууруулахын тулд Монгол Улс ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж та үзэж байна вэ?

-Газар зүйн онцлог, байршил, далайгаас хол эх газрын орон, экологийн хувьд хэврэг тогтолцоотой Монгол Улс нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд ихээхэн эмзэг орон юм. 2014 оны Дэлхийн уур амьсгалын эрсдэлийн индексийн эрэмбээр Монгол Улс 100 гаруй улсаас наймд орж байна. Сүүлийн 70 жилийн хугацаанд агаарын дундаж хэм цельсийн хоёр хэмээс өссөн байгаа нь дэлхийн дунджаас хавьгүй өндөр үзүүлэлт юм. Түүнчлэн дулааралтын улмаас мөнх цаст өндөр уулын мөсөн голын гуравны нэг нь хайлж ширгэж байгаа судалгаа бий. Цаашлаад экологийн тогтолцоонд дарамт учирч, бэлчээр, ой болон усны нөөцийн доройтолд хүргэж байгаа. Үүнээс хамгаалахын тулд нэн даруй арга хэмжээ авах шаардлагатай байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан нь хүний үйл ажиллагааны улмаас агаар мандалд ялгарч байгаа хүлэмжийн хий юм. Уур амьсгалын дулааралт, хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй байгаль орчны доройтол цаашид энэ хурдаар үргэлжилбэл улс орны эдийн засгийн тогтвортой хөгжил, хүн амын эрүүл мэнд, амьжиргаанд ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлэх магадлал улам бүр нэмэгдэх болно. Дэлхийн хүлэмжийн хийн ялгаралтын 77 хувийг эзэлж байгаа 100 гаруй улс орон Парисын гэрээг соёрхон баталсан. Cаяхан Мароккогийн нийслэл Маракешт Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх НҮБ-ын Олон улсын дээд хэмжээний хурал амжилттай болж Монгол зэрэг уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн эмзэг орнуудын хувьд шинэ итгэл найдвар төрүүлсэн үйл явдал боллоо. Дэлхийн 50 улс 2030-2050 он гэхэд сэргээгдэх эрчим хүч рүү 100 хувь шилжинэ хэмээн мэдэгдэл хийлээ.

Уур амьсгалын өөрчлөлт нь байгалийн нөхцөлөөс ихээхэн хамааралтай малчид, тариаланчид, ард иргэдийн ажил, амьжиргаанд сөрөг үр дагавар үзүүлэх тул юуны өмнө уур амьсгалын өөрчлөлтийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, дасан зохицох ажиллагааг эрчимжүүлэх шаардлагатай байна. Тухайлбал, нөлөөллийг бууруулах тал дээр нүүрсний хэрэглээг багасгах, сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээг нэмэгдүүлэх гэх мэт арга хэмжээг авах боломжтой. Мөн орон сууцанд дулааны алдагдлыг багасгах арга хэмжээг авч болно. Эдгээр асуудал дээр НҮБ-ын зүгээс анхаарал хандуулах ажиллаж байгааг дурдах нь зүйтэй. Харин уур амьсгалын нөлөөнд дасан зохицох ажиллагааг идэвхжүүлэх нь ялангуяа хөдөө орон нутагт малчид, тариаланчдын амьжиргааг хэрхэн тогтвортой сайжруулах тал дээр ялангуяа усны хомсдолын эрсдэлтэй үед усны хэрэглээг хэрхэн зохистой болгох тал дээр дэмжиж ажиллаж байна.

Цаашид Монгол Улс нь эдийн засгийн өсөлтөө сэргээх, уул уурхай болон ХАА-гаас хамааралтай байдлаас ангижран эдийн засгаа төрөлжүүлэх, өргөжүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг улам хүртээмжтэй,байгаль орчинд ээлтэй, тогтвортой болгох зэрэг сорилтууд тулгарч байна. Түүнээс гадна орон нутгийн хөгжлийн төлөвлөгөөг гаргахад байгаль орчны асуудал, уур амьсгалын өөрчлөлтийн дасан зохицох арга хэмжээ, гамшгийн үеийн эрсдэлийг хэрхэн даван туулах вэ зэрэг асуудлыг тооцож ажиллахыг тусгадаг байх нь зүйтэй. НҮБ ч энэ чиглэлд дэмжиж ажиллана.

Өдрийн сонины “Хэлэл эрхийн индэр” буланд орсон иргэн Д.Мишигбазар

УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн Оюу толгой манай улсын жилийн төсөвтэй тэнцэх борлуулалт хийдэг мөртлөө ердөө зургаан хувийн татвар төлдөг тухай ярьсан. Үнэхээр тийм бол яагаад ийм бага ашиг авч байгаа юм. Оюу толгойн борлуулалт, ашиг орлого, татварын мэдээллийг нээлттэй, ил тод болгомоор байна. Хоёрдугаарт, ашиг орлогоо гаднын банкинд байршуулдаг гэж сонссон. Үүнийг засмаар байна. Монгол Улсад, манай банкинд байршуулбал бидэнд ашигтай, үүнийг шийдэх хэрэгтэй.

Гуравдугаарт, Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат хэлэхдээ Оюу толгойд нэмэлт роялти тавина гэж хэлсэн. Энэ асуудлаа зангарагтай авч үзэх хэрэгтэй юм. Оюу толгойн гэрээг сайжруулах эрх Засгийн газарт бий гэж ярьдаг юм билээ. Үнэхээр тийм юм бол Оюу толгойн гэрээг засаж сайжруулахыг хүлээж байна. Төсөв алдагдалтай, өр ширтэй байна. Үүнээс гарах хамгийн зөв арга бол зээлийг зээлээр түр зуур хаах биш өөрийн эдийн засгаа эрүүлжүүлэх юм. Өөрөөр хэлбэл, Оюу толгой төслөө ашигтай ажиллуулах хэрэгтэй байна. Яагаад үүнийг яриад байна гэвэл Оюу толгой төслийг ашигтай болгож чадвал олон компани дагаад сайжирна. Энэ талаар яг гүнд нь ороод сайн ярих, ярихаар барахгүй тэмцэх улстөрч байхгүй байгаа л даа. Энэ л харамсалтай. Харин үүнийг далимдуулаад хэлчихэд Ц.Даваасүрэн, Х.Болорчулуун нар зүгээр нэг шүүмжлээд суумааргүй байна.

Ард түмэн чинь элгээрээ хэвтээд, улс орон чинь өрөнд баригдаад дууслаа. Зарим хүмүүс Оюу толгой хамгийн их татвар төлж байгаа гэж ярьдаг юм. Асуудлын гол нь Оюу толгойгоос ашгаа шударгаар авах тухай болохоос биш өнөөдөр хамгийн их татвар төлөгч гэж яриад, хууртаад байж боломгүй байна. Оюу толгойгоос татвараа үнэн зөв тооцож авч чадвал манай улсын төсвийн орлого маш ихээр нэмэгдэнэ. Төсөв алдагдалгүй болно, өр зээлгүй болоход их түлхэц болно. Нэг хүнд ноогдох ДНБ нэмэгдэнэ. Цалин тэтгэврээ нэмэх боломж гарна. Товчхондоо хэлэхэд, ард түмний амьдрал сайжирна, ажилтай орлоготой болно. Ийм л юм байгаа юм.

Далан хэдэн онд намайг Дорноговь аймгийн Ардын Депутатуудын хурлын гүйцэтгэх захиргааны санхүүгийн хэлтэст ажиллаж байхад гэнэт нэг өдөр Монголын зохиолчдын хорооны дарга Дожоогийн Цэдэв дуудуулав.

Эрхүү хотод очиж дэлхийн байгаль хамгаалах хөдөлгөөний тэргүүн зохиолч Валентин Распутинтэй уулзаж, Монголын Хөвсгөл, Оросын Байгаль, Японы Сайко, Киргизийн Иссакуль нууруудын тухай газар дээр нь очиж уран сайхны нийтлэл, эссээ, асуудал дэвшүүлсэн өлгөц өгүүлэл бичих учиртай юм байх. Манай багт утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч Цэвэгжавын Хасбаатар, нэрт яруу найрагч Нямбуугийн Нямдорж, мөн Улсын хэвлэл утга зохиол хянах газрын ажилтан зохиолч, сэтгүүлч Т.Рэнчин нарын бүрэлдэхүүнтэй хүмүүс томилогдсон байлаа. Аян замд гарахын урьд өдөр Цэдэв дарга биднийг хүлээн аваад:

-Нямдорж Эрдэнэтэд ажилгүй тэнээд хэл ам татлаад болдоггүй, Дорноговьд Догмид архи дарстай холбогдон чих халууцуулаад бас болдоггүй…. Тийм учраас энэ хоёр хүнийг би зориуд сонгон авч бяцхан сэтгэл засал хийж, малгайн утааг нь сэргээж, юу хийж чаддагийг нь үзэхээр зохиолчдын хорооны нарийн бичгийн дарга Хасбаатараар даргалуулан, Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны бэлтгэл хурандаа, Хэвлэл утга зохиол хянах газрын төлөөлөгч нөхөр Рэнчингээр хамгаалуулан ийнхүү явуулж байгааг маань зөв ойлгоорой. Гадаадад очоод та нар архи дарс ууж, алиа марзан юм ярьж улс төрийн алдаа гаргаж, хэл аманд өртөж болохгүйг онцгойлон анхааруулж байна. ЗХУ-д очоод Монголын их утга зохиолын нэр хүндийг шалан дээр унагачихааргүй олны өмнө унших шүлэг, зохиолоо орчуулаад аваад яваарай гэлээ. Маргааш вагонд суух гэж байдаг. Гэтэл бэлэн орчуулсан байтугай орчуулаагүй ч ганц шүлэг байдаггүй. Тэгээд зохиолч Ж.Лхагватай уулзаж учир зовлонгоо хэлбэл тэрбээр “Миний нэг богино өгүүллэг бий. Түүнийг чи аваад явахгүй юу. Би аль эрт орос хэл рүү орчуулаад сонин сэтгүүлд өгч амжилгүй мартчихсан байна лээ” гэх нь тэр.

-Бид Эрхүүд очиж тэндхийн зохиолчид, В.Распутинтэй уулзаад автобус, хөнгөн тэрэг хөлөглөн Байгаль нуурын хөвөөгөөр хэдэн өдөр зугаалж нутгийн хүмүүстэй танилцан газар шороо, ижий болсон эх далайх нь хувь заяа, ирээдүйн тухай ярилцав. Сүүлийн жилүүдэд нуурын эргэн тойронд байгаа химийн үйлдвэрүүдийн хог хаягдлаас болж далайн ус ихээр бохирдож байгаад хүмүүсийн сэтгэл их зовж байгааг олж мэдэв. Цэвэр цэнгэгээрээ дэлхийд гайхуулдаг энэ нуурт олон төрлийн нян, урьд өмнө үзэгдээгүй хорхой шавьж, замаг залхаг үрждэг болсоор цөөнгүй жилийн нүүр үзжээ. Зүүнбаянгийн усан бассейнд өндөр тавцан дээрээс өдөрт хэдэн арав үсрэн сэлж өссөн надад Байгаль далай гэгч чухамдаа нэгэн насаараа шумбасан ч уйдамгүй диваажингийн орон байлаа. Ус, булаг ховор говийн хүн хэрнээ хэдийдээ ийм сүрхий усчин болчихдог байнаа гэж Хасбаатар гуай намайг гайхна. “Хүний газрын усны ааш араншин их өөр шүү. Чи энэ нуурын хөвөөгөөр байгаа оршуулгын олон хөшөө бунхнуудыг хараа л биз дээ. Тэр талийгаачдыг усанд сэлж чаддаггүйдээ живж үхсэн гэж чи бодож байвал үгүй шүү. Ус гэдэг барьцгүй зүйл шүү” гэж Нямдорж гуай намайг сургана. Дэлхийн хамгийн алдартай долоон театрт сонгодог жүжгүүдээ тоглуулсан Буриадын агуу их зохиолч Алексей Вампилов орчлонд ховорхон сайн усчин байсан боловч нуурын гүнд завиных нь мотор унтарч, хориод километр сэлээд мөнөөхөн нуурт живж өөд болсон юм. Энэ Байгаль далайхан чинь авьяастай алдартай хүнийг авчихдаг, таалчихдаг ус шүү гэж үглэнэ. Лениний болон төрийн шагналт СССР-ийн Дээд зөвлөлийн депутат Валентиний Распутинг нутагтаа айлчлан ирсэн гэж сураг сонссон хөдөө тосгоны нэгэн баян хүн өөрийнхөө эдлэн газарт нэгэн үдэш биднийг хамтад нь урьж, цайлж дайллаа. Гадаа цэцэрлэгт тавьсан орос маягийн урт урт бандан ширээг хотойтол чихэр жимс, архи дарс, таван тансаг амттан өрж бүхлээр нь шарсан хонь, гахайны гулууз мах тавьжээ. Цэцэрлэгийн доторх моддын гишүү мөчир цэцэг навчаа дааж ядан толгой дээр намиатах бөгөөд чийдэнгийн гэрэлд олон янзын улаан, ногоон жимс амьтны нүд шиг гэрэлтэн, ширээн дээр ганц хоёроороо унана. Тэнд тосгоны ихэс, дээдэс нэр хүндтэй ахмадууд, алдартай хүмүүс цугларсан бөгөөд хүндэт зочдын ширээнд тосгоны ахлагч, гэрийн эзэд, В.Распутин тэргүүтэй бидний арав гаруй хүмүүс суужээ. Үдэшлэг хөтлөгч микрофон авч, “Зөвлөлт гүрний төдийгүй манай гаригийн бахархал болсон агуу их зохиолч В.Распутин энэ зах хязгаар нутгийн тосгонд маань айлчлан ирсэнд зориулсан баярын цэнгүүнийг нээснийг мэдэгдье” гэж хэлэхэд хүмүүс ура хашгиран босч алга нижигнүүлэн ташлаа. Ирсэн зочдыг олон түмэнд танилцуулсны дараа В.Распутин босч эх болсон газар шороо, эх орон, байгаль дэлхийгээ хэрхэн хайрлаж хамгаалах тухай товч үг хэлж амжилт хүсэн хундага өргөсний дараа тосгоны уран сайханчид концерт тоглож Частушка бүжиглэлээ. Олон арван жил дарсан оргилуун дарс буудуулан мөнгөөр доторлосон том том эвэр хундагануудаар архи, вино ууцгаасан хүмүүс удалгүй халцгааж биеэ барихын хүлээс алдрахын цагт найр хавтгайран дуу хуур үргэлжлэв. Оросын үндэсний түргэн бүжиг хийн шал тачигнуулан товших хүүхнүүдийн хормой шүхэрлэн эрээлжлэн, алаглан эргэлдэв. Танц мэдэхгүй намайг орос хүүхнүүд бүжигт урьж, нүдний булай болох вий гэхээс яс хавталзан стол доогуур орох нь холгүй сууж байтал Распутин гуай босч:

-Бидэнтэй хамт танай тосгонд Монголын нэг авьяаслаг зохиолч ирснийг баяртай мэдэгдье. Одоо энэ хүний бүтээлээс та бүхэнд сонордуулахыг хүсч байна гэв.

Би арга буюу босч хүмүүст баяр хүргэн мэндчилээд “Би Монголд төмөр зам тавьж, нефтийн үйлдвэр, олон арван уурхай, хиймэл нуур байгуулсан оросуудын буянаар ойр зуурын хэдэн орос үгтэй болж, хар багаасаа усанд сэлж сурсан хүн гэж монголоор хэлснийг Хасбаатар гуай засч залруулан, нэмж чимэн орчууллаа. Тэгээд олон хоног халаасандаа хадгалан эвхээс нугалаасаараа тасрахаа дөхсөн Лхагваагийн өгүүллэгийг гаргаж үдэшлэг хөтлөгч залууд өгч микрофоноор уншууллаа. Тэр богино өгүүллэгт дайны дараахь жил Оросын хөдөө нутгийн нэг тосгонд хэдэн архичин “Иван”-ууд өглөө эрт гоожуурын пивоны мухлагт оочирлон зогсч байгаагаар эхэлдэг. Гэтэл өрөөсөн хөлтэй, хоёр суга таягтай, Алдарын гурван одонтой ахмад дайчин ирж дарааллын урдуур орж таягтай гартаа барьсан шилэн грушикээр пиво авна. Энэ үед оочирын дунд хэрд зогсож байсан сахал нь ч ургаж амжаагүй нэгэн залуу мөнөөх ахмад дайчинд хандан:

-Чи ганцаараа дайнд яваад ирсэн юм шиг юугаараа гайхуулаад оочирлохгүй урдуур дайраад байгаа юм бэ гэж халамцуухан хоолойгоор хашгирна. Хариуд нь:

-Муу гөлөг минь чи миний өөдөөс хуцах болоогүй шүү. Би чам шиг жулдрайнуудыг хамгаалж яваад Германы фронт дээр өрөөсөн хөлөө орхисон юм шүү . “Барс”, “Ирвэс” гэж ямаршуу аймшгийн танк байсныг чи мэдэх үү. Би тийм машинаар өрөөсөн хөлөө сольсон хүн. Олон юм солиороод байвал би чамайг генерал Жуковын дурсгасан гар буугаар нохой шиг буудаж ална гэж мэдээрэй хэмээн хэлээд цаашаа эргэн алхахад нь хоёр суга таяг нь шороо чулуунд бүдчин, алдрын гурван одон нь санжганан, аягатай пиво нь цалгин цалгин асгарч байлаа гэж Лхагвын энэ өгүүллэг төгсдөг. Хөтлөгч залуугийн амнаас гарах үг, өгүүлбэр бүхнийг хүмүүс амьсгал даран чагнаж байснаа өгүүллэг төгсөхөд “Молодец” хэмээн хашгиралдан алга ташин, шүгэлдэн баяр хүргэж байлаа.

Гэтэл эх орны дайны үеийн Черкес мундир өмсч, мөнгөн загалмай, чинжаал хутга зүүсэн алтан мөрдэстэй өвгөн генерал босч ирээд сэтгэл нь хөдөлсөндөө хөтлөгч хархүүгийн гараас микрофоныг шүүрэн авч:

-Юуны өмнө Эх орны болон иргэний дайны баатруудын залуу нас алдар гавьяаг мөнхжүүлэн, магтан дуулсан сайхан новель бичсэн Монголын энэ авьяаслаг залуу зохиолчид баяр хүргэе. Яг үнэндээ М.Шолохов, В.Распутин хоёр ч ийм гайхамшигтай өгүүллэг төдийлөн олныг бичээгүй байх. Тийм учраас би энэ залууг манай тосгоны нэрийн хуудас, нүүр царай, бахархал болсон үзэсгэлэнт охин Наташкатай танилцуулах нь зүйтэй гэж бодож байна. Шүлэг зохиол бичих авьяас, мэдрэмж гэдэг бол дотоод сэтгэлийн гоо сайхан юм. Иймээс Орос, Монголын энэ хоёр сайхан залуусыг энэ хорвоо дээр зөрөг замаар зөрүүлчихгүй бие биенээ олоход нь би туслах үүрэгтэй бус уу.

Алив! Наташка наашаа гараад ир гэж ерэн насны босгыг аль эрт алхсан болов уу гэмээр мөнөөх нь цагаан сахалтай, цагаан толгойтой генерал дуудлаа. Эх орны дайны алдрын одонгууд хаант засгийн үеийн алтан, мөнгөн загалмай энгэртээ гялалзуулсан генералын үг тэр тосгоныхонд хууль ажээ. Орос үндэсний цэцгэн хээтэй цагаан даашинз өмсч, эрээн алчуур мөрөн дээрээ сул хаясан “Дөлгөөн дон” киноны Аксиньягаас дутуугүй царайлаг охин бяцхан ичингүйрсэн янзтай гарч ирээд надад гараа өгөхөд Хасбаатар гуай миний араас түлхэн айж ичих юмгүй очоод гарыг нь үнсээч хэмээн хэллээ. Хагас өндөр өсгийтэй шөвгөр ботинк, хар костюм, цардмал захтай цагаан цамц өмсч, үсээ тослон самнасан бивээр Наташкаг хөтлөн бүжгийн тавцан дээр гараад

Я помню чудное мгновение

Передо мной явилась ты

Как мимолетное виденье

Как гений чистой красоты

Цэвэр үзэсгэлэнгийн гайхамшиг гэмээр

Цэрвүү насны зүүд ч гэмээр

Анх чамайг олж харсан

Алтанхан хормыг мартахгүй

гэж Пушкины бичсэн алдарт мөрийг оросоор чадан ядан уншвал мөнөөх генерал горько, горько гэж хашгирав. Хүмүүс түүнийг түрэн бүдүүн, нарийн хоолойгоор эр, эмгүй гашуун байна, гашуун байна хэмээн хоолойгоо шахан орилолдлоо. Наташка бид хоёр олны хүсэлт, шахалтаар ичингүйрэн их л эв хавгүйхан үнсэлдлээ. Генерал, бид хоёрын ирээдүй, сайн сайхны төлөө хундага өргөж:

-Сайхан өгүүллэг бичсэнийх нь төлөө шагнал болгож би Наташкаг энэ монгол залууд өгөхөд бэлэн байна. Ийм авьяастай хүн Наташкаг яавчиг гомдоохгүй гэдэгт би итгэж байна. Москвагийн муусайн, цагаан гартай, цагаан захтай юмнууд Наташкаг сургуульд оруулна. Кинонд тоглуулна гэж авч явахаар хэд хэдэн удаа надаас гуйсан юм. Би тэднийг мэднээ. Царайлаг, хөөрхөн охид бүсгүйчүүлийг уруу доош татаж амьдралыг нь үрдэг хүмүүс. Би амьд байхдаа Наташкаг тэдэнд өгөхгүй гэж билээ.

Тэр үдэш генерал Наташка бид хоёрыг дагуулан гэрт нь очсон юм. Биднийг ороход гэртээ сууж байсан өвөө, эмээ хоёр нь ухасхийн босч генералд хүндэтгэл үзүүлэн хуучин цэргийн ёсоор номхон зогсч ёслолоо. Наташка эмээ, өвөө хоёрынхоо гар дээр өсч, тосгоны дунд сургууль төгссөн ажээ. Генерал , өвгөн, эмгэн хоёроор дайлуулан гарынх нь нэрмэл архийг уух зуураа:

-Би танайд нэгэн том хүн дагуулж ирлээ. Ирээдүйд энэ монгол залуу алдартай зохиолч болж та хоёрыг байтугай энэ тосгоныхныг ч тэжээж магадгүй. Иймд энэ залууг та хоёр өөрийнхөө хүргэний ёсоор хүлээн авч гадаах тачанк тэргэн дээр ор, дэр засч Наташкатай хамт унтуул, ойлгов уу гэхэд өвгөн цэрэг босон харайж, офицер малгайгаа өмссөнөө гүйцэтгэе хэмээн ёслов. Сар мэлтийсэн саруулхан шөнө Наташка бид хоёр өвс дэвссэн дөрвөн дугуйтай морин тэргэн дээр биесийг тэврэлдэн согтууран үнсэлдэж хэвтэхдээ самгон хэмээх нэрмэл архийг түүхий өндгөөр даруулан ууж:

-Чи хөөрхөн, Чи сайхан.

-Би чамайг хэзээ ч мартахгүй

-Би чамд хайртай гэдэг үгсийг мянгантаа давтан, хоёр биесийг түмэнтээ таалан аньсага, сормуус нийлүүлэлгүй үүр цайлгаад түрүүчийн тахиан дуунаар салан одож билээ. Нүдний хор гаргалгүй Наташкатай шөнөжин тэврэлдэн, ноололдсон нойрмог согтуу бивээр өглөө эртлэн буудал руугаа явахдаа түүний шуудангийн хаягийг байтугай овгийг нь ч асуухаа мартсандаа одоо хүртэл харамсаж явдаг юм.

-Олон жилийн хойно нэг удаа Эрхүү мужийн Михайловск тосгоны гоо бүсгүй Наташкад гэж хаяглаад нэгэн захиа явуулсан чинь Наташка хүнтэй суугаад аль эрт Москва руу явсан гэсэн далдхануур доог тохуу хийсэн утгатай шуудангийн тамга цохолт бүхий захидал маань буцаж ирсэн сэн. Түүнээс хойш олон олон он жил улиран одсон боловч би Наташкагийнхаа бараа, сургийг сонсох нь байтугай зүүдэлсэн ч үгүй. Гэтэл саяхан гэртээ санаандгүй сууж байгаад кино найруулагч Сергей Бондарчукийн уран бүтээлийн дурсамж үдэшлэг дээрээс Наташкагийн царай зүсийг дөч гаруй жилийн дараа зурагтын дэлгэцнээс олж харлаа.

Тэр яг мөн байсан, би ердөөчиг андуураагүй. Тийм эрхэмсэг гэгээн охин тэнгэрийг хүний зүрх андуурдаггүй юм. Хорвоо хүнээр ямар тоглож ханах биш дээ. Тэр өдөржингөө оровч гаравч миний сэтгэл шилрээд нөгөө муу даралт хөдлөөд эмэнд ч дарагдахгүй зовоосон сон. Москвагийн цагаан гартнууд Михайловсик тосгоноор эргэлдсээр байгаад хөөрхий өвгөн генерал Керинский гуайг очсон хүн буцаж ирдэггүй тэр газар руу явсан хойгуур араар нь эзэнгүйчлэн Наташкаг аваад явчихсан биз гэж бодогдлоо.

Алдарт зохиолч, эрхэм анд Жагдалын Лхагвынхаа гайхамшигтай уран гоё өгүүллэгийн буянаар энэ орчлонгийн нэгэн сайхан бүсгүйд таалагдан хорвоогийн жаргалыг эдэлсэн “Мянга нэгэн шөнийн үлгэр” ийнхүү жаргасан ч хорьхон настай хонгор зүстэй үзэсгэлэн гоо Наташкаг миний бие үхэн үхтэлээ яахан тийм амар мартахсан билээ л …

Тэнэгхэн залуу насандаа архины манан, ааг охинд мансууран Наташкагийн хаягийг авахаа мартаагүйсан бол тэр бид хоёр ертөнцийн уул усан, нуур далайн чанадад алслагдан ингэтлээ төөрөлдөхгүй байсан болов уу.

Монгол Улсын Төрийн соёрхолт

Ардын уран зохиолч Балжирын Догмид

2016.11.27

Дөчин жилийн өмнө 1976 онд Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт сумын нэгдүгээр арван жилийг төгсөж, нэг анги мэт ижилдэн дассан нэг үеийнхэн энэ удаагийн “Нэг анги” буланд оролцож байна. Ш.Бадам багштай “10А”, Ш.Чойжоо багштай “10Б”, Б.Батнасан багштай “10В” ангийнхан тэр л үеийн цагаан цайлган сэтгэлээр эргэн уулзаж, сурагч насны гэгээн дурсамжаар гурван өдөр амьдарчээ. Арван жилийн өмнө тэд мөн ингэж уулзсан. Харин өнөөдөр тэднээс хорь гаруй нөхөд нь, Ш.Чойжоо, Б.Батнасан багш нар нь үүрд холдон оджээ. Гэсэн ч тэд хоёр багшаа хүндэтгэн дурсаж, хоёр гэргийг нь уулзалтдаа урин залсан байв. Уулзалтын үеэр Ш.Бадам багш нь аймаг орон нутгийнхаа хөгжилд үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан олон шавиа “Сүхбаатар аймгийн хүндэт тэмдэг”-ээр шагнасан байна. Гурван ангийн 121 хүүхдийг нэг анги мэт ээнэгшин дасахад юу хамгийн их нөлөөлөв гэхэд “10Б” ангийн дарга Ш.Даваадулам “Тухайн үед манай аймагт хоёр л арван жилийн дунд сургууль байсан. Нэг нь Онгон сумын сургууль. Нөгөө нь Д.Сүхбаатарын нэрэмжит нэгдүгээр бүрэн дунд сургууль. Тийм болохоор Баруун-Уртын хоёрдугаар найман жилийн сурагчид болон бусад сумдаас ирсэн 120 гаруй сурагч нэгдүгээр арван жилийн ахлах ангид элсэж суралцсан юм. Бид манай, танай анги гэлгүй хэд хэдээрээ “Дөрвөлж” толгой дээр очиж шалгалт шүүлгээ уншиж бэлдэнэ. Ингэж явсаар нэг ангийнхан шиг үерхэн нөхөрлөх болсон тул сургуулиа төгссөний дараа нэг нэгнээ үгүйлдэг болсон” гэж ярьсан юм.

“ДУХ НААШАА” ГЭДЭГ ҮГНЭЭС САЛДАГГҮЙ “10А” АНГИЙНХАН

“10А” ангийнхны тэргүүн бахархал бол Монгол Улсын гавьяат багш, Улсын Их Хурлын гишүүн асан Ш.Бадам юм. Ангийн дарга Ж.Борхүүхэн багшийнхаа тухай,“Манай ангийг Ш.Бадам багш тавдугаар ангид байхаас нь даан авч, зөвхөн алгебрь, геометр заагаад зогсохгүй бидэнд хүн болох хийгээд амьдрах ухааныг заан сургасан ачтан минь билээ. Үүгээр зогсохгүй багш маань энэ гурван ангийн алийг нь ч ялгалгүй бүх сурагчтай нь байнга холбоотой байдаг тул төгсөгчид нь ч манай багш гэхээс өөрөөр нэрлэж чаддаггүй юм. Тийм ч болохоор бид төгсөлтийн уулзалтаа ангиараа бус нийт төгсөлтөөрөө хийдэг уламжлалтай болсон” гэж дурсан ярив.

“10А” ангийг 41 сурагч төгссөний 90 гаруй хувь нь их, дээд сургууль төгсөж, мэргэжлээрээ аймаг, улс орныхоо хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулж, тухайн салбарынхаа тэргүүний сэхээтэн, шилдэг ажилтан, олонд хүндтэй багш, эмч, хурандаа, хошууч, профессор, мянгат малчин, спортын мастер, алдарт эх болсон байна.

Дөчин жилийн дараахь уулзалтад сургууль төгссөнөөс хойш уулзаагүй зарим нөхөд нь хүрэлцэн ирэхэд ангийн нөхөд нь танихгүй будилж хөглөсөн явдал ч тохиожээ.

Уулзалтын үеэр Боловсролын салбарын тэргүүний ажилтан, биеийн тамирын багш С.Аварзэд сурагч насны дурсамжаас ийн хуваалцлаа. С.Аварзэд, “Тэр үед манай ангийнхнаас “Дух наашаа” гэдэг үг салдаггүй байлаа. “Ленин” багш шиг овоо духтай охид ч бий шvv дээ. Гэнэгүй байхад нь дух руу нь алгадах, няслах, самбарын алчуур наалдуулах гэх мэт гэнэтийн довтолгоог С.Дашням овсгоотой хийнэ.

Самбарын алчуурын бэсрэг дайнд санамсаргүй тохиолдлоор хаалгаар орж ирсэн багшийн нүүрийг хүртэл онож байсан тохиолдол бий. Мөн манай ангийн охид математиктаа их сайн байсан болохоор би тэднээс үргэлж “шифиднэ”. Хөвгүүдийн хувьд гуравдугаар цагийн завсарлагааг тэсэж ядан хүлээдэг байсан. “Хонх дуугарлаа”, 10А-гийн тамхичид зүүн дэнж рүү Жаамаагийнд очиж аавынх нь гаанс, улаан тамхинаас гялс ороож авна. Тэгээд л түймэр гарч байгаа юм шиг утаа баагиулсаар сургуулийн хашааг санд мэнд давж ороод ангийн багшид баригдаж, шийтгүүлдэг байсан” гэж дурссан юм. Харин дэд хурандаа цолтой цэргийн тэтгэвэрт гарсан Г.Батсуурь “1974 оны намар есдүгээр ангид ордог жил н.Сумъяагарав багш биднийг намрын хадлангийн ажилд Мөнххаан сум руу авч явсан юм. Хэдэн өдөр ажилласны дараа биднийг ажилдаа зүгширч байтал багш сумын төв рүү яваад тэр өдөртөө ирээгүй тул бидэнд үдэш нь охидоо айлгах санаа төрлөө. Охидууд багштай гэрт байрладаг, бид майханд байрладаг байсан юм. Би их хөдөлгөөнтэй саваагүй хүүхэд байсан тул янз бүрийн санаа сэтгэж байгаад харанхуй болохыг хүлээж, эцэст нь ажиллагаа эхлэв. Эхлээд хатавчаар гар оруулж хаалганы түгжээг мултлах гэж оролдлоо. Гэтэл охид гараа шургуулсан хоёр нөхрийн гар хурууг мод, төмрөөр цохиж гэмтээх гээд бүтээгүй юм. Дараа нь охидыг унтсан хойно хөнжил өлгийдөж тооноор нь оруулж айлгах гэсээр шөнө дөл болтол үймүүлж байгаад их орой унтсан. Гэтэл охид өглөө эрт босож “Та нар шөнийн баатрууд бол бид өдрийн баатрууд” гээд майхны гадсыг сугалж, нураачихсан. Тэгээд зогсохгүй бидний хөнжлийг майхны завсраар сугалж аваад биднийг модоор цохиж гарав. Хөнжил маань хөөтэй тогоо, хяруун дээгүүр чирэгдсээр авах юмгүй халтар, нойтон болчихсон. Ингэж охидыг чадах гэсэн биш өөрсдөө чадуулж, нэлээд хүүхэд нь яван явтлаа дан даавуу нөмөрч унтсан юмдаг” гэв.

АРВАН БҮЖИГ, ЗАДГАЙ ЦАГААНЫГ ХОСЛОН БҮЖИГЛЭДЭГ “10Б” АНГИЙНХАН

“Шил Чойжоо” багштай “10Б” ангийг 40 хүүхэд төгссөний зургаа нь ЗХУ-ын их дээд сургуульд, хорь гаруй нь дотоодын их дээд сургуулийн хуваарь авч байжээ. “10Б” ангийн дарга Ш.Даваадулам Улсын дээд шүүхэд 30 гаруй жил хөдөлмөрлөж, “Алтан гадас” одонгоор энгэрээ мялааж байсан бол С.Оюунцэцэг, Д.Дэлгэр, Л.Далай, Л.Мангалжав, Ча.Алтанцэцэг нар хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Ц.Батсуурь Цэргийн гавьяаны одон хүртэж байсан гэнэ. Мөн энэ ангиас спортын мастер хоёр, хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан хоёр, эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан дөрөв, онц тээвэрчин гурав, мянгат малчин нэг, алдарт эх хоёр тодорч улс орныхоо хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулсан байна.

“10Б” ангийн нэг онцлог бол охид хөвгүүдийн тоо эн тэнцүү 20:20 байж. Тийм болохоор бүгдийг нь эхнэр нөхөр болгож толгой холбоно. Хос хосоороо Арван бүжиг, Задгай цагаан, Хүмүүн төрөлхтөнг гарамгай бүжиглэдэг байсан гэнэ. Эдний анги хоёр Батсуурь, хоёр Оюунчимэгтэй байж. Том Ж.Оюунчимэг ангийнхандаа энэ бүх бүжгийг яаж бүжиглэхийг зааж өгсөн гэж хүний их эмч Д.Дэлгэр дурсан ярьсан юм.

Тэрбээр цааш нь, “Манай анги урлагийн үзлэгээр найрал дуу дуулахаар боллоо. Манай ангийн Р.Батсуурь “Жунгааны дэгдээхэй” дууг сонгож, найрал дууг найруулсан юм. Тэгээд биднийг дуугаа бэлдэж байтал ангийн хүүхдүүд энд тэндгүй инээлдээд бөөн юм болов оо. Тэгсэн манай ангийн Ж.Оюунчимэг “Тэрний ам сооск шиг, энэний ам болжмор шиг хөдөлж байна” гээд баахан шоолсон. Тэгээд байхаар нь хартал үнэхээр тийм байна. Бид дуугаа бэлдэж чадахгүй, өөрсдийгөө бодохоор инээд хүрээд байдаг байсан” гэж дурссан юм.

Мөн ангийн дарга Ш.Даваадулам, “Манай ангийн хамгийн сахилгагүй хүүхэд бол Я.Ганхуяг байсан. Охидын үс гэзгийг чангаана, гутлын үдээсийг ширээтэй холбож уяна гээд түүнээс гарахгүй зүйл гэж үгүй. Өдгөө Я.Ганхуяг маань Дархан хотод инженерээр ажиллаж байна. Тэр үед манай үеийнхний дунд шилээ дарсан үс, шилбээ дарсан өмд мода болж байлаа. Охид нь оодон цоохор пальто, хөвгүүд нь 30 см өргөн трапец өмдөөр гангардаг байсан” гэлээ.

“ФАНТОМАС” КИНОГ ХУЛГАЙГААР ҮЗЭЖ, ӨМХИЙ ХҮРЭНГИЙН НҮХ УХАЖ ЯВСАН “10В” АНГИЙНХАН

Б.Батнасан багштай “10В” ангийг 41 сурагч төгссөний 21 нь МУИС болон их дээд сургуульд, арав нь техникумд элсэн оржээ. Одоогийн байдлаар“10В” ангиас Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, “Алтан гадас” одонгоор Ж.Эрдэнэбаатар, “алтан гадас” одонгоор гурав нь энгэрээ мялаасан байна. Мөн салбарын тэргүүн 12, хөдөлмөрийн хүндэт медалиар зургаан хүн шагнагджээ. Ангийн эвлэлийн үүрийн дарга Л.Оюунхишиг “манай анги сурлага, урлагаараа ч, дүрсгүй сахилгагүйгээрээ ч сургуульдаа тэргүүлдэг байсан. Манайд дүрсгүй, алиа марзан зантай, сэргэлэн нь дэндсэн хөвгүүд олон байлаа. Манай сургуулийн нэг давхарт байрладаг байхад ангийн хөвгүүд цонхоор орж гарч, хичээл тасалдаг, орой ангидаа давтлага хийнэ гэж ирээд цүнхээ орхичихоод цонхоор гараад явчихна. Тэгээд л тухайн үедээ “од” болж байсан “Фантомас” киног хулгайгаар үздэг байсан. Тэр үед нийгэм эмх журамтай байсан гэхэд би хүртэл хэсэг нөхөдтэйгөө театрт оройн үзвэр үзэж байгаад байрын багшдаа баригдаж, аравдугаар ангиа төгсөхөөс нэг сарын өмнө нэлээд хэдүүлээ байрнаас хөөгдөж байсан юм” гэж сурагч ахуй үеэ дурссан юм.

Нэг үеийнхэн дотроос “10В” ангийн Э.Баатарцогт, “10Б” ангийн С.Оюунцэцэг нар,“10В” ангиас Б.Наранцацралт, Ж.Энхтуяа нар амьдралаа холбож хослон жаргасан байна.

Цэргийн гавьяаны одонт, хурандаа С.Шархүү “Бидний хамгийн их айдаг багш бол математикийн багш Ш.Бадам байв. Нэг өдөр Ш.Бадам багш орж ирээд ирц бүртгэлээ. Манай сайн эрсийн зарим нь байдаггүй. Нэрийг нь дуудахаар “өвчтэй”, “чөлөөтэй”, “ангийн багш дуудсан” гэх мэт шалтаг хэлээд заримд нь хэлэх шалтаг олдсонгүй. Хичээл завсарлав. Гэтэл тэд маань сургуулийн 00-д тамхи татаж байсныг багш мэдээд, тэнд цоожилчихоод ангид орж ирж ирц бүртгэсэн байсныг сүүлд мэдэж билээ.

Тэрбээр цааш ярихдаа, “Есдүгээр ангид орсон намар манай ангийнхан Асгат суманд хадлан хадахаар явахад нэг хөгтэй явдал болсон юм. Сумаас бригадад очих замдаа ангийн хөвгүүд өмхий хүрэнгийн нүх ухаж гарган, түүнийг хувинд хийж нэгнийхээ малгайгаар бүтээчихээд айл хэсч аяга тараг эргүүлэн хадлан хадсан юмгүй зугаалж яваад биеийн тамирын багшдаа баригдчихсан. Багш биднийг машинаар тууж буцах замд нөгөө өмхий хүрэн нь малгай цоолон хувингаас гарч зугтсаныг багш мэдээд хөдөө хээр газар дахин зогсоож шийтгэсэн” гэв. Мөн манай ангид анатомийн хичээлийн үзүүлэнгийн араг яс байдаг байсан болохоор ангийн хөвгүүд биологийн багш болж тоглох их дуртай байсан гэлээ.

Б.НАРАНЧИМЭГ