Category: цаг-үе

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Монгол Улсад нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулахаар Засгийн газрын шийдвэр гарлаа. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Монгол Улс сүүлийн жилүүдэд жилд 600-700 сая ам.долларын нефть бүтээгдэхүүнийг импортоор авч байна. Энэ нь дэлхийн зах зээл дээр нефть бүтээгдэхүүний илүүдэл үүсч, үнэ хямдарсан үеийн үнэ. Дэлхийн зах зээл дээр үнэ өндөр байсан үед жилд 1-1.2 тэрбум ам.доллар зарцуулж байсан. Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 1990 оны үеэс Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих талаар ярьж эхэлсэн. Тэр үеэс өнөөдрийг хүртэл бараг 30 жил ярьж байна. 2008 онд Дарханд төрийн өндөр албан тушаалтнууд үйлдвэрийн шав тавьж байлаа. Дараа нь 2016 оны хоёрдугаар сард Шийдлийн Засгийн газрын үед Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат Бор-Өндөрт бас шав тавьсан. Одоо 2017 онд Мэргэжлийн Засгийн газрын шийдвэрээр Дорноговь аймгийн Сайншандад шав тавих талаар ярьж эхэллээ.

-Шав тавиад байгаа мөртлөө өнөөг хэр яагаад ганц ч үйлдвэр баригдаагүй байгаа юм бэ?

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулахад дотоодын улстөржилт саад болсон. Монголд улстөржилт үндэсний аюулгүй байдал алдагдах хэмжээнд хүрсэн гэдгийг хэлье. Улстөржсөн ажил бол явцгүй байдаг. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих жишээнээс энийг харж брлно. Уг нь жилд 1.5-2 сая тонн газрын тосыг боловсруулах үйлдвэртэй болно гэдэг нэг их том асуудал биш. Энэ ажлыг хийх сэтгэл дутаад байгаад л хамаг учир байгаа юм.

-Дарханд ч гэсэн ийм үйлдвэр байгуулах талаар ярьж байгаад чимээгүй болчихсон биз дээ?

-Дарханд барих үйлдвэрийн төслийн ТЭЗҮ-ийг Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк өөрийн буцалтгүй зардлын санхүүжилтээр, мөн улсын мэргэжлийн корпорациар хийлгэсэн байдаг. Түүнчлэн 2013 онд байгаль орчны нөлөөллийн нарийвчилсан үнэлгээ хийгдэж тайланг нь холбогдох газрууд баталгаажуулсан байдаг. Энэ ажил өнөө хэр зогсоогүй. Төслийн хөрөнгө оруулалтыг дээр дурдсан Японы банк урт хугацаатай, бага хүүтэй экспортын зээлээр санхүүжүүлэхээр болсон.

-Хэрэв тэнд үйлдвэр барьчихвал ямар үр өгөөж гарах вэ. Мөн хүчин чадал нь ямархуу байх бол?

-Японы техник технологитой баригдах энэ үйлдвэрт жилд хоёр сая тонн түүхий тос боловсруулж, 550 мянган тонн авто бензин, нэг сая тонн дизель түлш, 100 мянган тонн онгоцны түлш үйлдвэрлэнэ. Үүгээр зогсохгүй замын битум, шингэн хий зэрэг экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж ойрын ирээдүйн хэрэгцээг бүрэн хангана гэж тооцсон. Эдийн засгийн үр өгөөжийн тухайд гэвэл, жилд дунджаар 1.6 их наяд төгрөгийн нэмүү өртөг бүтээж, улсын төсөвт 600 орчим тэрбум төгрөгийн татварын орлого оруулах тооцоо гарсан байдаг юм. Одоогоор яригдаж буй төслүүдээс ТЭЗҮ болон байгаль орчны нөлөөллийн үнэлгээтэй, санхүүжилт нь бэлэн, байгуулах газар нь шийдэгдсэн, дэд бүтэц нь бэлэн төсөл бол Дарханы газрын тос боловсруулах үйлдвэр л байна даа. Бусад төсөл бол зөвхөн төсөөлөл. ТЭЗҮ болон бусад баримт бичиг ч байхгүй.

-Гэхдээ өмнө нь уг төслийг хэрэгжүүлэх талаар төр засгийн тогтоол, шийдвэр гарч байсан биз дээ. Өнөөг хүртэл саатаад байгаагийн шалтгаан юу вэ?

-Бэлэн болсон ТЭЗҮ-ийн үндсэн дээр Дарханд газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах талаар УИХ, Засгийн газрын хэдэн удаагийн тогтоол гарсан байдаг. Уг нь ТЭЗҮ-д нь Японы инженерийн компани үйлдвэрийн техник төхөөрөмжийг нийлүүлж, барилгын ажлыг “түлхүүр гардуулах” нөхцөлөөр 2009-2012 онд барих графиктай байсан. Манай улс 2009 онд санхүүгийн хямралаас болж ОУВС-гийн “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдан зээлийн хоригт орсноос болж саатсан гэдэг. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хувьд эрх баригчдын намчирхсан талцал, улс орны эрх ашгийг боддоггүй, хувийн явцуу үзэл, сонирхлын үүднээс хориг, саад тавьж байсны улмаас хэрэгжээгүй.

-Одоо тэгвэл хэрэгжиж чадах уу. Сайншандын үйлдвэрийн талаар л яриад байгаа биз дээ?

-Ийм бэлэн төсөл байсаар байтал 2015 онд Шийдлийн Засгийн газар говийн бүс болон Бор-Өндөр тосгонд газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах тухай ямар ч судалгаа тооцоо, үндэслэлгүйгээр хоёр удаа тогтоол гаргасан байдаг. Одоогийн Засгийн газрын хувьд ийм төрлийн үйлдвэр байгуулах төсөл хэрэгжүүлэх талаар оновчтой шийдэл гаргах нь тулгамдсан асуудлын нэг болоод байна. Дорноговь аймгийн Сайншанд суманд газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих боломжгүй гэж үзэж байгаа. Өмнөх Засгийн газрын үед 1.5 тэрбум төгрөгийн зардлаар Унгарын “EUROIL” компаниар хийлгэсэн говийн бүсэд газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулах урьдчилсан судалгаанд Сайншанд, Чойр, Зүүнбаянд ийм үйлдвэр байгуулах асуудлыг авч үзээгүй. Нэг ёсондоо Сайншандад барих боломжгүй гэж үзсэн.

-Яагаад боломжгүй гэж?

-Угаасаа ГТБҮ-ийн байршлыг тогтоодог арга зүйн хоёр үндсэн зарчим байдаг. Сайншанд бол тэдгээр зарчмыг хангахгүй учраас боломжгүй. Нэгдүгээр зарчим бол боловсруулах үйлдвэрийг гагцхүү бензин шатахууны хэрэглээний гол бүс нутагт байгуулдаг нийтлэг зүй тогтолтой байна. Хоёр дахь зарчим бол үйлдвэрлэлийн болон нийгмийн дэд бүтцийн хангалттай сайн нөхцөл бүрдсэн газарт байгуулдаг. Манай улсын бензин шатахууны хэрэглээний 85 орчим хувь нь Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Төв, Сэлэнгийн бүс нутагт ногддог. Сайншанд бол нэгдүгээрт, эдийн засгийн бүсийн тулгуур төв биш. Хоёрдугаарт, газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг ажиллуулахад шаардлагатай дэд бүтцийн нөхцөл бүрэлдээгүй байгаа учраас боломжгүй. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр бол их хэмжээний цахилгаан, цэвэр ус хэрэглэдэг технологийн онцлогтой байдаг. Сайншандад манай орны бензин шатахууны хэрэгцээг хангах хэмжээний хүчин чадалтай үйлдвэрийн цахилгаан, усны хэрэглээг хангах эх үүсвэр, дэд бүтцийн байгууламж байхгүй. Бий болгоно гэвэл их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдана. Манай зарим яамдын албан тушаалтан хүмүүс, аж үйлвэрийн парк байгуулах, Хэрлэн голын үерийн усыг Сайншанд руу хэдэн зуун км урт хоолойгоор татах тухай бүтэлгүй яриа гаргаж ирсэн хийсвэр ойлголтоосоо салах хэрэгтэй.

-Гэхдээ Сайншанд руу хоолой татаж түүхий тосоор хангаж болно гэсэн биз дээ?

-Сайншанд-Тамсагийн ордын хооронд 545 км урт түүхий тос дамжуулах хоолойг 264 сая ам.доллараар барина гэж бичсэн байна. Хоолойны уртын болон хөрөнгө оруулалтын хэмжээ бодитой биш гэж үзэж байгаа. Унгарын “EUROIL” компанийн урьдчилсан судалгааны танилцуулгад Сайншанд-Тамсагийн ордын хоорондох зайг 644 км гэсэн байдаг. Тэгэхээр хоолойны уртын хэмжээ 100-гаад км-ээр зөрүүтэй. Дулаан уур амьсгалтай зарим улсад түүхий тос дамжуулах ил хоолой тавьсан жишгээс үзэхэд нэг км хоолойг хоёр сая ам.долларын зардлаар барьсан тооцоо байдаг. Тийм жишгээр бодвол Сайншанд-Тамсагийн хооронд 645 км урт хоолой тавихад 1.2-1.3 тэрбум ам.доллар зарцуулах тооцоо гарч магадгүй юм. Дээрээс нь Сайншанд-Тамсагийн хооронд түүхий тосыг болон шингэлэгч бодисыг тээвэрлэхийн тулд хоёр хос хоолойг газрын хөлдөлтийн цэгээс доош буюу хоёр метр болон түүнээс доош гүнд тавих шаардлагатай гэж үзсэн байна. Тэр бүхэн нь хөрөнгө зардлыг нэмэгдүүлэнэ. Хоолойг дагасан бусад дэд бүтцийг бас тооцох хэрэгтэй. Жилд 1.5 сая тонн тос тээвэрлэх, 650 км хоолой тавих хоёрын аль нь эдийн засгийн хувьд ашигтай байх вэ гэдгийг маш сайн тооцох хэрэгтэй.

-Үйлдвэртэй болчихвол дотоодын түүхий тосыг тээвэрлэх зам тээврийн нөхцөл бүрэлдэх үү?

-Түүхий тосыг авто цистернээр тээвэрлэх хувилбар байж болохгүй юм. Яагаад гэвэл нэг тонн түүхий тосны тээврийн зардал нь уг тосны өөрийнх нь үнийн 36 хувьтай тэнцэх тооцоо гардаг. Түүхий тосыг авто тээврээр, төмөр замаар, хоолойгоор тээвэрлэдэг. Тамсагаас түүхий тосыг хоолойгоор тээвэрлэх боломжгүй. Жилд 1.5 сая тонн тос тээвэрлэхийн тулд хоолой тавьдаггүй. Учир нь ашиггүй. Хоолойгоор маш том тээвэр хийдэг.

-Дотоодын тосны нөөц, олборлолт багаас гадна, зам тээврийн нөхцөл бүрдэхгүй бол боловсруулах үйлдвэрийг түүхий тосоор яаж хангах юм бэ?

-Дотоодын түүхий тосны ашиглалтын нөөц харьцангуй цөөн жилийн хэрэгцээг хангах, нөгөө талаар жилд олборлох хэмжээ нь боловсруулах үйлдвэрийн хэрэгцээнд хүрэлцэхгүй учраас газрын тос боловсруулах үйлдвэрт зориулан манай хойт хөршөөс газрын тос импортлох шаардлага зайлшгүй гарах болно. Эдийн засаг хүндрэлтэй байгаа өнөө үед манай талд ноогдох тосоо экспортод гаргаж, тэр мөнгөөрөө импортоор нефть бүтээгдэхүүн гаргах нь ашигтай байж болох юм. Гэхдээ дээр дурдсан Японтой хамтарч байгуулах үйлдвэр барьчих юм бол Оросын талаас Иркутскийн нефтийн компанийн шугамаар нийлүүлж байх гэрээ бий.

-БНЭУ-ын банкны нэг тэрбум ам.долларын зээлээр Сайншандад ГТБҮ байгуулахаар яригдаж байгаа биз дээ?

-Энэтхэгийн Ерөнхий сайд 2015 онд манай улсад айлчилсан үедээ дэд бүтцийн зориулалтаар Экспорт-импортын банкнаас нэг тэрбум ам.долларын зээл олгох тухай зөвшилцсөн. Засгийн газрын 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 14-ний өдрийн хуралдаанаар Энэтхэг улсын банкны нэг тэрбум ам.долларын зээлийг газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулахад зарцуулах асуудлыг УИХ-д оруулах, төслийн талаар Энэтхэгийн талд танилцуулахыг холбогдох яамдад даалгасан байдаг. Энэ асуудлаар Энэтхэгийн талтай хараахан зөвшилцөж нэгдсэн шийдвэрт хүрээгүй байгаа. Гэтэл Засгийн газрын болон бусад сайтад Энэтхэгийн банкны зээлээр Сайншандад жилд 1.5 сая тонн түүхий тос боловсруулах үйлдвэрийг Тамсагийн ордын түүхий тосыг дамжуулах хоолойн хамтаар барих асуудлыг эцэслэн шийдсэн мэтээр мэдээлж байгаа нь буруу.

-Сайншандад барих үйлдвэрийг дагалдаж нефть химийн олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх 30-аад үйлдвэр байгуулна гээд байгаа. Үнэхээр тийм боломж бий юү?

-Зарим сонин, сайтад тийм зүйл бичигдсэн байсан. Манайд яригдаж байгаа 1.5-2 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий нэг жижигхэн үйлдвэрээс 30-аад нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэр байгуулагдах хэмжээний түүхий эд гарахгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Гадаадын нэг л үйлдвэр нь 10-15 сая тонн түүхий тос боловсруулах хүчин чадалтай байдаг. Тийм олон тооны том үйлдвэрүүдтэй, нийлбэр дүнгээрээ хэдэн зуун сая тонн газрын тос боловсруулдаг нефть химийн үйлдвэрлэлтэй улс орнуудад л дээр дурдсан хэдэн арван нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрүүд байгуулах боломжтой байдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

Мэдээллийн сайтуудын ассоциацийн тэргүүн Б.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Хууль зүйн байнгын хороогоор Эрүүгийн хуулийн төслийг хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжав “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон сошиал сүлжээгээр хүнийг гүтгэх явдал ихэслээ. Хуулийн хатуу хариуцлага хүлээлгэ” гэж хэлээд зогсохгүй сэтгүүлчдийг худалдагдсан гэлээ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-“Сүүлийн үед манай улсын нийгэмд хүний нэр төрийг гутаах, доромжлох, гүтгэх олон нийтийн хэвлэл мэдээллийг ашиглах, ялангуяа цахим хжэлбэрийг маш өргөнөөр ашиглаж байна. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчид маань мөнгө төгрөгтэй холбоотой асуудалд холбогдсон, захиалгаар иймэрхүү үйлдлийг их хийдэг боллоо. Манай нийгэмд сайн хүн гэж байхаа болилоо. Ах зах, ёс гэж мэдэхээ байлаа. Ямар нэг хүнийг хүндэтгэж, үлгэрлэхгүй боллоо. Ажил хийсэн ч тэр хүн гүтгэгдэж доромжлогдож байдаг, хийгээгүй байсан ч мөн адил гүтгэгдэж, доромжлогддог хүнлэг бус асуудал хавтгайрсан. Ёс суртахуунгүй асуудал газар авлаа. Заримдаа хэт харгис хэрцгий, бүдүүлэг, танхай шинж чанартай ийм зүйлүүд орж ирж байна. Сүүлийн үед энэ нь хүний сэтгэл санааны эрхийг дэндүү хохироож байна” гэж Ц.Гарамжав гишүүн ярьсныг хүмүүс мэдэж байгаа.

Нэгдүгээрт, хууль санаачлагчид болон хууль батлагчдад хэлэхэд контент үйлдвэрлэгч коммент бичигч хоёр ялгаатай гэдгийг ойлгоосой гэж хүсч байна.

Хоёрдугаарт, өөрсдийн хийсэн, ярьсан буруу зөрүү үйлдлийн бүх буруугаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон сэтгүүлчид рүү нялзаадаг байдлаа зогсоож өөрсдөө ёс зүйтэй байгаасай гэж бодож байна.

Гуравдугаарт, манай нийгэмд маш олон сайн хүн байгаа. Харин тэрийг олж харах нүд эрх мэдэлтнүүдэд алга байна уу гэж харж байна.

Дөрөвдүгээрт, ажил хийж байгаа олон мянган хүн байгаа. Тэд хийснийхээ төлөө магтуулах гэхээсээ илүүтэй хийсэн ажилдаа урамшаад амьдрал ахуйгаа аваад явж байгаа. Харин ам ажил нь зөрдөг, зөвхөн амаараа ажил хийдэг хүмүүсийн талаар шүүмжилж бичих нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага болон сэтгүүлчдийн үндсэн үүрэг гэдгийг сануулмаар байна.

-Улстөрчид юм л болбол сэтгүүлчдийн амыг таглана гэдэг болжээ. Бидний эрхэд дэндүү халдаад байгаа юм биш үү. Сэтгүүлчид эрхээ хамгаалж чадаж байна уу?

-Загасчны морь усгүй гэдэгтэй адил сэтгүүлчид өөрсдийн асуудалтай холбоотой зүйлүүд дээр нэгдэж дуугарч, хамтарч ажиллаж чадахгүй байна гэж харж байна. Бараг л сонгууль бүрийн өмнө ямар нэг хууль, дүрэм, журам гаргаж хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон сэтгүүлчдийн амыг үдэх гэсэн, айлгах гэсэн үйлдлүүд гардаг нь хэвийн үзэгдэл шахуу л болсон. Энэ удаад ч гэсэн удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль дөхөж байгаатай холбоотой өөрсдөдөө ашигтай хэвлэл мэдээлэлд халтай хуулийн заалт оруулж ирж бүр ухралт хийж Эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болох талаар санал гаргаж байгаа нь харамсалтай. 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуульд сэтгүүлчдийг барьж хорьдог заалтыг байхгүй болгож эрүүгийн гэм хэрэг биш зөрчилд тооцож тусгаж өгсөн байдаг. Гэтэл одоо эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болгох талаар санал гаргаж байгаа нь үнэхээр ардчилсан чөлөөт нийгэмд амьдарч байгаа бидэнд ухралт болж байна гэж үзэж байна. Хууль гарах гэхээр улстөржүүлж сонгуультай хамаатуулж байна гэж зарим хүмүүс их эмзэг хүлээж авч байх шиг байна лээ. Тэгвэл энэ удаагийн Эрүүгийн хуульд зөвхөн сонгуульд зориулж оруулсан 14.8 гэсэн зүйл заалтаар сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болохоор оруулж ирсэн байгаа.

Мөн Зөрчлийн тухай хуулийн төслийн 6.21-д гүтгэх асуудлыг зөрчилд тооцож хуулийн төсөлд оруулж ирсэн. Хүний нэр хүнд, алдар төрийг гутаан доромжилсон мэдээллийг олон нийтэд дэлгэсэн, эсвэл хэвлэл мэдээллийг хэрэгсэл олон нийтийн сүлжээгээр тараасан бол хувь хүнийг хоёр сая, хуулийн этгээдийг 20 сая төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулахаар оруулж ирсэн байгаа.

Тэгэхээр сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд эрүүгийн хуулиар ч шийтгүүлж, зөрчлийн хуулиар ч шийтгүүлдэг болохоор болж байна гэсэн үг.

-Манай улс бол ардчилсан орон. Гэтэл хэвлэлийн эрх чөлөөнд улстөрчид дураараа халддаг явдал байнга гарах юм. Гадны улс орнуудын жишгээс сонирхуулахгүй юу?

-Ардчилсан нийгмийн тулгуур гурван зарчмын хамгийн чухал нь хүний эрх байдаг. Тэр дундаа, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх. Хэвлэл мэдээллийг хараат бус байх естой гэж хамгийн их ярьдаг хүмүүс бол улстөрчид.

Гэтэл хамгийн ихээр хараандаа байлгаж хараатаар хөдөлгөж байгаа нь нь мөн л улстөрчид. Улстөрчид өөр өөрсдийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй болж, хэвлэлийн зах зээлийг бараг л бүхэлд нь шахуу хараандаа байлгаж өөрсдийн хүссэнээрээ дуугаргаж байна. Эзэн нь юмаа мэдэж эрэг нь усаа хашдаг хойно улстөрч эзэнтэй хэвлэл эзнийхээ хүслээр л дуугарахаас өөр аргагүй байдалд орсон.

УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл хэлэхдээ үг хэлснийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэг салбар Монголын нийгэмд сэтгүүл зүй л байна. Та нар минь буруу ойлгоод байх шиг байна. Би хүн гүтгэхийг, хүний нэр төр гутаахыг огт дэмждэггүй. Яг үнэндээ сэтгүүл зүй, сэтгүүлчид хүнийг гүтгэдэггүй юм. Манай улстөрчид бие биеэ гүтгэдэг, хар бараан материал тараадаг, үндсэлэл нь үүнд л байдаг юм шүү. Үүнийг сэтгүүл зүй рүү шингээх гээд хэрэггүй. Өнөөдөр Монголын сэтгүүл зүй гүтгэж байгаа, хүний нэр төрд халдаж байгаа хүмүүстэйгээ өөрсдөө тэмцье гээд Ёс зүйн зөвлөлөө байгуулчихсан гэж ярьсан байна лээ. Би энэ хүнтэй санал нэг байгаа. Муу л юм бол хойд талын хар овоохой гэдэг шиг буруу бүх муухай зүйлээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид рүү нялзааж хэвлэлийн салбарын үнэ цэнэ, энд ажиллаж амьдарч байгаа мянга мянган сэтгүүлчийн нэр төрд халдахаа харин багасгаачээ гэж улстөрчдөөс хүсмээр байна. Бид олон улсын жишгээр өөрсдийн салбартаа зохицуулалт хийдэг Ёс зүйн зөвлөлтэй болоод хоёр дахь жилдээ үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Хуулиар далайлгаж хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сэтгүүлчдийг айлгахаасаа илүүтэйгээр өөрсдийн зохицуулалтаараа шийддэг болж байгаа Ёс зүйн зөвлөлийнх нь эрх зүйн орчинг шийдээд өгвөл харин хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сэтгүүлчид, нэр төрдөө халдуулаад байгаа эрхэм түшээдэд, энгийн иргэдэд хүртэл хэрэгтэй зүйл болох байх гэж бодож байна. Саяхан Германы канцлер Ангела Меркель “Төрийг цэвэршүүлэхэд сошиал ертөнц асар том үүрэг гүйцэтгэж байна. Тиймээс сошиал ертөнцийн мэдээ мэдээллийг улам дэлгэрүүлэх, нийтэд ил болгоход төрөөс онцгойлон анхаарах болно. Сошиал ертөнцийг улстөрчид ад үзэж, элдвээр хаах боохыг санаархаж байна. Энэ оролдлогыг таслан зогсоож, төрөөс бүх талаар дэмжих болно. Сошиал ертөнцийн мэдээллийн хүчээр төрөө бид цэвэршүүлж байна гэж хэлсэн байна лээ. Гэтэл манай улсад эсрэгээрээ сошиал орчинг, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчидтэй нь давхар хумихаар хуулийн төсөл оруулж ирж байгаа нь хяналтадаа авах, хааж боох оролдлого юм.

Сошиал орчинд нүүрээ нуусан, нэрээ нуусан, хуурамч хуудсаар дамжуулан хүнийг гүтгэх, доромжлох, буруу зүйлд уруу татах зэрэг муу зүйлүүд байгааг бүгд мэдэж байгаа. Харин нэр нүүрээ ил гаргаад үзэл болдоо илэрхийлж байгаа хүмүүс, төрд данстай, албан ёсоор хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд сэтгүүлчдийг хуулиар далайлгаж эрүүгийн хариуцлага, торгууль шийтгэл ногдуулахыг л эсэргүүцэж байгаа юм. Торгож, цагдаж, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээсээ өмнө эхлээд сошиал орчинд соён гэрээрүүлэх, эзэн бие нь мэдэгдэхгүй хуурамч хуудаснуудтай тэмцвэл илүү үр дүнтэй байх л гэж бодож байна.

Валютын сангаас доллар горьдсон энэ өдрүүдэд өндөр чанарын коксжих нүүрсний их нөөцтэй Таван толгойгоо хөдөлгөчих болов уу гэсэн хүлээлт эдийн засагчдад байна. Эдийн засагчид ч гэлтгүй, долларын ханшид дарлуулсан хэн бүхэнд Таван толгойн ирэх өдрүүдийн өнгө хамаатайн дээдээр хамаатай болчихоод байгаа. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яаман дээр байгуулагдсан ажлын хэсэг Таван толгойн хэлэлцээрийг эхэндээ идэвхтэй нь аргагүй өрнүүлсэн. Тэр үед Таван толгой удахгүй хөдөлнө гэсэн өөдрөг мэдэгдэл хийсэн Ц.Дашдорж сайд одоогоор хэвлэлийнхнээс зай барих тактик барьж байна. Ажлын хэсэг УИХ дахь МАНын бүлэгт Таван толгойг хөдөлгөх хувилбарыг оруулснаас хойш коксжих нүүрсний том орд тойрсон асуудал таг гацсан юм. Яаман дээрх ажлын хэсэг одоогоор хэлэлцээр явуулсан зүйлгүй, гэрээний нөхцөлүүд дээр санал авах, судлах байдалтай байна. Хятадын цагаан сар болоод “Шинхуа”-гийн албаны хүмүүс бүгд амраад явчихсан, ерөнхийдөө түр пауз авсан байдалтай байгаа аж.

Товчхондоо, Таван толгойг ингэж тэгж хөдөлгөнө гэсэн хувилбарын талаар албаны хүмүүс ам ангайх дургүй байна. Сураг ажгаар сонирхвол хоёр, гурван хувилбар яригдаж байгаа бололтой. Таван толгойг 400 сая ам.доллараар Шанхайд зарж магадгүй нь гэх мессэж үе үе сонсогдож буй. Сүүлд гарсан мэдээллээс анзаарахад барьж авч болохоор нэг сэжүүр бий. Тэр нь ЗГХЭГаас гаргасан мэдээлэл. М.Энхсайханы ахалсан багийнхны хөрөнгө оруулагчидтай тохирсон ч УИХын дэмжлэгийг авч чадаагүй хувилбарыг яльгүй өөрчлөх санаа байгаа бололтой. Өмнөх тохироогоор бол олборлолтын тухайд 51 хувь нь дангаараа “Энержи ресурс” гэж яригдаж байсан.

Харин одоо яригдаж буй хувилбараар Таван толгойн 51 хувьд нь “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой” хамтарч, 49 хувьд нь “Шинхуа” дангаараа оролцоно гэсэн сураг мэдээ дуулдаж байна. “Төмөр зам”-ын тухайд консорциум маягаар хөдөлгөх санаа байгаа бололтой. “Монголын төмөр зам” дангаараа 51 хувь, “Шинхуа” 49 хувийн оролцоотойгоор Хятадтай холбогдох төмөр замын бүтээн байгуулалт өрнөж магадгүй нь. Мэдээж тодорхой хугацааны дараа төр 100 хувь хүлээж авах тохироо хийгдэж таарна. Урд хөрш рүү нүүрсээ зөөх төмөр зам дээр улстөрчдийн оролцоо, ашиг сонирхол, зөрчил туйлдаа хүрчихсэн, улстөрчид нь төдийгөөс өдий хүртэл төмөр замын бүтээн байгуулалтыг байнга гацааж ирсэн болохоор “Шинхуа” энэ хувилбарт дуртай гэгч нь толгой дохих нь юу л бол гэсэн болгоомжлол судлаачдад байна. Өмнө нь нүүрсээ тээвэрлэх төмөр зам барина гээд санхүүжилт хүртэл босгосон түүхтэй “Энержи ресурс”-ын тухайд төмөр замын бүтээн байгуулалтаас зайгаа барих нь тодорхой болчихсон. Төмөр зам дээр үүнээс өөр ямар хувилбар яригдсан нь одоогоор тодорхойгүй байна.

“Шинхуа”-гийн зүгээс Таван толгойд дангаараа оролцох санал тавьсан гэх сураг ч чих дэлсэж байна. МАН-ын бүлэг дотор “Өмнө ярьсан Монгол, Япон, Хятад гэсэн хослол бүхий консорциумаас татгалзъя, Шинхуад л өгчихье” гэсэн яриа хөөрөөтэй улстөрчид ч байгаа гэх. Хэрвээ “Шинхуа” ийм санал гаргаад тэрийг нь МАН-ын бүлгийн гишүүд дэмжвэл Таван толгойд хятад ажилчид орж ирж, Хятадын техник технологиор олборлолт явуулна, үндэсний ханган нийлүүлэлт, Таван толгойгоос монголчуудад шууд бусаар орж ирэх өгөөж хумигдана, “Чалко”-гийн томсгосон хувилбар болно гэх болгоомжлол бий.

Одоогоор ийм хувилбарууд сонсогдож байна. Гэхдээ хамаг учир нь төсөл зөв буруудаа биш, МАН-ын бүлэг дотроо зориглож, улс төрийн шийдэл гаргаж чадахгүйд байгаа юм. Хэдхэн өдрийн өмнө гэхэд л Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан чуулганы хуралдааны үеэр “За, та нар надаас мөнгө нэхэж байна, зөв. Надад мөнгө, валют хэрэгтэй байна. Гэхдээ та нарын улс төрийн шийдлүүд хаана байна вэ? Том төсөл хөтөлбөрүүд, хоолойн дээр тулсан асуудлууд дээрээ улс төрийн шийдлүүдээ зоригтой гаргаад, бидэнд чиглэл өгөөч ээ” гэж хэлсэн. Таван толгойн хэлэлцээр тойрсон өнөөгийн дүр төрхийг үүнээс илүүгээр яаж ч илэрхийлэхэв.

Монгол гэдэг улс ойрын хугацаанд 2.7 тэрбум ам.долларын гадаад валютыг гадагш нь гаргахаар болчихсон. Шуудхан хэлэхэд бид энэ хэмжээний өрийг төлөх ёстой. Гэтэл одоо байгаа валютын нөөц маань шавхаад шавхаад нэг тэрбум ам.доллар гаруйхан. Валютыг гуравхан эх үүсвэрээр авдаг. Эхний хоёр нь экспортын орлого ба гадаад хөрөнгө оруулалт. Харин гурав дахь нь зээл, тусламж. Зээлжих зэрэглэл навс унасан, хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ түгээхээ болиод удаж байгаа, хувийн компанийн худалдаад авчихсан хувийг төрд буцааж авна гэх мэт тэс хөндлөн мэдэгдэл хийж суугаа бидний хувьд зээлийн тухай ам нээгээд одоохондоо бүтэшгүй санаа. Тэгэхээр экспортын орлогоо нэмэх, төсөл хөтөлбөрүүддээ гаднаас хөрөнгө оруулалт татах гэсэн хоёр зам л байна.

Таван толгойн хэлэлцээрээ үргэлжлүүлж, улс төрийн зоригтой шийдвэр гаргавал гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, гадагшаа ахиу нүүрс зарж дажгүй хэмжээний доллар олох уг нь асуудал биш. Таван толгой улс төрийн гацаанд орчихоод байна. Бодлогуудыг мянга сайхан эрэмбэлж гаргалаа ч хэрэгжүүлэх улс төрийн шийдвэр нь гарахгүй бол ямар нэмэр байхав.

Хэлэлцээрт оролцогч Монголын талын төлөөлөл “Энержи ресурс” компанийн удирдлагын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас анзаарахад залхсан өнгө аяс анзаарагдсан. Заавал оролцьё гэх юм байхгүй, төр засаг өөрөө яах ийх шийдвэрээ гаргана биз, бидний хувьд урдах ажилдаа л төвлөрөөд явна гэх утгатай үг хэлсэн байсан. Үнэхээр ч төр засаг шийдвэрээ гаргахгүй бол хэн ч байсан залхахаар хугацаа өнгөрчихсөн л дөө. Таван толгойг ашиглах тухай хэлэлцээр яригдаж эхэлсэн 2010 оноос хойш гээд бодохоор чилийсэн долоон жил өнгөрсөн байна.

Одоо байгаа хувилбараараа явуулъя, “Эрдэнэс Таван толгой” уурхайн амнаасаа 70 ам.доллараар зарж болж байгаа юм чинь хөрөнгө оруулалт хэрэггүй гэсэн яриа МАН-ын дотоодод бас яригдаж байгаа сурагтай. Явж болохгүй биш болно л доо. Гагцхүү одоогийн буюу “өрөм хамах” хувилбараар, хамгийн өнгөн давхаргад байгаа сайн чанарын коксжих нүүрсээ хамж гаргаад явбал найман жилийн дараа Цанхийн уурхайн нөөц дуусах тооцоог судлаачид аль хэдийнэ гаргачихсан. Хар ухаанаар бодвол Таван толгойн өнгөн давхаргад хамгийн өндөр чанартай коксжих нүүрс нь бий. Доошлох тусмаа нүүрсний чанар нь муудна гэсэн үг. Дангаар нь зарвал үнэ хүрдэггүй чанар муутай, эрчим хүчний нүүрс доод давхаргуудад нь бий. Одоогоор “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөн давхаргын өндөр чанарын коксжих нүүрсийг “өрөм хамах” маягаар олборлож Хятад руу зөөж байна. Зүй нь бүх давхаргын нүүрсээ олборлоод хольж баяжуулаад гаргавал л бид Таван толгойн нүүрсээ өнөөг хүртэл ярьсаар суугаа шигээ 100-200 жил ашиглана. Тэгж байж л Таван толгойн зургаан тэрбум тонн гээд байгаа том тоотой нүүрсээ бүрнээр нь ашиглах нөхцөл бүрдэх юм. Дахин хэлэхэд, өнөөдрийнх шиг өрөм хамах маягаар сорчилж гаргаад байвал Таван толгойн өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөц наймхан жилийн дараа дуусч дэлхийд гэж яригддаг орд маань үнэгүйдэх эрсдэл бий. Хэрвээ тэгвэл иргэн бүрийн нэр дээр байгаа 1072 хувьцаа мөнгө, хөрөнгө болж амилахгүй.

МАН-ын бүлгийн зарим гишүүн “Эрдэнэс Таван толгой”-н олборлолтын зардлыг бусад уурхайгаас долоон ам.доллараар бага гэх мэтээр ярьж тайлбарлаж байгаа юм билээ. Хэдэн тоог эргэж харъя. “Эрдэнэс Таван толгой”-н нэг метр куб уулын цул олборлох зардал 14200 төгрөг. Эдний зардлыг Таван толгойн бүсэд зэргэлдээ ажилладаг жижиг Таван толгой, “Энержи ресурс”-ын олборлолтын өртгөөс 2-3 дахин өндөр тоо гэж судлаачид онцолдог. Уулын цул олборлох зардлыг хөрс хуулалтын коэффицинтээр үржүүлж, нэг тонн нүүрсний олборлолтын зардал гардаг юм билээ. “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөрсөн хугацаанд 24 сая орчим тонн нүүрсийг 20-30 доллараар тооцож экспортолсон статистик дуулддаг. Хэрвээ хөрөнгө оруулалт татаад, нүүрсээ угааж баяжуулаад гаргасан бол тонныг нь дор хаяж 120 ам.долларын дундаж үнээр зарах боломжтой гэсэн тооцоо саявтар дуулдсан. Зөрүү нь 90 ам.доллар гээд тооцохоор 2.1 тэрбум ам.доллар нэмж олох боломж бидэнд байсан гэсэн үг. Алдагдсан боломжоо тооцоод үзэхээр ийм аварга тоо гарч байна. Нүүрсээ хямдаар өрөнд гаргах асуудлыг нүдээ аньж өнгөрөөгөөд өрөө л дарж байвал их юм гэж бодлоо гэхэд нэмээд 400 гаруй тэрбум төгрөгийн хуримтлагдсан алдагдал бий. Эерэгээр харахад хэцүү тоо.

Эцэст нь хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө Таван толгойг хөдөлгөхгүй нь гэсэн болгоомжлол амьдралд ойрхон дуулдаж байна. Төрд Таван толгойд хөрөнгө оруулалт татах ямар ч сонирхол алга гэсэн байр суурь ч сонсогдож байгаа. Хамгийн тод нотолгоо нь Таван толгойн Зүүн, Баруун Цанхи дээр зэрэг олборлолт хийгээд эхэлсэн явдал гэнэ. Нээрээ л ашиглалт нь ид яваа ордыг ямар ч хөрөнгө оруулагч итгэлтэй гэгч нь хараад, их мөнгө гаргаж ашиглая гэж дуугарах нь юу л бол.

Багш Б.Мягмардорж эчнээ ангийн оюутнуудад симулятор дээр экскаватораар хэрхэн ажиллахыг зааж байгаа нь

Техник технологийн дээд сургуулийн Технологийн тэнхимийн Хүнд машин, механизмын багш Б.Мягмардоржтой ярилцлаа.

---

-Та энэ сургуульд хэзээнээс багшилж эхлэв?

-Өнгөрсөн жилийн гуравдугаар сараас багшилж эхэлсэн.

-Та хичнээн төрлийн хичээл заадаг вэ?

-Инженерийн ангид барилгын машин, тоног төхөөрөмжийн хичээл, мөн материалын эсэргүүцэл гэдэг хичээл заадаг. Хүнд машин, механизмын операторын болон нэг жилийн сургалттай ангиудад симулятор дээр экскаватор жолоодох хичээл заадаг. Дотоод шаталт хөдөлгүүрийн түлшний төхөөрөмж шалгах, ажлын зураг унших, газар шорооны ажлын өмнө судлах зэрэг 12 хичээл ордог.

Инженерийн анги маань онол үзчихээд семинар дээрээ түүнийгээ бататгадаг. Жишээ нь онол дээрээ ерөнхий зүйлээ үзчихээд дараа нь семинар дээрээ экскаваторын нэг цагт ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ. Нэг ээлжинд ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ гээд тооцоогоо үзчихдэг. Хүнд машин, механизмын ангид онол орно, онолын дагуу дадлага хичээл орно. Жишээ нь экскаваторын хичээлийг онолоор үзчихээд дараа нь симулятор дээр ажилладаг. Симулятор гэдэг нь сургалт, туршилтын ажилд зориулагдсан бодит орчны дуураймал загварчлал юм.

-Эдгээр мэргэжлээр суралцаж байгаа, сурагч, оюутнууд төгсөөд ямар мэргэжилтэй болдог юм бэ?

-Хүнд машин механизмын ангийн суралцагчид оператор, барилгын машин, тоног төхөөрөмж үзэж байгаа оюутнууд маань барилгын инженер, автозамын инженерээр төгсдөг. Материалын эсэргүүцлийн хичээл үзэж байгаа ангиудын суралцагчид барилга, авто, сантехникийн инженер болдог.

-Монголд мэргэжилтэй ажилтан дутагдаж байсан ч сүүлийн үед энэ чиглэлээр суралцагчдын тоо нэмэгдээд байгаа нь сайшаалтай?

-Мэргэжлийн боловсролтой ангиуд их болсон. Оператор, автомашины засварчин, барилгын мужаан, автозам, гүүрийн техникчийн ангиуд элсэлтээ аваад хичээл орж байгаа. Ер нь ийм чиглэлээр суралцахад төгсөөд ажлын байр хайгаад байх шаардлагагүй, ажил дээр гараад харьцангуй өндөр цалин, хангамжтай байдаг гэдгийг ойлгосон болохоор хүмүүс эдгээр мэргэжлүүдийг сонгодог юм шиг байна лээ. Төр засгаас ч энэ тал дээр анхаарал хандуулж мэргэжилтэй ажилтан, инженерүүдийг олон тоогоор бэлтгэж байгаа нь эргээд улс орны хөгжлийг хурдасгах том хүчин зүйл болов уу. Би хувьдаа инженерүүдийг бэлтгэхэд гар бие оролцож байгаадаа баяртай байдаг. Хэдий би туршлага багатай, шинэ багш ч гэлээ олон зүйлийг хийх том хүсэл мөрөөдөлтэй залуу хүн шүү дээ.

-Танай сургуулийн төгсөгчид төгсөөгүй байхдаа л ажлын байртай болчихдог. Төгсөгчдийн хэдэн хувь нь ажлын байраар хангагддаг вэ?

-95 хувь нь ажлын байртай болдог. Ерөнхийдөө 80 хувь нь ажилтай золгодог гэдэг судалгаа бий л дээ.

-Та аль аймгийнх вэ?

-Би Хөвсгөл аймгийн Жаргалант суманд төрсөн. Арван жилийн сургуулиа Шинэ Идэр суманд төгсөөд ШУТИС-ийн Механик, тээврийн сургуульд 2010 онд ороод 2014 онд төгссөн. Ингээд 2016 онд магистраа дүүргэсэн юм. ШУТИС-ийн багш доктор Я.Рэнчинванжил надад Техник, технологийн дээд сургуульд багшийн орон тоон дээр багш шалгаруулж авч байгаа юм байна. Чи багш болж чадна, очоод анкет бөглөөрэй гэж санал болгосон л доо. Би уул уурхайн компанид ч юм уу, инженерээр ажиллая гэж бодож явсан юм. Гэтэл багшийнхаа зөвлөгөөг дагаад анкет бөглөсөн. Тэгээд ярилцлагад орсон чинь тэнцчихсэн. Эхлээд багш болно гэж бодоогүй байсан болохоор жаахан түгшиж байсан ч яг хичээлээ заагаад эхэлсэн чинь надад хэцүү зүйл төдийлөн мэдрэгдээгүй.

-Анх багшлахад ямар мэдрэмж төрж байв?

-Би багш болно гэж ерөөсөө бодож байгаагүй. Нэг л өдөр болчихсон хүн шүү дээ (инээв). Манайхан дунд багшийн мэргэжилтэй хүн гэвэл авга ах маань л байна. Физикийн багш мэргэжилтэй хүн. Өнгөрсөн хавар эчнээ ангид анхны хичээлээ зааж байлаа. Эчнээ ангийнхан чинь өдрийн ангийг бодвол ялгаатай. Бакалаврын боловсролтой, ажилтай хүмүүс голдуу байдаг. Тэгэхээр тэдэнд багшлахад надад маш их мэдлэгээс гадна хичээлдээ нягт нямбай бэлтгэх шаардлага тулгардаг.

-Манай сонины “Багш” буланд олон жилийн туршлагатай, түмэнд танигдсан багш нар голдуу уригддаг л даа. Гэтэл энэ удаад шинэ залуу багш оролцож байна. Залуу багш нарт ямар хүндрэл тулгардаг вэ?

-Би хэдийгээр шинэ залуу багш ч гэлээ оюутнууд маань намайг залуу гэлгүй бусад багштайгаа адилхан хүндэтгэдэг. Ер нь манай сургуульд миний үеийн залуу багш нар олон шүү. Эчнээ ангийнхан надаас хамаагүй ах л даа. Гэхдээ хичээл заахад насны ялгаа гарахгүй. Багш гэдэг бол олны хүндэтгэл хүлээсэн маш сайхан мэргэжил болохоор надаар ном заалгаж байгаа бүх хүн миний шавь.

Манай сургуулийн зүгээс залуу багш нартаа анхаарал хандуулж хичээллэх нөхцөл, ая таатай орчинг бүрдүүлж өгдөг. Хичээл заахад шаардлагатай бүхий л тоног төхөөрөмж бэлэн, дадлагын хувцас хэрэгслээр ч хангаж өгдөг.

Хүн ер нь хийж байгаа ажилдаа үнэнч, сэтгэлээсээ хандаж чадвал ямар ч мэргэжилтэй, ямар ч ажилтай байсан амжилт гаргаж чаддаг гэж боддог. ШУТИС-ийн Механик тээврийн сургуулийн Үйлдвэржилтийн механикжуулалтын тэнхимийн багш нартаа баярлаж явдаг юм. Намайг өдий зэрэгтэй ажиллаж, багш хэмээн хүндлүүлж сайхан хамт олонтой яваа минь тэдэнтэй холбоотой. Мэдэхгүй, чадахгүй зүйл гарвал манай сургуулийн эрдэмтэн багш нар зааж зөвлөдөг болохоор надад хэцүү зүйл гардаггүй. Тийм болохоор сургуулийнхаа хамт олонд талархаж явдгаа илэрхийлье. Мөн Хөвсгөл аймгийн Жаргалан суманд суугаа аав, ээждээ ирж буй Цагаан сарын баярын мэндийг дэвшүүлье. Хүү нь багш хэмээх сайхан алдартай мэргэжлээр ажиллаж улс эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмэр оруулсан мундаг инженер, техникийн сайн ажилчин бэлтгэхийн төлөө хичээж ажиллаж явна.

МУИС-ийн Утга зохиол, урлаг судлалын тэнхимийн профессор, Хэл бичгийн ухааны доктор Г.Нандинбилигтэй ярилцлаа.

---

-МУИС-ийн эрдэмтэд “Цагаан сарын соёлын өөрчлөлт”-ийг судалсан юм байна. Яагаад цагаан сарыг онцлох болов?

-“Монголын цагаан сарын соёлын өөрчлөлтийн судалгаа” гэж бидний энэ бичил төслийг миний бие ахлаад, Утга зохиол, урлаг судлалын тэнхимийн залуу багш Д.Нямдорж, Их Британи Америк судлалын тэнхимийн багш, доктор Д.Отгонтуяа нарын залуу эрдэмтэд нэг баг болж, магистрант, докторант шавь нараа татаж оролцуулаад ажиллаж байна.

Сэдвийг сонгосон тухайд бол нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг үндэслэсэн. Сүүлийн үед жил бүр л цагаан сар дөхөхөөр цагаан сар хийх үү, болих уу, цагаан сараар бэлэг өгөх үү, үгүй юү гээд л бөөн яриа өрнөдөг болсныг бид мэдэж байгаа. Нөгөө талаас даяаршлын эрин үед улс үндэстнүүд өөрсдийн үндэсний соёлоо яаравчлан судалж, соёлын тогтвортой хөгжлийн талаарх төрийн бодлогоо боловсруулж, үүнийгээ сургалтын хөтөлбөртөө тусган, хойч үеэ бэлтгэхэд анхаарч байна. Цагаан сарын соёлын жишээн дээр тулгуурлан монгол соёлд гарч буй эерэг сөрөг өөрчлөлтийг бодитой судлан тодорхойлж болно гэж үзээд энэ төслийг хэрэгжүүлэхээр шийдсэн юм.

-Судалгааны үр дүн та бүхний таамаглаж байснаар гарсан уу, ямар нэг гайхашруулсан юм байв уу?

-Судалгааны үр дүн бол Монголын цагаан сарын өнөөгийн байдлыг баримтжуулж үлдэх юм. Цаашилбал, цагаан сарыг биет бус соёлын өвийн жагсаалтад бүртгүүлэх ажилд ч, хойч үеийнхний соёлын тогтвортой хөгжлийн боловсролд ч хувь нэмрээ оруулах юм. Соёлын өөрчлөлтийн судалгаа учраас тухайн соёлын өөр өөр цаг үеийг харьцуулах шаардлагатай. Бид цагаан сарын өнөөгийн төрх төлөвийг социализмын үеийн цагаан сарын төрх байдалтай харьцуулах нь оновчтой шийдэл гэж үзсэн. Нийгмийн сэтгүүл зүйгээс харахад хүмүүс “Цагаан сараар хүүхдэд хувь өгдөг байснаас өнөөгийн хотынхон шиг ингэж хавтгайрсан бэлэг тараадаггүй байсан” гэсэн хэлэлцүүлэгт хамгийн их төвлөрчээ. Тиймээс бэлэг, хувь гэдэг ойлголтыг эхний ээлжинд тодруулах шаардлагатай болсон. XII-XIII зууны бичмэл сурвалж болох Монголын нууц товчооноос шүүж үзтэл биднийг гайхашруулсан нэг зүйл нь цагаан сарын бэлэг байтугай, ерөөс “бэлэг” гэдэг үгийн хэрэглээ олдоогүй. Харин “хувь” гэдэг үгийн хэрэглээ л байсан.

-Цагаан сар нүсэр баяр гэдэг. Цагаан сарыг нэг их хүндрүүлэхгүйгээр тэмдэглэх боломж бидэнд бий юү?

-Цагаан сарыг нүсэр баяр гэж харж байгаа бол нүсэр болгож, хүндрүүлж байгаа хүмүүс нь энэ цаг үеийнхэн, бид юм. Нөгөө өнцгөөс нь харвал цагаан сар бол монголчуудын хамгийн их ач холбогдол өгч тэмдэглэх ёстой чухал төр ёс, ураг төрлийн баяр хэвээр байгааг харуулж байна. Гэхдээ MMCG судалгааны компаниас 2016 онд хийсэн асуулга судалгааны дүнгээс харахад хүмүүс цагаан сарын бэлэг, ууц шүүс гэсэн хоёр зүйлийг санхүүгийн дарамт болж байгаа хүчин зүйлс гэж үзэж байгаа нь харагдсан. Ер нь түүхэн бичвэрт тулгуурлан үзэхэд Чингис хаан ч цагаан сарыг хүндрүүлж тэмдэглэхийг таашааж байгаагүй юм билээ. Инжаннашийн “Хөх судар”-т тэмдэглэснээр Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа жил буюу 1207 онд цагаан сарын шинийн нэгэнд Чингис хаан хулгана цагт дээшилж биеэ ариутган, шинэ хувцас өмсч, тэнгэр газарт ёсолж, өвгөдөд тайгаад Өэлүн ээждээ мөргөж золгосон гээд, Чингис хаан “Дээл ихэдвэл өмссөн хүний биед ачаа болно. Эмээл хүндэдвэл унасан морины нуруунд дараа болно. Эрхэм хэтэрвэл хүний сэтгэлд осолтой болно. Янз хэтэрвэл эл улсын доодост зүдгүүр болно” гэх зэргээр их ёслол хийхгүй байхыг сургаал болгосон гэж байдаг. Тэгэхээр энэ их ууц шүүс, бэлэг сэлт бол хожмын, магадгүй хүрээний баячуудын өрсөлдөөнөөс үүдэлтэй бололтой.

-Мэдээж цагаан сар хувьсаж өөрчлөгдсөөр ирсэн. Юуг алдаж, юуг бид авч үлдэж чадсан бол?

-Монголчууд эртний ан агнуурын үеэс уламжилсан “хувь сар”-ын ёс нь мал аж ахуйн соёлын ололтыг тэмдэглэх хаврын “цагаан сар”-ын ёслол болон хувирсан гэдгийг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Тэр цагаас хойш цагаан сарын соёлд гарсан өөрчлөлт бүрийг бид он цагаар батлан тайлбарлах боломжгүй ч тус соёлын зарим өөрчлөлтийг, алдаа оноог батлан ярих боломжтой юм. Тухайлбал, бидний цагаан сарын бэлэг гээд байгаа энэ цогц ойлголт бол юуны өмнө ураг удмынхан, гэр угсааныхны доторх энэ жилийн олз олбороосоо үр хүүхэд, ахан дүүс, эцэг эхдээ “хувь хүртээж” буй уламжлалт ёс, үүний удаагаар худ ургийн юм уу, андын, төр шашны харилцаагаа баталж өгч авч байгаа “бэлэг солилцох” ёс, нутаг усны олон түмэн, орсон гарсан хэн бүхний алга тэнийлгэн “гар цайлгаж” байгаа монгол түмний ёс болж баяжин хөгжсөөр ирсэн байна.

Хамгийн гол ололт гэвэл монголчууд түүхийн эрт цагаас “хувь”, “бэлэг” өгөх соёлдоо “цагаан цайвар өнгө зүс”, “өсч үржих тоо”, “тэгш зөв дүрс хэлбэр” гэсэн бэлгэдлийн анхдагч шалгуурыг бүтээж, энэ соёлын ололтоо өнөөг хүртэл хадгалсаар ирсэн нь аман ба бичгийн сурвалжийн жишээгээр батлагдаж байна. Мөн хожим бэлэгний соёлдоо харь соёлын зүйлсийг оруулсан ч дээрх “өнгө, тоо, дүрсийн бэлгэдэл”-ийн язгуур шалгуураараа “эвлүүлж шахсан бяслаг”-“шахмал цай идээн”, “үстэй хөрстэй арьс”, “энтэй артай бөс торго”, “мөртэй захтай хувцас”, “өөдөө амсартай сав”, “хос юм” гэх мэт шинэ утгаар тэмдэг бэлгэдлээ баяжуулан хөгжүүлсээр ирсэн байдаг. Харин аж хэрэглээний нийгэмд шилжсэн хожмын жилүүдэд заримдаа хэрэглээний сонирхол, ашгийн сэтгэлгээ нь нөлөөлж, бэлэгний бэлгэдэл утгын тухайд олсон соёлын дэвшлийн өмнөх ололтоо бүх нийтээрээ биш гэхэд нийгмийн тодорхой хэсэгтээ алдаж байгаа нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна.

-Ингэхэд орчин үед ямар бэлэг зохистой гэж үзэж байна вэ?

-Социализмын сүүлийн жилүүд болон даяаршлын жилүүдээс л хамт олон, ангийн найз нөхөд, нам эвслийнхэн гээд шинэ тутам харилцаа холбоо өргөжихийн хэрээр золголт хавтгайрсан нь бэлэгний харилцааг төвөгтэй болгосон байж болох юм. Цагаан сарын гол үнэ цэнт чанар нь онд мэнд орж, учран золгож, ураг төрлөө мэдэлцэж, халуун дотно харилцаагаа бататгаж байгаа баяр гэдэг утгаараа ураг элгэний харилцаа, бие биеийнхээ халуун сэтгэлийг мэдрэх нь илүү чухал гэдгийг хаана хаанаа бодох хэрэгтэй юм болов уу. Хүмүүс сэтгэлээ илэрхийлж, өөрийн боломж бололцоогоороо бэлэг өгдөг. Бэлэг бол хүмүүсийн дотно харилцааг мэдрүүлж байгаа бэлгэдлийн зүйл болохоос цаад хүний эдийн засгийн хэрэгцээг хангахад чиглэсэн биш. Бэлэг гэдэг бол эдийн засгийн харилцаа биш, ёс зүйн харилцаа юм гэж бэлэгний соёлыг судалсан Францын эрдэмтэн Марсел Мосс бичсэн байдаг. Бэлэг дээр бэлгэдэл л ярина уу гэхээс хэрэгцээ яриад ирэхээрээ соёлын утгаа алдаж байдаг.

-Цагаан сарыг өөрөөр тэмдэглэх оролдлогуудыг зарим хүмүүс хийдэг. Зоогийн газарт ах дүү, хамаатан саднаараа цугладаг хэлбэр бас дэлгэрэх янзтай?

-Таны хэлснээр зоогийн газарт ах дүү хамаатан саднаараа цуглаад бэлгээ солилцоод, ахмадаа хүндлээд, гэр бүлийн шинэ гишүүдтэй танилцдаг хэлбэр бас нэлээд байна. Энэ бол цагаан сарын ёс заншил шинэчлэгдэж байгаа хэлбэр. Амжилттай зөв гэж би хэлэхгүй, бас буруу гэхгүй. Бид соёлын үзэгдлийг судалж байгаа судлаачид болохоос хүнийг шүүн буруутгах, уриалан дагуулах эрхгүй. Шалтгаан үндэслэлийг тайлбарлаж болно. Энэ тохиолдолд уламжлалт соёлд тухайн айлын ханат гэрийн хоймор, халуун гал голомт гэж үнэ цэнт ойлголт байдаг. Тийм ч учраас үр хүүхэд ахан дүүсээрээ гал голомтдоо цуглан, гэрийн жавраа үргээж шуугилдан байх нь сайн гэж үзэж байсан бол орчин үеийн хотын хүний үүднээс аваад үзвэл “Хэн ч халдашгүй цорын ганц цайз бол гэр орон” нь байдаг. Нөгөө талаас жижиг байранд олуулаа цуглаж багтахгүй ч байгаа юм бил үү, эсвэл цаг хэмнэж, тохиромжтой орчин, үйлчилгээг сонгож байгаа хэрэг байх л даа. Үүнийг хотжилтой холбоотой бий болсон соёлын ялгаа гэж ойлгохоос аргагүй.

-Цагаан сарын уламжлал, ёс заншил алдагдаж байгаад санаа зовдог хэсэг байдаг. Эсвэл цаг үеэ дагаад өөрчлөгдөж шинэчлэгдээд явах ёстой юу?

-Цагаан сарын уламжлал, ёс заншил алдагдаж байгаад нэг талаас сэтгэл зовох нь зөв ч миний бодлоор өөрчлөлтөөс айх хэрэггүй. Хэрвээ санаа зовж байвал өөрийн цаг үед хамгаалах зүйлээ хамгаалж, авч үлдэх зүйлээ авч үлдэхийг хичээх хэрэгтэй. Цагаан сарын соёл үеийн үед энэ л янзаар байгаагүй. Цаг цагт янз бүрийн жишиг гарч байсан. Социализмын үед ямархуу байсныг хүмүүс санаж л байгаа. Судалгааны баримт болгож, ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс орон нутагт ажилласан хээрийн судалгааны тайлан хэрэглэгдэхүүнээс шүүж үзэхэд 1970-аад онд жараад настай байсан хөгшчүүлийн хууч ярианд “Цагаан сараар дээр үед хоёр, гурван жижиг таваг идээ л засдаг байв. Харин сүүлийн үед нэг том таваг, дагуулж жижиг таваг засах болоод байна. Махаар таваг засч байгаагүй. Цагаалгаар хүү нь эцэгтээ золгохдоо ууцтай ирдэг. Урьд хадаг, эсвэл цагаан бөс бариад золгодог, бэлэг сэлт гэж байгаагүй… Одоо цагаан сараар төвөөс улс ирэх болж, ууц толгой тавих болоод байна…Дээр үед цагаалахдаа хадаг өгч байсан, одоо төгрөг, алчуур өгч цагаалж байна…” гэхчилэн ярьсан байдаг. Гэтэл өнөөдөр айл бүр ууц тавьж, олон үе өндөр идээн засдаг болсон байна.

Цагаан сар гэдэг бол мал аж ахуйн соёлын код юм. Тэр ч утгаараа малын ууц шүүс, сүү цагаан идээгээ дээжлэн баярлаж ирсэн. Гэхдээ өнөөдөр амьдралын хэвшил өөрчлөгдөөд, хотын иргэдийн дунд цагаан, ногоон хоолтнууд цөөнгүй бий болсон ч тэд дан цагаан идээгээ юм уу эсвэл жимс ногоогоо засаад, цагаан сарын баяраа тэмдэглэж л байгаа. Соёлын гол утга нь мах, сүү идэхдээ биш, ахмад настнуудаа хүндлэн золгож, үр хүүхдээ хооронд нь танилцуулахад оршдог болохоор энэ соёлын амин сүнс болсон золгох ёсоо л гээчихгүй байвал, хуучин шинэ хосолсон үндэсний соёлын хэв маяг, хэмжүүр гараад л цаашаа хөгжөөд явна гэж найдаж байна.

-Цагаан сарын мэндчилгээнүүд хотондоо малгүй залуус, хүүхдүүдийн хувьд цээжлэхэд хэцүү үгс төдий болж үлдэх болов уу?

-Ирээдүйг би хэлж мэдэхгүй. Тийм муу цаг битгий ирээсэй гэж, монгол хүний амны хишгийг бэлгэдэж л Өндөр гэгээн хонины ууц таллаж суугаагаар хөргөө бүтээлгэсэн байдаг. Бид амны хишгээ бэлгэдэж ууцаа дээжлээд байгаа ард түмэн шүү дээ. Бидний авсан тандалт судалгаанаас харахад цагаан сарын мэндчилгээний үгс өөрчлөгдөж байна уу гэсэн асуултанд хамгийн бага өөрчлөлттэй гэсэн үр дүн гарсан. Гэхдээ энэ нь мэндчилгээний үг өөрчлөгдөөгүй, мартагдаагүй гэсэн үр дүнг харуулж байна уу, эсвэл хүмүүс мэндчилгээний үгийн хэрэглээнд бага санаа зовж байна гэсэн үр дүнг харуулж байна уу гэдэг асуудал байна. Мэндчилгээ бол харилцааны соёлын суурь ойлголт. Монголын цагаан сарын мэндчилгээ хүний мэндээр эхлээд малын мэндээр үргэлжилдэг тогтвортой бүтэцтэй. Хожим эрдэм ном, эд мөнгө сурсан агуулгаар баяжаад л явж байгаа. Эрхлэх аж ахуй өөрчлөгдөж байгаа ч хүмүүс ураг төрлийнхөн дотроо ахмадууд нь аль болох ёсоор нь бүрэн мэндчилээд байвал хойч үедээ үлгэр дуурайлтай, монгол мэндчилгээний бэлгэдэл нь уламжилсаар л байх болно.

МХАҮТ-ийн ерөнхийлөгч, Монголбанкны хяналтын зөвлөлийн гишүүн Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

---

-Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын урамшууллын мөнгө иргэдийн дансанд өчигдрөөс ороод эхэллээ. Таны санаачилж байсан татварын систем хэрэгжсэнд хэр сэтгэл хангалуун байна?

-НӨАТ-ын 20 хувийн буцаан авалтын урамшууллаа өчигдрөөс эхлэн өгөөд эхэллээ. Энэ хоёрдугаар сарын 15-ны өдөр гэхэд нийт 610 мянган иргэн улсаас 32 тэрбум төгрөг буцаан авна. 2016 онд татварын энэ систем явахад тухайн үеийн технологи, инновацийг мэдэхгүй улстөрчид хойрго байдлаар хандаж, иргэд дутуу мэдээ мэдээлэл авах тал гарсан. 2016 онд 203 сая талон хэвлэгдсэний дөнгөж 77 сая талон нь компьютерт шивэгдсэн. Цаана нь 120 орчим сая талон хаягджээ. Үүний цаана иргэд 60 тэрбум төгрөг авах байсан нь улсын орлого болж байгаа юм. Мөн урамшууллын сугалаанд 22 тэрбум төгрөг төсөвлөснөөс ердөө 3.7 тэрбум төгрөг зарцуулагдсан. Үлдсэн 18 тэрбум төгрөг мөн улсын орлого боллоо. Иргэд маань хуулиар олгогдсон эрхээ эдлээрэй. Анх 2005 онд санаачилснаас хойш арав гаруй жилийн дараа НӨАТ-ын урамшууллын системийг нэвтрүүлж чадлаа. Шийдвэр гаргасан улстөрчдөд баярлалаа. Манай Монголын 46 программист залуучууд НӨАТ-ын системийг бий болгож, Монгол Улсын хэмжээнд ашиглах маш том сүлжээг бий болгосон. Хэрвээ гаднаас бэлэн программ авсан бол өндөр үнэтэй худалдаж авах байсан. Манай Монголын төрийн институтэд сүүлийн 25 жилд инноваци технологийн салбарт нэвтэрсэн ганц ололт энэ юм шүү.

-Тантай эдийн засгийн өнгө байдлын тухай ярилцъя. Давосын чуулган дээр 2017 оны эрсдэлийн тайланд Монгол Улс санхүүгийн хямрал нүүрлэх эрсдэлтэй улс орны хамгийн түрүүнд бичигдсэн. Харин улс төрийн тогтворгүй байдлаараа дээрээсээ хоёрдугаарт бичигдсэн. Манай улсын эдийн засгийн дүр зураг ямар байна вэ?

-Одоо байгаа статистик мэдээгээр ийм л дүн гарна л даа. Ойлгомжтой. Өнөөдрийн хямралын учир шалтгаан дөрвөн жилийн өмнөөс эхлэлтэй. 2012 оны сүүл үед макро эдийн засагт уналтын шинж тэмдэг мэдэгдээд эхэлсэн. 2013 он дөнгөж гараад “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.доллар орж ирсэн. Мөн Монголбанк Засгийн газартайгаа нийлээд “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр”-ийн хүрээнд 2.5 их наяд төгрөг хэвлэж зах зээл рүү шууд оруулсан. Томоохон мөнгийг зах зээл рүү оруулахдаа нүүрсний үнийг тав дахин, зэсийн үнэ хоёр дахин унана гэж тооцоолоогүй. Өнгөцхөн тооцоо хийсэн. Зах зээлд мөнгө хэвлэж гаргахыг би тухайн үед шүүмжилж байсан. Ялангуяа төрийн мөнгөний нэг механизмаар эдийн засгийн уналтыг аварч чадахгүй юм гэдгийг хэлж байсан. Үүний оронд урьд нь хэрэглэж байсан бизнес эрхлэгчдэдээ дэм өгөх, зөөлөн бодлогыг хэрэглээч гэдэг асуудлыг тавьж байсан. Ер нь том мөнгө оруулж ирснээр эргээд эдийн засгаа зогсоочихдог гэдгийг тухайн үедээ олж хараагүй. Уг нь 2012 оны дунд үеэс эхлэн бололцоотой бүх улс манайд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой байсан. Одоо төлөх гээд байгаа Хөгжлийн банкны 580 сая ам.долларын таван жилийн хугацаатай бондын зээлийг маш бага хүүтэй өгчихсөн байсан. Үүний дараахь нь “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.доллар орж ирснийг хараад хөрөнгө оруулагчид “Танайх хөрөнгө оруулалтын таатай нөхцөл байдал үүсгэчихээд хөрөнгө оруулалт татахынхаа оронд яагаад бэлэн мөнгө аваад эхлэв ээ. Бэлэн мөнгө аваад эхэлнэ гэдэг нь хөрөнгө оруулалтыг зогсоох нэг үндэслэл болдог шүү” гэдгийг сануулан хэлж байсан.

-Бонд гаргах, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөр эдийн засгийн хүндрэлийг даван гарна гэсэн боловч энэ нь өнөөдөр бодит үр дүнд хүрч чадсангүй?

-Төрийн мөнгөний бодлогоор их хэмжээний мөнгө хэвлэж, тодорхой нэг салбарууд руу өгснөөр үнийн хөөрөгдлийг зогсоочихно гэж гэнэн хандсан. Зах зээлд 2013 онд маш бага хүүтэй мөнгийг нэг хэсэгхэн бизнесмэнүүд авах эрхийг нээж өгсөн. Тэд 2-3 хувийн хүүтэй авч байхад арилжааны банк 19-20 хувийн хүүтэй зээл олгож байлаа. Үүнээс улбаалж цаад утгаараа бизнес татарч, зогсолт явагдсан. Бизнест зогсолт явагдсан нь өөр дүнгээр бас харагдана. 2013 оны арванхоёрдугаар сард манай иргэдийн хадгаламж найман их наядаар гэнэт огцом нэмэгдсэн. Жилд 2-3 их наядаар нэмэгддэг байтал гэнэт дөрөв дахин нэмэгдсэн шалтгаан нь бизнес зогссоныг харуулна. Яагаад гэвэл төгрөгийн ханш 40 хувь унахад зах зээл рүү мөнгөн хөрөнгө оруулалт хийхээс илүүтэй мөнгөн хадгаламж болгох процесс ажиглагдсан. Мөнгөн хадгаламж үүсгэх, нөгөө талдаа маш бага хүүтэй таван тэрбум ам.доллар цөөн хэдхэн аж ахуйн нэгжид хуваарилагдаад ирэхээр зах зээл макро түвшиндээ саармагжилт явагдсан.

-Эдийн засаг уналттай байгаа үед бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх ямар бодлого хэрэгтэй байна вэ?

-Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай, Эдийн засгийн өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг баталж хэрэгжүүлсэн нь аж ахуйн нэгж, иргэндээ боломж олгосон. Уг хуулийн үр дүнд 33 мянган компани аж ахуйн нэгжийн 34.3 их наяд төгрөгтэй тэнцэх хэмжээний ажил үйлчилгээний орлого ил тод гарсан. Энэ 33 мянган компанид ээжийн зөөлөн бодлого хэрэгтэй байна. Сая энэ нэгдүгээр сард Ерөнхий сайд манай худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын гишүүдтэй уулзалт хийхэд бизнес эрхлэгчдээс албан ёсны хоёр санал гарч байсан. Нэгдүгээрт, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн шатлалыг уян хатан болгох. Гурван тэрбум төгрөгөөс доош татвар ногдох орлоготой аж ахуйн нэгжүүд 10 хувийн татвар төлдөг. Гэтэл өнөөдрийн инфляци, мөнгөний ханш уналтаас болж тэр үеийн гурван тэрбум төгрөг одоогийн 10 тэрбум төгрөгөөс илүү үнэ цэнэтэй болсон. Инфляциас болж гурван тэрбум төгрөгөөс дээших компани 25 хувь хүртэлх татвар төлөх болдог. Тийм учраас татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж гурван тэрбум төгрөгийн босгыг 10 тэрбум төгрөг болгоод өгөөч ээ гэдэг саналыг гаргасан. Төрийн мөнгөний бодлогоос болж аж ахуйн нэгжүүд өндөр татвар төлж болохгүй юм. Хоёрдугаарт, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хууль, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль, Татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар систем бүхэлдээ шинэчлэгдэнэ. Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Гол дөрвөн хуулийн гурван хуульд нь өөрчлөлт оруулах тухай хууль батлагдахгүй удаад байгаагаас чөлөөт эдийн засгийн зах зээлийг хөгжүүлж чадахгүй байна.

-Өнөөдөр үндэсний компаниудын боломж нөөц хэр байна. Гадны хөрөнгө оруулалт бараг нойл заачихлаа?

-Бизнесийн эрүүл орчин бүрдэхэд татварын системийн өөрчлөлт хэрэгтэй байдаг. Татварын систем нь иргэнд ажил хийх бололцоо олгодог, хувийн өмчийг хамгаалдаг. Өнгөрсөн хугацаанд НӨАТ-ын зөв системийг хэрэгжүүлсэн. Аж ахуйн нэгжийн санхүү татварын тайлан, өмч ил болсон нь макро эдийн засгийн үүднээс харах аваас урьд нь бид нийт зах зээлийнхээ 60 хувиас татвар авч чадаагүй ирснийг харуулсан. Манай улсын ДНБ-ийг 28 их наяд гэж үздэг. Гэтэл зөвхөн НӨАТ-ын талон 36 их наяд бүртгэгдсэн. Ялангуяа Давост очсон гадны эдийн засагчийн нүдээр Монголд их сонин үзэгдэл ажиглагдана. Эдийн засаг хэдийгээр нойл руу тэмүүлэлтэй байгаа боловч 2016 оны татварынх нь бүх орлого биелсэн төдийгүй зарим төрлөөрөө бүр давж биелсэн. Татвар орлого нь биелсэн байтал эдийн засаг нь уналттай. Энэ нь макро эдийн засгийн загвараа манай улс бүтэн гаргаагүйн шинж тэмдэг. Гадны хөрөнгө оруулалт зогссон олон шалтгаан бий. Энэ Засгийн газар дэргэдээ Хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах, хөрөнгө оруулагчидтай шууд харилцах бүтцийг шинээр байгуулсан нь урьд нь гаргаж ирсэн алдааг олж харсных байх. Зөвхөн гадаадын хөрөнгө оруулалтад анхаарах биш дотоодын компаниуд маань хөрөнгө оруулалт хийх бололцоотой болоод ирсэн. Бид 1990 оноос хойш компанийн өсөн өндийдөг бололцоог олгож ирээгүй учраас татварт хөнгөлөлт олгох зөөлөн бодлого барих нь хямралын үед хэрэгтэй. Би зөөлөн бодлого хэрэгтэй тухай яагаад байн байн хэлээд байна вэ гэвэл өнгөрсөн хугацаанд бонд, томоохон мөнгө зах зээлд гаргаж байсан нь үр дүнд хүрээгүй. Харин хөрөнгө оруулалтыг зогсоож, арилжааны банкийг ивээн тэтгээд дууссан.

-Зээлээр орж ирсэн томоохон мөнгө эдийн засгийг хөөсрүүлснээс биш бодит зах зээл дээрээ бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулалтад шингээгүй?

-Энэ хямралын гол эх үндэс том мөнгөний буруу менежмэнтээс үүдэлтэй. Бондоор орж ирсэн мөнгөн дээр Монголбанк арилжааны банкуудтайгаа нийлж ажиллаад тэндээсээ арилжааны банк нь ашиг олсноор ердийн зах зээл рүүгээ мөнгө гаргахаа байсан. “Чингис бонд”, “Самурай бонд”, Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гурав дээр л ярихад анхнаасаа зах зээлд мөнгийг захиран зарцуулах ямар ч хууль Монголд байгаагүй. Төсвийн гадна, УИХ-ын хяналтаас хүртэл гаргаж байж захиран зарцуулчихаж чадсан. Зарим нэг хүмүүс өөрсдөө авч үр дүнгүй зарцуулж дуусгачихсан мөртлөө та нарын үйлийн үр гэсэн утгатай зүйлийг зурагтаар яриад сууж байгааг хараад би хувьдаа маш их гайхдаг. 2013 оны жишээг ярьж болно. Бондын мөнгө орж ирэхэд Н.Алтанхуяг сайд хуваарилаад л бөөн сүр болцгоосон. Гэтэл захиран зарцуулах эрх зүйн харилцаанд Ерөнхийлөгчийн институт багтаж орж чадаагүй. Ингэнгүүт 2013 оны нэгдүгээр сард Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл хуралдаад зөвлөмж гарган ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсэг нь журмаа одоог хүртэл гаргахаа мартчихсан хэрнээ Ерөнхийлөгч мөнгөний хуваарилалтад орох эрхээ олж аваад дууссан. Ер нь арилжааны банкийг хэр зэрэг том мөнгөн дээр тоглох бололцоо олгоно, тэр тусам ердийн зах зээл рүү мөнгө гаргахаа больдог. 2013, 2014 оны банкны ашгийг хараад үзээрэй. Жилдээ 200 тэрбум төгрөгийн ашигтай байснаа 2016 онд яагаад нойл заав. 2016 онд тэдний тоглох мөнгө нь байхгүй болчихсон л байхгүй юу.

-Монголбанк мөнгөний бодлогоо зөв барьж чадаж байна уу. Хувийн арилжааны банкуудыг тэтгэсэн, халамжилсан байдал харагддаг?

-Би өөрөө Монголбанкны хяналтын зөвлөлийн гишүүн хэдий ч зарим нэг зүйлд шүүмжлэлтэй хандаж бодит байдлыг ярихаас арга байхгүй. Хувийн банкууд зарим нэг алдаагаа хүртэл Төв банкаар төлүүлж ирсэн. Жишээ нь, Төв банк хоёр жилийн өмнө нэг банкнаас 500 сая ам.доллар авсан. Засгийн газрын баталгаа гаргасан. Тухайн үед ханш барихын тулд гэж байгаа ч энэ нь татвар төлөгчдийн халаасыг ухсан хэрэг болсон. Тухайн үед нэг ам доллар 1700 төгрөг байхад 500 сая ам.доллар аваад хоёр жилийн дараа арилжааны банкиндаа буцаагаад өгөхөд нэг ам.долларыг 2100 төгрөгөөр тооцоод үзэхэд ханшийн зөрүүнд хичнээн тэрбум төгрөг гарах вэ. Монголбанк ханшийн зөрүүг өөрийн үйл ажиллагааны алдагдал гэж нэрлээд банкныхаа тухай хуулиар Засгийн газрын алдагдал болгож татвар төлөгчдөөр алдагдлыг үүрүүлсэн. Ийм луйврын шинжтэй механизм явагдаад байгаа нь эдийн засагт сөргөөр тусдаг. Арилжааны банкийг дэмжсэн бодлого байгаагийн цаана эрх ашгийн сонирхол бий. Өнгөрсөн 2010 онд арилжааны банк хүнд байдалд орлоо гээд Засгийн газар шийдвэр гаргаж Банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулж арилжааны банкинд дам утгаараа аж ахуй эрхлэх гэх мэтийн хэд хэдэн санхүүгийн үйлчилгээ явуулах эрхийг нээж өгсөн. Эдийн засаг боломжийн болсон үед Засгийн газар нээж өгсөн цонхоо эргээд таглаагүй. Арилжааны банкууд энэ цонхыг ашиглан ердийн бизнес рүү орж эхэлцгээсэн. Энэ давуу эрхээрээ компаниудыг худалдан авч одоо “Эрдэнэт” үйлдвэрийг хүртэл худалдаад авчихсан байгаа юм биш үү.

-Засгийн газраас “Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр”-ийг энэ нэгдүгээр сард батлан гаргасан. Зургаан зорилт, 54 арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөжээ. Мөн Засгийн газрын яамд хөрөнгө оруулагчдад гол төслүүдээ танилцуулсан. Эдийн засгийг сэргээх ямар бодлого баримталж байгаа дүр зураг харагдаж байна?

-Эдийн засгийг гол туйлдуулж байгаа нь том том мөнгөний хөдөлгөөн ямар ч хяналтгүй явж ирсэнд байна. Сонгодог утгаар нь хэлэх юм бол нийтийн санхүү мөнгөний тухай ойлголт манайд огт байдаггүй. Нийтийн мөнгө, нийтийн санхүү, төрийн нийтийн хамааралтай өмч гэсэн гурван асуудлыг шийдэхгүйгээр эдийн засгийн хөгжил урагшаа алхахгүй. Нийтийн санхүүгийн хууль байхгүйгээс болж өндөр дээд түвшний дарга нарын гараар мөнгөний хуваарилалт явагдахаар улс яаж дампуурдгийг харлаа. Төрийн өмчийг хэрхэн үнэгүйдүүлж хувьдаа завшдагийг харж байна. Өнгөрсөн хугацаанд зах зээлд хөрөнгө оруулалт, мөнгө хийгээд шингээгүй нь дарга нар шингээдэггүй, харин аж ахуйн нэгж шингээдэг юм байна гэдгийг эрх баригчид одоо сайн ойлгосон биз ээ.

-Нэг гаргасан шийдвэрээ байнга өөрчилж байдаг нь бизнес эрхлэгчдийг тогтвортой бизнес явуулах боломжгүйд хүргэж байна?

-Улс төрийн шийдвэр гаргаж буй хүмүүсийг цаг хугацааг томхноор хараач ээ гэж хэлмээр байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд улстөрчид макро түвшний алдаа маш олон хийж шаварт шигтгэчихээд өөрсдөө дөрвөн жил болоод л явчихдаг. Хамаг шавар шавхайтай нь бизнес эрхлэгчид зууралдаж үлддэг. Дараагийн цэмцгэр нөхөр ирээд өнөө шаварт нь улам шигтгэж өгчихөөд мөн л явчихдаг. Тэгсэн хэрнээ нэг ч улстөрч эдийн засгийн арга хэмжээ авахуулдаггүй, хариуцлага хүлээдэггүй. Харин бизнесийн салбарт ажиллаж буй бүх хүмүүс эрсдэлийг үүрдэг. Монголын ард түмэн сонголтоо хийж МАН-д бэлгээ өгсөн. Одоо ард түмэндээ хариу бэлэг барь. Боловсон хүчнүүдээ сольж байршуулж дууссан бол одоо ажлаа хий. Зоримог бодлого гаргаж, эдийн засгийн төсөл хөтөлбөрүүдээ урагш нь ахиул.

-Одоогийн нөхцөлд бизнесмэнүүд ямар стратеги баримталбал зохилтой вэ?

-Үнэндээ 2017 оноос маш чанга дэглэм эхэлнэ. НӨАТ-ын бүртгэлээр дамжуулаад аж ахуйн нэгжийн орлого бүртгэгдчихсэн байгаа. Одоо санхүүгийн болон компанийн тайлан албан ёсны зөв болчихвол засаглал нь сайжрах хөрс бүрэлдэнэ. Манай улсад нийт 126 мянган аж ахуйн нэгж бүртгэлтэй байгаагийн 60 мянга нь хасах тайлан гаргадаг. Үлдсэн 60 мянган компанийн 50 мянга нь 1-9 хүнтэй хүнтэй жижиг компани. Ердөө 10 гаруй мянган компани нь манай татварын орлогын 95 хувийг бүрдүүлдэг. Нийт нэг сая аж ахуйн нэгжүүд ажлын байр бий болгодог. Компанийн засаглалаа сайн хөгжүүлсэн компаниуд хямралд ажрахгүй. Тухайлбал, 2016 онд менежмэнт, дотоод хөрөнгө оруулалтаа сайн хийж чадсан компаниудын орлого оны эцсээр 10-15 хувийн нэмэхтэй гарсан. Хямралыг сөрж хөрөнгө оруулалт хийсэн компаниуд энэ үед олз шүүрдэг. Тэртэй тэргүй эрэлт хэзээд л байна.

-Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт төлөв байдал ямар байна. Бизнесмэнүүдэд гэрэл гэгээ харагдаж байна уу?

-Макро түвшинд ч тэр, мөнгөний бодлогод гарч байгаа савлагаанууд манай бизнесмэнүүдийн тамирыг авч байгаа. Энэ удаагийн хямрал сүүлийн дөрвөн жил урт хугацаатайгаар үргэлжилж байна. 2018 оноос эдийн засаг дээшээ өгсөх боломж бий. 2017 он бол тэртэй тэргүй уналтын ёроолын цэгээ тогтворжуулах жил болоод дуусна. Бондын өр зээлийг хэрхэн төлж, мөнгөний ямар бодлого барихаас их зүйл шалтгаална. Хэрэв буруу менежмэнт хийх аваас бизнесмэнүүдэд төлөвлөгөө гаргахад хэцүү болчихно. Бизнес эрхлэгчид 2016 онд гаргасан төлөвлөгөөгөөрөө ажиллаж байтал төгрөгийн ханш 24 хувь унаснаас болж ашиг орлого гэх юм сая бүгд байхгүй болчихлоо. Аль ч жижиг, том компани бай төрийн мөнгөний бодлого, сангийн бодлого, хөрөнгө оруулалтыг харзнадаг болчихсон. Одоо Засгийн газар юуны өмнө макро эдийн засгийн шинэ загвараа гаргах хэрэгтэй. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийхээ бодит тоог гарга. Монголбанк мөнгөний ямар бодлого барих вэ гэдгээ гарга. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг яаж шингээх вэ гэдэг загвар дээрээ ажиллах ёстой юм.

Б.ДОЛЗОДМАА

Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын харьяат Монгол Улсын хүчит гарьд Нямдоржийн Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Таныг Улаанбаатар хотод төрсөн гэдэг. Гэхдээ цолоо дуудуулахдаа аавынхаа нутгаар зарлуулдаг шүү дээ. Ойрдоо уугуул нутагтаа очсон уу?

-Би 1982 онд Улаанбаатар хотод мэндэлсэн. Бөхийн дэвжээн дээр цолоо дуудуулахдаа аавынхаа төрсөн нутгаар зарлуулдаг болохоор зарим хүмүүс намайг Чандмань суманд төрсөн мэтээр андуурдаг. Гэхдээ уг гарал маань энэ сайхан нутагтай салшгүй холбоотой болохоор төрснөөс өөрцгүй л дээ. Алтайн магтаал, аялгууны өлгий Говь-Алтай аймгийн Чандмань сум маань Алтайн нурууны салбар хоёр нурууны хөндийд байдаг сум. Алтайн нурууд үзэсгэлэнтэй байгаль, эрс тэс уур амьсгалтай, ан амьтан, ховор содон ургамал ихтэй газар. Говь-Алтайчууд ааш зан сайтай, сэтгэлийн хаттай, улсууд байдаг гэж хүмүүс ярьдаг. Тэр ч үнэн үг. Ойрдоо аавынхаа нутгаар очсонгүй. Удахгүй болох сар шинээр л явах байх даа.

-Хүүхэд байхдаа хэр хөдөлгөөнтэй байв. Багын өндөр нуруулаг хүүхэд байсан уу?

-Багадаа тийм ч сахилгагүй хүүхэд байгаагүй. Гэхдээ хүүхэд юм чинь тоглож наадан дэггүй зан гаргаж явсан. Нэгдүгээр хорооллын 80 дугаар дунд сургуульд суралцаж, 1998 онд төгссөн. Миний хүүхэд нас нэгдүгээр хороололд л өнгөрсөн дөө. Ер нь багын өсгөлүүн хүүхэд байсан.

-Оюутан ахуй цагаа эргээд нэг дурсвал?

-Аав, ээж маань Монгол Улсын Их сургуулийн Физикийн ангийг төгссөн. Физикийн шинжлэх ухааны ач холбогдлыг ээж, ааваараа байнга яриулдаг хүүхэд байлаа. Мөн арван жилийн анги удирдсан багш маань физикийн мэргэжилтэй хүн байсан. Тийм учраас их сургуулийн элсэлтийн шалгалтаа физикийн хичээлээр өгч, өндөр оноо авсан юм. 1998 онд МУИС-ийн Физикийн ангид элсэн орсон. Оюутан байхдаа хичээлээ шамдан хийхийн зэрэгцээ эрдэм шинжилгээний ажил сонирхож байсныг минь Ж.Бандихүү багш маань их ярьдаг. Энэ хүн намайг бөхийн спорт руу хөтөлсөн хүн л дээ. Үнэнийг хэлэхэд би барилдах сонирхол багатай, яагаад ч юм эрдэм номын талдаа илүү сонирхолтой оюутан байж.Ер нь их, дээд сургуулиудын оюутны эрдэм шинжилгээний уралдаанд түрүүлж, бусад тэмцээн уралдаанд идэвхтэй оролцдог оюутан байлаа. Тухайн үед модны үртсийг малын тэжээл болгон ашиглах, үйлчлэлийн аргыг оролдсон юм. Энэ ажлынхаа эцсийг үзэлгүй бөхийн дэвжээнд гарсан даа.

-Тэгвэл анх үндэсний бөхийн спортоор хичээллэх болсон тухайгаа яриач. Таны авга ах улсын заан Рэгжийбуугийн Давааням гуай 1980-1990-ээд оны үед ид барилдаж байсан хүчтэнүүдийн нэг. Энэ сайхан бөх удмынхаа тухай тодруулахгүй юу?

-2002 оны хавар их сургуулиа төгсөөд, намар нь багшаар үлдчих санаатай байлаа. Гэтэл авга ах Р.Давааням заан “Хүч” спорт хороонд бөх болгоно” гээд оруулсан. Тэрнээс хойш 15 жил үндэсний бөхөөр барилдаж байна. Манай аавын ээж Янжмаа гэж хүн байсан. Энэ хүний ах дүү нар сүүлийн 40 гаруй жил сумынхаа наадмын түрүүг алдаагүй юм гэдэг. Эдгээр ах, дүү нар дотроос улсад барилдаж анх улсын том цол хүртсэн хүн нь Р.Давааням ах. Харин өвөөгийн талынханд бөх хүн байхгүй ч, эрчүүд нь мундаг тэнхээтэй, бичгийн хүмүүс байсан гэдэг. Р.Давааням гурван сайхан хүүтэй хүн. Том хүү Баасандорж нь дифлентийн чөлөөт бөхийн төрөлд мөнгөн медаль хүртэж байсан. Аймгийн начин цолтой хүн. Дифлент нь одоогийн паралимп шүү дээ. 1930 оноос хойш паралимп болон салсан гэдэг. Дунд хүү Лхагвадорж нь улсын начин цолтой бөх. 2001 оны үед Х.Баянмөнх аварга Говь-Алтайд явж байхдаа Лхагвадоржийн барилдааныг үзээд “Дараагийн аварга бол Лхагвадорж юм байна” хэмээн хэлж байсан. Харамсалтай нь улсын начин цолтойдоо бэртчихсэн. Бага нь Японы сумо бөхийн их аварга Харумафүжи Бямбадорж. Бямбаа маань багын барилдах сонирхолтой жаал байсан. Анх жүдо бөхөөр барилдаж байгаад Япон улс руу явсан. Нутгийнхан маань Бямбадоржийг Говь-Алтай аймгийн “Хоёр дахь аварга” хэмээн хүндэлдэг. Нэг дэх нь мэдээж Говь-Алтай аймгийн Жаргалан сум харьяат, дархан аварга Ш.Батсуурь. Авга ах маань улсын баяр наадмын бэлтгэлд Лхагваа, Бямбаа, Улаанаа бид дөрвийг дагуулж явдаг байлаа. Бөхчүүдийн бэлтгэлийн үеэр бид дөрөв хоорондоо ноцолдож, том цолтой бөхчүүдийн гар, хөлийн үзүүрт зарагддаг байсан юм. Тухайн үед би 14 настай байж. Хамгийн анх 1995 оны улсын баяр наадмаар хүүхдийн барилдаанд барилдаж, бөхийн ногоон дэвжээн дээр хөл тавьж билээ. Аав маань сумын заан цолтой хүн. Авга ах Р.Дашдорж гэдэг хүн 1986 оны Дундговь аймгийн баяр наадамд үзүүрлэж аймгийн заан цол хүртэж байсан нутаг усандаа нэртэй бөх. Р.Давааням ах маань 1987 оны нэгдүгээр сард болсон Монголын бүх ард түмний VII спартикиадын үндэсний бөхийн барилдаанд аймаг, нийгэмлэгээс шалгарсан шигшмэл 34 бөх тойргийн журмаар барилдахад 30 давж хоёрдугаар байр эзэлж улсын заан болсон. Р.Давааням ах залуугаасаа үндэсний бөхөөр тууштай хичээллэж, өсвөр үеийн улсын аваргаар 1973, 1975 онуудад шалгарч байсан. Улс хувьсгалын 59 жилийн ойгоор дөрвийн даваанд улсын заан Пүрэвийг, тавын даваанд улсын начин Д.Цэрэндашийг, зургаагийн даваанд улсын начин Ё.Ишгэн гуайг давж улсын начин цол хүртэж, долоогийн даваанд Х.Баянмөнх аваргад өвдөг шороодож байсан түүхтэй. Д.Лхагвадорж бид хоёр нас чацуу. Айлын ихэр хүүхэд шиг байнга л цуг явж, бэлтгэл сургуулилт хийдэг байв. Авга ахын маань бага хүү Д.Бямбадорж Японы мэргэжлийн сумо бөхийн 70 дахь аварга. Энэ сайхан бөхийн зүтгэлтнүүд, бөх удмаараа бахархаж, биширч явдаг.

-Аймгийн цол хүртэж байсан анхны наадмаа дурсвал?

-2003 онд Говьсүмбэр аймгийн наадамд барилдаж тав даван аймгийн начин цол хүртэж байсан. Дараа жил нь Өмнөговь аймгийн баяр наадамд түрүүлж, аймгийн арслан болсон. Ингэж л аймгийн наадамд анх удаа барилдаж үндэсний бөхийн цол, чимэг хүртэж явлаа. Тухайн үед аймгийн цол хүртчихээд бөөн баяр хөөр болж байсан даа. Манай хадам аав Өмнөговь аймгийн уугуул. Нутагтаа олон жил бөхийн засуул хийсэн хүн л дээ. Ханийнхаа нутагт зодоглож аймгийн арслан цол хүртсэндээ баяртай байдаг.

-Улсын их баяр наадамд анх зодоглохдоо гурав давж байсан бил үү?

-Тэр цаг үеэ одоо бодоход их сайхан санагддаг. 2002 оны улсын баяр наадмаар анх барилдаад одоогийн улсын харцага Л.Бадарчаар хоёр, улсын начин Хэнтийн В.Батбаяраар гурав даваад, дөрвийн даваанд улсын аварга О.Балжиннямд унаж байлаа. 2005 оны Ардын хувьсгалын 84 жилийн ойн их баяр наадмаар зодоглож тавын даваанд улсын арслан До.Ганхуягт амлуулан барилдаж өвдөг шороодсон. Дараа жилийн наадмын дөрвийн даваанд улсын начин Д.Пүрэвсүрэнд өвдөг шороодож билээ. 2006 онд бүх цэргийн наадамд түрүүлж, цэргийн арслан болсон юм. Ардын хувьсгалын 86 жилийн ойн баяр наадмын нэгийн даваанд Ганбагана нэртэй залуутай таарсан. Тэр жил миний хувьд бэлтгэл сургуулилт ханачихсан байсан л даа. Хоёрын даваанд одоогийн улсын гарьд Ш.Жаргалсайхантай оноолт таарч барилдаад давсан. Гурвын давааны төгсгөлийн өмнөх дүйцэд босч, аймгийн арслан Б.Золбаяртай таарч давсан юм. Дөрвийн давааны оноолт их эвгүй л дээ. Хэн хэнтэй ч таарч мэдэх даваа. Тэр жилийн наадмын өмнөх жил заан цол хүртсэн Д.Амгаланбаатартай оноолтоор таарч давсан. Тавын даваанд улсын аварга, арслан заан, харцага, начин цолтой бөхчүүд ам бөхөө авч, улсын начин Ду.Батбаяртай тунан барилдаж давсан. Зургаагийн даваанд улсын начин Л.Нямсүрэнтэй тунаж, санаархаж явсан улсын начин цолоо алгасч, харцага цолтны эгнээнд орсон доо. Л.Нямсүрэн бид хоёр “Хүч” нийгэмлэгийн тамирчид. Нэг дор бэлтгэл сургуулилт хийдэг болохоор бие биенийхээ барилдааны арга барилыг сайн мэднэ. Барилдааны цаг дуусаад золгосон барьцнаас би шахаж татаад давсан санагдана. Долоогийн даваанд мөн л тунаж, улсын заан цолтой барилдсан Х.Мөнхбаатарт тахим өгсөн. Тэр жил Х.Мөнхбаатар түрүүлж арслан болж байлаа. Улсын харцага цолны болзол хангачихаад есөн хөлт цагаан тугаа баярын нулимстай тойрон, дэвэх ч сайхан. Дараа жилийн баяр наадмаар үзүүрлэж, Монгол Улсын гарьд хэмээх эрхэм цол хүртсэн. Улсын өндөр цолонд хүрээд мэдээж хэрэг их баярласан л даа.

-Гарьд цол хүртэж байсан наадмаараа одтой сайхан барилдсан шүү. Бэлтгэл сайн байв уу?

-Ер нь өмнө барилдаж байсан бичлэг, бөхчүүдийн барилдааныг ажиглаад байхад бэлтгэл сайн хийсэн хүн л тухайн жилийнхээ наадамд одтой барилддаг юм билээ. Миний хувьд 2006-2008 оны хооронд бэлтгэлээ маш сайн хийсэн. Тийм болохоор 2008 оны улсын баяр наадмаар найм даван үзүүрлэж, цол ахисан байх. Тэр жил наадмаар өөртөө итгэлтэй, урам зоригтой барилдсан. Өмнө нь улсын цол авчихсан учраас барилдааны намба суучихсан байлаа. Бас доор даваануудад ам авах боломжтой болсон. Ингээд зургаагийн даваанд Мөнгөнцоож харцагатай тунан барилдаж давснаар улсын харцага цолоо баталсан. Улсын аварга Д.Сумъяабазарыг долоогийн даваанд хаяж, заан цолны болзол хангачихаад их баярласан. Д.Сумъяабазар аварга бол бие хаатай, гайхалтай аварга шүү дээ. Тэр үед аварга хүнд унасан ч яахав гэхээс өөр юм бодоогүй. Бид хоёр удаан барилдсан ч цаг хугацаа хоромхон зуур л өнгөрөх шиг санагдсан. Харин наймын даваанд улсын арслан Б.Ганбат амлан авсан. Тухайн үед Б.Ганбат арслан, улсын заан цолтой, бас л ид барилдаж байсан даа. Бид хоёр элэг бүс, сэнжигний барьцтай урд урдаасаа тулаад зогсож байтал Б.Ганбат арслан зүүн талын сэнжигний барьцаа халаад тавиулах зуур, би баруун талдаа зайлж гуд татсан. Тэр үед Б.Ганбат арслангийн хий нь таарсан уу, эргэлдээд унасан даа. Сүүлд уулзахад Б.Ганбат арслан “Чамайг тийм мэх хийнэ гэж бодоогүй байсан шүү” хэмээн хуучилж билээ. Миний хувьд тэр мэхийг өмнө бэлдэж байгаагүй л дээ. Тухайн үед мэдрэмжээрээ л хийсэн. Манай ард түмэн наадамд зодоглох эрчүүдээ араас нь сүү өргөж, “Үзүүр, түрүүнд үлдээрэй” хэмээн ерөөдөг. Тэр ч утгаараа улсын их баяр наадмын бөхийн барилдааны үзүүр, түрүүнд үлдэнэ гэдэг нэр хүндтэй сайхан санагддаг.

-Таныг бөх сонирхогчид наадам, цагаан сарын баяраар сайн барилддаг гэж ярьдаг. Бусад заал танхимын барилдаанд төдийлөн ирж барилддаггүйн учир юу вэ?

-2009 оны нэгдүгээр сард хөлөндөө бэртэл авсан. Сүүлийн хоёр жил хөлөндөө эмчилгээ хийлгэж байна. Харин одооноос бэлтгэлээ сэргээж байгаад цагаан сар, дөрвөн уулын хишиг барилдаанууддаа гарч, барилдахыг бодож байна даа. Бэртэл, гэмтэл гэж тамирчин хүний ганц дайсан байна шүү дээ. Цагаан сарын барилдаан их сайхан болдог. Миний хувьд цагаан сарын барилдаанд яагаад ч юм их сайн барилдаж чаддаггүй юм. Нэг удаа л дунд шөвөгт үлдэж байсан байх.

-Таныг хүүхэд байхад ч юм уу, аймгийн цолтой байхад ид барилдаж байсан бөхчүүдийн талаар дурсахгүй юу?

-Манай дээд үеийнхэн үлгэр дуурайл болсон жудагтай сайхан бөхчүүд. Тэр дундаас Р.Давааням ахаасаа их юм сурч мэдсэн дээ. Намайг хүүхэд байхад Пүрэв заан гэж бөх байдаг байлаа. Давааням ах, Пүрэв заан хоёр уулзаж шатар тоглодог, найзууд байсан юм. Уг нь насны хувьд хоорондоо их зөрүүтэй. Пүрэв зааны “Заан юунд инээв” хэмээх ном бий. Тэр номноос уншиж байхад сонин амьдрал туулсан, бахархмаар жинхэнэ эр хүн шиг л хүн байсан юм билээ. Дагвасүрэн арслан жижиг биетэй ч ухаанаар барилдаж өндөр амжилт үзүүлсэн бөх шүү дээ. Тухайн үеийн аваргуудын тухайд бөх сонирхогчид надаар хэлүүлэлтгүй мэдэх биз.

-Өнөө цагийн бөхчүүдийн арга барил, бэлтгэл сургуулилт мэргэжлийн түвшинд хүрсэн. Энэ тухай таны бодол ямар байна вэ?

-Манай үндэсний бөх бусад бөхийн төрлүүдээс хамгийн шилдэг нь гэж боддог. Хувцас хэрэглэл, мэх, жин харгалздаггүй, жижиг биетэй бөхчүүд том биетэй бөхөө унагаахын тулд хурд авьяас авхаалж гаргана гээд бүх зүйлээрээ онцгой. Том биетэй бөхчүүд учраа бөхөө давахын тулд арал бяраа ашиглан барилддаг. Сүүлийн үеийн бөхчүүд бэлтгэлээ маш сайн хийдэг болсон байна. Орчин үед мэдээлэл маш их хөгжсөн. Тэр чинээгээрээ юмыг таних сэтгэн бодох чадвар өндөр болж. Намайг хүүхэд байхад орой зургаан цагаас л телевиз үздэг байлаа. Бусад үед ном л уншдаг байсан. Өнөө цагт хэн бүхэн, хаанаас ч ухаалаг утсаа ашиглаад интернэтээс хүссэн мэдээллээ авч байна. Иймд өнөө цагийн бөхчүүд хэн хэнийхээ барилдааны арга барил, мэхийг бичлэг болгон хадгалж аваад, үздэг болж.

-Таныг бөхийн холбооны тэргүүний хүү гэдгийг бөх сонирхогчид андахгүй. Тэргүүний хүү байна гэдэг тухайн салбартаа хэцүү юү?

-Зарим хүмүүс аавыг маань янз бүрээр хэлж, гүтгэх нь надад тааламжтай байна гэж байхгүй. Гэхдээ ингэж хэл аманд өртөж, хэлүүлэхийг нь ажлын онцлог л гэж ойлгодог. Миний барилдах ч бас ажил шүү дээ. Тийм учраас аавын эрхэлж байгаа ажил, миний барилдаан хоёрыг ялгаж салгах л хэрэгтэй. Тэр хүний ажил тусдаа ойлголт. Аавын ажлаас болж миний бөхийн карьерт дарамт учирсан тохиолдол байхгүй. Цаашдаа ч гарахгүй биз. Өөр юу ч ярих билээ.

-Бөхчүүд улсын баяр наадмын үеэр цол хүртэхээрээ баярлан хөөрч наадмын дэвжээн дээр янз бүрийн үйлдэл үзүүлдэг. Таны барилдааныг харж байхад улсын өндөр цолонд хүрсэн ч сэтгэл хөдлөл гаргадаггүй. Ер нь тайван зантай хүн үү?

-Би эмоцитой. 2008 оны наадмаар улсын гарьд цолны болзол хангачихаад хуруугаа гозолзуулаад гүйдэг шүү дээ (инээв). Улсын гарьд болсныхоо дараа цолны найр хийсэн юм. Ах дүүсээ цайлаад сүртэй л юм боллоо. Дагвасүрэн арслан их шооч хүн л дээ. Найрын үеэр Дагвасүрэн арслан “Найр, наадмыг чинь арай өөр тохиолдолд хийдэг биз дээ. Үсний найр, амраг хосын гэх мэт хүний амьдралд ганцхан тохиох үйл явдалд зориулан хийдэг шиг санагдах юм. Чи яасан гэж найр хийж байгаа юм” хэмээн инээд алдан хэлж билээ. Өөрөө улсад гурван удаа үзүүрлэж, дөрвөн удаа их шөвөгт үлдсэн нэгэн цаг үеийн хүчтэн шүү дээ. Ер нь энэ гар хөлөө өргөж гозолзуулж гүйх зэрэг нь хар арьстнуудаас л орж ирсэн соёл болов уу. Тамирчин хүн элдэв үйлдэл хийнэ гэдэг нэг бодлын өөрийгөө улам хурцалж байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ нь зарим хүмүүст таалагдана, зарим хүмүүст таалагдахгүй шүү дээ.

-Удахгүй монгол түмний уламжлалт цагаан сарын баяр болох гэж байна. Битүүний өдөр болох барилдаанд та зодоглох уу?

-Цагаан сарын бөхийн барилдаан бол чансаагаараа улсын наадмын дараа ордог төрт ёсны их баяр наадмын барилдаан. Улс, аймгийн цолтой алдартай том бөхчүүд хүрэлцэн ирж барилддагаараа онцлогтой. Ард түмэн маань битүүний өдөр цэнхэр дэлгэцээрээ бөхөө үзэж, маргааш нь аав, ээж, ах дүү нартайгаа золгодог. Ингэж учран уулзахдаа хоорондоо бөхөө ярьж, хэн яаж түрүүлсэн, ямар бөх сайхан мэх хийсэн талаар хөөрөлддөг. Тийм ч учраас энэ сайхан төрт ёсныхоо барилдаанд очиж зодоглоно.

Э.МӨНХТҮВШИН

Геологи, уул уурхайн салбарыг бүхэлд нь эрх зүйн зохицуулалтаар хангаж чадахуйц шинэ хуультай болох гэж байна. Уул уурхайн тухай хуулийн төслийн үзэл баримтлалын талаар уул уурхайн эрх зүйн судлаач Г.Сурахбаяртай ярилцсан юм.

---

-Уул уурхайн салбар толгой хуультай болох гэж байна. Өмнөх хуулиудтай харьцуулбал энэ хуулийн гол концепци юуг өөрчлөхийг хүссэн бэ. Энэ талаар ерөнхий ойлголт өгөхгүй юү?

-Шинээр боловсруулж буй хуулийн төсөл нь ашигт малтмалын нөөц тогтоохоос эхлээд уурхайг нээх, хаах хүртэл бүхий л уурхайн мөчлөгийн үе шат, техник технологи зэрэг салбарын үйл ажиллагааны үндсэн зохицуулалтыг тусгах юм билээ. Уул уурхайн тухай хуулийн анхдагч тулгуур хууль нь 1988 онд Газрын хэвлийн тухай хууль нэртэйгээр батлагдсан. Нийгэм, цаг үе солигдсон ч энэ хууль үндсэн агуулгаараа өнөөдрийг хүртэл хэвээр яваа. 1994 онд Ашигт малтмалын тухай анхны хууль батлагдаж, 1997 онд шинэчлэгдэн найруулагдсан боловч 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хууль дахин шинэчлэгдэн найруулагдаж, 2014 онд томоохон нэмэлт өөрчлөлтүүд орсон.

Сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд хийгдсэн судалгаа, үүссэн нөхцөл байдлуудад тулгуурлаж техник технологи, нөхөн сэргээлт, орон нутаг, иргэдийн харилцааг зохицуулах зэрэг нарийн шийдвэрлэх асуудал нэлээдгүй байсан юм байна гэдгийг олж хараад өнөөдрийн Уул уурхайн яам нэн тэргүүнд анхаарал хандуулан шинэ хуулийн төслийг боловсруулах ажилд ханцуй шамлан оржээ гэж харж байна. Цаг үе, нийгмийн захиалгаар өнөөгийн уул уурхайн тухай хууль төрөн гарах гэж байна. Одоогоор Уул уурхайн яамны мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн ажлын хэсэг хуулийн анхан шатны төслийг боловсруулах шатандаа явж байна.

-Уул уурхайн тухай хуулийн гол үзэл баримтлалаас мэдээлэл хүргэхгүй юү?

-Уул уурхайн яамны цахим хуудас дээр тавигдсан үзэл баримтлалтай танилцсан. Мөн ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа хүмүүстэй уулзаж санаа бодлыг нь сонссон. Ашигт малтмалын тухай хуулиар лицензтэй холбоотой харилцааг түлхүү зохицуулагддаг гэсэн шүүмж байдаг. Уул уурхайн үйлдвэрлэлд өөрийнх нь мөчлөг үе гэж байдаг. Эхний үе шат лицензийн харилцаан дээр тулгуурласан хайгуулын шатны харилцаа байдаг. Уул уурхайн тухай хуулийн үзэл баримтлалтай танилцахад хайгуулын шатнаас эхлээд тухайн уурхайг хаах хүртэлх уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үе шатыг бүхэлд нь хамруулж зохицуулах шийдлийг гаргаж тусгасан харагдаж байна. Түүнчлэн төрийн бус байгууллагуудын оролцоог нэмэгдүүлэхээр тусгагдсан байна. Аливаа хайгуул хийсэн хүн тодорхой нөөцөө үнэлэн, техник эдийн засгийн үндэслэлээ (ТЭЗҮ) гаргах гэх мэтээр бизнес талаас нь харж эхлэх үе шат бий. Үүний дараа олборлолтын шат эхэлнэ. Олборлосноо баяжуулах, бүтээгдэхүүн бий болгох гэх мэтээр боловсруулалтын шат үргэлжилсний дараагаар уурхайг хэрхэн зөв хаах тухай шат руу очдог. Өнөөдрийн туршлагаас харахад эхэлж ухах тухай биш, ашиглалт үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаатай хэрхэн уялдуулах вэ, уурхайн хаалтыг хэрхэн хийх вэ зэрэг олон улсын туршлагад нийцсэн, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн өөрийнх нь техникийн болон мэргэжлийн зүй ёсны шаардлагад нийцсэн хууль нэн хэрэгтэй болсон гэдэг нь харагдсан.

-Хуульд ямар гол өөрчлөлтүүд хийгдэхээр байна?

-Өнөөдөр ТЭЗҮ-ийг боловсруулдаг эрх бүхий хуулийн этгээдийн зөвшөөрлийг Барилга, хот байгуулалтын яамнаас олгодог. Хэдийгээр хот бүтээн байгуулалт талаасаа өнөөгийн зохицуулалт зөв байж болох ч уул уурхайн үйлдвэрлэлийн нарийн техник мэргэжлийн талтайгаа хэр уялдаж байна вэ гэдэг байнга яригдаж байдаг сэдвийн нэг. Уул уурхайн үйлдвэрлэл онцлог тал руугаа ТЭЗҮ-ийн хэв шинжийг хандуулъя гэсэн зарчмын өөрчлөлт хийхээр оролдсон байна лээ. Үүнийг салбарын яам ТЭЗҮ-ийн тусгай зөвшөөрлийг булааж авах гэж байна гэж харахаас илүүтэй үйлдвэрлэлтийнхээ онцлог талаас харсан нь дэвшил болно. Уул уурхайн тухай шинэ хууль бол ирэх 10, 20 жилд Монголын уул уурхай хаана байх вэ гэдэг дүр зургийг зурна. Нэн түрүүнд анхаарч буй уул уурхайн хаалтыг зөв хийх стандартыг нэвтрүүлснээр байгаль орчинг хамгаалах, явцын нөхөн сэргээлт хийхэд чанарын түвшинд дэвшил гарна. Уул уурхайн аж ахуйн нэгжүүд барьцаа хөрөнгө гэхээсээ илүү санхүүгийн баталгаа гаргадаг болох гэж байна. Барьцаа, баталгаа гэдэг ойлголт маань хоёр өөр. Санхүүгийн баталгааны ард энэ уурхайг ашиглаж дуусчихаад энэ уурхайгаа стандарт горимоор нь хааж чадна гэдэг баталгаа оршиж байгаа нь ач холбогдолтой. Уул уурхайн хайгуулын шатыг хэрхэн явуулах, нарийвчилсан техникийн заавар шаардлага зэрэг нь одоогийн мөрдөгдөж буй Ашигт малтмалын тухай хуульд төдийлөн сууж өгөөгүй. Шинэ хуулиар хайгууль хийх шатлал, цаг хугацаа, техникийн чанарыг үндэс суурьтайгаар тусгана. Уул уурхайн хуульд ил тод байдлын тухай асуудал шигтгэгдээд явна. Энэ нь уурхайн боловсруулах үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрлэлүүд үйл ажиллагааны нарийвчлалаасаа хамаараад тайлангаа зөв гаргах механизм бүрдэнэ. Эдгээр зохицуулалтыг хийх нь зүй ёсны юм.

-Уул уурхайн жинхэнэ эздийг илрүүлж нийтэд ил тод тавих тухай хуулийн төсөлд тусгагдсан байна лээ. Энэ нь ямар үр дүнтэй юм бэ?

-Олон улсын жишгээр уул уурхайн компанийн эзэн, хувьцаа эзэмшигч гэдэг бол хариуцлага хүлээж байдаг этгээд байдаг. Нэг талаараа хөрөнгөө оруулж бизнесийн ашгаа хүртэх зорилготой боловч хариуцлага нь хамт дагалдаж явдаг. Барууны оронд хуулийн этгээдийн хариуцлагын тухай асуудал яригддаг. Байгаль орчинд таагүй хандсан гэдэг ч юм уу, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг зөрчсөн бол зөвхөн нэг мэргэжилтэн хариуцлага хүлээгээд өнгөрөх биш хувьцаа эзэмшигч нь давхар хариуцлага хүлээдэг. Ингэхдээ үйл ажиллагаа эрхлэх хугацааг нь тодорхой хугацаанд хасах зэрэг арга хэмжээ авдаг. Шинэ хуульд хариуцлагын механизмыг сайжруулах заалтууд нэлээд тусгагдах болов уу гэсэн хүлээлттэй байна. Нэг талаар эрхийг нь өгөөд бизнес хийх орчныг нь тодорхой болгоё гэж байгаа нь сайн хэрэг. Нөгөө талаар төр хариуцлага нэхэж, ард түмний өмнөөс хариуцлага хүлээлгэж чаддаг механизм Уул уурхайн тухай хуульд нэлээд чанга байдлаар тусгагдах ёстой. Уул уурхайн тухай хуулийн төсөлтэй холбогдуулан Ашигт малтмалын тухай хууль, Газрын хэвлийн тухай хууль, Байгаль орчны багц хууль, Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн тухай хууль гэх мэт дагалдах олон хуульд нэмэлт өөрчлөлт орохоос аргагүй болно. Хууль батлагдан гарснаар хариуцлагатай уул уурхайн үйлдвэрлэл газрын хэвлийд гадас шаахаасаа эхлээд хаах хүрэх хүртэлх бүх талуудын эрх ашгийг тусгасан цогц ойлголтыг хэрэгжүүлэх боломж бүрдэнэ.

-“Discover 2016”-д ”Эрдэс баялгийн салбарт төрөөс баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах” сэдвээр та илтгэл тавьж байсан. Энэ салбарт төрөөс баримтлах бодлогод судалгаатай хүний хувьд хэлэхэд шинэ хуулийн төсөлд дутуу дулимаг тусгагдсан зүйл анзаарагдаж байна уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотойгоор хөрөнгө оруулалтыг татах, сэргээхтэй холбоотой төрийн ажлууд хийгдэж байх шиг байна. Энэ хуулийг батлан гаргаснаар уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулж бизнес хийж буй хүмүүст маш тодорхой хууль эрх зүйн орчин бий болно. УИХ-аас 2014-2025 онд “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого”-ын бичиг баримт батлагдсан. УИХ-аас хүлээсэн үүргийнхээ дагуу Засгийн газар энэ салбарт баримтлах бодлогыг хэрэгжүүлэх томоохон алхмыг хийж байгаагийн илрэл нь энэ хуулийн төсөл юм. Өнөөдөр уул уурхайн салбарын зарим зохицуулалт хэт ерөнхий, журмаар зохицуулагдаж байгаа зүйл их байна. Журам гэдэг бол эргээд хариуцлага хүлээх, ил тод байх асуудлыг бүрхэгдүүлж байдаг. Хуульчлах механизм зөв юм гэдгийг гадаадын гэлтгүй дотоодын хөрөнгө оруулагчид ярьж байгаа. Уул уурхайн тухай хуулийн гол зорилго бол аль болох журмаар зохицуулж буй харилцааг хуульчилъя. Хуульчилна гэдэг нь төрийн бодлого ил тод, цэгцтэй болж буйн илрэл юм. Нэгэнт батлаад гаргасан хуулийг өөрчлөх боломжгүй байдаг. Зөвлөгөө болгож яамны ажлын хэсэгт хэлэхэд Газрын хэвлийн тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль хоёртойгоо маш сайн уялдуулж хийх ёстой. Малгай хууль болно гэхээсээ илүүтэй эцсийн үр дүндээ уул уурхайн салбарт тулгын гурван чулуу шиг бүх асуудлыг харилцан зохицуулдаг хууль болоосой гэсэн хүсэл байна.

-Өнгөрсөн хугацаанд хариуцлагагүй уул уурхайг харлаа. Хууль эрх зүйн ямар нөхцөлд ажиллаж ирснээс ийм хариуцлагагүй байдалд хүрэв. Бидний гол алдаа юу байсан юм бол?

-Хариуцлагатай уул уурхайг ярихаар өнгөрсөн бүх зүйл хариуцлагагүй байсан хэрэг биш. Ашигт малтмалыг олборлож татвараа төлнө гэдэг хариуцлагатай байгаагийн нэг шинж. Энэ салбарын судалгаатай байгаа хүний хувьд хэлэхэд харамсалтай нь тухайн үйлдвэрлэлийн онцлогт тавигдах мэргэжлийн техникийн шаардлагууд тодорхой хэмжээгээр дутуу дулимаг байсан. Тэрнээс болоод хариуцлагагүй байдал нэмэгдсээр эцсийн үр дүндээ өнөөдрийн байдалтай тулсан. Жишээлбэл, баяжуулах үйлдвэр байгуулахад хэдийгээр ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлгүй ч гэсэн хэн нэг сумын Засаг даргаас Газрын тухай хуулийн дагуу зөвшөөрлөө авах болдог. Барилга барихад Барилгын тухай хуулийн дагуу барина. Ингээд хэн нэгэн олборлогч этгээдтэй гэрээ байгуулаад баяжуулах үйлдвэр барьдаг гэх систем манайд үйлчилж байгаа. Энэ нь уул уурхайнхаа нарийн хууль эрх зүйн онцлог тусгагдсан зохицуулалтаараа зохицуулагдаж ирээгүйг харуулна. Баяжуулах үйлдвэр гэхэд Газрын тухай, Барилгын тухай хуультай холбоотой ч уул уурхайн мэргэжлийн нарийн шаардлага хангаагүйгээс хариуцлагагүй уул уурхайн асуудал гарч ирж байсан юм байна. Бизнес эрхэлж буй хүний юуг дагаж мөрдөх нь тодорхойгүй явж ирсэн юм байна. Төрийн байгууллагын мэргэжлийн байгуулагуудад тавигдах шаардлага нь тодорхой болох хэрээр хариуцлага тооцох нь тодорхой болно. Уул уурхайн салбар шинэ тутам хурдацтай хөгжсөнтэй холбоотойгоор байгаль орчны нөхөн сэргээлтийг хэрхэн хийх тухай асуудал гарч ирсэн. Өмнө нь ийм хэмжээний хайгуулын, уул уурхайн үйлдвэрлэлийн тухай туршлага манайд байхгүй байсан учраас энэ бүгдийг урьдчилж сайн олж хараагүй олон зүйлтэй нүүр тулгарсан. Өнгөрсөн 2000 оноос хойш энэ салбар маш эрчтэй хөгжсөн. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан тухай ярьж байгаа ч аль салбарт яаж буурав гэдгээ нарийн судалж үзэх хэрэгтэй. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан шалтгаанд дэлхийн зах зээл дэх уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт, бууралт буюу цикль нөлөөлдөг ч бид салбартаа бодлогоор тогтоож барьж чаддаггүй нь засаг төр байнга солигддог, хууль эрх зүйн бичиг баримт нь тодорхойгүй явж ирсэнтэй бас холбоотой. Төрийн бодлогоор тусгай зөвшөөрлийн олголтыг нэг хэсэг зогсоосон нь салбарынхаа бодлогогүй явж ирснийг цэгцэлж авъя гэсэн арга боловч гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бууруулахад голлон нөлөөлсөн гэж би хардаг.

-Хөрөнгө оруулагчдын үйл ажиллагаа явуулах гол дарамтын нэг орон нутаг болдог. Орон нутагтай заавал гэрээ байгуулна гэхээр тэд дуртай зүйлээ нэхэж, асуудлыг гацаадаг. Энэ эрх зүйн зохицуулалтыг хуульд тодорхой болгоогүйгээс дарамт болон хувирдаг?

-Дэлхийн аль ч оронд орон нутгийн иргэдтэй харилцан ярилцдаг жишиг байна. Зөвшилцөж ойлголцохын тулд хоёр талаасаа ярилцах хэрэгтэй. Ярилцахдаа тодорхой эрх зүйн орчны хүрээнд ярилцдаг. Ашигт малтмалын тухай хуульд орон нутагт ажиллах ганц хоёр заалт байдаг ч нарийвчилж зохицуулсан заал байдаггүй. Уул уурхайн хууль маань өнгөрсөн алдаа болгоноо цуглуулж ирээдүйн шинэ ололтыг авсан хууль байх болов уу.

Б.ДОЛЗОДМАА

“Петровис”, “Шунхлай” зэрэг компаниуд өнгөрсөн амралтын өдрөөс эхлэн шатахууны үнийг төрөл тус бүрт 100 орчим төгрөгөөр нэмээд байгаа билээ. Тухайлбал, АИ92 бензин 1,625 төгрөгт хүрсэн байна. Уг нь Засгийн газраас шатахууны импортын татварыг бууруулж, шатахууны үнийг нэмэгдүүлэхгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Тиймээс уг асуудалтай холбогдуулан өчигдөр Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яамнаас мэдээлэл гаргасан байна. Уг мэдээлэлд “Газрын тосны олборлолтын хэмжээг бууруулах шийдвэр гарсантай холбоотойгоор дэлхийн зах зээл дээрх газрын тосны үнэ огцом өссөн. Ингээд шатахууны импортын үнэ өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сартай харьцуулахад төрөл тус бүр дээр тонн тутамд 41-60 орчим ам.доллараар өссөн нь шатахууны жижиглэн борлуулалтын үнэд нөлөөлж эхэлсэн. Тиймээс Засгийн газрын тогтоолоор авто бензин, дизелийн түлшний онцгой албан татварыг тодорхой хэмжээгээр бууруулан, дотоодод борлуулж буй шатахууны жижиглэнгийн үнийн өсөлтийг тогтворжуулах, саармагжуулах арга хэмжээ авсан. Гэвч хоёрдугаар сарын шатахууны импортын үнэ нэгдүгээр сартай харьцуулахад төрөл тус бүр дээр дахин 22-26 орчим ам.доллараар өссөн байна. Тиймээс шатахууны зарим компани хоёрдугаар сараас эхлэн шатахууны үнийг литр тутамд 150 хүртэл төгрөгөөр өсгөөд байгаа юм. Иймд дээрх нөхцөл байдлыг судалж, хяналт, шалгалт хийн дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг Ашигт малтмалын газар, Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар болон холбогдох байгууллагуудтай хамтран байгуулж ажиллаж эхэллээ” гэх мэдээллийг өгсөн.

Тиймээс дээрх асуудалтай холбогдуулан Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын дарга Б.Лхагватай ярилцлаа.

---

-Зарим компани шатахууны жижиглэнгийн үнээ нэмсэн асуудал гарлаа. Үүнийг танай байгууллага шалгаж байна уу. Энэ талаар хэрэглэгчдээс санал, гомдол ирсэн үү?

-Сүүлийн хоёр, гурван өдөр шатахууны үнэ нэмэгдсэнтэй холбогдуулан иргэдээс нэлээд гомдол санал ирж байна. Энэ асуудалд бид анхаарч ажиллаж байна. Саяхан Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яамны дэд сайдаар ахлуулсан үнэ тогтворжуулах зөвлөл шатахууны үнийн асуудлыг хэлэлцээд шатахууны импортын жижиглэнгийн үнийг нэмж болохгүй гэж тохирсон.

Харин алдагдалтай ажиллаж буй зөрүүг нөхүүлэх журмаар импортын онцгой татварыг бууруулах зөвлөмжийн дагуу Засгийн газар импортын шатахууны албан татварын хэмжээг бууруулсан шийдвэр гаргасан. Шатахууны үнийг тогтвортой байлгах, хяналт тавих ажлыг Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам болон ШӨХТГ-т үүрэг болгосон. Тиймээс бид хяналт тавьж ажиллаж байна. Гэвч зарим компаниуд шатахууны жижиглэнгийн үнийг өнгөрсөн өдрүүдэд 50-150 төгрөгөөр нэмсэн байна. Манайх энэ асуудлыг шалгахаар улсын байцаагчдаа томилон ажлын хэсэг гаргаж, ажиллаад эхэлсэн. Мөн өнөөдөр би шатахууны компанийн эздийг дуудаж дураараа үнэ нэмсэн шалтгааныг тодруулж, үнийг хуучин үнэд нь оруулах шаардлага тавилаа. Дэмжлэг үзүүлээд байхад үнэ нэмэх асуудал байж болохгүй. Бүх бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөд шатахууны үнэ онцгой нөлөөлдөг учраас, дураараа үнэ нэмэх асуудал байж болохгүй. Энэ бол үнэхээр хариуцлагагүй зүйл боллоо.

-Шатахууны үнэ нэмэх гол шалтгаан юу байв?

-Үе үеийн Засгийн газар шатахууны үнийн онцгой татварын хөнгөлөлт зээл тусламж зэрэг арга хэмжээг авсаар ирсэн байдаг. Гэтэл дураараа үнэ нэмсэнд харамсаж байна. Ямартай ч ажлын хэсэг албан ёсоор үнэ нэмсэн шалтгааныг шалгана. Үнээ буулгаж, хуучин үнэд нь оруул гэдэг шаардлагыг шатахууны компанийн эздэд тавиад байна. Шатахууны жижиглэнгийн үнийг Засгийн газар барьж байгаа. Эдийн засаг хүнд байгаа өнөө үед засгаас зохицуулалт хийсээр байгаа. Зохицуулалт хийсээр байтал зориуд зохион байгуулалттайгаар шатахууны үнийг нэмчихлээ. Энэ нь зохион байгуулалттай улс төрийн явуулгатай ажил байх вий гэж эмзэглэж байна. Манайхан баяр ёслол, сонгууль дөхөхөд аливаа бүтээгдэхүний суурь үнийг хөдөлгөдөг. Яагаад гэвэл томоохон аж ахуйн нэгжийн ард улстөрчид байдаг. Тиймээс бид маш сайн хяналт тавьж, торгууль шийтгэлийг ногдуулж ажиллана. Хэдхэн хоногийн дараа сар шинийн баяр болох гэж байхад үнээ нэмж байгаа нь ард түмнийг төрд итгэх итгэлгүй болгох ажил байж болно. Тиймээс энэ байгууллагуудын эздийг судалж шалгана. Үнэхээр үнэ нэмэх асуудал байгаа бол саналыг нь хүлээн авч ярилцана. Шатахууны компаниуд туйлын хариуцлагагүй зүйл хийлээ.

-Шатахууны компаниудын эзэд шатахууны үнэ нэмсэн асуудлаа хэрхэн тайлбарлаж байна вэ. Шатахууны компанийн эзэд хоорондоо тохироод үнээ нэмсэн байна уу?

-Баруун, зүүн аймгуудын хилээр орж байгаа шатахууны онцгой татварыг тэглэчихсэн байгаа. Цаашдаа хилийн үнэ нэмэгдэх асуудалтай байгаа гэдэг тайлбар тавьж байна. Өнөөдөр нэмэгдээгүй учраас энэ тайлбарыг бид хүлээж авахгүй. Тохирсон, хуйвалдсан гэдгийг хэлэхэд эрт байна. Бид шалгаж байгаа. Тийм байхыг үгүйсгэхгүй. Яагаад гэхээр нэг газар нь “Шунхлай”, нөгөө нэг газарт нь “Петровис” бас нэг газар “МТ” гэх жишээгээр зөрүүлж үнээ нэмсэн асуудал ажиглагдсан. Өнгөрсөн хугацаанд шатахууны компаниуд үнэ нэмнэ гэдэг асуудлыг тавьсаар ирсэн. Гэхдээ энэ удаа ийм санал тавиагүй хэрнээ гэнэт үнээ нэмсэн. Тэгэхээр удахгүй болох Ерөнхийлөгчийн сонгуультай холбоотойгоор, санаатайгаар иргэдийн бухимдлыг нэмэгдүүлэх гэж байгаа нэг арга гэж ойлгож болохоор байна. Санал тавиагүй хэрнээ ингэж байна гэдэг төрийг иргэдтэй харшуулах гэж байгаа зүйл юм биш биз. Үнэхээр үнэ нэмэхээс өөр аргагүй болсон бол асуудлаа холбогдох газарт тавих хэрэгтэй. Шатахууны компаниуд үнээ нэмэхгүй бол дампуурахаар тийм хүнд байдалд лав ороогүй. Бид сайтар судалж байж хэлдэг.

-Манай улс цаашид газрын тосны үйлдвэр барьчихвал шатахууны үнэ өсөх асуудлаас айхгүй болох болов уу?

-Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яам газрын тосны үйлдвэр барина гээд санал тавиад яваад байгаа. Барих газар нь олдохгүй байна уу, эсвэл ямар шалтгаантай байна, одоохондоо ажил хэрэг болоогүй л байх шиг байна. Манайх Орос, Солонгос зэрэг гадны улсаас шатахуунаа импортолж байна. Аюулгүй байдлын хүрээнд ч гэсэн дотооддоо үйлдвэртэй болчихвол сайн. Ер нь үйлдвэрүүд бий болгох замаар аливаа салбар хөгжинө.

-Хууль бусаар шатахууны үнэ нэмсэн компаниудад ямар хариуцлага тооцох вэ?

-Хууль бусаар нэмсэн тохиолдолд өрсөлдөөний тухай хуулийн дагуу торгууль шийтгэл тавина. Шалтгалтын дүнгээс хамаарч ямар хариуцлага үүрүүлэх нь тодорхой болно.

-Дүнжингарав худалдааны төв түрээсийн үнээ нэмсэн байна. Үүнтэй холбоотой санал, гомдол танайд ирэв үү?

-Одоогоор ирээгүй байна. Түрээслэгч, түрээслүүлэгчдийн хамтын ажиллагааны гэрээ хэлцлүүдээр зохицуулагдах ёстой. Тиймээс ойлголцож, зохицож ажиллах хэрэгтэй. Хэрэв гомдол ирвэл хэрэглэгчийн өрсөлдөөний хулиар хохироосон зүйл байна уу гэдгийг шалгана.

-ШӨХТГ сүүлийн үед ямар, ямар ажлуудыг хийж, хэрэгжүүлж байна вэ. Ихэвчлэн ямар гомдол иргэдээс их ирж байна?

-Манайх хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг, бизнес эрхлэгчдийг дэмждэг байгууллага. 2017 оны хувьд бид хэрэглэгчийнхээ эрх ашгийг хэрхэн хамгаалах вэ гэдэг зорилтыг гарган ажиллаж байгаа. Ганцхан хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалдаг байгууллага биш. Хэрэглэгч, аж ахуйн нэгж, төр засгийн гурвалсан холбоог сайжруулахад анхаарна. Сүүлийн үед Сууц өмчлөгчдийн холбоо, худалдааны төв дэлгүүр, үүрэн телефон зэрэгтэй холбогдолтой гомдол санал их ирж байна. 2017 оны нэгдүгээр сарын байдлаар гэхэд 100 гаруй санал гомдол ирсэн. 2012 онд намайг ажиллаж байхад гардаг байсан гомдлууд ч гарсаар байгаа. Тиймдээ ч иргэдийн боловсролыг нэмэгдүүлэх үүднээс хэвлэл мэдээлийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж байна. Тиймээс хийж байгаа ажил болон хууль тогтоомж хэрэглэгч та юун дээр анхаарах вэ гэдэг асуудлыг хэвлэлийн байгууллагуудаар дамжуулан өгч байгаа зэрэг нэлээд олон ажлыг шинээр хийж хэрэгжүүлж байгаа гэв.

Өнгөрсөн өдрүүдэд хамгийн түрүүнд “Шунхлай”, “Петровис” шатахуун түгээх станцууд шатахууны үнээ нэмсэн байлаа. Тухайлбал, “Шунхлай” групп нийслэл болон хөдөө орон нутгийн салбартаа шатахууны жижиглэнгийн үнээ нэмжээ. Гэхдээ зарим салбартаа үнээ хөдөлгөөгүй юм билээ. “Шунхлай” групп шатахууны үнээ зарим салбарт нэмсэн шалтгаанаа тайлбарлах боломжгүй, ихэнх салбартаа хуучин үнээрээ борлуулж байгаа гэдэг тайлбар өглөө. Өчигдөр “Сод Монгол” шатахуун түгээх станцад Аи92 -1530, Аи95-1730, “Шунхлай” шатахуун түгээх станцад Аи95-1720, Аи92 -1510, “Жаст ойл”-д Аи95 -1730, Аи92 -1530 төгрөгийн үнэтэй байлаа.

УИХ-ын гишүүн С.Чинзоригтой ярилцлаа.

---

ХҮҮХДЭЭ ГУРВАН НАС ХҮРТЭЛ НЬ ГЭРТЭЭ ХАРСАН ЭЭЖҮҮДИЙН НДШ-ИЙГ ТАСАЛДУУЛАХГҮЙ

-Өнгөрсөн долоо хоногийн уиХ-ын нэгдсэн чуулганаар таны өргөн барьсан тэтгэвэр, тэтгэмжтэй холбоотой хоёр хуулийг баталлаа. Хуулийн гол ач холбогдол юу вэ?

-Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай, Малчид болон хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн нийгмийн даатгалыг нөхөн төлүүлэх тухай гэсэн хоёр хуулийн төслийг боловсруулж батлууллаа.Хууль батлагдсанаар хэд хэдэн асуудал шийдэгдэж байгаа. Ялангуяа олон хүүхэд төрүүлж, өсгөсөн ээжүүдийн хөдөлмөрийг бодитоор үнэлэх, тэдний нийгмийн баталгааг сайжруулах тал дээр тодорхой арга хэмжээ авахаар болсон. Тухайн ээжийн төрүүлж, өсгөсөн хүүхдийнх нь тоогоор улсад ажилласан жилийг нэмэгдүүлэн тооцдог байх, хүүхдээ гурван нас хүртэл нь гэртээ харж байгаа бол нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нь тасалдуулахгүй төлнө. Ингэснээр ажилласан жил тасалдахгүй. Мөн даатгуулсан хэлбэрээс үл хамаарч жирэмсний болон амаржсаны тэтгэврээ бүрэн авдаг байх гэхчилэн олон хуулийн заалтыг оруулж өглөө.

-Гэртээ хүүхдээ харж буй ээжүүдийн НДШ-ийг улсаас төлөхөд хэдий хэрийн хөрөнгө зарцуулах бол?

-Төсөвт зохих хэмжээний ачаалал өгөхийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ талууд санхүүгийн ачааллаа жигд хариуцах учраас дан ганц төсөвт ачаалал өгөхгүй. Хүүхдээ гэртээ гурван нас хүртэл харж буй ээжүүдийн НДШ-ийг ажил олгогч, хувиараа хөдөлмөр эрхэлдэг бол Нийгмийн даатгалын тэтгэмжийн сангаас төлнө. Харин огт ажил хөдөлмөр эрхэлдэггүй ээжүүд бий. Тэдний НДШ-ийн тал хувийг төр хариуцахаар болж байгаа. Үлдсэн хувиа иргэн өөрөө төлнө. Нэг ёсондоо ажил олгогч, төр, иргэн, Нийгмийн даатгалын сан дөрвүүлээ ачааллаа жигд хуваах юм.

-Уг хууль хэрэгжээд эхлэхээр тав ч юм уу арван жилийн дараа төрөлт нэмэгдэнэ гэсэн судалгаа бий юү?

-Төрөлт хэрхэн нэмэгдэх вэ гэсэн нарийвчилсан судалгаа хийгдээгүй. Гэхдээ ээжүүдийн нийгмийн баталгаа сайжраад олон хүүхэд төрүүлсэн хөдөлмөрийг нь бодитоор үнэлээд ирэхээр төрөлт нэмэгдэнэ гэж бодож байгаа. Нийгмийн хамгаалалтай холбоотой арга хэмжээ хэрэгжүүлэхээр төрөлт нэмэгддэг судалгаа байдаг юм билээ.

МАЛЧИД НДШ-ЭЭ ТӨЛЖ БАЙГААГҮЙ БОЛ НЭГ УДАА НӨХӨН ТӨЛӨХ БОЛОМЖТОЙ

-Малчдын тухайд мөн олон боломжийг нээж өгсөн биз дээ?

-Аль ч Их хурлын үед малчдын нийгмийн асуудал орхигдчих гээд байдаг байсан. Тиймээс хатуу ширүүн уур амьсгалд ажиллаж, амьдарч буй малчин түмнийхээ хөдөлмөрийг бодитой үнэлэхийн тулд нийгмийн хамгааллыг сайжруулах зорилгоор тэтгэвэрт гарах насыг нь таван жилээр наашлуулсан. Байгалийн хатуу ширүүн нөхцөлд жилийн дөрвөн улиралд мал малладгаас хамаараад малчдын дундаж наслалт, төв суурин газрын иргэдийн дундаж наслалтаас харьцангуй доогуур байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулах шаардлагатай байна гэж үзсэн юм. Мөн өнөөдөр улсын хэмжээнд 1.1 сая ажил хөдөлмөр хийж буй хүн бий. Үүний 47 хувийг нь малчин болоод хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч иргэд эзэлж байгаа. Тэгсэн атлаа нийгмийн даатгалын төлөлтийг нь аваад үзэхээр малчдын есөн хувь, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн 13 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа. Ерөнхийдөө малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн 80-90 хувь нь үндсэндээ нийгмийн хамгааллын гадна байна гэсэн үг. Ахмад, өндөр настан болсон хойноо Нийгмийн хамгааллын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж авах эрх нь үүсэхгүй, ирээдүйн нийгмийн баталгаа нь алдагдах нөхцөлтэй байгаа. Ийм учраас малчин болоод хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн төлж чадаагүй явж ирсэн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг нэг удаа нөхөн төлөх боломжийг олгосон хуулийн зохицуулалттай болчихлоо.

-Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг наашлуулахаар мөн төсөвт ачаалал ирнэ биз дээ?

-Мэдээж хэрэг ачаалал ирнэ. Гэхдээ малчдын төлөөгүй байгаа НДШ-ийг нэг удаа нөхөн төлүүлэхээр 200-300 орчим тэрбум төгрөг Нийгмийн даатгалын санд төвлөрөх байх гэсэн тооцоо бий. Энэ хөрөнгөнд зөв менежмэнт хийгээд өсгөж чадвал малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр урагшлуулсан ч гэлээ төсөвт ачаалал өгөлгүйгээр шийдэх боломжтой.

-Алдар цолтой ахмадуудад нэмэлт хөнгөлөлт олгоно гэсэн. Энэ хуулийн талаар?

-Засгийн газраас ахмад настнуудтай холбоотой хоёр хуулийн төсөл оруулж ирсэн. Нэг нь Ахмад настны тухай хууль. Энэ хууль батлагдсанаар ахмадууд маань ахмад сургагч багш болж байгаа юм. Тэдний мэдээллийг бүрдүүлсэн мэдээллийн сантай болж хүсэл сонирхол, мэдлэг, мэргэжил, чадварт тохирсон хөдөлмөрийг санал болгож байх юм. Мөн залуу үедээ сургаал, туршлагаа хуваалцах ажлууд зохион байгуулна. Мөн шүдний протезын хугацаа таван жил байсныг гурав болголоо. Алдар цолтой ахмадуудад нэмэгдэл хөнгөлөлт олгоно. Үүний дагуу гавьяат цолтой ахмадууд маань сар бүр 150 мянган төгрөг авна.

-Оффшорын хуулийн тухайд гишүүд янз бүрээр байр сууриа илэрхийлж байна. Таны хувьд энэ хуулийн төсөл дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Засгийн газраас өргөн барьсан энэ хуулийн төслийн ерөнхий агуулга, зарчмыг нь дэмжиж байгаа. Ер нь улстөрчид болоод төрд зүтгэж, албан тушаал хашиж байгаа хүн бол тэр татваргүй бүс буюу оффшорын бүсэд данс эзэмших ёсгүй. Гэхдээ одоо УИХ-д хэлэлцэгдэж байгаа хуулийн төслийн томьёоллыг нь харахаар санал нийлэхгүй асуудал байна. УИХ дээр Засгийн газраас орж ирээд хэлэлцэгдсэн хуулиар бол нэлэнхүйд нь буюу гадаад улсад данстай байхыг хориглох гээд байгаа юм. Үүнийг би буруу гэж үзэж байгаа. Нэг төрийн албан хаагч байлаа гэхэд хүүхэд нь гадаад орны тэтгэлэгт хамрагдаад гадагшаа сургуульд сурч болно. Бас манай улсаас эрүүл мэндийн асуудлаар гадагш, дотогшоо явдаг улсууд байж л байдаг. Тэд бас хязгаарлагдчих гээд байгаа юм.

-Тэгвэл яах ёстой гэж?

-Ерөөсөө гадаад улсад дансгүй бай гэж хориглохгүйгээр харин яг тэр татваргүй бүс буюу татвараас зугтдаг, хууль бусаар олсон орлогоо нуудаг оффшор бүсдээ данстай байхыг нь хориглоё гэдэг зарчмын байр суурьтай байгаа. Мөн Засгийн газраас орж ирсэн саналд зөвхөн тухайн төрийн албан хаагчийг гадаад улсад данстай байхыг нь хориглочихсон. Цаана нь үр хүүхэд, ах, дүү нь данстай байх нь нээлттэй байгаад байна.