Category: цаг-үе

Нийслэлийн өмчийн харилцааны газраас өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын эхнээс зөвшөөрөлгүй ТҮЦ-үүдийг албадан нүүлгэж эхэлсэн билээ. Сүүлийн үед ТҮЦ-үүдийг албадан нүүлгэх ажиллагаа хэт дарангуйллын шинжтэй болсон талаар ТҮЦ эзэмшигчид хэлж байна. Тухайлбал, өчигдөр өглөө Хан-Уул дүүргийн 120 мянгатын автобусны буудлын ойролцоох ТҮЦ-үүдийг нүүлгэх ажил явагджээ. Энэ үеэр Хан-Уул дүүргийн VIII хорооны иргэн, ТҮЦ эрхлэгч, 65 настай Д.Бадамгаравын даралт ихэссэний улмаас ухаан алдан унаж, эмнэлэгт хүргэгдсэн байна. Дээрх хэргийг тодруулахаар Хан-Уул дүүргийн 120 мянгатын автобусны буудлын ойролцоо байх ТҮЦ дээр очтол тэр хавийн ТҮЦ эрхлэгчид цуглачихсан, өглөө болсон ачилтын талаар ярилцаж байв. “Улаанбаатар хотын Засаг даргын захирамжид явган хүний зам хааж зөвшөөрөлгүй баригдсан ТҮЦ-үүдийг ачна” гэж заасан. Энэ дагуу холбогдох албаны хүмүүс нь ТҮЦ-үүдийг ачиж байгаа. Гэхдээ зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй нь хамаагүй тааралдсан ТҮЦ болгоныг нүүлгэж байна. Энэ буруу шүү дээ. ТҮЦ эрхлэгчдийн холбооноос “Улаанбаатар хотын Засаг даргын захирамж бидний эрх ашгийг зөрчиж байна” гэсэн үндэслэлээр Захиргааны хэргийн шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан. Энэхүү нэхэмжлэлээ Газрын албаны хүмүүст харуулсан боловч цагдаагийн албан хаагчидтай хамтарч хүч хэрэглэн шууд л ачиж байна. Үйл ажиллагаа эрхлэх зөвшөөрөлтэй бичиг баримтаа үзүүлээд ч нэмэр алга. Хүний үг сонсохгүй, улайрсан бух шиг л хүмүүс байх юм. ТҮЦ-үүдийг нүүлгэж эхэлснээс хойш бид өдөр болгон айдас түгшүүртэй, нойр хоолгүй ТҮЦ-ээ манаж байна. Төр засаг ТҮЦ-үүдийн эсрэг байнга дайрч байна. Бид чинь амьдрах гэж л яваа хүмүүс шүү дээ” хэмээн ТҮЦ эзэмшигчид ярив.

Энэ үеэр Хан-Уул дүүргийн VIII хорооны иргэн, ТҮЦ эзэмшигч, өндөр настан Д.Бадамгаравын том охин С.Отгондуламаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

С.Отгондулам: ЭЭЖИЙГЭЭ ЭМНЭЛЭГТ ҮЗҮҮЛЭХ ХООРОНД ТҮЦ-ИЙГ МААНЬ АЧААД ЯВСАН

-Танай ТҮЦ-ийг ачих үеэр яг юу болсон юм бэ. Үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрөлтэй юү?

-Өчигдөр 09:00 цагийн үед дүүргийн Газрын албаны хүмүүс ирээд шууд л ачна гэсэн. Тэгээд манай ТҮЦ дээр авирч гараад тог салгасан. Тог цахилгаан гэдэг чинь аюултай шүү дээ. Харин энэ хүмүүс шууд л утаснаас нь татаад салгачихдаг юм байна. Энэ үеэр сүүлийн 10 хоног ТҮЦ-ээ манан хонож, сэтгэл санааны дарамтад орсон ээж маань даралт нь ихэсч, ухаан алдаж унасан. Ингээд түргэн дуудаж, Хан-Уул дүүргийн эмнэлэг рүү хүргэгдсэн. Биднийг эмнэлэгт ээжийнхээ биеийг үзүүлж байх үеэр ТҮЦ-ийг маань ачаад явсан байна лээ. Ийм хулгайч нохой шиг төр засаг гэж юу байдаг юм бэ. Ард түмнийхээ төлөө төр засаг үйлчлэх ёстой биз дээ. Гэтэл амьдрах гэж ядаж байгаа биднийг ганц амин зуулгаас нь салгаж байгаад үнэхээр гомдолтой байна. Манай ах, эгч хоёр хэдэн жилийн өмнө авто ослын улмаас харамсалтайгаар нас барсан юм. Ингээд өнчирч үлдсэн дөрвөн хүүхдийг нь ээж маань өсгөж байна. Өнгөрсөн жил цалингийн зээл авч ээждээ 10 сая төгрөгөөр ТҮЦ худалдан авч өгсөн юм. Гэтэл өнөөдөр ингээд ачаад аваад явчихлаа. Одоо дөрвөн өнчин хүүхэдтэй ээж маань яаж амьдрах юм.

-Одоогоор ээжийн тань биеийн байдал ямар байна вэ?

-Ээж маань одоо гэртээ эмчлүүлж байгаа. Шоконд орсон болохоор даралт нь буугаагүй л байна. Бид муу юм болчих вий дээ л гэж санаа зовж сууна. Эмч нар ирээд “Сэтгэл санааны дарамт учруулахгүй, тайван байлгах хэрэгтэй” гэж хэлсэн. Гэхдээ яаж сэтгэл санаа нь тайван байх билээ.

Хан-Уул дүүргийн II хорооны иргэн Б.Оюунчимэг: ХЭЗЭЭ ТҮЦ-ИЙГ МААНЬ АЧААД ЯВАХ БОЛ ГЭСЭН АЙДАСТАЙ ӨДӨР ХОНОГИЙГ ӨНГӨРӨӨЖ БАЙГАА

-Би “Эрэл”-ийн автобусны буудлын хажуугийн ТҮЦ-ийг ажиллуулдаг. Энэ сарын нэгний орой дүүргийн Газрын албаны хүмүүс манай ТҮЦ-ийг ачих гэж ирсэн. Яг тэр үеэр ТҮЦ эрхлэгчдийн холбооны хүмүүс болоод ойр орчмын ТҮЦ эзэмшигчид хүрч ирэн эсэргүүцэж байж авч үлдсэн. Ер нь төр засаг олон жил ТҮЦ-үүдийн эсрэг шийдвэр гаргаж байна. Төрийн үндсэн үүрэг нь иргэнээ сайхан амьдруулах биз дээ. Энэ асуудлаар ТҮЦ эрхлэгчдийн холбооноос нийслэлийн Засаг дарга С.Батболтой уулзах гэсэн боловч хүлээж аваагүй. Бүр ажлын цаг эхлэхээс дуусах хүртэл үүдэнд нь хүлээдэг болсон. Гэтэл хотын дарга С.Батболд арын хаалгаараа орж, гараад ард түмэнтэйгээ уулзаж, санал хүсэлтийг нь хүлээн авахгүй бултаж байна. Бид гурав, дөрвөн сар сэтгэл амар байсангүй. Хэзээ хоолноосоо салчих бол, хэзээ ТҮЦ-ийг маань ачаад явах бол гэсэн айдастай өдөр хоногийг өнгөрөөж байна даа.

Хан-Уул дүүргийн VII хорооны иргэн Г.Ананд-Очир: ТҮЦ ЭЗЭМШИГЧ БИДЭНД ТӨРИЙН ХАРГИС БОДЛОГО ХҮНД ТУСЧ БАЙНА

-Өмнөх нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар нийслэлийн “А” бүсэд ТҮЦ эрхлэх журмыг баталсан. Тэр дүрэм журмыг нь дагаж, 10 сая төгрөгөөр ТҮЦ худалдан авч ажиллуулсан юм. Тухайн үед банкнаас олон сая төгрөгийн зээл авч, төлж ч дуусаагүй байтал Нийслэлийн Засаг даргын захирамж гарлаа. Шилэн ТҮЦ-тэй болох ёстой гэнэ. Ийм юм байж болох уу. Зөвшөөрөлгүй баригдсан, хэрэг зөрчил илрээд байгаа тэр ТҮЦ-үүдээ л шалгаж, ачна биз. Ингэж хоморголон бүгдийг нь нүүлгэн, ачиж болохгүй. Миний хувьд эрчимжсэн мал аж ахуйн чиглэлээр сурч төгссөн. Мэргэжлээрээ юм хийе гэхээр гарааны мөнгө байхгүй. Мөнгө олохын тулд ТҮЦ ажиллуулж байна. Өчигдөр манай ТҮЦ-ийг ачих гээд хүмүүс ирсэн. Бас л бөөн маргаан болсон. Ачих гэж ирсэн хүмүүс “Засаг даргын захирамжаар ажлаа явуулж байна” гэсэн тайлбар өгнө. Өөр юу ч хэлэхгүй, шууд л ачих гэж оролдоно. Иймэрхүү маргаанаас болж ТҮЦ эзэмшигч нь ачих гэж ирсэн албаны хүнийг зодсон хэрэг гарсан байна лээ. ТҮЦ эзэмшигч бидэнд төрийн энэ харгис бодлого хүнд тусч байна. Төр засаг ард түмнийхээ амьдралыг ойлгохгүй буруу шийдвэр гаргах юм.

Э.МӨНХТҮВШИН

Монгол Улсын Соёлын тэргүүний ажилтан, ая зохиогч М.Бямбажавтай ярилцлаа. Түүний “Оройтсон бороо”, “Хүмүүс ээ амьдрах сайхан”, “Мартагдашгүй хайр”, “Үй зайгүй найз аа үгүйлж явъя нэгнийгээ” зэрэг дуунууд та бидний сэтгэлд хэдийн хоногшсон байдаг билээ.

---

-Таны “Оройтсон бороо” дуу монголчуудын сонсох дуртай дууны нэг яах аргагүй мөн. Манай сонин “Оройтсон бороо одоо ч шивэрсээр” гэсэн нийтлэл ч бичиж байсан удаатай. Энэхүү дуу хэрхэн бүтэж байсан юм бол?

-Би дөнгөж цэргээс халагдаж ирчихээд л “Үлгэрийн танхим”-д орж ерөөл магтаал уншдаг байлаа. Гэтэл ажил дээр маань “Шүлгэнд ая хийлгэх гэсэн юм. Ая хийгээд өгөх хүн байна уу” гэсээр нэг эгч орж ирдэг юм байна. Тэр хүн Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт Б.Туяа гуай байсан юм. Гуравдугаар сард л юм даа, эмэгтэйчүүдийн баяр дөхчихсөн байсан үе л дээ. Ая хийж болмоор ч юм шиг санагдаад шүлгийг нь аваад гитараа бариад суулаа. Тэгж л анх удаа дуунд ая хийсэн түүхтэй юм даа. “Оройтсон бороо” дуугаа эмэгтэйчүүдийн баяраар нэг цэнгүүн дээр гитартай дуулсан юм. Харин маргааш нь хэдэн залуус ирээд энэ дууг чинь бичиж авъя гэдэг юм байна. Тэгж л хүмүүст хүрэх эхлэл нь тавигдсан даа. Тухайн үед 20 настай л байж. Залуу ч байсан болохоор дууныхаа үгний утгыг ч ойлгохгүй байлаа шүү дээ.

Гил хар шөнийн зүүдэнд

Цал буурал үстэй ирнэ үү

Үүрээр гомдсон зүрхийг

Үдшийн болзоонд дуудна уу гэсэн энэ мөр байна. Үс нь бууралтсан ч зүүдэнд нь ирж байна гэдгийг өгүүлж байгаа юм. Зарим нь “Шөнийн зүүдэнд, цал буурал үстэй гэх юм чөтгөртэй дуу юм уу” ч гэж наргидаг байв. Цаад санаа нь маш гоё, сайхан дуу гэж боддог.

-“Мартагдашгүй хайр” гээд таны нэгэн сайхан уран бүтээл байдаг. Энэ дуу хэрхэн бүтсэн тухай сонирхуулаач?

-“Амьдралаа би чамд хайртай” дууны хөгжмийг зохиосон Ёндонгийн Сүхбаатар гэж хүн надад “Хайрын совин”, “Мартагдашгүй хайр” гээд энэ хоёр дууг дуулаачээ гэсэн санал тавьсан юм. Бид сайхан нөхөрлөдөг байлаа. Харин би “Мартагдашгүй хайр” дууг нь дуулсан. Дуулаад удаагүй л хит болчихсон дуу шүү дээ. Аялгуу сайтай, мундаг хөгжим зохиосон авьяаслаг хүн байсан. Эхнэрийг нь Оюунаа гэдэг байсан юм. Оюунана бүсгүй гэж дуунд гардаг болохоор эхнэртээ зориулж тийм сайхан сэтгэлд шингэсэн аялгууг зохиосон юм болов уу. Оюун гэсэн нэртэй бүх хүн л их сонсдог юм билээ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Оюунбилиг эгч оюутан байхдаа “Мартагдашгүй хайр” дууг сонсдог байсан гэдэг. Хааяа “Оюунана” бүсгүйгээ нэг дуулаад өгөөч гээд” ярьж байдаг юм.

-Та бүжиглэдэг байсан гэсэн. Харин яагаад дуу руу урвах болов?

-Би Увс аймгийн Өмнөговь сумын уугуул хүн. Багын л бүжиглэдэг, дуулдаг, магтаал уншчихдаг хүүхэд байлаа. Миний ээж сайхан дуулна. Эхээс наймуулаа. Дүү нар маань ч гэсэн урлагийн зам мөр хөөгөөгүй хэдий ч сайхан дуулцгаадаг.

Би Хөвсгөл аймгийн театрт бүжигчин байсан юм. Харин тэндээсээ Соёлын сургуульд бүжигчний ангид хуваарилагдаж ирсэн ч шууд цэрэгт явчихсан. Цэрэгт очоод л дуулж эхэлсэн дээ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү багштайгаа цэрэгт байхдаа танилцаж “Ай даа хүмүүс минь амьдрах сайхан” дууг нь 1990 онд дуулсан. Дуугаа Монголын радиод бичүүлээд л ард түмний сонсох дуртай дууны нэг болсон юм даа. Энэ дуу маань “Морин хуур” уралдааны үзэгчдийн тэргүүн шагналыг хүртсэн. Дараа нь “Үй зайгүй найзаа, үгүйлж явъя нэгнийгээ” гэдэг дуугаа дуулж байлаа.

-Тэр үеэс хойш л Н.Чулуунхүү гавьяаттай хамтарч уран бүтээл хийсэн үү?

-Тийм шүү. Түүнээс хойш хамтарсан 300-гаад дуу, найман ч тоглолт хийсэн байна. Соёлын төв өргөө, Бөхийн өргөө байхгүй байхад л Үйлдвэрчний соёлын ордонд долоо хоног дараалан тоглолт хийдэг байв. Одоогийн хошин урлагийнхнаас ялгаагүй байж шүү. Хөдөө орон нутгаар явахад Улсын Их Хурлын гишүүд яваа юм шиг л фэнүүд маань машин, мотоцикльтой дагачихсан явдаг байв. Угтаж буй хүмүүс хонь гаргаад, мөнгөн аягатай сүү бариад л угтдаг байлаа. Тухайн үе дуучид ч цөөхөн байж дээ. Их сайхан дурсамж шүү.

Манай Чулуунхүү багш надаас өөр олон ч шавь гаргаж ирсэн их хөдөлмөрч хүн. Хичнээн сайхан дуулна гээч. Ардын дуунуудыг маш сайхан дуулна. Би дөрөв, тавдугаар ангид байхдаа л радиогоор дуунуудыг нь сонсдог байлаа. Ийм мундаг хүнтэй хамт уран бүтээл хийж яваадаа бахархдаг юм. Би Ардын жүжигчин байхаар л хүн гэж боддог юм.

-Хошин шогийнхон “Эр хоёр загал” дууг болоод та хоёрыг их дуурайж байгаа харагддаг. Энэ тухайд та ямар бодолтой явдаг байв?

-Би баярладаг юм шүү дээ. Тодорхой хэмжээгээр бид хоёрыг ард түмэнд таниулаад л яваа хэрэг.

-Та нэгэнтээ би дууг хээлж дуулдаг гэж ярьсан байдаг. Дууг хүний зүрх, сэтгэлд хоногштол дуулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Дууг хуулж, хээлж, хашгирч дуулах гэсэн хэд хэдэн янз байдаг юм болов уу гэж би боддог юм. Энэ миний хувийн л бодол шүү. Нэг хэсэг СУИС-аар дүүрэн Жавхлан, Долгор байлаа шүү дээ. Хуулж дуулж байгаа нь л тэр болов уу. Тэгэхээр дуучин хүн өөрийн гэсэн өнгө, аястай, хүний зүрхэнд хүрч дуулдаг байх хэрэгтэй.

-Та удахгүй тоглолтоо хийнэ гэсэн. Хичнээн уран бүтээлч оролцох вэ?

-Ард түмэн үгүй бол би хэн ч биш юм даа гэж бодон тоглолтоо “Түмэнтэйгээ” гэж нэрийдсэн. Миний тоглолт хоёрдугаар сарын 4-нд “UB palace”-д болно. Хүмүүсийн сэтгэлд хоногшсон сайхан дуунууд эгшиглэнэ. Бас шинэ уран бүтээлүүдээ ч үзэгчдэдээ толилуулах юм. Мэдээж уран бүтээлчид оролцоно. Гэхдээ миний тайлан тоглолт учраас өөрийнхөө уран бүтээлийг тайлагнахыг хичээж байна. Тайз засал гэх мэт зүйлсийг өвөрмөц байлгана. Тиймээс нэлээд цаг хугацаа, хөдөлмөр, хөрөнгө мөнгө шаардсан тоглолт болохоор байгаа.

Миний ихэнх дуунууд клип, кино концерт хийгдээгүй байдаг. Бор зүрхээрээ л ард түмэнд хүрдэг. Гэсэн ч сонсох дуртай дууных нь нэг болж чаддаг нь сайхан юм даа. Харин тоглолтоо угтаж “Оройтсон бороо” дуугаа шинэчлэн дуучин Аминатай хамтран дууллаа. “Мартагдашгүй хайр”, “Насанд олдсон хань”, “Ээжийн нутгаа санаад байна” гээд эдгээр дуунуудаа дүрсжүүлж байна.

-Та хэр ганган залуу байв?

-90-ээд онд моодны л залуу байлаа. Жийнсээ сэмлэж өмсөнө. Үсний будаг олдохгүй болохоор нь тамганы тосоор улаан, ягаан болгочихно. Зохих үгүй нь ер хамаагүй. Залуу нас хамгийн сайхан. Өнгө, өнгийн урт үстэй, одоогоор бол хип хоп тал руугаа л байж. Эргээд харахад тэр үеийн зураг хөрөг ховор байдаг юм. Тиймээс үлдэцтэй байх талаасаа ч тэр, мөн Бямбажав хэр намба суусан байна вэ гэдгийг ч тэр үзэгчид минь хараг гэж бодон дуунуудаа дүрсжүүлж байна.

-Та хуучны үеийн дуучидтай хэр ойр байсан бэ?

-Миний ерөөл магтаалын багш МУГЖ Явгаан гэж сайхан хүн бий. Мөн Ардын жүжигчин Самбуу, Банзрагч, Төмөрхуяг, Өлзий-Орших гээд томчууд Ардын дуу бүжгийн чуулгад байдаг байв. Тэднийг харна, биширнэ. Хуурай ах, дүү ч байсан. Мөн кино урлагаас Дорлигжав, Цэвээнравдан, Дашхүү, Жанчивдорж нартай хуурай ах, дүү нар байлаа. Дашхүү, Жанчивдорж ахынх Тээврийн товчооны хажуу талын байранд байдаг байсан юм. Манайх их ойрхон байсан л даа. Энэ мэтчилэн би алтан үеийнхэнтэйгээ их ойр өссөн. Тэр сайхан хүмүүсээс биеэ хэрхэн зөв авч явах, хүнтэй яаж харьцах, эвтэй байх гээд их олон зүйл сурч авсан.

-Сүүлийн үеийн дуучид амархан нэрд гарахыг боддог болчихсон мэт санагдах юм. Энэ талаар та юу гэж боддог вэ?

-Би боддог юм. 60, 70 мянган хүнд тоглолт хийчихсэн бол “од” болчихлоо гээд бодчихож болох юм. Гэтэл хоёр, гуравхан мянган хүнд ганц удаа тоглолт хийчихээд “од” болчихлоо гэж болохгүй. Одоо тоглолт хийсэн хүн бүр Соёлын тэргүүний ажилтан цол авдаг болж. Урлагийн сургууль төгссөн хүнд Соёлын тэргүүний ажилтан цолыг ромбо болгоод зүүлгэчихмээр юм гэж бодогдох үе бас байдаг шүү.

Ингэхээр дууны урлагийн үнэ цэнэ алдагдаж байгаа юм. Үүнд л эмзэглэж байна. Түүнээс хүн муулах гэсэндээ яриагүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй шүү. Тэгэхээр дуучин хүн ганц, хоёр жил болоод мартагдах дуу биш олон жилийн настай, хүний зүрхэнд хүрсэн сайхан дуу хийгээсэй л гэж бодох юм.

О.АРИУНЦЭЦЭГ

Дулааны зөвлөх инженер Д.Самдантай ярилцлаа.

---

-Хотын утааг бууруулах ямар арга байна. Ойн цэвэрлэгээ хийгээд, гэр хорооллын айлуудад мод түлүүлэх нэг арга байгаа гэж байна. Энэ талаараа тодруулаач?

-Утааг бууруулах маш олон арга байгаа. Энэ удаад Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат ирэх дөрвөн жилийн дотор хамгийн хямдхан аргаар, хүмүүсийн нүдэнд харагдахуйц байдлаар утааг арилгах арга ол гэж Шинжлэх ухааны академид үүрэг болгосон байна. Уг нь гэр хорооллыг хийн дулаанаар хангах нь үр дүнтэй ч маш их хугацаа шаардлагатай. Тэгэхээр хамгийн ойрын хугацаанд утааг багасгах арга нь мод түлэх. Манай улсын газар нутгийн 6-8 хувь нь модтой байна. Олон улсын байгууллагаас Монгол орны ой модны бүтцийг судлаад ойг залуужуулах хэрэгтэй юм байна гэжээ. Тэгэхээр ойг залуужуулахын тулд ойн цэвэрлэгээ хийх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, ойгоо цэвэрлэж цэвэрлэсэн модоо нүүрсний оронд гэр хорооллын айлуудад түлүүлнэ. Ингэхийн тулд менежмэнт хийх хэрэгтэй. Нэгэнт улсын хамгаалалтад орчихсон дархан цаазат газруудын ойг цэвэрлээд, цэвэрлэсэн модоо Улаанбаатар хотын утааны голомт болсон гэр хорооллын айлуудад үнэгүй тараана. Ингээд модыг тараахдаа тухайн айлуудыг нүүрс түлэхгүй байх ёстой гэдэг гэрээ байгуулах юм. Уг ажлыг нийслэлийн захиргаа, холбогдох яамдаас зохион байгуулах хэрэгтэй. Саяхан нэг хүн хотын утааг бууруулахын тулд коксжсон нүүрс түлэх хэрэгтэй гэж ярьсан байна. Энэ нүүрс нь дахин үйлдвэрлэл явуулахад зориулагдсан учраас гал гарах магадлалтай. Энгийн зууханд түлэхэд аюултай нүүрс гэсэн үг.

-Ойг цэвэрлэж, модоо хот руу оруулах вэ?

-Хан Хэнтий ноён оргил, Асарт хайрхан уул хүртэл цэвэрлэе. Үүнд БОАЖ-ын яам хяналтаа тавьж, Батлан хамгаалах зэрэг яамд нь тээврийн асуудлыг зохицуулах хэрэгтэй. Ингээд шатахууны асуудлыг шийдээд, тухайн өрх айлуудаас тээврийн зардалд багахан мөнгө аваад, мод тараах цэг байгуулах хэрэгтэй. Тээврийн зардлыг бол тухайн айлаас нь авч болох юм.

-Ингэж ойгоо цэвэрлэдэг өөр улсын жишээ байна уу?

-Манайх Герман улсаас их ой модтой. Гэтэл германчууд жил бүр модоо сэргээн залуужуулахын тулд ойн цэвэрлэгээ хийж олон тэрбумын ашиг олдог гэнэ. Бурхан Халдуны оройд гарахаар явж байхад хүртэл маш их өмхөрсөн, унасан мод байна. Хотын ойр орчмын уулын модноос л цэвэрлэгээ хийхэд VII-X дугаар хороолол буюу Ногоон нуур орчим, Дэнжийн мянга, Долоон буудал, Дарь эхийн энгэрт байгаа айлуудыг 3-5 жил түлээгээр хангаж болохоор байна. Энэ ажлыг хэрэгжүүлэхийн тулд цэргийн ангиудыг мод бэлтгэлд дайчилж, түүхий нүүрс хилээр гаргахыг хориглох, айлуудыг нүүрс түлэхийг хориглож, дан мод түлүүлэх зэрэг арга хэмжээ авах хэрэгтэй.

-Энэ бол ойрын хугацааны арга хэмжээ юм байна. Цаашид хотын утааг хэрхэн бууруулах вэ?

-Орон сууцжуулах нь хамгийн найдвартай арга. Анхнаасаа гэр хорооллын газруудыг хувьчлах нь буруу байсан юм. Газрыг хувьчилж болохгүй гэсээр байтал тухайн үеийн Засгийн газар хувьчилчихсан. Одоо гэр хорооллын газар дээр орон сууц барина гэхээр айлууд нь олон сая төгрөг нэхээд суучихдаг. Тиймээс гэр хорооллыг орон сууцжуулах ажил явахгүй байна. Манайхан ахмад үеийн туршлагатай мэргэжилтнүүдээ сонсдоггүй. Уг нь энэ талаар туршлагатай хүмүүсээс зөвлөгөө авах хэрэгтэй байгаа юм. Японд тэтгэвэрт гарсан мэргэжлийн хүмүүсийг цуглуулаад, тэднээсээ зөвлөгөө авч, улсынхаа шийлдвэрлэх ажилд тусгадаг холбоо хүртэл байдаг юм билээ. Гэтэл төрийнхөн бидний үгийг сонсдоггүй байхгүй юу. Би гэхэд л эрчим хүчний чиглэлээр Орост сургууль төгссөн. Орост гурван удаа мэргэжил дээшлүүлсэн. Эрчим хүчний яаманд 10 жил ажилласан хүн.

-Шөнийн цахилгааны төлбөрийг тэглэсэн байгаа. Айл болгон халаалтын төхөөрөмж залгавал цахилгаан станцуудын хүчин чадал хүрэх болов уу?

-196 мянган айлын хэрэглээ гээд бодохоор цахилгааны хүч хүрэхгүй сүйд болоод байх зүйл гаргахгүй ээ. Гэхдээ гэр хорооллын айлууд цахилгаанаар халаах төхөөрөмж авч чадахгүй байх шиг байна. Энэ бол түр зуурын л арга, цаашид шөнийн цахилгаан үнэтэй болчихвол бас хэцүү. Учир нь үе, үеийн Засгийн газрынхан дөрвөн жилдээ тохируулж л ажил хийдэг шүү дээ.

Н.ГАНЧИМЭГ

“Ардын их хурал” хөдөлгөөний гишүүн Б.Бадралтай ярилцлаа.

---

-Танай хөдөлгөөнөөс хоёр танхимтай парламент байгуулах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаагаа зарласан?

-Бид нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа олон асуудалд шинжилгээ хийж одоогийн байгаа тогтолцоог өөрчлөх нь зүйтэй гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Одоогоор тогтолцоонд алдаа байгаа гэдгийг хүн болгон ойлгохгүй байна. Ойлгосон нь төдийлөн иргэний зориг гаргаж хэлж чаддаггүй. Манай улсад төлөөллийн ардчилал 1990 оноос хойш буюу сүүлийн 26 жил үргэлжилж байгаа ч үр дүнтэй байж чадахгүй байна. Хүний эрхээр жаргахаар өөрийн эрхээр зов гэдэг сайхан үг бий. Үүнийг орчин үеийн хэллэгт оруулбал жинхэнэ эрх чөлөө гэдэг чинь шүү дээ. Тэгвэл бид яагаад өөрсдийнхөө хувь заяа, амьдралыг өөр бүлэг хүмүүсээр мэдүүлээд байна вэ. Тэр бүлэг хүмүүс үнэхээр биднийг төлөөлж чадаж байна уу гэдэг асуудал гарна. Үүний язгуур нь төрийн тогтолцоо буруу байгаатай холбоотой. Төрийн тогтолцооноос гаргаж байгаа шийдвэр, шийдвэрүүдийг гаргадаг үйл явц нь буруу байна. Тиймээс одоогийн УИХ-д байгаа 76 гишүүнтэй тогтолцоо нь өөрөө гажиг тогтолцооны золиос болчихсон. Хоёр том нам нь мөн л энэ тогтолцооны золиос. Өөрөөр хэлбэл, алт шиг нам байгуулаад, алт шиг удирдагчтай болоод, мундаг хүмүүсээс бүрдсэн УИХ-тай боллоо ч тогтолцоо нь өөрөө язгуур угтаа гажигтай байгаа учраас хэзээ ч зөв шийдвэр гарахгүй. Энийг зоригтойгоор өөрчлөх цаг нь нэгэнт болсон.

-Тэгээд төлөөллийн ардчиллыг яаж зөв голдрилд нь оруулах вэ?

-Манайд шууд болон төлөөллийн ардчилал байгаа ч бас нэг хөгжүүлэх ёстой төрлийн ардчилал бол зөвлөлдөх ардчилал. Энэ нь дэлхий даяар нэлээд газар авч байгаа төрөл. Энэ төрөл олон нийтээрээ ямар нэгэн асуудлыг шийдээд явахыг хэлж байгаа юм. Гэтэл манай улсын иргэдийг Үндсэн хуульдаа эрх дархтай гэж заасан мөртлөө бодит байдал дээр тэр үүд хаалгыг нь нээж өгөөгүй. Ард иргэдийн дуу хоолойг хүргэхийн тулд зөвлөлдөх ардчилал тохиромжтой юм байна гэж үзэж байгаа юм. Цаг хугацаа хамгийн сайн дүгнэлт хийж шийдвэр гаргадаг зүйл. Тиймээс үүнийг цаг хугацаа харуулна.

-Тогтолцоог өөрчлөхийн тулд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах болох байх даа?

-Бид тогтолцоог өөрчлөхийн тулд Үндсэн хуульдаа хүссэн, хүсээгүй нэмэлт өөрчлөлтийг оруулах ёстой болж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахын тулд бид ард иргэдэд өөрсдийнхөө ярьж байгаа үзэл баримтлалыг гүйцэд сайн таниулах шаардлагатай байна. Тэгж байж ард иргэд зэр зэвсэг зэхэхгүйгээр тайван замаар Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд өөрчлөлтүүдийг хийнэ.

-Тэгвэл Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах ёстой вэ?

-Манай хөдөлгөөний зүгээс санаачилгыг нь гаргаж, гарах арга замыг нь зааж өгч байгаа юм. Тэгэхээр мэддэг хүмүүс нь цуглаад зөвлөлдөх ардчиллын дагуу Үндсэн хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулахыг ярилцаад шийдэх хэрэгтэй. Бид ингэх ёстой гэсэн хуулийн заалт гаргаад тэрийгээ тулгаад байгаа зүйл байхгүй. Тэгвэл ардчиллын зарчим алдагдана.

-Өнөөдрийн УИХ-ыг бодитоор яг юу гэж дүгнэх вэ?

-Хуучнаар улс төрийн товчоо маягийн хэдэн хүмүүс улсын асуудлыг шийдээд явчихдаг болжээ. Бусад нь юу болсон, яах гэж байгаа. Ямар өөрчлөлт гарах гэж байгааг ойлгоогүй байхад нь янз бүрийн өөрчлөлтүүд гаргаад явчихдаг. Сүүлийн 26 жил тухайн бүлгүүд өөрсдөдөө ашигтай шийдвэрүүдийг хуулийн хэлбэрт оруулаад шийдээд явчихсан. Өнөөдөр бие биедээ хяналт тавьдаг тогтолцоо байхгүй учраас хуулиа гуйвуулж явсаар байгаад УИХ-ын гишүүд хэнд ч дийлдэхгүй болчихлоо. Тийм учраас тэнд орохын тулд хүмүүс эрээ цээрээ алдаж байна. Үүний үр дүнд Монголын ард түмэн зовж, зүдэрч, ядуурч, бизнесийнхэн нь тогтвортой ажлаа хийж чадахгүй байдалд орчихлоо. Манай улс үндэсний аюулгүй байдлаа алдах түвшинд олон асуудлаар доголдол гаргачихсан байна. Өнөөдөр буруу тогтолцоогоор явснаас болж Монгол Улсад бүх төрлийн баялаг байна гэж ярьж байгаа мөртлөө ядууралтай байна. Үнэндээ дэлхийн эдийн засгийн хямрал гэж ярьж байгаа боловч манайх шиг жижиг эдийн засагтай улс тэднийг дагаж ханараад ядуурахгүй байсан. Тогтолцоо маань гажиг болчихсон учраас сүүлийн хэдэн жил өөрсдөө сайн дураараа улс орныхоо эдийн засгийг сүйрүүлчихлээ. Энийг хоёр намын олигархижсан бүлгүүд хийсэн.

-Тэгвэл ямар шинэ тогтолцоог гаргах ёстой юм бэ?

-Бид “Ардын их хурал” гэдэг тогтолцоог гаргах ёстой гэж үзэж байгаа. Бидний дэвшүүлж байгаа “Ардийн их хурал” гэх тогтолцоо маань Монгол Улсын улс төрийн практикт байсан л зүйл. Богдын Засгийн газрын үед Манжийн дарлалаас салсны дараа дээд, доод танхимтай байсан. Мөн 1990-1992 оны хооронд Ардын их хурал гэж манай нийгэмд хэрэгжээд хоёр жил болсон тогтолцоо. 1990 онд Ардын их хурал байгуулж, тус хурлаасаа Улсын бага хурал байгуулж байлаа. Үндсэндээ дээд, доод танхимд хуваагдаж байсан юм. Улс төр болоод намууд нь хөгжчихсөн АНУ, Англи, Япон гэх орнууд ч мөн адил хоёр танхимтай шүү дээ. Энэ танхим үүсэхдээ баян чинээлэг язгууртнууд нь нэг танхим болж, энгийн жирийн иргэд нэг танхим болж байсан. Нийгмийн давхаргаас хамаарч гарсан хоёр танхим нь одоо болтол байж л байна. Хоёр танхимтай байх нь нэмэх, хасах талтай, авах гээх зүйлтэй гэж ярьдаг ч тэд олон зуун жил энэ жишгээрээ яваад асуудлаа бүрэн шийдвэрлэж чадаж байна шүү дээ.

Манайд 1990-1992 онд байсан Ардын их хурал, Улсын бага хурал гэх хоёр танхим бусад улсаас арай өөр үүсэлтэй. Манайд хоёр танхим байгуулахдаа удам дамжсан язгууртан баян чинээлэг, жирийн иргэд гэдэг нийгмийн давхаргаас хамаарч танхим байгуулаагүй. Нийт ард иргэдийг төлөөлсөн институци нь Ардын их хурал байсан юм. Ардын их хуралд сонгогдсон 430 гишүүн ямар намын харьяа байна гэдгийг судалж Улсын бага хуралдаа Ардын их хурлаасаа хүмүүсээ төлөөлж суулгадаг байлаа. Төлөөлж суулгахдаа тэдэнд та нар хууль тогтоож боловсруулах, батлах ажлаа хийнэ гэсэн үүрэг өгсөн. Ардын их хурал нь нийт улсын хэмжээний хөгжлийн бодлого, эдийн засгийн бодлого, эрүүл мэндийн бодлогыг шийдвэрлэдэг байв. Энэ хэлбэрээр явж байгаад 1992 онд Үндсэн хуулиа шинэчлэн батлахдаа Ардын их хурлыг байхгүй болгочихсон юм. Тэр үеэс эхлээд өнөөдрийг хүртэл олигархижсан тогтолцоо бий болчихсон байна. Уг нь бол хэн ч олигархиудын тогтолцоонд шилжинэ гэж 20 гаруй жил мөрөөдөөгүй байх. Гэтэл тогтолцооны зохион байгуулалт тоглоомын дүрэм нь буруу болж, зарим нь бүдэг бадаг ойлгомжгүй зүйлийг хуульдаа сайн дэлгэрүүлж оруулаагүй юм. Үндсэн хуулийн зарим заалтууд нь ямар ч байдлаар тайлбарлах боломжтой байсан учраас эрх ашгийн бүлгүүд бий болж, хуулийн цоорхойнуудаар тоглолт хийж эхэлсэн. Ингэж явсаар 20 гаруй жилийн дараа тэдний хүссэн олиграхижсан тогтолцоонд бид хүрчихлээ. Тэгэхээр одоо ард түмэнтэйгээ ярилцаж өөрсдийн ухаанаар улс төрийн тогтолцоог өөрчлөх санал гаргаж байгаа юм. Бид үүнийг цоо шинээр зохиож гаргаад хэзээ ч бүтэхгүй мөрөөдлийн сансар огторгуйн юм яриагүй. Урьд өмнө байсан зүйлээ улам боловсронгуй болгоод ажиллая гэж байгаа юм. Энэ нь одоохондоо манай улсын төрийн тогтолцоонд хамгийн боломжийн гаргалгаа.

-Таныхаар хоёр танхимыг ямар арга замаар бүрдүүлэх ёстой вэ?

-Бид энэ тогтолцоог өөрчлөхөд замын зураг гэдэг шиг тодорхой зүйлийг бэлдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, Ардын их хуралтай болъё. Ардын их хуралд том улсын чанартай бодлого зэргийг барьдаг эрхийг өгнө. Ардын их хурал хамгийн том институци ч гэсэн хяналттай байх ёстой. Дэлхий даяар ардчиллын онолд би танд итгэж байна гэхдээ би таныг хянаж байгаа шүү гэдэг. Манай улс гурван сая хүн амтай болчихсон учраас 1990 оныхтой харьцуулахад 430 гишүүнийг коэффициентээр бодож 600 гишүүнтэй Ардын их хурал байж болох юм байна гэсэн тооцоог гаргасан. Улсын бага хурал 76 гишүүнтэй байж болно, бүр хуучнаараа 53 ч байж болох юм. Мөн Ардын их хурлын сонгуулийг мажоритар сонгуулийн системээр явуулж байя. Монгол орны өнцөг булан бүрээс тухайн бүлэг хүмүүсийг төлөөлж чадах нэр хүндтэй, хамгийн сайн эрдэмтэн мэргэдийг сонгодог боломж нээгдэх юм. Улмаар аль нам, бүлгийнх гэдгийг тогтоогоод Улсын бага хуралдаа төлөөлүүлж намуудад квот өгнө. Танай намаас Ардын их хуралд тэдэн хүн сонгогдсон учир Улсын бага хуралд тэдэн хүн суулгах эрхтэй боллоо гэх эрхийг Үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлтөөр оруулаад бүгдээрээ тохирчих юм. Түүний дагуу Улсын бага хуралд пропорциональ системээр намуудын эзэлсэн хувь хэмжээгээр хүмүүсээ суулгана. Өөрөөр хэлбэл, одоогийн Улсын Их Хурал бидний ярьж байгаагаар Улсын бага хурал болно гэсэн үг. Ардын их хурал Улсын бага хуралдаа дээрээс нь хяналт тавих ёстой. Нөгөө талаас Ардын их хуралд ашиг сонирхлын асуудал гарч болох учраас мөн л хяналт хэрэгтэй. Тэр хяналтыг буюу Ардын их хурлыг тараадаг эрхийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид олгоё гэж байгаа юм. Ардын их хурал нь Улсын бага хурлаа тараах эрхтэй байх ёстой. Бид та нарт итгээд төлөөлөл болгож байнгын парламент болгож суулгасан. Та нар бидний итгэл найдварыг алдлаа, өөр хүн тавина гэдэг эрхтэй байх ёстой. Энэ бол ардчиллын энгийн зарчмууд шүү дээ.

Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ хүнийг Ерөнхий сайдаар тавимаар байна гээд Ардын их хуралд саналаа өгдөг байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, Ардын их хурлаар нь Ерөнхий сайд томилогддог байх юм. Түүний дараа Ерөнхий сайд нь өөрийнхөө сайдуудыг өөрөө томилдог байх ёстой. Мөн Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч, ерөнхий прокурор зэргийг 1990 онд Ардын их хурлаараа сонгодог байсныг сэргээх нь зөв. Дээрээс нь төрийн алба завхарлаа гэж шүүмжлээд байгаа учраас Төрийн албаны зөвлөлийн даргыг Ардын их хурлаас томилдог болох ёстой. Улсын бага хурал нь Ерөнхий сайдын ажлыг хийлгэхгүй байх юм бол Ерөнхий сайд нь Улсын бага хурлаа тараадаг эрхтэй байя. Өнөөдрийнх шиг үлгэнэсэн хүүхэлдэй гэж хэлэгдээд байгаа ийм Ерөнхий сайдтай баймааргүй байна. Ерөнхий сайд ажил хийхийн тулд бүрэн эрхтэй байх ёстой ч хар толгойгоороо хариуцлагаа хүлээх хэрэгтэй. Ерөнхий сайдад эрхийг нь ч өгье, хариуцлагыг нь ч тооцъё гэж байгаа юм. Энэ тогтолцоог хэрэгжүүлбэл бид ямар ч байсан одоогийн байгаа тогтолцооноос хамаагүй дээд түвшинд очно.

-Зарим хүмүүс ийм цөөхөн хүн амтай улсад 76 гишүүн ихдээд байна гэдэг. Парламентдаа таны яриад байгаа шиг олон хүн суулгах нь сөрөг үр дагавартай юм биш биз?

-Үүн дээр судалгаа хийж механик арифметик тоо гаргасан. Хар ухаанаар л бодоход 76 хүнийг мөнгөтэй улс орон худалдаад авахад амархан. 600 хүнийг бүгдийг нь худалдаж авч чадахгүй шүү дээ. За яахав, 300-г нь худалдаж авлаа гэж бодоход цаана нь эрх биш улс орноо гэсэн үзэлтэй 300 хүн үлдэнэ биз дээ. Болж өгвөл Ардын их хурал 1000 хүнтэй байсан ч болж байна. Энэ УИХ гээд байгаа 76 гишүүн багадаад байвал 100 хүнтэй ч байж болно шүү дээ. Тэгж байж л тогтолцооны баланс баригдах ёстой. Асуудлын гол нь хуулиар олгогдсон эрх хариуцлага, сахилга батдаа баригдаж шударгаар яваад байгаа юм. Нийгэмд шударга ёс байхгүй бол бухимдал үүсдэг. Түүний жишээ гэвэл өнөөдөр жирийн иргэн газар авах гэхэд тогтолцоо нь буруу учраас олгохгүй. Илүү мөнгөтэй, эрх дархтай өөр хүнд бол өгнө. Хуучин байсан Улсын бага хурал нь Ардын их хурал шиг хэрэггүй зүйл байхгүй гээд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж тараасан юм. Тэр үеэс УИХ хамгийн том босс институци болчихсон. Тийм хүмүүс ард иргэдийн амьдралыг хэзээ ч мэдэхгүй. Тэрнийхээ төлөө зарцуулах юм юу ч хийхгүй. Эсрэгээрээ төсөвт суусан мөнгийг яаж авах вэ л гэж бодно. Одоогийн эрх баригчид хууль эрх зүйгээ өөсдөдөө таарсан байдлаар засаад явчихсан. Энэ нь зөвхөн бүлэг хүмүүсийг баяжуулж байна. Нийт массд наалдах наалдац байхгүй учраас шударга бус байдал гарч байгаа юм.

-Шинэ тогтолцоог хэзээнээс хэрэгжүүлж эхэлбэл зохимжтой вэ?

-Түргэн байх тусмаа л сайн. Хамгийн түргэн хугацаа гэвэл сонгуулийн аргаар явах учраас 2020 он. Үндсэндээ гурван жил үлдлээ. Энэ гурван жилд ард түмэнтэйгээ хэлэлцээд тал бүрээс нь ойлгодог болох хэрэгтэй байна. 2020 онд сонгууль болоход эхлээд Ардын их хурлын сонгуулийг хийх хэрэгтэй. Шинэ тогтолцоог гаргавал бүх хүнд ашигтай учир дургүйцэх цөөн хэдэн бүлэг хүн л бий. Тэр нь одоогийн бидний нэрлээд байгаа олигархиуд. Одоогийн байгаа эрх мэдлээ алдахгүйн тулд тэд нэлээд тэмцэнэ гэдгийг бид ойлгож байгаа. Дарамт шахалт ирэх л байх. Тэгсэн ч бид иргэний зориг гаргаад цааш явъя гэж байгаа юм. Шинэ тогтолцоогоо хэрэгжүүлчихвэл дараагийн улс төрийн намууд улам боловсронгуй дэлхийн улс төрийн намын жишигт хүрэх соёлтой ажилсаг намууд болно. Өнөөдөр улс төрийн намууд өөрсдийгөө мундаг гэж бодож байгаа боловч бодит байдал дээр хор найруулах, бие биенийгээ шоглохыг улс төр гээд ойлгочихсон байна. Улс төр гэдэг чинь татвар төлөгчдийн мөнгийг зарцуулах эрхийг авч байгаа хэрэг. Тэгэхээр тэнд худалч, хулгай хийдэг хүн байж болохгүй шүү дээ. Ард иргэдийн татварын мөнгө төсөв болж жинхэнэ шударгаар татвар төлөгчдөд зориулдаг байх ёстой. Өнөөдөр бид үр, ач, зээ нараа ямар нийгэмд үлдээх гээд байгаа юм бэ. Манжийн дарлалын үед “Төрийн төлөө оготно боож үхэх хэрэгтэй байна” гэдэг зүйр цэцэн үг гарсан. Яагаад гэвэл үндэстнээрээ уусаж алга болох гэж байсан үе. Одоо ч гэсэн тийм үндэсний аюул руу бид явж байна. Тийм учраас одоо төрийн төлөө оготно боож үхэх ёстой цаг үе ирлээ шүү гэж хэлмээр байна.

-Өмнө нь хоёр суудалтай танхимын талаар Төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарам гуай ярьж байсан. Танай хөдөлгөөнийг мөн л ингэж ярьж байгаад нам байгуулчихна гэсэн хардлага гарах байх даа?

-Бие биенийгээ нам байгуулчих байх даа гэж хардаж сэрддэг. Яагаад гэвэл нам төвтэй төр болчихоод байна шүү дээ. Тийм учраас намыг бүгдээрээ дахин шүтээд байгаа юм. Заавал нам байгуулахдаа гол асуудал нь биш. Тогтолцоогоо өөрчилж чадаж байвал нам, холбоо, хөдөлгөөн байх нь хамаагүй. Яг үнэндээ манай намууд үзэл баримтлалаараа ялгагдаад байгаа зүйл байхгүй. Харин ч эсрэгээрээ ээлжилж эрх барьдаг хоёр том намууд нь хоорондоо хутгалдчихсан. Тиймээс л үүнийг олигархижсан тогтолцоо гэж байгаа. Энэ тогтолцоо цаашаа явахгүй. Улам л улс доройтно. Улс доройтох тусам ард иргэдийн идэвх буурч, итгэл үнэмшил байхгүй болж, хэт хоосорч ядуурч эхэлнэ. Ард түмэн ядуурах үед хатуу хуулийг хүсч эхэлдэг. Тэр үед дарангуйлал тогтдог олон улсын жишиг бий. Зарим хүмүүсийн ярьж байгаагаар энэ бүх балай зүйл Ардчилал гэдэг зүйлээс боллоо гээд байгаа. Гэтэл бусад орон хэдэн зуун жил ардчиллаараа хөгжөөд ирсэн. Бид 26-хан жил явчихаад ардчилал Монголд ерөөсөө таарахгүй гээд байгаа. Хэрэв ардчиллыг үгүйсгэж байгаа хүн байвал тэрний цаана дарангуйлагч л байна гэсэн үг.

-Ардын их хуралд гишүүн болохын тулд ямар шалгуурыг хангасан байх ёстой вэ?

-Их хуралд шударга, эрдэм мэдлэгтэй, улс орноо худалдахгүй, халтар зоосны төлөө уравчихдаггүй, сонгосон бүлэг хүмүүсийнхээ сэтгэлийг унагаахгүй хүн байх ёстой. 1990 онд 430 депутатыг ийм л аргаар сонгож байсан. Тухайн үед тухайн орон нутгийн хамгийн нэр хүндтэй сэхээтэн хүмүүсийг нэр дэвшүүлсэн байдаг юм. Харин Улсын бага хурлын 53 гишүүнд хуулиа илүү мэддэг, боловсролтой хүнийг намаас нь суулгаж байсан. Тэд хуулиа батлаад хууль эрх зүйгээ улам боловсронгуй болгох эрх үүрэгтэй байсан юм. Үүнийг сэргээх хэрэгтэй байна.

Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн судалгааны баг Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж буйг судалжээ. Судалгааны үр дүнг өчигдөр холбогдох албаны хүмүүст танилцуулж, “Агаарын бохирдлын эрүүл мэндийн нөлөө, түүнийг бууруулах арга зам” хэлэлцүүлгийг зохион байгуулсан юм. Энэ үеэр АШУҮИС-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн Орчны эрүүл мэндийн тэнхимийн эрхлэгч Д.Нарансүхээс дараахь зүйлсийг тодрууллаа.

---

-Судалгааны үр дүнг товч танилцуулахгүй юу?

-Өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд бид Америк, Солонгосын эрдэмтэдтэй хамтран судалгаа хийсэн. Тухайлбал, 2013-2014 онд Улаанбаатар хотын агаарт байгаа нарийн ширхэгт тоосонцрын хүүхэд, насанд хүрэгчдийн эрүүл мэндэд нөлөөлөх нөлөөллийг АНУ-ын Калифорнийн их сургуультай хамтраад хийсэн байгаа. Тэр судалгаанаас харахад 2014 оны байдлаар агаарын бохирдол 0-5 хүртэлх насны хүүхдийн амьсгалын замын эмгэгт нөлөөлж 120 орчим хүүхдийн нас барах шалтгаан болсон. Насанд хүрэгчдийн хувьд 1,200-1,300 хүний нас баралтад нөлөөлсөн гэж үзсэн. Мөн дотоод орчны агаарын бохирдлын талаар бид хэд хэдэн судалгаа хийсэн. Өнгөрөгч 2016 онд Сөүлийн үндэсний их сургуультай хамтраад монгол гэрийн дотоод орчны агаар дахь pm 2.5 нарийн ширхэгт тоосыг хэмжсэн. Тэгэхэд 200 м.гр м3 буюу зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс дөрөв дахин их байна гэсэн үр дүн гарсан.

-Дотоод орчны агаарын бохирдолд нөлөөлж буй ямар хүчин зүйлс байна?

-Мэдээж, гадаад орчны агаарын бохирдол хамгийн их нөлөөлж байгаа. Үүнээс гадна гэр хороололд утаат галлагаа буюу нүүрс, мод түлэх нь дотоод орчныг бохирдуулах нэг хүчин зүйл болоод байна. Амьдралын буруу хэвшил, зан үйл ч бага гэлтгүй сөргөөр нөлөөлж байгааг бид тэр бүр мэддэггүй. Тухайлбал, тамхи татах, арц, хүж уугиулах, үнэр гаргадаг органик нэгдэл бүхий тавилга, шалны хулдаас, пластик хэрэгслүүд агаарт таагүй үнэр ялгаруулдаг.

-Судалгааны үр дүнг танилцуулсны дараа хэлэлцүүлгээс ямар санал, шийдэл гарав?

-Хэрвээ агаарын бохирдлыг дорвитой бууруулахгүй бол 2017-2024 он гэхэд 13,000 орчим хүн агаарын бохирдлоос шалтгаалан нас барах тооцоолол гарч байна. Үүнээс сэргийлэхийн тулд юу хийх юм бэ гэдгийг бид бас тодорхойлсон. Юун түрүүнд, Улаанбаатарт утаагүй халаалтын шийдлүүдийг хэрэгжүүлэх нь зүйтэй. Ингэхдээ монгол гэрт болон орон сууцанд ямар төрлийн халаалт оновчтой юм, эдийн засгийн хувьд ямар үр ашигтай юм гэдгийг тооцох шаардлагатай байна. Мөн эрчим хүчний дэд бүтцийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, агаарын бохирдлоос эрүүл мэндээ хамгаалах сургалт сурталчилгааны ажлыг иргэдэд зохион байгуулах, сургууль, цэцэрлэгийн хичээллэх цагийг агаарын бохирдлын оргил цагтай давхцуулахгүй байх, агаар цэвэршүүлэгч ашиглах, автомашины янданд агаар шүүгч тавих, хотод байгаа иргэд хөдөө суурьшиж амьдрахад нь тодорхой эдийн засгийн хөшүүрэг бий болгож малжуулах, агаарын бохирдолд өртөмхий бүлэгт чиглэсэн бодлого боловсруулах тухай гэх мэт зөвлөмжүүдийг гаргаад байна.

Б.НАРАНЧИМЭГ

Өнгөрсөн намар охин маань Америк руу яваад ирэхдээ Америкийн зохиолчийнх биш, монгол зохиолчийн, тэр тусмаа Ширчингийн Баатарын “Миний өссөн монгол ахуй” гэсэн нэртэй тоодгор жаахан хүү эмээтэйгээ хөдөө хээр аргал түүж явахдаа эргэн тойрны уул ус, байгаль орчин, түмэн бодис, огторгуй тэнгэр, үлгэр домог ерөөс юу эсэхийн тухай байхав дээ, гэнэн асуултаар булж, бишгүйг чихээ дэлдийлгэн сонсож, хүүрнэн ярьж байгаа нь дэргэд сонсогдмоор, нүднээ харагдахаар сэтгэлд нэн таацтай зураг чимэглэл бүхий хавтастай ном авчирсан юм. Хүү тэртээд үг хэлгүй цэлийх тэнгэр өөд ширтэж, долоовор хуруугаараа үүл агаарыг займруулан зүсэж яваа нисэх онгоцыг заажээ. Энэ нь түүний ирээдүй холын тэнгис далайг гаталгах, тэндээс ийшээ тийшээ нүүдэллэх эрдмийн эрэлд цуцахыг мэдэхгүй эдлэх мөнгөн хүлэг байсан хийгээд хувь заяаны төөрөг тавилан байлаа. Банжаа гэх зурхайч, мэргэн лам түүний төөргийн зурхайг “Биндэргарва” судартай тулган нягтлаад “Оройн одонд төрвөл ноён болдог. Газрын одонд төрвөл уран болдог. Уран болж эс чадваас хулгайч болдог. Баатар хүү хөлийн одонд төржээ. Холын хол явах хувь заяатай хүү байна” гэсэн нь ёстой л эмээгийнх нь хэлдгээр “Хүнд тавилан байвал хүзүүгээр татдаг хорвоо” гэж хэлсэнтэй яв цав нийлжээ. Өвгөд дээдэс маань даяаны олон гол мөрнөөс морио умдаалж усалсан шиг, Баатар хөвгүүн эрдмийн олон далайгаас оюун тархиныхаа хүлгийг усалжээ. Дашрамд хэлэхэд, энд бас нэг зурхай төөргийн сонирхолтой зүйл тааралдав. Дэ вангийн гадаад хэргийн сайд Захчид Сэчин гуайн төөргийг Халхын Дилов хутагт Жамсранжав абугай төөргийг үзээд “Ар Монголд очвол гурван сарын настай, Шилийн голдоо үлдвэл гурван жилийн настай, Тайвань руу гарвал бараг 100 наслах юм байна. Тэгвээс чамд хоёр хүү, дөрвөн охин заяана” гэсэн нь яг ёсоор биелсэн тухай сониноор өгүүлснийг дурдъя.

Номонд нь шимтсэн учраас зохиогчийг нь таних мэдэх санаатай Ширчингийн Баатар гэдэг чинь хэн билээ? гэж энд тэндээс асуув. Гэхнээ хөх тэнгэрт мөрөө, мутрын үсгээ аль хэдийнэ зурж, энэхүү даяаны хөхрөгч тэнгэр доор харийн нутагт Монголынхоо нэр алдрыг, монгол хүний нэрийг, монгол оюун ухааныг, эзэмшсэн мэргэжлээрээ гайхуулж яваа Америк дахь цахим ертөнцийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн гайхалтай мэргэжилтэн, эх орныхоо түүх, өнөө, ирээдүй хоёрыг холбосон томоохон сэтгэгч, орос, япон, англи, хятад, төвөд зэрэг олон хэлийг эх хэл шигээ эзэмшсэн, монгол бичгээрээ эртний зохиолуудаас Манж Чин улсын үед орчуулсан бэнсэн үлгэрүүдийг худам монгол бичгээр уншдаг аргагүй эрдэм номд балчир байхаасаа “цагааширсан” цаашихдаа шашны болон олон ухаанд нэвт нэвтэрсэн ховор зэвэр тохиолдох оюут хүмүүн гэдгийг дуулж, баясав. Гэвч эл номынхоо оршилд “Мөхөс миний эрдэм мэдлэг угаасаа муутуу цаас мэт нимгэн, уншиж мэдсэн нь өдрийн од лугаа цөөхөн, ухаж ойлгох чадвар төрөлхийн аанай, төлөв байдал нунж дорой, илтгэн өгүүлэх авьяас хэзээний дулимаг тул мунгинаж будилсаар мартаж орхигдуулсан агаад зөрүү буруу бичсэн зүйл арвин буй учир уншигч абугай та алдаа мадгийг уураг тархиндаа мэргэн ухаанаар тунгаан болгоож, оюун билгийн маш тунгалаг мэлмийгээр нягтлан шүүгээрэй” гэжээ. Үүнээс үзвэл “Их мөрөн дөлгөөн, эрдэмтэн хүн даруу” гэгчээр өөрийн эр бяр чадалдаа ташааран омтгойтож, энгүй амжилтдаа ташаалдан цанхаалах эр биш эрдэм дор, ном дор, соёл дор, ёсзүй дор чөдрийн ганц морь шиг номхорсон хэрнээ оюун тархи нь ган үзүүртэй илд шиг хатгууртай нэгэн болов уу? гэсэн эргэцүүлэл төрөв.

Номын эхний хуудсыг сөхсөнөөс хойш нэг мэдэхнээ төгсгөлийн хуудсыг хүртэл нэвт уншаад орхижээ. Би говь талын хүн, Ш.Баатар маань төв халхын хүйс хангай нутгийнх боловч зурсан зураг нэг мэт жинхэнэ борог өвсөн дундуур, босон суун дэгдэх борхон туулайг харсан шигээ, өвгөдийн үлгэр домгийг хүүрнэсэн шигээ, саахалт айлын өвөө рүүгээ дөрөө харшуулан яваа хот айлын хөвүүд шиг нүүдэлчний тунчиг адилхан замыг туулжээ гэж бодов. Хөх нүүдэлчний удамт монгол хүн болж төрснийх “Миний өссөн монгол ахуй” номыг уншаад аагтай шаргал цайгаа тамшаалах мэт, адуу морь тургилах мэт, аажуу намууханд морин хуур сонсох мэт, өвс хугарах төдийд чимээлэх нам гүм мэт, ариун цэнгэг агаарт амьсгал авах шиг болов. Сайхан ном уншиж дууссаны дараа сэтгэлийн амар амгалан эдлэх шиг сэтгэлийн болоод оюуны жаргал байхгүй ээ. Уншихын зуур нүүдэлчний ахуй амьдрал ой санамжийн сэрэл мэдрэмж бүхнийг хөдөлгөж, санахын зуур тэртээд хөхрөх уугуул ус нутаг, хэдийнэ анир чимээгүй болсон ухаант мэргэн өвгөд хөгшдөө санааширлаа.

Номонд шүншиг гэж байдаг бол Ш.Баатарын номонд жинхэнэ шүншиг оршиж, монгол хөдөөх ахуйн тос даасан тунгаагдсан өвөрмөц үг хэллэг, намар оройн ширэн хөхүүртэй шаагьсан айргийн охь хамар сэтлэм сэнхийх шиг үнэр, амт мэдрэгдлээ. Би даваадуулсангүй, харин ч дутуудуулав. Амьдралын ахуй үнэнээс баринтагласан үнэнээс үнэн, ховроос ховор, монгол заншил, ёс дэг, сургаал, мөс чанар, нуруу туруу үг хоорондоо, өгүүлбэрүүд хоорондоо өвс багтах зайгүй чихэлдэн орсон судар гэвэл энэ байна.

“Монголоо алдмар” гэж нутгийн өвгөд хацар алгадах шиг үгийг тасхийтэл хэлдэгсэн. Үнэхээр ч бид Монголоо бага багаар алдсаар байгаа, улмаар 100 жилийн дараа бүрмөсөн алдахад ч үгүй гэх газаргүй. Монгол ёс, монгол үг хэллэг, монгол ухаанаа алдаад, “Бид юусан билээ, бид хэний үр сад билээ” гэж гэнэт санацгаан ухаант үрсүүд эргээд ном судар сөхөөд ирэхийн үест энэ мэт ном алтан ялтас дээрх эрдэнийн үгс аяндаа цацрах болов уу? Миний хөөрүүг хөдөлгөсөн хатгуур ч бас байж болноо. Өчүүхэн бичиг номын амьтны хувьд “nomadism”-аар өвчилж, хүүрнэл зохиолоороо банхар нохойг төдийгүй, нохойн уяа болоод идүүрийг ч, морио төдийгүй чөдөр ногтын тасархайг ч, тэмээгээ төдийгүй орсон буурын шилний оройн цоорхойгоос гоожих бохийг ч болохноо бичиж үлдээхсэн гэж мэрийж, мэтгэж явдагтай яв цав нийллээ. Энэ бол баримтат зохиолын барагдашгүй агуу чанар.

“Ван хүний үр, сүүт гүүний унага” гэгчээр Баатарын өвгөд дээдэс угсаа удмаараа мөнөөх алдарт Сайн ноён хан Намнансүрэнгийн эцэг Төгс-Очиртой ахан дүүгийн барилдлагатай юм байна. Баримтат зохиолын өгүүлбэрийн мөр болгоны үгийн үртэс бүрийг шившин үлээж, ариусгаж, рашаан сүүний амтыг зохист газар нь зохистойгоор нь шигтгэж оруулахгүй бол “уйтгарын далай”, “усан шалхнаг” болноо.

Ш.Баатар айхтар хэрсүү хүүхэд байсан нь илэрхий байна. Тэр бяцхан ой санамжийн нүх сүв болгондоо ажиж мэдсэн, үзэж харсан, дуулж сонссон бүхнээ хуурцганд хураах адил хадгалан үлдээж чаджээ. Ингэж гярхай ажиглаагүй бол нүүдлийн амьдралын өчүүхэн төдийг ч орхиогүй, борог амьдралын суралцах бичиг болсон ховор чухаг номыг амархан бүтээхээргүй байв. Өгүүлэх эрдэм, туурвих эрдэм гэж бий. Номын хуудас бүрт эгэл энгийн мэт санагдах боловч төгс төгөлдөр, яруу зохист, өө сэвгүй тунгалаг найруулгын ид шид эрдэнэсийн талст шиг гялалзахыг уншаад бахдал төрөв. Номыг уншсан хүн лавтай миний санааг зөвшөөрөх байх аа.

Шаравдорж ах нь мөнөөх шуугиан дуулиантай 1966 оны аймшигт үерийн гамшиг дундуур туучуулан өлгийтэй жаахан Баатарыг тэврэн, арайхийж амь тэмцэн авч гараад, гэртээ харилгүй хоног төөрүүлжээ. Үүнээс болоод усан гүйлгээ өвчин тусаж нүд нь гархилж, чөмгөө дундартал турж доройтсон түүнийг оюутан аав, ээж нь Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт эмээ ээж Лхамгив гуайд хүргэж өгсөн байна. Энэ нь Баатарт том олз, том ухаан, том хишиг байсан юмсанж. Нүүдэлчний ухааны далайд сэлүүлэх багшид нь өгсөн хэрэг. Ерөөс монгол ухааны орой дээд нь өвөө нар ч биш, жаахан буурай эмээ байдаг гэдэгт би өнөө хүртэл эргэлздэггүй. Яагаад гэхлээр өвөөд хүрэхгүй юм гэж бий. Харин эмээд хүрэхгүй, хүрэлцэхгүй юм гэж байхгүй. Тэр болгоноос ухаан сууна. Үрээтэй ноцолдсон аав, үртэй ноцолдсон ээж хоёрын ухаан өөр өөр л дөө.

Үнэндээ мань мэт нь барьц алдаж байна. Хаанаас нь юуг онцолж цохлох билээ. Энэ бол монгол хүмүүний амь амьжиргааны хэв хаяг, уламжлал, ёс заншил зэрэг нь зах зухаасаа элж мартагдах үест эргэн үзэх эрдэнэсийн авдар болсон хэдэн томхон номуудын дотор орноо. Хамгийн агуу юм энгийн байдаг хуультай. Энгийн үгс элгэнд очиж наалддаг. Энд монгол ахуйгаас үлдэж хоцорсон нэгээхэн зүйл байхгүй мэт санагдлаа. Бүлэг болгоноос ухаарал авмаар, монгол ухааны далайгаас сувд шүүрдмээр байх аж. Сүү хөөрүүлж, өрөм хураахаас, аарц шахаж, ааруул тавих, унгас савж, эсгий хийх, олом жирэм сүлжих, сэгсүүрэг, нэхий элдэх, малын хугарсан яс эмнэх, эргүү мал эмнэх, шарвин хайрах, гэдэс тос боловсруулах эмээлийн олонцог цэмбэлэх, монгол гутал урлах гээд өвгөдийн үлдээсэн эд өлөг, сургаал, ажил үйл зэргийг яг бор гэрт нь яаж бэлтгэдэг, хэрхэн хийдгийг чихэнд сонсогдож, гарт баригдтал бичжээ.

Бас хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн буяны их чуулга болсон нутаг усанд үлдсэн тэр бүр сонсогдоогүй хууч яриа болох “Балаг ихтэй Балбар сөнөхийнхөн”, “Гэнэ алдсан Шүншүүр наймаа”, “Онолт баяны хүү”, “Ёгт үгтэй Ёдорын хэлгий”, “Лам дээл хар захтай болсон домог” “Будаатай шаазангийн тухай” “Гамин Намсрайн тухай” зэрэг дуулж сонсогдож байгаагүй хачирхалтай домог, хууч яриаг чимэг хачир болгон бас нэг бүлэг болгон шигтгэж өгсөн нь амьд түүхийн авдар мэт ээ. Ерөөс одоо амьд түүх, амьд уран зохиол, амьд сэтгүүлзүй, амьд ёс заншил, амьд хууль дэг, амьд хууч яриа, амьд адал явдал, амьд шинжлэх ухаан дэлхий даяар хүчээ авч бүтээл туурвилын шинэ үзэгдэл болж гарч ирж байгааг тэмдэглэхэд илүүдэхгүй биз ээ. Энд ганцхан хууч ярианы санааг дурдъя. “Бариа тавианы балар үеэр том номтой Ишням унзадыг бариад аймгийн төвийн хар гэрт хорьжээ. Хоригдож байгаа хүмүүсийн гэрийн тооноор жаахан юм шидэж эргэдэг байж. Нэг удаа хонины сүүл эргэлт таарахад Ишням унзад “За та нар яахав, хэд хоног тэсэх байх. Би түрүүлж хороогдохоороо наад сүүлнээс чинь хэдэн хэрчим үмхээд хорхойгоо дараадахъя” гэж гуйж идэж байжээ. Мөн даалимбан дээлийнхээ хормойд хуйлаад оёж нуусан хэдэн төгрөгийг гаргаж ирээд “Одоо би удахгүй туугдах хүн үүгээр яахав. Та нар амьд мэнд гарвал хэрэглээрэй” гээд хамт хоригдож байсан нөхдөдөө тарааж өгч байжээ. Эндээс харахад аливаа хүнд үхэхийн өмнө хүртэл жаахан ч гэсэн мөрөөдөл байдаг ажээ” гэж санаа сэтгэлийг хирдхийтэл бичсэн байна.

Хамгийн гол нь энэ бүхнийг жинхэнэ монгол ухааныг мөнгөн аяганы амсраас өрөм халгиж байгаа шиг, морин хуур зөнгөөрөө салхиар хөглөгдөж байгаа шиг ардын амтат үг яриа, өвөрмөц үг хэллэг, зүйр цэцэн үгийг элбэг оруулсан нь уг номын үнэ цэнийг улмаа өргөжээ.

Ганц эрдэмтэн Баатарын эмээ ч биш, манайхны баруун, зүүн, өмнөд, хойт нутгаар амьдрагч олон ястан угсааны удам болох монгол эмээ нар хэдэн хом ачаатай тэмээний чинээгээр хар борог ухаан, хар борог эм дом, хар борог гүн ухаан авдарласан ухааны далай, ургийн бурхад байсаан. Тэр бүхнийг тохойн чинээ өндөргүй, тойгон чинээ ухаангүй үедээ мань мэт нь яахин мэдэх, яахин ажрах билээ, гэвч Баатар энэ бүхнийг бөл цөлөөр үлдээж чадсан нь манай монголчуудын хувьд маш том олз хишиг юм. Элбэг баян монгол үг хэллэгийн халгиж бялхсан жишээг хаанаас л бол хаанаас нь уншиж болно. Хэлсэн үг, хийсэн ажил нь алд дэлэм зөрдөг хүнийг “Элсээр дээс томох, үнсээр чөдөр зангидах гэдэг нь болжээ”, дандаа худал ярьдаг, итгэлгүй хүнийг “Гал үлээх, газар гишгэхээс бусад нь худал”, чадал нь хүрэхгүй байж их санаа агуулахыг “муу нохойн санаа цаад захын оононд” гэх юм уу “Хүнд тавилан байвал хүзүүгээр татдаг хорвоо”, “Намайг нас дарж, чамайг мунхаг дарж” гэх зэрэг айхтар сийрэг зүйр үгийг ер бодож цөхөлгүй, гэнэ сэрэггүй өдөр бүр хэлдэг байсан нь Лхамгив эмээ монгол хэлийг сур элдэж байгаа шиг элдэж хэрэглэн, үр хүүхдэдээ танхимын ухаанаас ч дутахааргүй ухаан суулгаж байсан хэрэг.

Одоо байгаа юмс ирээдүйд бас байхгүй болно. Одоо хэлж байгаа үгс хатангиршин алга болно. Одоо байгаа ёс заншил, ёсзүй үрэгдэж алга болно. Одооны бид өмнөх өвгөд дээдсийнхээ алт, мөнгөн хормойноос чүү ай гэж зүүгдэж өссөн хүмүүс ч алга болно. Тэгэхэд ном үлдэнэ. Монгол ухаан, монгол зан заншил, монгол үг хэллэг, монгол дэлгэр ариун сэтгэлийг хаанаас эрэх билээ? гэвэл эрдэмтэн Ширчингийн Баатарын “Миний өссөн монгол ахуй” шиг хөх нүүдэлчдийн борцлогдсон ухаанаас эрж хайх болно. Байхгүй болохыг байгаагаар нь үлдээсэнд бичиг номын эрдэмт мэргэдийн номон хөшөө алт шиг үнэ цэнээрээ оршино.

До.ЦЭНДЖАВ

Баруун талдаа жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгслийн импортыг хязгаарлах тухай Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Д.Ганбат энэ сарын 11-ний Засгийн газрын хуралдааны үеэр танилцуулга хийсэн. Зургаагаас дээш жилийн насжилттай автомашиныг өндөр насжилттай гэж олон улсад үздэг бөгөөд манай орны хувьд бүртгэлтэй автомашины 90 орчим хувь нь зургаагаас дээш жилийн насжилттай байна гэдгийг ч салбарын сайд онцолж байсан юм. Мөн импортоор оруулж ирж байгаа автомашины жолооны хүрдний байрлалд хязгаарлалт тогтоогоогүй учир сүүлийн арав гаруй жил баруун талдаа жолооны хүрдтэй автомашины импорт эрс нэмэгдсэн байдаг. Улсын хэмжээний нийт автомашины 48, Улаанбаатар хотын нийт автомашины 55 хувь нь баруун талдаа жолооны хүрдтэй байна гэсэн судалгаа хүртэл гаргаад байгаа.

Баруун талдаа жолооны хүрдтэй автомашины импортыг зогсоох, үйлдвэрлэгдээд зургаан жил болсон автомашиныг хил гаалиар оруулж ирэхийг хориглох шийдвэр гарвал жирийн иргэд хохирох нь тодорхой юм. Иргэдийн олонхи нь буруу талдаа жолооны хүрдтэй буюу Япон улсад үйлдвэрлэгдсэн машин унаж байгаа.

Тэр тусмаа шатахуун бага зарцуулдаг Тоёота Приус маркийн автомашиныг ард түмний дийлэнх нь унаж байгаа. Өмнөх Засгийн газар, хотын дарга баруун талдаа жолооны хүрдтэй авто машиныг хөдөлгөөнд оруулахгүй байх. Мөн хилээр нэвтрүүлэхгүй байх талаар дүрэм журам гаргах дээрээ тулсан. Жирийн иргэдийн гол унаа болсон приустэй Хотын дарга Э.Бат-Үүл “ноцолдож” эхэллээ. Иргэд яагаад хямд үнэтэй, өнгө үзэмж сайтай Япон улсад үйлдвэрлэсэн автомашин унаж болохгүй гэж” хэмээн эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Ингээд дээрх шийдвэрээ ч буцаасан юм. Тэгвэл энэ Засгийн газар дахиад л ард түмний хөл залгуулдаг, зарим талаар амьжиргааны эх үүсвэр болсон унаа приустэй “ноцолдож” эхлэв. Энэ талаар хүмүүсийн санал бодол ямар байгаа талаар автомашины “Да хүрээ” зах, “Мянган машины зогсоол” дээр очиж сурвалжлага бэлтгэсэн юм.

МАШИНЫ ҮНЭ ХЯМДАРЧЭЭ

Автомашин худалдан авалт буурчээ. Үүнийг дагаад машины үнэ ханш 200-500 мянган төгрөгөөр хямдарсан гэнэ. Үнийн хувьд 1500 мотортой суудлын тэрэгнүүд 5-12 сая төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байна. Зарагдаж байгаа машины үнийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл нь машины үйлдвэрлэгдсэн он. 2006 онд үйлдвэрлэгдсэн Spacio найман сая, 2002 оны Тоёота Королла 7.5 сая, 1999 оны Тоёота Раум 4.5 сая, 2004 оных нь 10 сая, Тоёота Приус 20 8.5 сая. 2006 оноос хойш үйлдвэрлэгдсэн Приус 20 гэрэл нь түмбэгэр, арай л загварлаг болж ирдэг бөгөөд үнэ нь 500 мянгаар илүү байдаг байна.

2006 оны цэмбэгэр Вингроад 6.5 сая төгрөгийн үнэтэй гэнэ. Машины ченжүүд сонирхож байгаа машинаа лизингээр, бэлэн мөнгөөр, хуучин машин оролцуулбал машин оролцуулж болно гээд л олон төрлийн санал тавьж байв. Мөнгөний боломжтой иргэдийн авч унадаг гэх мосттой жийпнүүдийн хувьд “Raw-4”, “Harrier” зэрэг дунд оврын жийп дунджаар 13-30 сая, “Nissan terrano” 2004 оны дизель хөдөлгүүртэй нь 15- 16, “Pajero” 22, “Toyota 4wd” 16, дизель хөдөлгүүртэй “Land-100” 43, “Range rover” 45 сая төгрөгийн үнэтэй зарагдаж байна лээ. “Тоёота Кроун”, “Гранд Марк 2”, “Мерседес бенз”, “Тоёота Веросса” зэрэг автомашин 14-25 сая төгрөгийн үнэтэй байлаа.

“МОНГОЛЫН АРД ТҮМНИЙГ СОЛОНГОСЫН ДУУ ОРЧИХСОН ЭВДЭРХИЙ МАШИН УНААД ЯВ ГЭЖ ШУУД ТУЛГАЖ БОЛОХГҮЙ” ГЭВ

“Да хүрээ” зах зээр 20 гаруй жил машин худалдаалж байгаа О.Энхтайвантай уулзаж цөөн асуултад хариулт авлаа.

---

-Баруун талдаа жолооны хүрдтэй машиныг Засгийн газраас хязгаарлах асуудал яригдаж байна. Энэ шийдвэрийг юу гэж бодож байна вэ?

-Үнэхээр амьдралд нийцэхгүй. Өнөөдөр Монголын ард түмэн яаж амьдарч байгаа билээ. Ямар унаагаар хөл дүүжилж байгаа билээ. Машин авах мөнгөө яаж олдог билээ. Бүгд банкнаас цалингийн зээл аваад л арай гэж авч байна шүү дээ. Бид Японоос олон жил машин зөөж байна. Хамгийн багадаа үйлдвэрлэгдээд 5-10 жил болж байгаа машин л оруулж ирдэг. Үйлдвэрээс гараад арван жил болчихсон машин л хямдхан байдаг. Үйлдвэрлэгдсэн он нь таван жилээс доош болоод ирэхээр үнэ нь хэд дахин нэмэгддэг. Бид он залуу машин худалдаж аваад борлуулахад ямар ч асуудал байхгүй. Гэвч Монголд үнэтэй машин худалдаж авдаг хүн алга байна шүү дээ. Монголчуудын 80 гаруй хувь нь он хөгшин япон машин худалдаж авч байна. Гэтэл буруу талдаа жолооны хүрдтэй буюу япон машиныг хориглох гэж байна. Энэ нь ард түмнээ доромжилж байгаа хэрэг.

-Буруу талдаа хүрдтэй машиныг Монголын зах зээлээс шахаж байна. Үүний цаана БНСУ-д үйлдвэрлэсэн машиныг худалдан борлуулах бизнес явж байна гэх яриа гарсан байна лээ?

-Үнэхээр тэгж хардахаар байна. Япон машин, солонгос машины чанарын ялгаа ямар вэ. Тав тухын хувьд илүү машин аль нь вэ гэдгийг ард түмэн сайн мэднэ. Солонгос машин хэдхэн сар шороон замаар яваад л хамаг эд анги нь тачигнаад дуу орчихдог. Бүр кузов нь дуу ороод шороо чихээд балардаг шүү дээ. Эргээд эд анги тавихаар гурван сар яваад л дахиад солих болдог. Гэтэл Япон улсад үйлдвэрлэгдсэн машин харьцангуй бат бөх. Нэг эд ангийг нь солиод тавихад 1-2 жил толгой өвдөхгүй явна. Монголын ард түмнийг Солонгосын дуу орчихсон эвдэрхий машин унаад яв гэж шууд тулгаж болохгүй шүү дээ гэв.

ЗАМ, ТЭЭВРИЙН ХӨГЖЛИЙН САЙД Д.ГАНБАТ АГААРТ НИССЭН ЗҮЙЛ ЯРЬЖ БАЙНА ГЭВ

Мөн “Мянган машины зогсоол” дээр машин худалдаалдаг ченжүүд “Яаж бодохоороо баруун талдаа жолооны хүрдтэй машин хилээр оруулж ирэхийг хязгаарлах талаар Засгийн газрын гишүүд бодож олдог байна аа. Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Д.Ганбат буруу талдаа хүрдтэй машиныг зөв талд нь гаргана. Энэ талаар үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжинэ. Үйлдвэрлэгч оронтой нь ярина ч гэх шиг агаарт ниссэн зүйл яриад байх юм. Япон улс зөвхөн монголчуудад зориулаад үйлдвэрлэж байгаа машиныхаа жолооны хүрдийг зүүн талд нь гаргах болж байна уу. Эсвэл манай улсын инженерүүд машины жолооны хүрдийг сольж өгөх хэрэг үү. Наад зах нь оюуны өмч гээд л бөөн асуудал үүснэ. Мөн үүнээс болоод хэдэн мянган хүний алтан амь үрэгдэх магадлал өндөр байна. Монгол Улсад гарч байгаа зам тээврийн ослын ихэнх хувийг буруу рультэй машин эзэлж байна гэж ярьж байна лээ. Тэр үнэн. Гэхдээ монголчууд орос ах нарын үйлдвэрлэсэн машин, солонгос тэрэгнээс татгалзаад олонхи нь япон машин худалдаад авчихсан байгаа” хэмээн ярьж байв.

МОНГОЛД ЯВСАН ХУУЧИН МАШИНЫ ҮНЭ НЭМЭГДЭХ ҮҮ

Автомашины онцгой албан татварыг ам.доллараар тооцдог байсныг өнгөрсөн оны нэгдүгээр сарын 23-наас болиулж төгрөгөөр тооцдог болсон. Өмнө нь банкны тухайн өдрийн ханшаар тооцдог байсан бол өөрчлөлт оруулахдаа 1450 төгрөгөөр тооцон гаргасан нь иргэдийн нуруун дээр ирэх ачааг бага ч болов хөнгөлсөн байсан. Үүнээс шалтгаалж өнгөрсөн жилээс автомашины үнэ буурсан байдаг. Гэтэл Засгийн газрын баруун талдаа жолооны хүрдтэй тээврийн хэрэгслийн импортыг хязгаарлах санал батлагдаж, хэрэгжиж эхлэх юм бол хуучин машин эргээд үнэд орно гэдгийг уулзсан ченж болгон хэлж байв. Монголд хэдэн жил болсон машин эргээд үнэ нь буурах нь тодорхой байгаа аж. Анх 14 сая төгрөгөөр авч байсан “Тоёота Кроун”, “Гранд Марк 2” гэхэд Монголд хоёр жил яваад л 5-6 сая төгрөг болж үнэ нь навс унаж байгаа. Тэгвэл үйлдвэрлэгдээд зургаан жилээс дээш хугацаа өнгөрсөн автомашин хилээр орж ирэхийг хориглох юм бол 8-9 сая төгрөг болж нэмэгдэх, жирийн иргэд ойрын хэдэн жилдээ хуучин машин унах нь тодорхой болж байгаа аж. Мөн сүүлийн жилүүдэд хилээр орж ирсэн машины ихэнх хувийг приус эзэлж байгаа. Энэ Засгийн газар ард түмэнд хөл залгуулж байгаа приусийг Монголын зах зээлээс шахахаар улайран “ноцолдож” эхэлжээ.

“Удахгүй ямар зорилготой, хэний бизнесийг дэмжсэн лобби болох нь тодорхой болох биз дээ. Ард түмнийхээ амьдралыг үнэхээр мэдэхгүй, монголчуудаа өчүүхэн ч бодохгүй шаарууд юм аа” хэмээн иргэд ярьж байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-ӨМНӨ БАЙСАН ХУУЛЬ , ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ӨРГӨН МЭДҮҮЛЭХ ЖУРМЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ БОЛОН ЭНЭ САРЫН 1-НЭЭС ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН ХУУЛЬ ТОГТООМЖИЙН ТУХАЙ ХУУЛИЙГ ЗӨРЧСӨН БАЙНА-

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг нэр бүхий гишүүд өргөн барьсан билээ. Уг төслийн талаар УИХ-ын гишүүн асан Р.Бурмаатай ярилцлаа.

---

-Та бол Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад ажлын хэсгийн ахлагчаар нь ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр энэ хуулиас Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг салгаж авч шинэчлэн найруулсан төсөл өргөн баригдсан. МАН-аас боловсруулсан уг хуулийн төсөлтэй танилцав уу. Хэр зэрэг шинэчлэгдсэн байна?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль 2012 онд шинэчлэгдээд 2013 оны сонгуульд хэрэглэгдсэн. Тэр үедээ ямар нэгэн маргаан гараагүй. Энэ бол сонгууль зохион байгуулах процессыг нэлээд нарийвчлан баталсан хууль байгаа юм. Ажиглагчид тухайн үедээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг шударга сайн боллоо гэж дүгнэж байсан. Тэгэхээр уг хуулийн процесс, зохион байгуулалт дээр тулгуурлаж Сонгуулийн нэгдсэн хууль бичигдсэн. Өмнөх парламент энэ хуулийг батлахдаа хоёр жил гаруй хугацаанд олон намын төлөөллийн саналыг авч экспертүүд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлж саналыг нь тусгаж байсан. Тухайн үед олон намын төлөөлөлтэй парламент Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад 60 гаруй гишүүн оролцож байв. Тэр дундаа МАН-ын 15 гишүүн дэмжсэн байдаг юм. Одоогийн Их хурлын дарга М.Энхболд, гишүүн С.Бямбацогт, Д.Оюунхорол, Д.Лүндээжанцан, Д.Сарангэрэл, Д.Хаянхярваа, Н.Энхболд, Д.Даваасүрэн нар Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг дэмжин баталж байлаа. Гэтэл яагаад энэ хууль болохгүй болоод Ерөнхийлөгчийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хийхээр болчихов. МАН-аас өргөн барьсан төслийг 2016 онд баталсан хуультай харьцуулж харлаа. Сонгуулийн нэгдсэн хуулиас сугалж авсан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 97 хувь нь өмнө баталсан хуультай адил байна. Уг нь өмнө байсан Хууль, хуулийн төсөл өргөн мэдүүлэх журмын тухай хууль болон энэ сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн аль алинд нь “Шинэчилсэн найруулга бүхий хуулийн төсөл өргөн барих юм бол 51 хувиас дээшгүй өөрчлөлт хийсэн байх ёстой” гэж заасан байгаа. Тэгэхээр энэ төсөл нь өөрөө хууль зөрчин өргөн баригдсан байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ёстой байсан болохоос бүхэлдээ шинэчилсэн найруулга хийх шаардлагагүй байсан байна. Иймд хуулийг зөрчин байж энэ төсөл өргөн баригдаж болохгүй л дээ. Хэрэв энэ хуулийг хэлэлцээд, батлаад явах юм бол өөрөө хуулиа зөрчсөн, түүнийг хэрэгжүүлэх процедур, дагаж мөрдөх журмыг зөрчсөн явдал болно. Дээрээс нь энэ төсөлд ямар ч судалгаа, экспертүүдийн санал алга.

-Өнгөрсөн жил болсон УИХ, орон нутгийн сонгуулиар Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хэрэгжүүлэхэд ганц нэг алдаа гарсан тухай мэдээлж байв. Тэгвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгад тэр асуудлуудыг засч залруулж уу?

-2016 оны УИХ болон орон нутгийн сонгуулиар сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хэрэглэх явцад сонгууль зохион байгуулагчдын зүгээс гаргасан алдаа бий. Тухайлбал, Сонгуулийн нэгдсэн хууль дээр сонгогчийн саналын нууцлалыг хамгаалах тухай сонгуулийн үндсэн зарчим болгон хангаж өгсөн байдаг. Гэтэл үүнийг сонгууль зохион байгуулж байгаа байгууллага хангаж ажиллаж чадсангүй. Жишээлбэл, саналын хуудас нимгэн, дээр нь эсгий балаар тэмдэглэгээ хийсэн нь гэрэлтэж харагддаг. Сонгогч тэр саналын хуудсаа аваад автомат машин руу явах замд нь ажиглагчид бүгд харж хэн, хаашаа саналаа өгснийг нь мэдэх боломжтой байсан. Тэгэхээр 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар СЕХ-ноос журам гаргаад сонгогчийн саналын нууцлалыг хадгалж чадаж байсан. Тэр үед сонгогчийн санал өгөх бүхээгийн тоотой хавтсууд байсан. Сонгогч тэр хавтсан дотроо саналаа хийгээд автомат машинд очиж уншуулдаг байлаа. Харин өнгөрсөн сонгуулиар ийм хавтсыг үгүй болгоод, сонгогчийн саналын нууцлалыг алдагдуулсан. Энэ нь ямар аюултай вэ гэхээр санал худалдаж авсан этгээдүүд эргээд сонгогчийг дарамталдаг. “Чамд мөнгө өгсөн, чи тийшээ саналаа өгсөн байна” гэх зэргээр. Эсвэл санал авах байранд ажиллаж байгаа хорооны ажилтнууд ядуу амьдралтай иргэдийг хэнд санал өгөхийг нь ажиглаж байгаа нөхцөлд иргэд дараа нь халамж, тэтгэлэг тэтгэмжээс хасагдах вий гэсэн айдастай байна. Тэгэхээр сонгогчийг хаашаа саналаа өгч байгаа гэдгийг мэдэж, тэрүүгээр нь эргээд дарамтлах нөхцөлийг бүрдүүлсэн санал хураалт болсон. Энэ алдаа бол сонгуулийн хуульдаа биш, зохион байгуулж байгаа байгууллагуудын хийж буй санаатай юм уу, санаандгүй хийсэн үйлдлээс болж байна л даа. Үүнийг заавал хууль шинэчилж байж засах шаардлагагүй. СЕХ, Иргэний бүртгэлийн газарт даалгавар өгөөд зохицуулах боломжтой асуудлууд байна л даа. Өнгөрсөн сонгуулиас гарсан алдааг УИХ-аас анхаараад сонгуулийг зохион байгуулж байгаа байгууллагуудад даалгавар өгөх хэрэгтэй байна.

-Тэгэхээр энэ хуулийн төсөлд дээрхээс гадна ямар асуудлуудыг нэмж тусгах шаардлагатай байна вэ?

-Өнгөрсөн жилийн сонгуулиас ажиглагдсан бас нэг том зөрчил нь сонгогч шилжихдээ өөрийн биеэр очиж бүртгүүлэх ёстой байсан тэр зохицуулалтыг замбараагүйтүүлсэн. Нэг хүн арав, хорин хүний шилжүүлгийг хийж болдог, шилжиж ирсэн сонгогч хурууны хээгээ үзүүлэхгүйгээр, иргэний үнэмлэхгүйгээр саналаа өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байгаа. Хурууны хээ бол дахин давтагдашгүй болохоор сонгогч нэг л саналын байранд саналаа өгөх давхар зохицуулалт хуульд байгаа. Гэтэл энэ хуулийн зохицуулалтыг сонгуулийн санал авахад хэрэгжүүлэхдээ хассан байна. Энэ нь юу вэ гэхээр хурууны хээг шалгахгүйгээр шилжиж очсон хүн саналаа өгч болно гэсэн зохицуулалт. Тэгсэн мөртлөө шилжүүлэг хийгээд хасагдсан газраа дахиад сонгогчийн нэр давхар бичигдсэн. Тухайн сонгогч хэд хэдэн газар давхар бичигдэж санал өгөөд, эсвэл түүний өмнөөс өөр хүн санал өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байгаа. Хуулийг ингэж гажуудуулснаас саналын хуудас нь дутах, батлагдсанаас өөр саналын хуудсаар санал өгүүлэх зэрэг зөрчлүүд гарч байсан. Энэ нь өөрөө сонгуулийн дүнд нөлөөлөхүйц зөрчил болсон. Яагаад гэвэл нэр дэвшигчдийн ялж, ялагдаж байгаа тоо нь арав, зуу гээд хэдхэн саналын тоогоор зөрүүтэй байсан. Гэтэл хэдэн мянгаар нь шилжсэн гэдэг нэрийн дор сонгогчийн нэрсийн жагсаалтыг будилуулсан зөрчлүүд гарсан байгаа. Тэгэхээр үүнийг сонгууль зохион байгуулсан байгууллага санаатай хийсэн бол хариуцлага тооцдог, санаандгүй зөрчил гарсан бол дахин давтагдахгүй байх арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Энэ асуудал өөрөө хуульд өөрчлөлт оруулах шалтгаан биш. Яагаад гэвэл хуульд байгаа заалтыг хэрэгжүүлэхдээ гаргасан алдаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийн төслийн 97 хувьд нь өөрчлөлт ороогүй байна гэлээ. Үлдсэн гурав орчим хувьд нь оруулсан өөрчлөлт нь юу байна вэ?

-Үг үсгийн алдаа ч юм уу, нэг заалтад байгаа заалтыг хоёр болгож хуваах зэрэг байдлаар өнгөц додомдсон байгаад байдаг. Бас дордуулсан заалт ч харагдаж байна. Нэрсийн жагсаалтыг хянахын тулд сонгогчоос гадна гэр бүлийн гишүүд хянаж болдог. Дээрээс нь ажиглагчид хянадаг. Нэг айлын нэр дээр баахан олон хүнийг нэмээд биччихдэг тохиолдол ч гарч байсан. Сонгогчийн нэрсийн жагсаалтыг өөр өөр субьектууд гаргадаг байснаас хоорондоо ингэж зөрдөг байлаа. Энэ байдлыг Сонгуулийн нэгдсэн хуулиар төрийн болон төрийн бус байгууллагууд хянадаг байх нөхцөлийг бүрдүүлсэн байв. Гэтэл энэ хяналтыг шинэ хуулийн төсөлд авч хаясан байна. Нэрсийн жагсаалтыг сонгогч сонгууль болохоос олон хоногийн өмнө интернэтээр хянадаг байхаар тусгажээ. Өөрөөр хэлбэл, нэрсийн жагсаалтыг эцэслэсний дараа хянах боломж нь хаагдмал байдалтай болгосон хууль гаргах нь байна шүү дээ. Үүний цаана нэрсийн жагсаалтаар ашиглаж сонгуулийг луйварддаг байсан энэ хууль бус явдлаа дахиж нээж өгөх оролдлого гэж харагдаж байна. Мөн Сонгуулийн нэгдсэн хууль дээр байсан шударга байх гэсэн заалтыг авч хаясан байгаа юм. Сонгуулийг мөнгөний хүчин зүйлээс бага байлгах гэснийг ч болих заалт оруулжээ. Тухайлбал, ухуулагч, туслагчид өдрийн хоол, утас, унааны гээд үйл ажиллагааны зардал авдаг байсан. Тэгвэл уг хуулийн төсөлд ухуулагч, шадар туслагчдыг бүр цалингийн доод хэмжээгээр цалинжуулж ажиллуулах тухай нэмж өгсөн байна.

-Сонгуулийн зардал асар их гарахаар санал боловсруулсан гэсэн үү?

-Мөнгөний хүчин зүйлийг нэмж өгсөн байна. Мөн сонгуульд зориулж 9000 орчим машиныг ашиглаж болохоор зохицуулалт тусгажээ. Сонгуульд машин ашиглаж байна гэдэг нэрээр хүмүүсийн саналыг худалдаж авах оролдлого ч хийхийг үгүйсгэх аргагүй. Шинэжээчдийн нүдээр харахад сонгуулийг шударга явуулахад нийцэхээргүй заалтууд оруулсан байна л даа.

-Үндсэн хуульд парламентад суудалтай намын гишүүн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ гэж заасан байдаг. Бие даагч гишүүдийн хувьд аль нэг намд элсэж байж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж болох уу?

-2016 оны сонгууль мажоритар буюу хүнийг сонголоо. Тэгж сонгогдож байгаа тохиолдолд бие даагч гишүүд бусад гишүүдтэй адил байх боломжит эрхтэй. Тухайлбал, бие даагч гишүүн нам байгуулаад, аль нэг намд элсээд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших эрх нь Сонгуулийн нэгдсэн хуулиар нээлттэй байсан. Энэ зохицуулалтыг хаах санаатай хуулийн төсөл байна.

-Тэгэхээр МАН-аас өргөн барьж байгаа Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөл ганц, хоёр хүнд зориулагдсан болж таарч байна уу?

-Энэ төслөөс одоогийн эрх барьж байгаа МАН өөрсдийнхөө эрх ашигтаа нийцүүлсэн, өрсөлдөгчдөө цөөн байлгах гэсэн санаа харагдаж байна. Бие даагч гишүүдийн Ерөнхийлөгчид нэр дэвших боломжийг хаалаа. Мөн МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг ч бас нэр дэвшихэд нь хориг тавьж байна. Энэ тухай хуулийн төсөлд гадаадад зургаан сараас дээш хугацаатайгаар эмчлүүлэхээр явсан бол нэр дэвшүүлэхгүй гээд заагаад өгчихөж. Тэгэхээр эрх барьж байгаа МАН өөрсдөдөө тааламжтай байдал бий болгосон, өрсөлдөгчдөө Үндсэн хуульд заагдаагүй нэмэлт шалгуур шаардлагаар хасах гэсэн оролдлогууд, далд санаатай байна л даа. Ийм далд санааг биелүүлэхийн тулд ямар ч шаардлагагүйгээр Сонгуулийн нэгдсэн хуулиас Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг татаж авах гэж оролдож байна. Энэ нь өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл гэдгийг дахин хэлье.

-Ингэхэд сонгуулийн хуулийг сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө баталсан байх ёстой биз дээ?

-Тийм ээ. Энэ тухай баталсан УИХ-ын тогтоол одоо ч гэсэн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. Өмнө нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургадугаар сард болсон. Дөрвөн жилийн дараа тогтмол болох ёстой. Тэгэхээр энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургадугаар сард болно. Үүнээс өмнө хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй. Хэрэв хуульд зайлшгүй өөрчлөлт оруулах байсан бол нэмэлт өөрчлөлтийн хэмжээнд 2016 ондоо багтааж хууль батлагдах ёстой. Аль болох олон намын саналыг авч, нээлттэй ил тодоор хэлэлцдэг. Хулгайн замаар байх ёсгүй. Дээрээс нь зөвхөн өөрсдийнхөө нэр дэвшигчид таатай болгохоор УИХ-д олон суудал авсан болон эрх мэдлийн давуу талаа ашигласан үйлдэл байна.

“Өдрийн сонин”-ы өнгөрөгч мягмар гаригийн дугаарт нийтлэлч П.Хашчулууны “Монголын төр шинжлэх ухаанжсан нийгмийн төлөө санаа тавихгүй бол оройтох нь” нийтлэл хэвлэгдсэн. Мухар сүсэгжсэн засаг төр улс орноо харанхуй мунхгийн туйл болгох тэнэглэл нүүрлэснийг сануулсан уг нийтлэл нийгэмд цочроо өгч, дээр дооргүй шуугьж байна. Энэ бол цаг үеэ мэдэрч, зөв зүйтэй санаачилга дэвшүүлсний илрэл юм. “Өдрийн сонин”-д энэхүү нийтлэл хэвлэгдэхтэй зэрэгцээд бага насны хүүхдийг шашин сүмээс хол байлгах тухай нэгэн чухал хуулийн төслийг төрийн түшээд боловсруулан өргөн бариад байна.

Тодруулбал, Их хурлын гишүүн Д.Сумъяабазар, Н.Оюундарь нарын санаачилсан “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуульд, нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай” хуулийн төслийн 1.3.6-д “Бага насны хүүхдийг шашны байгууллагын үйл ажиллагаанд татан оролцуулах, эцэг, эх хууль ёсны асран хамгаалагчийн зөвшөөрөлгүйгээр сүм хийд, цуглааны сургалтад оролцуулахыг хориглоно” гэж заасан. Мөн уг хуулийн 3.7.12-т “Бөө, зайран, удган, үзмэрч, зурхайч зэрэг хувиараа шашны зан үйлийг гүйцэтгэж байгаа иргэн нь аймаг, нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дэргэдэх шашны асуудал эрхэлсэн зөвлөлд бүртгүүлсний дараа бусдад үйлчилгээ үзүүлэх эрхтэй болно” гэж заасан бол 3.7.13-т “Уул овоо, ой, усны сан бүхий газарт шашны байгууллага аливаа зан үйл үйлдэхдээ байгаль орчныг хамгаалах хууль тогтоомжийг дагаж мөрдөнө” гэсэн байна.

Энэ бол мөн л цагаа олсон, нийгмээ мэдэрсэн, алс ирээдүйг харсан, улс орны хувь заяатай шууд холбоотой маш чухал хууль. Өнгөц харахад, Далай ламын айлчлалтай холбоотой, Х богдыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх хууль мэтээр ухвар бодолтой хүмүүс гөрдөж хэвлэл мэдээллээр олон нийтэд хүргэж байгаа боловч энэ нь нарийндаа Далай ламын айлчлалтай ямар ч холбоогүй. Харин Монгол Улсын оршин тогтнох үндэсний дархлаатай холбоотой гэж хэлж болно. Төрийн хэмжээнд ингэж хуульчилж өгөхгүй бол төртэй түмэнтэйгээ мунхарч, Монголоор дүүрэн бөө удган, хутагт хувилгаад, хадаг яндар, бүрээ хэнгэрэг, овоо тахилга. Тэр бүгдээ шүтэж дээдэлж, мөргөж залбирсан ард түмэн. “Шашин шүтэх эс шүтэх нь Үндсэн хуулиар олгогдсон дархан эрх” гэх байх л даа. Сануулахад, шашин шүтлэгийн тухайд биш Монголын төр, ард түмэн мухар сүсгээр тэнэгэрч гүйцэж байгааг хэлж буй хэрэг. Тиймдээ ч шашин, мухар сүсэг хоёр хоорондоо тэнгэр газар шиг ялгаатайг сануулж байгаа юм.

Эл бүхний хамгийн эхэнд монголчууд бид насанд хүрээгүй хүүхдийг сүм хийдэд шавилж, шашин номд ойртуулахыг хатуу хориглох хэрэгтэй. Үнэхээр л хутагт хувилгаан юм бол ерөнхий боловсролын сургууль буюу арванхоёрдугаар анги, хуучнаар аравдугаар ангиа төгсөж байж, арван найман нас хүрч байж шашин номоо бараадахгүй бол болохоо байдаг юм бол, сургууль мөрийг нь хөөдөг юм байгаа биз. Ингэж хатуу хориглон хуульчилж заахгүй бол А үсэг ч мэдэхгүй, шинжлэх ухааны наад захын мэдлэггүй, шашны гүн ухааныг судалж үзэх нь байтугай орчлон ертөнцийн жам ёсыг таниагүй жаалхан банди нар лам болж хүний хувь заяа, төөргийг шийднэ гэхээр үнэндээ санаанд буухгүй.

Хуучин нийгэмд эцэг, эхчүүд бага балчир үрсээ сургууль соёлд хүргэж өгөхөөсөө илүү хүрээ хийдэд үүрч дүүрч аваачаад, лам багшийн тогоо бариулаад орхидог байсан. Тэгж л монголчууд эрдэнэ болсон үр хүүхдийнхээ хувь заяаг мухар сүсгийн зам руу хөтөлдөг байсан. Энэ байдал нэг хэсэг тасраад эргэж дахин сэргээд, юу ч мэдэхгүй харанхуй нялхаасаа лам болчихсон нөхөд Монголын нийгмийг тэр чигт нь мухар сүсгийн балайралд автуулж байна. Тиймээс хүүхдийг орчлон ертөнцийн жам ёсыг таних нь бүү хэл үсэг ч мэдэхгүй, шинжлэх ухааны ямар ч мэдлэггүй бага балчраас нь лам болгосны гор өнөөгийн мухар сүсгийн нийгэм. Эцэг нь үр хүүхдээ лам болгож амьдралын амрыг хардаг. Идэх хоолтой, өмсөх хувцастай, өргөл барьц авчихдаг юм, адаглаад хүнд зодуулж, дарлуулахгүй юм гэж мөчидхөн бодсоны улмаас мухар сүсгийг дэлгэрүүлэгч лам хувраг нэртэй үзмэрч, зурхайчид үйл олноороо үржсэн. Уул нь манай буддын шашин бол шинжлэх ухаанжсан, гүн ухааны шашин юм. Үүнийг ойлгож мэдэрдэг, шинжлэх ухаанчаар ханддаг лам нар хэрэгтэй.

“Эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтныг энэрч, тэр бүхний тусын тулд бие, сэтгэл, үг үйлдлээ зориулж, нүгэл үл үйлдэхийг ямагт хичээж явахын зохистойг хүмүүн төрөлхтөнд сургамжлан гэгээрүүлсэн Жагарын их сэтгэгч, соён гэгээрүүлэгч, энэрэнгүй үзэлтэн Буддагийн сургаал, номлолыг анхдагч цэвэр ариун утга, санаагаар нь эдүгээ дахин сэргээж, шинжлэх ухаанч мэдлэг болохын нь хувьд дэлхий даяарт түгээн сурталчлах хэрэгтэй. Буддагийн сургаал, номлолыг шашинжуулах бусармаг үйлс 2500 орчим жил үргэлжилжээ. Эхэндээ Жагар, Энэтхэгт, хожуу нь Төвд, Хятад, Монголд, мөн Солонгос, Японд гэхчилэн мөнхүү сургаал, номлол элдэв өнгө, аясаар хиртэж бохирдсоор эцэс сүүлдээ мухар сүсгийг төрүүлэх, хүмүүний сүсэглэх, бишрэх сэтгэлийг ашиглан өргөл, барьц авах залилан, луйвар болж төрөл арилжжээ” хэмээн Д.Чулуунжав доктор бичсэн. “Бизнес болчихсон шашинд шинэчлэл хэрэгтэй” гэх даац далайцтай уг нийтлэл мөн л шуугиан дэгдээгээд байгаа. Тэрээр “монголчуудын ядуурлын нэгэн том шалтгаан бол шууд утгаараа бурханы шашин юм” гэж тодотгоод том лам, хутагт хувилгаадын хойд дүрийг эрэх, олж тодруулах, чингэснээр нутаг орон бүрийг байнгын шүтээн, амьд бурхадтай болгох овжин, зальжин аргыг анх Төвдийн лам нар сэдэж, хэрэгжүүлжээ. Урьд нь бурханы шашин дэлгэрсэн аль ч оронд ийм заншил, уламжлал байгаагүйг баримт сэлттэйгээр нотолжээ. Жижиг буурай улс орныг сөхрүүлэх, алт эрдэнэсийг нь хүүдийлж авах ганц шалгарсан арга нь шашин номоор далимдуулсан мухар сүсэг гэдэг. Хутагт хувилгаад төрдөг. Энэ нь мэдээж улс төрийн ач холбогдолтой байх. Гэхдээ Чулуунжав судлаачийн хэлснээр бол худлаа юм билээ. Богдоор тодорсон хүн ердөө хоёрхон жил насалсан түүх бий. Тийм л эрдэм ном чадалтай, гүн ухааны нууцад нэвтэрсэн юм бол хүний амьдралын том шалгуур болох урт удаан насыг насалж, буян хишгээ олон түмэндээ хүртээх хэрэгтэй биз дээ.

“Шашин бол мухар сүсэг биш. Мухар сүсгээр шашныг хөгжүүлэхгүй” гэж Далай лам хэлдэг. Саяхан Монголд сүр дуулиантай ирээд буцахдаа ч хэлж байна лээ. Мөн дээрхийн гэгээнтэн “Шашин, шинжлэх ухаан хоёр олон зүйл дээр нэгддэг. Хэрэв зээ зөрчилдөх тохиолдол гарвал шинжлэх ухааныг нь дагах нь зөв юм шүү” гэж айлдсан байдаг. Гэтэл бидний монголчууд сүүлийн жилүүдэд, ялангуяа төр засгийн хэмжээнд шашин, мухар сүсэг хоёроо ялгаж салгаж ойлгохоо больсон нь эмгэнэлтэй. Тэртээ тавиад онд Чимид, Ванган нарын “Сэрэлт” гэж кино дэлгэцэнд гарсан нь бий. Тэрхүү бүтээлд шинжлэх ухаан, мухар сүсгийг айхтар нарийн зааглаж харуулсан байдаг. Өвчтэй хүүхнийг нь анагаахын шинжлэх ухаан эдгээж байхад ах лам нь “хойд насандаа хонин гүрвэл болж төрнө” хэмээн мунхруулдаг. Дэргэд нь эмч байсаар байтал Бумаа авгай маарамба руу хадаг өвөртөлж гүйгээд баригдаж байх жишээтэй. Яг үүн шиг олон олон Бумаа монгол төрийн толгойд байна. Тэд шинжлэх ухааныг биш мухар сүсгийг дээдэлж, хадаг өвөртлөн лам хувраг, бөө удган руу гүйлдэж байна. Монголын толгой эрдэмтэн, академичдаар хүрээлүүлэхээс илүүтэйгээр бөөн удган, лам багш нараар хүрээлүүлж улс орныхоо хувь заяаг даатгаж байна. Эрх баригчдад ард түмэн арвангуравдугаар зуунаараа харанхуй бүдүүлэг байх нь амар байх. Гэхдээ ард түмний амьдралд дэндүү хорлонтой байна. Энгийн нэг жишээ хэлэхэд, урд уулаа нүхлээд зам тавьчих дарга олдохгүй бол яах билээ. Бүгд сүсэг бишрэлд хэт авчихвал улс орон хэзээ ч хөгжихгүй. Бид ёс суртахуунтай байх гэж шашинтай байсан. Харин хийморийн сан тавьж, түүндээ итгэн хүний хувь заяа төөргийг өөрчилнө гэх мунхагладаг, мухар сүсгийг дэлгэрүүлсэн энэ олон сүм хийд, шашны байгууллагууд Монголд огтоос хэрэггүй. Шинэчлэгдэж, өөрчлөгдөх цаг нь болсон.

Өнөө “Сэрэлт” гэдэг шиг Монголын төр техник технологи, шинжлэх ухааны эрин зуунд дахин сэрж шинжлэх ухаанжсан нийгмийн төлөө, амьдралын төлөө, шинжлэх ухаанжсан хөгжлийн төлөө гэх уриалгыг Монголын нийгэмд тунхаглаж, шинжлэх ухаанжсан шашны дархлааг бий болгох нь юунаас ч чухал болжээ. Ийм дархлаа төрд бий болбол шинжлэх ухааныг жинхэнэ утгаар нь үлгэрлэн дагуулах сайд маань яалаа гэж шатаж буй хонины ноосон дээгүүр хөл нүцгэн харайлгаж, лам багшийнхаа айлдсанаар булайгаа дэлгэж байх билээ. Яалаа гэж төрийн сайдууд тамгаа гардаад л том том жийпээр лам хуврагуудаа чихэж аваад хөдөө гадаа давхилдах билээ. Ард түмэн ч бөө удганд итгэж, амь амьдрал хувь заяагаа даатгадаг мухар сүсгийн мунхралаасаа ангижирч, шинжлэх ухаанжсан шинэ цагийн иргэд болох хэрэгтэй.

-ЭХОРНОО ХАМГААЛАХ ГЭСЭН БОЛОВЧ ДИЙЛЭЭГҮЙ-

“Анод” банкны үүсгэн байгуулагчдын нэг Н.Даваатай ярилцлаа.

---

-Цагтаа банк байгуулж байсан та агаарын бохирдлыг бууруулах шилдэг технологи бүтээсэн тухай сүүлийн жилүүдэд ярих болсон. Та ямар мэргэжил боловсрол эзэмшсэн хүн бэ, ажлын гараагаа хэрхэн эхэлж байв?

-Миний өвөө уран Гомбо Сүхбаатарын талбайн урдах төрийн сахиусны их өргөөг ахалж бариулсан хүн. Эрдэнэ зуу хийд, Хамрын хийдийг бүтээлцсэн миний өвөө тусгаар тогтносон улс байхыг мөрөөдөж төрийн сахиусны өргөөг бариулсан гэдэг. Аав маань чөлөөлөх дайны үед сөнөөгч онгоцны нисгэгч байсан. Усны техникчээр оросуудтай усны хайгууль хийж Өмнөговь, Дорноговь аймгаар явсан. Ингэж явахдаа асар их алтны нөөцтэй гэдгийг мэдсэн. Тэгээд хожим нь 80 нас хүрээд нас барахынхаа өмнө надад бүгдийг нь зааж өгч байсан юм. Алтны ойлгоцыг би хар багаасаа л авч өссөн. Миний амьдрал дандаа үхэл сэхлийн дээсэн дөрөөн дээр явсан байдаг сонин хувь заяатай.

-Та энэ тухайгаа яриач?

-Би эхээс мэндлээд “үхсэн”. Нэгдүгээр төрөхөд эмч нар ээлж хүлээлцэхдээ салхи цохиулснаас эмнэлгээс гарахдаа хүн болохгүй нь дээ гэж гарсан гэдэг. Тэгээд Түрэгийн хөшөө цайдамд очоод хүн болсон. Ринчин Бямбаев, академич Пэрэнлэй нар судалгааны ажлаа тэнд хийж байсан бөгөөд надад Бямбаев гуай Түрэгийн эзэнт гүрний Могилан хааны нэрийг хайрласан. Хэдийгээр Даваа гэсэн албан ёсны нэршилтэй ч гэрийнхэн маань одоог хүртэл Могилан буюу Монголоо гэж дууддаг. Бага байхаасаа алтны тухай, тусгаар тогтносон улс орны тухай өвөө, ааваасаа сонсч өссөн. Хүүхэд байхдаа адууны толгойн чинээ алт олоод ааваасаа үүгээр Түрэгийн улс шиг хаант улс байгуулж болох уу гэхэд аав “Уул шиг алт Монголын эзэнт гүрнийг байгуулж чадна даа” гэж хэлж байсан юм. Аав маань нас барахаасаа өмнө алтны нөөцийг зааж өгөхдөө “Тэр газрыг монголчууд авбал улс шиг улс байгуулж чадна” гэж зүгээр нэг хэлээгүй. Бидний өвөг дээдсээс бодлогоор улс оронд маань үлдээсэн тэр их алттай газрыг авахын тулд “Анод” банкийг дампууруулсан.

-Тэр алттай газар аль аймагт, хаана байдаг юм. Одоо хаанахын эзэмшилд байгаа вэ?

-Уул шиг алт байсан. Манайх лицензийг эзэмшиж хамгаалалтад авчихсан байсан. Тэр алт руу дэлхийн алтны төлөө явдаг улсууд дайрсан даа. Үүнээс илүүг хэлэх боломжгүй байна.

-Монголчууд өөрсдөө авч үлдэж чадсан уу?

-Гадныхан л авсан байж таарна шүү дээ. Монголчууд маань одоог хүртэл ойлгоогүй. Төр засаг эрх баригчид юу өгч байгаагаа мэдэхгүйгээр гадны гар хөл болж гадныханд өгчихсөн. Намайг эдийн засгаас хүчээр шахаад гаргачихсан. Бидний үеийнхэн өнгөрсөн 26 жилийн турш Монгол Улсын хөгжил, эдийн засгийг унагаж тоглолоо. Үе үеийн Ерөнхий сайдууд, төрийн томчууд цуглаж Монгол Улсын хар хайрцагны бодлогоо эхлээд тодорхойлон гаргах цаг ирсэн. Тэгэхгүй бол Монгол Улс маань дууслаа. Эх орноо авч үлдмээр байна, үр хойчоо эрүүл байлгамаар байна. Бусад улстай харьцуулаад харахад энд тэндхийн хог авчирч шахдаг, гуйлга гуйдаг л улс болсон байна. Уг нь бид энэ дэлхийн хамгийн баян улсын нэг. Алтан дээр суусан гуйлгачин гэх үг мэддэг улсуудын амнаас гарсан. Манай “Анод” банк тухайн үедээ Монгол Улсын алтны 80 хувийг барьж байсан. Алтны хамгийн том компаниуд манай банкны гол харилцагчид байсан.

Би өөрөө эдийн засгийн хөгжилд гол оролцогчдын нэг байсан учраас улс орон маань яагаад ядуу гуйлгачин байгаа шалтгааныг сайн мэдэж байна. Би сүүлийн найман жил ахуйн хэрэглээний энгийн технологийг төр засагт ойлгуулах гээд чадахгүй байна. Мянганы сорилтын сангийн мөнгөөр зуух пийшин худалдан авах үед л та нар битгий аваач ээ гэж хэлдэг байсан. Хэрэв тухайн үед технологийг эхлээд сонгосон бол өдийд утааг дарчих байлаа. Энэ мэтээр асуудлыг шийдвэрлэхгүй аргацаах байдлаар явж ирснээр хямралын эх үндэс тавигдсан.

-2008 онд “Анод” банкны шуугиан ид дэгдэж байсан. “Анод” банкийг байгуулсан та бүхнийг ямар үндэслэлээр буруутгаж ялласан билээ?

-Намайг албан тушаалтны зүйл ангиар шийтгэж, гурван жилийн чанга дэглэмтэй хорих ялаар шийтгэсэн. Гэтэл би албан тушаалтан байгаагүй. Би банкны хувь нийлүүлэгч байсан. Багануурт чанга дэглэмтэй хорих ангид ялаа бүрэн эдлээд гарсан. Би энэ тухайгаа эргээд дурсах дургүй. Надад үнэхээр хэцүү үе тохиосон. Миний ээж маш их зовлон үзэж, намайг шоронд орсныг дуулаад л мацаг барьж өөд болсон.

–Үнэхээр харамсалтай явдал болжээ. Таныг шоронд ороход ээжийн чинь дэргэд хэн үлдэж байв?

-Би эхээс наймуулаа. Дөрвөн хүү, дөрвөн охинтой. Хамгийн том ахыг маань Дорноговьд төрөөд хэд хоногтой байхад нь хулгайлчихсан. Төрөнгүүтээ хүүхдээ алдана гэдэг маш том зовлон. Дараа нь хайсан ч олоогүй. Нэг ах, нэг эрэгтэй дүүтэй байсан ч хүү нар нь нас барсан учраас 90 нас хүрэх дөхөж байсан ээжийн маань ганц найдвар нь би байсан. Би шоронд орохдоо ээждээ л хамгийн их санаа зовниж, шаналж байсан. Тийм учраас дараа нь ачаа хөнгөрч шийдэмгий болдог юм билээ. Юу л болдогсон тэр миний хувьд хэцүү зовлон биш санагдах болсон. Тухайн үед миний зүрх өвдөөд бие тааруу байсан. Үхвэл үхэг, сэхвэл сэхэг гээд хамгийн хүнд хүчир ажлыг шоронд хийсэн. Халуун зун наранд ачигч хийнэ, талх барина. Хүн ядраад ирэхээр хатсан шир шиг болчихдог юм билээ. Аливаа юм сайн, муу талтай. Хамгийн муу нөхцөлтэй гэгдэж буй ч хөлсөө гаргаж ажил хийснээр харин эрүүлждэг юм билээ. Урьд нь цэргийн байгууллагад 15 жил ажилласан офицер хүний хат бас нөлөөлсөн байх.

–“Анод” банкийг дампууруулах ажлыг ямар хүмүүс хийсэн байдаг юм бэ?

-2008 оны арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдөр гэнэт баривчлаад л дараа нь шалгах шалтгаанаа хайсан. Би чинь Иргэний хөдөлгөөний намын дарга болчихсон байсан үе. Алтны төлөөх тэмцэл гол зангилаа нь байсан. Монголчууд бид алтаа өөрсдөө мэднэ гээд, дэлхийн алтыг мэддэг улсууд гадна талаас санаархах зөрчил явагдсан. Улс гүрний хөгжил үеийн үедээ алттай нягт уялдаа холбоотой явж ирсэн. Урд хөрш 1300 тонн алтны нөөцтэй, хойд хөрш 1200 тонн алттай гэж үзвэл бид 5000 тонн алтны төлөө тулалдаж байсан бол яах уу. Ийм алттай бол Монгол Улс өнөөдөр ямар байх уу. Гуйлга гуйх хэрэг байна уу. Тэр алтыг алдсанаар Монгол Улс хохирсон. Монгол Улсын алтны нөөц үүгээр дуусахгүй арвин. Тухайн үеийн Ерөнхий сайд, УИХ-аас бид үгээ хэлэхийг гуйсан. Монголчууд маань өөрсдөө ойлгоогүй, бидний үгийг сонсоогүй.

-Хэрэв таныг хорьж шоронд явуулаагүй байсан бол та ямар төлөвлөгөөтэй байв?

-Бид алтаа төрийн мэдэлд авч алтыг стратегийн ордод багтаан, хувийн хэвшлээр хийлгэхгүй байя гэсэн санааг тавьж байсан. Гэтэл хувийн уурхайтай хүмүүсийн дайсан болсон. Хэрвээ тэр үед төрийн эрх мэдэлтэй байсан бол Монгол Улсын эрдэнэсийн санг 5000 тонн алттай болгохын төлөө зүтгэх байсан.

–“Анод” банкны үүсгэн байгуулагчид Э.Гүр-Аранз, Д.Энхтөр нар одоо юу хийцгээж байна. Та тэдэнтэйгээ холбоотой байна уу?

-Байнга холбоотой байдаг. Тэд маань ойр зуурхан байна даа. Багаасаа онц сурсан, олимпиадын аварга болж байсан дандаа шилдэг явж ирсэн хүмүүс чинь амьдралын хүнд юм үзээд ирэхээр цочирдолд ордог юм байна. Бид гурав чинь нэг ангийн, нэг цэцэрлэгийн багын найзууд. “Анод” банк анхнаасаа технологийн чиглэлийн хувиараа эрхлэх аж ахуйгаас үүдэлтэй. Энхтөр “Эрдэнэт” үйлдвэрт автоматжуулалтын үйлдвэрт арваад жил ажилласан инженер. Гүр-Аранз геофизикч хүн. Социализмын үед Таван толгойн нөөцөд геофизикчээр ажиллаж байсан. Багаасаа л боловсрол, хүмүүжилтэй хүмүүс хулгай хийх үү. Бид эх орноо хамгаалах гэж оролдсон. Харамсалтай нь дийлсэнгүй хүчин мөхөстсөн.

-Та Чингис хааны онгоныг олсон тухай бас ярьдаг. Тэр ямар учиртай юм бэ?

-Тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр болоод Ц.Элбэгдоржид тайлангаа өгсөн. Чингис хааны оршуулга хаана байгаа нь маш тодорхой. Чингис хааны оршуулгаар оюуны өмчид зохиогчийн эрхээ баталгаажуулсан.

Технологийн зӨв сонголтутаагшийднэ

-Агаарын бохирдлыг бууруулах технологийн тухай сонирхъё. Хичнээн айл өрхөд халаагуураа тавьсан байна. Үр дүн хэр байна?

-Би инженер хүн учраас ахуйн хэрэглээний халаалтын технологи дээр сүүлийн найман жил ажиллаж байна. Агаарын бохирдол утааг технологиор давж гарна. Халаалтын хувьд манай улсад дэд бүтцийнхээ хувьд ч цахилгаан эрчим хүчээр шийдэх нь хамгийн зөв шийдэл. Цахилгаан эрчим хүч манайд шугамын ачаалал даахгүй, өндөр үнэтэй байгаа ч шинжлэх ухаан хөгжихийн хэрээр хэмнэлттэй технологийг бүтээж болоод байна. Маш бага цахилгаанаар халаах үнэ хямдтай дотооддоо хийсэн халаагуур, бойлуур, тогоо бүтээсэн. Өнгөрсөн 26 жилийн хугацаанд төр засаг маань технологийн хог хаана байна, тэрийг өндөр үнээр авчирч шахдаг. Дандаа өмнөх зуунд хэрэглэгдээд үе нь өнгөрсөн хогийн хонхор болчихоод байна. Бид олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх энэ дэлхийн хамгийн шилдэг технологийг нэвтрүүлье гэж байгаа.

Бид айл өрхүүдэд 1500 халаагуур тавьсан. Гэр, байшингийн халаагуурыг шийдэхэд амархан. Хамгийн их утаа гаргаж байгаагаа эхлээд зогсоох хэрэгтэй. Нүүрсээр галлаж байгаа уурын зуух хамгийн их агаарын бохирдол үүсгэдэг. 1000 айлтай тэнцэх утаа гаргаж байгаа уурын зуухыг юуны өмнө зогсоох хэрэгтэй. Улаанбаатарт 4000-аад жижиг, том нийлсэн уурын зуух бий. Байгаль орчны яамны дэмжлэгтэйгээр бид одоогоор 30 гаруй уурын зуухны утааг зогсоосон. Бид “MGLT” гэх Монголын анхны тогоо бүтээсэн. С.Баяр докторын хэмнэх төхөөрөмжөөр Баянчандманьд гүзээлгэнэ тарьдаг агро паркийн халаалтыг шийдвэрлэсэн нь үнэхээр дэвшилтэт гэдгээ батлан харуулсан. Манай хэмнэгч халаагуур бусад ижил төрлийн халаагуураас эрчим хүчний 60-аас дээш хувийн хэмнэлттэй. Бойлуур тогоо маань мөн 60 хувийн хэмнэлттэй. Гэтэл өнөөдөр ч манай улс өнөө хоцрогдсон технологио авчраад 2.5 сая төгрөгийн үнэтэй хог гэр хороололд шахах тухай яриад яваа нь харамсалтай.

-Танайх хэдэн хүнтэй ямар багаар ажиллаж байна?

-Монгол инженерүүд цугласан Монголын үйлдвэрлэл технологийн шинжлэх ухааны академи байгуулж, тэргүүнээр нь доктор С.Баяр ажилладаг. Олон улсын оюуны өмчийн газраас алтан медаль авсан. АНУ-ын “Тесла”, Элон Маск, “Нассо” групп манайхтай хамтран ажиллах санал ирүүлсэн. Манай бүтээлээс БНСУ-ын цахилгаан галт тэргэнд тавигдсан байгаа. Гадны том группийн жигүүр дор биш монголчууд өөрсдөө босох гээд үзээд л байна. Өөрсдөө босчих юм бол дэлхийн эрчим хүчний зах зээлд өрсөлдөх бололцоотой болно. Монгол инженерүүдийн бүтээсэн технологи амьдрал дээр батлагдсан, олон улсад өрсөлдөхүйц юм. Үнэндээ төр засгийн аль ч шатанд шилдэг технологио танилцуулахад судалж үзье гэж хэлдэг ч хариу өгдөггүй.

-Та бүхэн төр засгаас яг ямар дэмжлэг хүсээд байгаа юм бэ?

-Технологийн нууцлалтай холбоотойгоор айл өрхүүдэд хэсэгчлээд эсвэл жижиглэнгээр борлуулаад байж болохгүй байна. Учир нь манайхан чинь Эрээн гараад хэдэн мянгаар нь үйлдвэрлүүлчихдэг. Бид хаширсан. Тийм учраас кампаничилж бодлогоор хийхгүй бол технологи чинь алдагдана бас хуучирна. Манай технологи нэгэнт шийдэл сайтай болохоор төр засгийн дэмжлэггүй ч урагшаа явна. “Хас” банктай хамтран ажиллах саналаа тавихад дэмжиж байгаа. Гадны улсын группууд хамтрах санал байнга ирүүлдэг. Хувийн хэвшил анхаарч хамтаръя гэж байхад төр засагт бодитоор хийж үзүүлж харуулан улсын комисст нь хүлээлгэж өгөөд байхад ч ганц дарга нь эргээд холбоо барьдаггүй. Биднийг хүсэлт тавих болгонд ёстой сайхан дэвшилтэт юм байна гэцгээдэг. Өнгөрсөн жил 45 мянган айлын агаарын бохирдлыг шийдэх төсөл хэрэгжүүлэх гэрээ зурагдсан ч засаг солигдоод хэрэгжих боломжгүй болсон. Манай улс төсвийн мөнгөөр 217 тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдолд зарцуулчихлаа. Гэтэл ямар ч үр дүн гарсангүй. Бодит байдал дээр Улаанбаатарын утааг 20 сая ам.долларт бүрэн шийднэ. Би өөрийн толгойгоороо хариуцаад утааг арилгаад өгч чадна. Миний хажууд хяналт шалгалт, цагдаа, хуулийнхныг хяналттайгаар тавиад хийлгэ. Яагаад бардам ам гарч хэлж байгаа гэхээр бидэнд технологи нь байна. Бүх зүйлд технологи ялалт авчирдаг. Би улс төр ярьж, та нартай сандал ширээ булаацалдахгүй ээ. Би зөвхөн ач зээгээ, үр хойчоо эрүүл байлгамаар байна.

-Энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн шөнийн цахилгааны тарифыг тэглэсэн. Иргэд хамгийн хэмнэлттэй, хямд халаагуурыг эрж хайж байна. Эрэлт байгаа үед танайх халаагуураа олноор нь зарж болохгүй гэж үү?

-Айл өрхүүдэд халаагуурыг олон тоогоор 250000 төгрөгөөр зарж борлуулах боломжтой ч цөөн тоогоор боломжгүй юм. Цахилгааны зардалд нэг айл сардаа 60 мянган төгрөгөөс доош төлнө. Эрчим хүчний төлбөрийг шөнөдөө тэглэх нь уг нь бодлогын алдаа. Тэртэй тэргүй шугам нь ачаалал ихтэй учир трансформаторуудаа шатаагаад л харанхуй болох эрсдэл өндөрсөнө. Ер нь хоёр өөр зууны технологи байхад хуучин руу нь чичрээд дайраад байна гэдэг чинь эрх ашгийн зөрчил бийг харуулна. Явж явж 217 тэрбум төгрөгийг эргээд хариуцлага тооцно. Ашиг олоод хордуулаад утаад яваад л бай. Эцсийн дүндээ хариуцлагыг нэхэх өдөр ирнэ. Тэртэй тэргүй технологи нэвтрээд байхад яагаад заавал технологиос ухарч 10 гаруй жилийн турш ард иргэдээ хордуулаад ирсэн юм бэ гэдгийг асууна. Хамгийн хямд, хамгийн хэмнэлттэй технологийг нэвтрүүлэхэд утааг ханиад дардаг шиг нам дарна. Санхүүжилтээ шийдэх юм бол нэг жилийн дотор утааг бүрэн арилгана.

-Таны амьдралын түүх унаж боссон ч сөхрөхгүй зүтгэдэг үйл явдал, өрнөлтэй юм. Та үр хүүхдүүддээ юу гэж захидаг вэ?

-Аав, өвөө маань “Чи эх орныхоо төлөө амьдрах ёстой шүү” гэдгийг хар багаас минь ойлгуулсан. Миний амьдрал дандаа дардан байдаггүй. Цэргийн алба хааж байхдаа автомашины осолд орж байсан, ганзаганд явж байхдаа дээрэмдүүлээд үхэнгээ алдаж байсан. Үхчих гээд сэхчих гээд үзээд л байдаг. Амьдрал гэдэг хэмнэл савлуур шиг өрнөл ихтэй. Би хүүхдүүдээ мөрөөрөө, өөрийнхөөрөө амьдар гэдэг. Миний араас хашгирвал миний араас л орно. Зөндөө зовлон үзнэ. Би аливаа зүйлийн гарц шийдлийг олж харж судлан санал тавьдаг ч харамсалтай нь ойлгодог төр засаг алга. Эдийн засгийн хөгжлийн хувьд улс оронд алт гэдэг маш чухал зүйл. Тусгаар тогтнол, аюулгүй оршин тогтнох үндэс алт гэдгийг ойлгуулах гээд барсангүй. Чөлөөт зах зээлийн нийгмээ ойлгодог болсон цагт “Анод” банкнаас тугаа бөхийлгөж байгаад хэзээ нэгэн цагт уучлал гуйх өдөр ирнэ. Яагаад гэвэл БНСУ-ын “LG”, “Samsung”, “Hyundai”, Японы “Иточу”, АНУ-ын “Голдман сакс” гэх мэт үндэстэн дамнасан банк корпорациудаас бид их хэмжээний олон зуун сая ам.долларын хөрөнгө татаж эх орныхоо төлөө зүтгэж байсан.

Б.ДОЛЗОДМАА