Category: цаг-үе

БНН-ын дарга Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа. Түүнийг АН-д саяхан орсон гэх мэдээлэл тархаад байгаа юм.

-Таныг АН-д буцаад ирлээ гэлцэж байна. Та АН-д хэзээ оров. Өөрөө хүсэлт гаргав уу, эсвэл танд санал тавив уу?

-Би АН-ыг үүсгэн байгуулалцсан. Анхны улс төрийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн байсан. АН-ын санхүүжүүлэгч байсан. Зохион байгуулагч хийж явлаа. АН-ын бодлого, хийж буй ажилд шүүмжлэлтэй хандахдаа хандаж, хамтарч ажиллах ажлыг хийгээд ирсэн. АН-д орно гэдэг ойлголт миний хувьд байхгүй байх аа. АН-ын хөгжлийг сэргээхэд гар бие оролцох уу үгүй юу гэдэг байна. Би ямар шинээр орж буй залуучууд шиг биш.

-Тийм ээ. Таныг ардчилсан хувьсгалын үед Волга автомашинаараа үйлчлэхээс эхлээд намыг санхүүжүүлж байсныг тань мэднэ. Та өнгөрсөн арванхоёрдугаар сарын 7-нд болсон АН-ын VI их хурал дээр намын гишүүнчлэлээ сэргээх хүсэлтээ албан ёсоор илэрхийлж байсан?

-Аливаа зүйлийг цаг хугацаанаас нь түрүүлж мэдэх гээд байх хэрэггүй. Үйл явдлыг болсных нь дараа ийм зүйл болжээ гэж сэтгүүлчид мэдээлэх хэрэгтэй болов уу.

-БНН-ын даргын албан тушаалыг танай ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Зоригоо орлон гүйцэтгэж байгаа тухай сая өөрөөс нь сонслоо л доо?

-Одоохондоо нууц. Хэлэхгүй. За өөр.

-АН-ын даргыг сонгох сунгааны үеэр та С.Эрдэнийг дэмжиж ажилласан гэсэн. Та хэрхэн дэмжиж ажиллав?

-1990 оны өөрчлөн байгуулалт ардчиллыг бий болголцож явсан хүн намынхаа гал голомтыг аваад явах нь зөв байх. Эрдэнэ намын дарга байх нь зөв гэж бодож байна. Батзандан бол саяхан АН-ын гишүүн болсон байх жишээтэй. Аливаа зүйлд уламжлал гэж байх хэрэгтэй. Нэг дүүргийн намыг нам шиг болгоод авч яваа хүн төв намынхаа ажлыг өөд татаад явчих хамгийн боломжтой нь Эрдэнээ л харагдаж байна. Энэ намын түрүүчийн дарга нар намаа нам биш болгочихсон, хурлаа ч явуулдаггүй байсан. Одоо АН намын гишүүдээ идэвхжүүлэн намын гишүүдээсээ дарга нараа сонгодог нээлттэй нам болж байна. Би үүнийг дэмжиж байна.

-АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй та хэр дотно танилууд билээ?

-Нэгнээ мэдэлгүй яахав. Хотод нэг дор өсч, ажиллаж амьдарсан.

-Таныг АН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвших магадлалтай хүний нэг гэж яригдаад байгаа. Танд нэр дэвших сонирхол байгаа л биз дээ?

-Намайг хүндэлж, итгэл үзүүлж нэр дэвших магадлалтай хүмүүсийн жагсаалтад оруулсанд баярлалаа. Би Ерөнхийлөгч болно оо гээд дур зоргоороо шийдчихдэг ч асуудал биш. Аль намаас хэзээ, яаж, сонгуульд оролцох уу үгүй юу гэдгээс эхлээд шат дамжлага, дэс дараалал бий.

-Та 2005 онд БНН-аас Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж байсан. Та Ерөнхийлөгчид нэр дэвших амбицаа ил илэрхийлж ирсэн. Энэ цаг үед таны улс төрийн тэр хүсэл эрмэлзэл чинь хэвээрээ юү?

-Монгол Улсын хувь заяа, монгол хүний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг баталгаажуулан хамгаалах хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн сонгууль маш хариуцлагатай сонгууль. Манайхан сүүлийн үед улс төрийн сонголтыг дэндүү хариуцлагагүй шийддэг болсон. Сая МАН асар их амлалт өгч гарч ирлээ. Би өрсөлдөгч нь ч байлаа. Одоо тэр амлалт хаачив. Амлалтаа биелүүлэх гэтэл Олон улсын валютын сан биднийг хийлгээгүй гэж хэлэх гэж байна уу. Уучлаарай, сонгогдохдоо амласнаа биелүүлж чадахгүй бол огцрох ёстой. Оронд нь нийгэм, эдийн засгийн амьдралын бодит үнэнийг хэлж байсан хүмүүсийг улс төрд оруулах хэрэгтэй. Улс төр, эдийн засгийн хямралтай байгаа өнөө үед маш хариуцлагатай Ерөнхийлөгч гарах хэрэгтэй. Гурван сая хүнийг эрүүл саруул, ажил хөдөлмөртэй, эдийн засгийн эрх чөлөөтэй, аз жаргалтай улс орон болгох, үүнийг хийж чадах аавын хүү гарах ёстой. Сонгууль бол хүн болгоны хариуцлагын үр дүн юм. Тав, аравхан мянган төгрөгөнд хууртаж саналаа өгөөд яав. Үнэндээ Ардын намын үзэл суртал, хөгжлийн бодлогод үнэмшиж сонголтоо хийгээгүй ш дээ. АН-ын хувьд алдаа оноо бий ч хийсэн бүтээн байгуулалт, барьж буй бодлого нь МАН-ынхаас хавьгүй илүү. Бондын зээл гээд л байгаа, үнэндээ дийлэнхийг нь Ардын намын харьяатай хүмүүс зээл болгоод л авчихсан байна лээ. Нийтээрээ улс төрийн үзэл бодол, сонголтоо хийх чадвартай болох хэрэгтэй байна даа.

-Та өнгөрсөн 27 жилийн турш улс төрийн сонгуульд тасралтгүй оролцож ирсэн. УИХ-ын гишүүн, сайдаар ажиллаж байсан. Хамгийн сүүлд өнгөрсөн 2016 оны УИХ-ын сонгуульд Орхон аймгаас нэр дэвшсэн. Ялагдлын шалтгаанаа та юу гэж дүгнэдэг вэ?

-МАН асар их мөнгө тараасан нь нууц биш. Иргэдийн данс руу 10 мянган төгрөг хийж байсан. Одоо иргэд маань сонгуулиар авсан тэр авлигалаа эргээд мянга, мянган хувь дахин нугалж татвараараа төлөх гэж байна. Бид үүнийг шүүмжилж хэлж байсан уу гэвэл хэлж байсан. Нийгэм, улс төр, эдийн засгийн амьдралыг эрс шинэчлэх, хариуцлагатай болгох хэрэгтэй байна гэдгийг хэлсэн боловч ард түмэн сонсоогүй. Зөвхөн 10 мянган төгрөг хэрэгтэй байна аа гэж гүйлдэцгээсэн.

-АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трампын тангараг өргөх ёслолд танай Бүгд найрамдах нам албан ёсны урилгаар оролцсон гэдэг үнэн үү. Та энэ арга хэмжээнд явсан уу?

-Тийм ээ. Тангараг өргөх ёслолд оролцсон.

-Д.Трамп гарснаар дэлхийн болоод манай улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдралд ямар нөлөө үзүүлэх вэ. Та юу гэж харж байна?

-АНУ дэлхийн төв. Дэлхийн бүх корпораци АНУ-ынх. Эдийн засагт хамгийн том байр суурь илэрхийлж байгаа. АНУ-ын эдийн засаг нь нэг хэсэг унаж, сул дорой байсан бол Трамп эдийн засгийг хүчтэй болгоно. АНУ цаашдаа дэлхийн тэргүүлэх орон болж явна. Америк хүний ашиг орлого, амьдралыг улам сайжруулна гэсэн зорилтыг тавьж байгаа. АНУ-ын гадаад бодлогоос хамаарч дэлхийн бусад бүх улс орны нийгэм, эдийн засгийн амьдрал нөлөөлөх болчихоод бүгдээрээ тэр хүний бодлогыг хүлээгээд сууж байна. Тэр хүний бодлого ойлгомжтой. Улс гүрнээ илүү хүчтэй болгох, нөлөөллөө цар хүрээтэй болгох зорилт тавьж байна.

-Д.Трамп бид хоёрт төстэй зүйл бий гэж та ярьсан байдаг бил үү?

-Гүндалай тэгж ярьсан болохоос би адил төстэй гэж ярьсан удаагүй ээ. Би Трампын хажууд жижигхэн хүн шүү дээ. Трамп дэлхийн хэмжээний удирдагч болж байна.

-Ер нь та хоёрт намын чиг баримжаа, үзэл баримтлал болоод хэлж буй үг, үйлдэл нь төстэй байдал байна уу үгүй юу?

-Адилхан ч гэж дээ, яахав. Улсаа хөгжил дэвшилтэй хүчтэй улс орон болгоё. Хүмүүсээ ажилтай, орлоготой, хариуцлагатай болгоё гэж ярьж байгаа нь ойролцоо л байгаа байх л даа. Трампын ярьж байгаа зүйл Путины ярьж байгаатай ч адилхан. Хэн нь ч бай аугаа их улс орноо сэргэн мандуулъя, хүчтэй хөгжил дэвшилтэй болгоё гэж зорьж байна.

-Та эдийн засгийн хөгжлийн тухай ярьж хэлдэг хүний хувьд Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөр хэрэгжсэнээр эдийн засагт ямар үр дагавар гарахыг хэлээч?

-МАН хэлэлцээр хийсний үр дүн. Ер нь тав, зургаан сарын өмнө энэ хэлэлцээрийг хийж дууссан байх ёстой байсан. Цаг хугацаа асар их алдсан. Хувийн ашиг сонирхлоо бүрдүүлэх гээд энд тэндээс зээл хайгаад гүйгээд байсан. Зээл нь бүтээгүй. Олон улсын валютын сан Монгол Улсын төлөө санхүүгийн хариуцлага, сахилга баттай болгоё гэж байхад нь тэрийг нь үл тоогоод тойроод гүйгээд байхаар чинь Валютын сан улам чангална. Хэрэв санал тавьсан энэ хөтөлбөрийг нь хэрэгжүүлэхгүй гэсэн бол манай гадаад валютын тооцоог хаачихна. Одоо гаднаас зээл тусламж авахдаа Олон улсын валютын сантай зөвшилцөх хэрэгтэй болж байна. “Евро” бонд, “Чингис” бонд, “Самурай” бонд зэрэг гаднаас оруулж ирсэн том том зээлийг ард түмэн аваагүй, дарга нар, хэдхэн томоохон аж ахуйн нэгжүүд хуваагаад авчихсан. Худалдаа хөгжлийн банк нь гэхэд Монголбанкнаас 360 сая ам.доллар авчихсан байх жишээтэй. Ер нь “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 49 хувийг худалдаж авснаар ойрын 20 жилдээ эргээд ашиг олж чадахгүй. Өрөн дээрээ өр нэмээд л тавьчихсан. Манай улсын эдийн засгийн хямрал төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн хариуцлагагүй байдалтай шууд холбоотой. Монголын төрийг хариуцлагатай болгохын тулд ОУВС-гаас хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр болсон. Харамсалтай нь хариуцлага үүрэх ёстой дарга, албан тушаалтнууд биш Монголын ард түмэн нуруун дээрээ үүрч гарахаар болж байгаа нь эмгэнэл.

-Иргэдэд мэдэгдэхүйцээр ямар нөлөөлөл үүсэх бол?

-Татварууд нэмэгдэнэ. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ хоёр дахин нэмэгдэх байх. Аж ахуйн нэгжүүд тэр чигээрээ дампуурах биз. Одоо ч цалингаа тавьж чадахгүй хэмжээнд байна. Нийгмийн амьдрал хүнд болно. Иймээс гадаадад оффшор бүсэд хийсэн мөнгийг оруулж ирж улсын өрийг төлөх хэрэгтэй дээ.

-Олон улсын валютын сангийн хөтөлбөр хэрэгжсэний давуу сайн тал нь юу байдаг юм?

-Дарга нар улсаас хулгай хийж чадахгүй. Эдийн засаг ил тод болно. Мөнгийг хэрэгтэй, хэрэггүй зүйлд үр гамгүй зардгийг багасгана. Олон дарга нарын тоо хэмжээг багасна. Хямрал өнөөдөр гэнэтхэн болчихоогүй юм. Сүүлийн 15 жил нийгэм, эдийн засаг, улс төрийг авч яваа улс төрийн хүчний үйл ажиллагааны үр дүн. Хэрвээ ашигт малтмалын үнэ өссөн байх үед томоохон төслүүдээ эдийн засгийн эргэлтэд оруулчихсан бол ийм байдалд хүрэхгүй байсан. Эдийн засгийн том төслүүдийг дарга нар хувьдаа авах гэж улалзтал хэрэлдэж зодолдоод эргэлтэд оруулаагүй. Жишээлбэл, Таван толгой дээр Ухаа худагийг тасдаж авахын төлөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулаагүй. Төмөртэйн, Баянголын ордууд байна. Цаашдаа бид улсын капитализм байх уу, хувь хүний хөрөнгөн дээр тулгуурласан зэрлэг капиталын замаар явах уу гэдгээ зайлшгүй шийдэх хэрэгтэй. Улсын капитализм байгуулсан улс орны жишээ байна. Том том аж ахуйн нэгж нь төрийнхөө мэдэлд харьяалагддаг. Тэр том төслийнхөө орлогоор иргэдийнхээ нийгмийн амьдралыг жигд өөд нь татдаг. Гэтэл манайх чинь хувь хүн улсын баялаг ордуудыг авчихаад жаахан ашиг олоод ирэхээрээ татвараа төлөхгүй, олсон мөнгөө гадаадад аваачаад хийчихэж байна. Тиймээс улс томоохон төслүүдээ хурааж авах хэрэгтэй. Төр заавал муу менежэр байдаг биш. Хяналтаа сайжруул, менежмэнтийг нь хамт олонд нь өг. Сайн ажиллавал ашгаас нь таван хувийг нь шагнана гэдэг байдлаар ч юм уу, урамшууллын системээр ажиллуулж болно. Ер нь нэг хүн ганцаараа баяжиж яах гээд байгаа юм. Нийтээрээ хөрөнгөжих тухай ярья. Нэг жишээ татахад, УИХ-ын гишүүн Дэлгэрсайхан гэдэг нөхөр хямралаас гаргах хандив гээд 100 сая төгрөг тэвэрч гүйгээд л байсан. Тэр хүний нүүрсний ордыг хурааж авах хэрэгтэй ш дээ. Дэлгэрсайхан оффшорт мөнгөтэй л гэсэн. Ард түмний өмч баялгийг шанагадаж авчихаад тэр яагаад данхалзаад байгаа юм бэ. Төмөртэйн ордыг Дэлгэрсайхан бий болгочихсон юм уу. Социализмын үед хайгуулыг нь хийчихсэн ард түмний л өмч. Хударгагүй, ёс суртахуунгүй байдлыг нэг тийш нь болгомоор байна. Нийтийнхээ төлөө нэг нь зүтгэдэг тогтолцоо руу орох цаг ирсэн. Тэгээд ч олон хүний амьдрал хүнд хэцүү байхад мөнхийн ус уучихсан юм шиг ганцаараа тэр их мөнгөөр яах гээд ч байгаа юм, ойлгодоггүй юм.

-Та эдийн засгийн хөгжлийн тухай олон жилийн өмнөөс ярьдаг байсан. Одоо ч ярьсаар л байна. Таны үгийг яагаад сонсдоггүй юм гэж танд бодогддог уу?

-Эрх мэдэлтнүүдэд хууртдаг тоглоом маань явсаар үнэнтэй нүүр тулаад зогсч байна. Иргэд, аж ахуйн нэгж, банк, улс нь бүгд өртэй, өрийн сүлжээнд орчихсон. Цаашдаа бүгдээрээ худлаа зүйлээр явах боломжгүйд хүрчихлээ. Миний хувьд улс орны өмнө хийх ёстой улс төрийн ажил хариуцлага эрх үүргээ хэд дахин давуулан биелүүлж байгаа. Би 25 жилийн турш бодит үнэний тухай хэлж, чадах ядахаараа л тэмцэлдлээ. Нийгэм, эдийн засгийн амьдралд ийм эрсдэл үүсэхийг тав, арван жилийн өмнөөс сануулан хэлсэн. Даанч тоогоогүй. Хүмүүс компьютерийн араас шүүмжлэхдээ арслан барс шиг. Түүнийхээ оронд гараад жагс л даа. Харсаар байтал нүхэнд унагасан хариуцлагагүй албан тушаалтнуудад хариуцлагыг нь хүлээлгэ л дээ. Хүлцэнгүй бөгөөд хямдхан сонголтыг чинь далимдуулаад улстөрчид хэрээсээ хэтэрч байна. Тиймдээ ч үүнийхээ горыг ард түмэн биеэрээ амсахдаа туллаа. Сая сонгуулиар МАН үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. Одоо МАН-ын мөрөөдөл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялчихъя гэж бодоод байх шиг байгаа юм. Африк. Садам Хуссейн шиг нэг намын тогтолцоотой, нэг хүний дарангуйллыг бий болгох гэж байна. Тийм учраас сонгуулиар улс төрийн тэнцвэржилтийг бодох хэрэгтэй. Иргэд ухамсартай хандах хэрэгтэй. Ямар ч байсан МАН-аас дэвшсэн хүнийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэмжиж болохгүй шүү. Би ингээд хэлэхээр дахиад л үгэнд орохгүй байх даа тээ.

-Та АН-ын гишүүнчлэлээ сэргээж намд орсон гэдгээ яагаад нууцлаад байгаа юм. Нууцлах учир шалтгаан байна уу?

-Амны бай болоод яахав. Шийдвэр гаргачихвал тэртэй тэргүй хэлчихнэ. Одоо таамаглал хэвээр нь үлдээе.

Б.ДОЛЗОДМАА

NASA буюу Агаарын уудмыг шинжлэн судлах үндэсний төв нь нарны аймгаас гадуур орших долоон гаригийг шинээр нээсэн тухай мэдээлж хэвлэлийн бага хурал хийлгэсэн юм. Эдгээр гаригууд нь эрдэмтдийн нээсэн “TRAPPIST-1” одыг тойрон эргэлддэг аж. “TRAPPIST-1” одыг судлаачид өнгөрсөн оны сүүлчээр нээсэн юм. Түүгээр дамжуулан судлах явцад шинээр долоон гаригийг нээсэн байна. Тэдгээр нь манай дэлхийтэй ихэд төстэй, чулуурхаг болохыг тогтоосон тухайгаа мэдээллээ. Бельгийн Льеж их сургуулийн одон орон судлаач Мишель Жильон энэ талаар ярихдаа саяхныг хүртэл бид Ангараг, Сугар, Меркури гээд дэлхийтэй ижил төстэй хэдхэн гариг байдаг хэмээн үздэг байсныг дурдсан юм. Хамгийн гол нь эдгээрээс гурав дээр нь ус байх магадлалтай аж. Өөрөөр хэлбэл хүн амьдрах боломж тун өндөр гэсэн үг.

Шинэ гаригууд хэмжээ болон жингийн хувьд манай дэлхийтэй маш ойролцоо. Бельгийн одон орон судлаачид мэргэжил нэгт нөхдийнхөө хамт Чили болон сансрын тойрог замд байрлуулсан телескопын тусламжтайгаар нэлээд удаан хугацааны турш судалгаагаа хийсэн гэдгээ ч хэлжээ. Гаригууд нь “TRAP­PIST-1” одоос холгүй орших тул жин, хэмжээ, агаарын нягтаршлыг судлахад онцын хүндрэл учраагүй гэнэ.

Шинээр нээсэн гаригууд манай дэлхийтэй их төстэй болохыг дээр дурдсан. Гэвч хоорондоо маш ойрхон зайтай, “TRAPPIST-1” одны тойрог зам нь манай дэлхийн тойрог замтай харьцуулахад хамаагүй бага аж. Харин цаг агаар нь Ангараг гаригийнхтай тун төстэй буюу агаарын хэм нь цельсийн хасах 20-30 аж.

Эрдэмтэд гаригуудыг хооронд нь ялгахын тулд b, c, d, e, f ,g, h хэмээн нэрлэсэн байна. “TRAPPIST-1” одыг ойролцоогоор хоёр долоо хоногт нэг удаа тойрдог болохыг ч тогтоожээ. Хүн амьдарч болох хамгийн өндөр магадлалтай гурван гариг нь d, e, f. Кембрижийн их сургуулийн дэргэдэх Одон орон судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаач Эмори Триогийн ярьснаар f нь хүн амьдрах боломжоороо нөгөө хоёроосоо илүү. Агаар нь сэрүүхэн мөртлөө зөөлөн тул ус болон бусад амьд эд эс орших бололцоотой. Судлаачид ойрын хэдэн жилүүдэд энэ чиглэлээр судалгаагаа эрчимжүүлснээр хүн амьдрах боломжтой эсэх талаар эцсийн хариуг өгөх гэнэ.

NASA-гийн энэ нээлтийг дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд агуу хэмээн онцолсон байгаа. Энэ нь одон орон судлалд гарсан бас нэгэн том нээлт гэдэг нь маргаангүй. Гэхдээ шинэ гаригуудын соронзон талбай нь тийм ч хүчтэй биш тул аливаа тэсрэлт зэргээс хамгаалах чадвар тун бага аж. Түүнээс гадна нэг талаараа од руу харсан байрлалтай. Тиймээс энэ тал нь нар хардаггүй, харин нөгөө талд нь үргэлж нартай аж.

Одон орон судлалд маш том шинэ нээлтэд тооцогдож буй эдгээр гаригуудыг судлахад “Спитцер”, “Хаббл”, “Кеплер” телескопуудыг ашиглаж байгаа юм. Яваандаа судалгаанд “Жеймс Уэбб” хэмээн нэрлэсэн сансрын тойрог замд байрлуулах телескопыг яаж ашиглах төлөвлөгөөг боловсруулан гаргахаар болсон юм. 2018 онд сансрын тойрог замд байрлуулах уг телескоп маш өндөр мэдрэмжтэй. Тиймээс ус, метан, устөрөгч, озон зэрэг байгаа эсэхийг тогтооно. Түүнээс гадна эдгээр гаригуудын агаарын хэм, даралт ямрыг мэдэх боломжтой.

Судлаачдын ярьснаар эдгээр гариг нь манай дэлхийгээс 40 гэрлийн жилийн зайтай оршиж байгаа гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, 380 тэрбум километр зайтай оршин байна гэсэн үг. Тиймээс түүн дээр очих боломж бараг үгүй. Очлоо гэж бодоход бараг нэг тэнгисийн устай тэнцэх хэмжээний шатахуун хэрэгтэй болно гэсэн тооцоо гаргасан байна.

Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар шинэ гаригуудыг нээснээр юуны түрүүн агаар мандалд чухам юу болоод байгааг тогтооход чухал аж. Энэ нь манай дэлхийн цаг агаар ирээдүйд хэрхэн өөрчлөгдөх, тодруулбал дулаарах, хүйтрэх эсэхийг тогтооход тус болох юм.

NASA-гаас шинээр нээсэн гаригууд дээр ус байх магадлалтай хэмээн мэдэгдсэнийг зарим одон орон судлаач үгүйсгэж байна.

Нарны аймгийн шинэ системийг NASA-гийн эрдэмтэд Бернаодбоуэн хэмээн нэрлэх саналыг дэвшүүлжээ. Астрофизикийг үндэслэгч Бернард Боуэнийн дурсгалыг хүндэтгэн ийнхүү нэрлэсэн байна. Одон орон сулаач Майкл Гиллоны хэлснээр долоон гаригаас зургаа нь бий болсныхоо дараа нарны аймгийн системд орж ирсэн хэмээн үзжээ.

Америкийн “Nature” сэтгүүлийн өнгөрсөн оны хамгийн сүүлчийн дугаарт хүн амьдрах боломжтой гурван шинэ гаригийн талаарх судалгааны дүнг нэлээд дэлгэрэнгүйгээр нь нийтэлсэн билээ. Нарны аймгаас илүү одод ойрхон байрлаж эдгээр шинэ гаригуудын талаар эрдэмтэд яваандаа олон шинэ сонин мэдээллийг хүн төрөлхтний сонорт хүргэх юм.

Ардчилсан намын дарга, УИХ–ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

АН ФРАКЦГҮЙ НАМ БАЙХ БОЛНО

-АНанх удаа нийт гишүүдээсээ санал авч намын даргаа сонголоо. Танд юуны өмнө баяр хүргэе. Намын даргаар сонгогдоод юунаас ажлаа эхэлж байна вэ?

-Нэн тэргүүнд намын дотоод зохион байгуулалтын асуудалд анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна. Намын шинээр бүрдүүлэх Хэрэг эрхлэх газар /ХЭГ/-ын бүтцүүд, намын төв байртай болох зэргээр санхүү, аж ахуй, дотоод зохион байгуулалтын ажилд анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна.

–АН-ын ХЭГ-ын 40 гаруй хүнийг ажлаас нь халлаа. Бэлтгэгдсэн боловсон хүчнийг олноор нь халж өөрчиллөө гэсэн шүүмжлэл дагуулж байх шиг байна?

-Хэн нэгэн хүнийг халж солих бодлого бариагүй. АН-ын ХЭГ-ын ажиллах чадвар, бүтэц зохион байгуулалтын чадавх алдагдсан байсан. Ажиллаж байгаа хүмүүс нь аль нэг фракц бүлэглэлд харьяалагдсан, заавраар нь үйл ажиллагаа явуулдаг байдалд хүрчихсэн байсныг бүтэц зохион байгуулалтынх нь хувьд өөрчлөлт хийж байгаа юм. Тэгээд ажиллах чадвартай, өндөр боловсролтой гишүүдээ сонгон шалгаруулж ажиллуулах арга хэмжээ авч байна. Бид чинь фракциудаасаа салъя, шинэчлэгдье гэж зорьж байгаа. Иймээс намын шинэчлэлийн үйл ажиллагаа явуулахад зөв боловсон хүчнийг тавьж, ажиллахад анхаарсан. Одоо намын анхан болон дунд шатны 500-гаад дарга, сонгуульт албан тушаалтнуудыг намынхаа бүх гишүүдийн сонгуулиар шинэ дүрмийнхээ дагуу сонгох ёстой. Юуны өмнө бүх аймаг, дүүрэгт сонгуулийн салбар хороодыг шинээр байгуулна. Сум хороод дээр хэсгийн хороод байгуулагдахаас эхлээд бэлтгэл ажлууд хийгдэхээр байна.

-АН4-5 дэд даргатай болно гэж байгаа. Үүнийг фракц болгоны тоогоор нэг хүнийг тавих нь гэсэн таамаглал явж байна. Нийслэлийн намын дарга болон есөн дүүрэг, 21 аймгийн намын дарга нарыг ямар шалгуураар хэрхэн сонгох вэ?

-Би намын даргын сонгуульд нэр дэвшихдээ бүх гишүүддээ амлалт өгсөн. Бүх шатны намын удирдах байгууллага түүний дарга нарыг намын бүх гишүүдийн оролцоотой тэдний саналаар сонгоно гэсэн мөрийн хөтөлбөрийг дэвшүүлсэн. Үүнийхээ дагуу аймаг, дүүрэг бүх шатны сонгуулийг урьдчилсан байдлаар ирэх дөрөвдүгээр сард намын бүх гишүүдээсээ саналыг авч сонгохоор төлөвлөж байгаа. Намын дэд дарга нарыг сонгох цаг нь хараахан болоогүй. Учир нь Үндэсний зөвлөлдөх хороо буюу шинэ нэрээр Үндэсний бодлогын хороо байгуулагдаж байж тус хорооны хуралдаанаар намын дэд дарга, ХЭГ-ын бүтцүүдийг албан ёсоор батлуулах ёстой.

-Одоо байгаа Үндэсний бодлогын хорооны гишүүдээ өөрчилж шинэчилнэ гэж яригдаад байгаа?

-ҮЗХ отгон хуралдаанаа хийж үйл ажиллагаагаа албан ёсоор зогсоосон. Одоо дүрмэнд орсон нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу Үндэсний бодлогын хороо буюу нийт 380 хүн сонгогдож орж ирэх юм. Хуучин ҮЗХ 228 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй байсан. Тухайн аймаг орон нутагтаа хэн илүү үнэлэгдэнэ, намын гишүүдийн дунд хэн нэр хүндтэй байна тэр хүн гарч ирнэ. Бүх гишүүдээсээ яагаад сонгох гээд байна вэ гэвэл өмнө нь нам доторх фракциудын тохироо, тодорхой хэсэг бүлэг хүмүүсийн дүрмийн бус үйл ажиллагааны үндсэн дээр нэрсийг гаргаж ирдэг байлаа. Одоо бол АН-ын саналын эрхтэй мянга мянган гишүүдийн саналаар гишүүдийг сонгоно.

-АН-ын бодлого, үзэл баримтлал, дүрэм шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж байгаа гэсэн. Яг ямар өөрчлөлтийг оруулах вэ?

-Ардчилал шударга ёс, хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч ардчилсан үзэл үнэт зүйлийн тодорхойлолтууд байдаг. Өнгөрсөн 2000 онд ардчилсан үзэл баримтлалтай таван нам нэгдэхдээ үзэл баримтлал онолынхоо суурийг улам боловсронгуй болгох, үнэт зүйлээ дахин тодорхойлох, үзэл санааныхаа тугийг босгохдоо нэгдсэн нэгдмэл ойлголтод хүрч чадаагүй байдаг. АН ирэх тавдугаар сард хуралдах дараагийн их хурлаараа үзэл баримтлал, үндсэн дүрмийн эцсийн найруулгыг батална. Үнэт зүйлээ шинээр тодорхойлох, үзэл санааныхаа тодорхойлолтыг шинэчлэх зэргээр намынхаа үзэл баримтлалын онолын тулгуур зарчмыг баталгаажуулна.

-АН 1990 оноос хойш 27 жилийн дараа алдаа оноогоо эргээд нэг харах нь гэсэн уур амьсгал саяны VII их хурлаас анзаарагдсан. Нам бодлогын шинэчлэл хийнэ гэж байгаа. Бодлого шинэчлэгдэхийн сацуу АН залуучуудаа түлхүү оруулж ирэх болов уу гэсэн хүлээлт бас байна?

-Шинэчлэлд хоёрхон үндсэн гол зорилгыг тавьж байгаа. Нэгдүгээрт, үзэл санаа онолын тулгуур зарчмаа шинэчлэх юм. Хоёрдугаарт, энэ нам бодлогын нам байх ёстой. Өнөөдөр бодлогын институтийн хэмжээнд ажиллаж чадахгүй байна. Боловсон хүчин бэлтгэж, төлөвшүүлж бэлдэж гаргаж чаддаг нам байж үндэсний хэмжээний бодлогын хөгжлийг тодорхойлогч улс төрийн тэргүүлэгч хүч болж чадна. Аливаа гишүүдийг дотор нь нас хүйсээр ялгаварлан гадуурхах нь өөрөө намын гол зорилго биш юм. Залуучуудыг даргаар тавихыг залуучуудыг дэмжсэн нам болж байна гэж хараад байх нь бий. Үнэндээ аливаа улс төрийн намд ахмад үе, дунд үе, залуу үе гээд цаг үеийн төлөөлөл болгон хамтын ажиллагаа, залгамж халаа үргэлжлэн байж тэр нам зөв төлөвшинө. Түүнээс биш ахмад үеэ үгүйсгэчихээд дан залуучууд нам байгуулаад явна гэвэл тэрэн шиг худлаа зүйл үгүй юм.

-Ер нь шинэчлэл гэж үе солигдохыг хэлэх үү. Бодлого солигдохыг хэлээд байгаа юм уу, эсвэл хүн солигдохыг хэлээд байгаа юм уу?

-АН анх 1990 онд дан залуучуудын төлөөлөлтэй, цөөхөн хэдэн ахмадтай анхны ардчилсан хувьсгалыг хийж байсан. 27 жилийн дараа эргээд харахад асар олон амжилт болон алдаа хийсэн байна. Алдаа хийсэн гол учир шалтгаан нь бидэнд туршлага байгаагүй. Залгамж үе байгаагүй. Өөрсдийнхөө зөв гэж бодсон болгон руу залуу насны эрч хүчээр яваад орчихдог. Тэр нь онохоосоо илүү алдах нь их. Тэгвэл одоо АН-д туршлага хуримтлуулсан ахмад үе хэдийнэ бий боллоо. Дунд үе бий болж байна. АН-ын залуу үе бол ямар нэгэн алдааг давтах ёсгүй, дунд үеийн хийж бүтээснийг үргэлжлүүлэх ёстой. Ингэж байж нам цаашаа явна. АН-ын гишүүддээ хүрч чаддаг, үнэлэгддэг тэр хүмүүс л гарч ирнэ.

-З.Энхболд даргын үед ч фракцгүй АН гэж яригдаж байсан. Фракцгүй болж чадахгүй гэдэг нь АН-аас нэгэнт харагдсан. АН цаашид фракц төвтэй нам байх уу. Нэгдсэн бодлого төвтэй нам байх уу?

-АН фракцгүй нам байх болно. Энэ нам гишүүдийн нам байна. Хэсэг бүлэг фракциудын төлөөлөл намын бодлогыг тодорхойлдог биш, намын бодлогыг намын гишүүд нь тодорхойлдог нам болгохын төлөө л ажиллана. Тийм ч утгаараа анхан, дунд шатны намын дарга, түүний удирдах байгууллагын дарга нарыг бүх гишүүдийнхээ оролцоотойгоор зохион байгуулах гэж байна. Ингэж чадсан тохиолдолд жинхэнэ гишүүдийн нам болж чадна. Цаашдаа төрийн болон улс төрийн бүх сонгуульт томилгоот албан тушаалыг шийдэхдээ бүх гишүүдийн санал хураалтаар шийддэг зарчим руу орж байгаа. Ирэх дөрөвдүгээр сарын 6, 7-ны үед 21 аймаг, есөн дүүргийн намын дарга нар, удирдах байгууллагын гишүүдийг сонгох сонгуулийг бүх гишүүдийн дунд зохион байгуулна. Түүний дараа тавдугаар сарын эхээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг мөн бүх гишүүдийн санал хураалтаар тодруулна. Цаашлаад 2020 онд УИХ болон орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшигчдийг мөн бүх гишүүдийн саналаар тодруулна. Хуучин шиг нэг хэсэг бүлэг хүмүүс шийдээд явдаг зүйл байхгүй болж байна. Бүх гишүүдээр шийдвэрлэдэг зарчим руу ороод ирэхээр аяндаа фракц, бүлэг гэдэг ойлголт байхгүй болно. Яагаад фракц байгаад байсан бэ гэвэл намын удирдах түвшний бодлого, томилгоог шийддэг хэдхэн хэсэгхэн хүмүүст эрх нь байсан учраас амь бөхтэй оршиж байсан. Одоо эрхийг нь намын гишүүддээ шилжүүлчихээр фракц оршин тогтнох нь өөрөө утгагүй болно. Гишүүд эрхээ мэддэг болсон цагт хэн нэгэн бүлэг этгээдэд эрх мэдлээ булаалгах ч үгүй.

-УИХ-ын сонгуулийн нэр дэвшилт намын даргын үзэмжээр явагддаг байдал өөрчлөгдөнө гэсэн үг үү. Сонгуульд нэр дэвших бодолтой хүмүүс намын даргатайгаа эртнээс ажиллах юм уу, намын хороотой ажиллах юм уу гэдэг нь тодорхойгүй явж ирсэн?

-Намын бүх шатанд ажиллах ёстой. Намын удирдах бүрэлдэхүүн, намын хороо, намын гишүүд рүүгээ жигд ажиллаж байж дэмжлэг авна. Гол нь өөрийн нэр дэвших тухайн тойрогтоо ажиллана. Тухайлбал, Архангай аймгийн 1 тойрогт нэр дэвших гэж байгаа хүн тухайн тойрогт хамаарч байгаа сумдын намын байгууллага, гишүүдтэйгээ тулж ажиллах ёстой. Намын дүрмийн гол өөрчлөлт бол намын эв нэгдлийг хангах, гишүүдийн нам байлгах амласан зорилго руугаа явах юм. Ингэж байж нам өөрөө жинхэнэ шударга ардчилсан нээлттэй нам болж чадна.

-Цаашид АН-ын дарга та өөрийн харьяалагддаг “Шонхор” фракцийн эрх ашгийг эн түрүүнд тавихгүй гэдгээ хэлж байна. АН нэгдсэн бодлоготой, эв түнжинтэй нам байж чадах уу гэдгийг дахин асууя?

-Бүх асуудлыг АН-ын 180 мянган гишүүдээр шийдүүлээд ирэхээр ямар нэгэн фракц давуу эрх эдлэх боломжгүй. Надад фракцлаад байх шаардлага байхгүй. Би бүх гишүүдээсээ сонгогдсон намын даргын хувьд гишүүдийнхээ эрх ашгийг юуны түрүүнд тавина. Надад өөрийн үзэмжээр шийдэх олгогдсон эрх хэмжээ байлаа ч би тэр эрх хэмжээг эдлэхгүй.

-Хаяанд тулж ирээд буй Ерөнхийлөгчийн сонгуульд АН хэрхэн бэлдэж байна. Та ямар хүнийг дэвшүүлэх боломжтой гэж намын даргынхаа хувьд нэрлэж хэлэхээр байна?

-Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг би нэрлэхгүй. Нэр дэвшигчдийг бүх гишүүдийн сонголтоор гаргаж ирнэ. Бүх гишүүдийн санал хураалтаар гарч ирсэн нэр дэвшигч бол илүү хүчтэй, илүү зөв сонголтоор гарч ирнэ. Гишүүдийнхээ сонголтод би нөлөөлөх эрхгүй. Эхнээсээ ямар нэгэн хүн нэрлээд нөлөөлөөд явах юм бол энэ сонгуулийн утга учир алдагдана. АН-ын хувьд сонгуульд бэлдэж зөв хүнээ нэр дэвшүүлэхдээ юуны өмнө бүх гишүүдийнхээ оролцоог хангахад одооноос анхаарч байна. Нөгөө талаасаа нам яаралтай бүтцийн байгууллагуудаа байгуулах, бодлогын зөвлөлөө байгуулах, тэр бүтцээс Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэвшүүлэх мөрийн хөтөлбөр, зорилтуудаа тодорхойлох зэрэг ажлууд их байна. Улс орны тулгамдаж буй асуудал юу байна, Монголын ард түмэн Ерөнхийлөгч хүнээс юуг хамгийн ихээр хийгээсэй гэж хүсч, хүлээж байна вэ гэдэг дээр нарийн судалгаа хийнэ. Олон түмний хүсэн хүлээж буй зорилт зорилгыг тодорхойлон гаргана. Тэр зүйлийн төлөө ажиллаж чадах, сэтгэж бодох, зүтгэх хүнийг л дэвшүүлнэ дээ.

АН-ЫН БАЙРТАЙ БОЛОХ АЖЛЫГ БИД ХИЙСЭН. ДАРАА НЬ ХУДАЛДАГДСАН СУРАГ ДУУЛДСАН

-АН-ын даргын сунгааны үед болж өнгөрсөн үйл явдалтай холбоотойгоор асуух асуулт байна. Сонгуулийн үеэр таныг мөнгө тараасан тухай намын журмын нөхдөөс чинь мэдээлэл тарааж байсан?

-Ямар нэгэн дүрэм журам зөрчсөн үйлдэл гаргасан байдаг бол тэрийгээ нотлох ёстой. Эзэнтэй байх ёстой. Аливаа зөрчил, гэмт хэрэг гэдэг хохирогчтой байх ёстой, нөхцөл байдал нь нотлогдсон байх ёстой. Надад ямар нэгэн хууль зөрчсөн үйлдэл байхгүй. Надад тэгж их тараагаад байх мөнгө ч байхгүй. 20 гаруй жил эрхэлж байсан бизнес аж ахуйн суурь надад бий. Нийгмийн чиглэлийн болон барилгын чиглэлийн хоёр, гурван аж ахуй бий. Би хүнээс гуйхгүй, хүнд илүүрхээд баярхаад байх зүйлгүй. Надад уул уурхай, архи спиртийн бизнес байхгүй. Бизнесийн ашиг орлогоосоо хэр хэмжээндээ улс төрийнхөө үйл ажиллагаанд тав, арван цаас зарцуулаад явдаг болохоос биш улс орон даяар цацаад байх тийм элбэг дэлбэг мөнгө байхгүй. Надад хэн нэгэн олигархи, хэн нэгэн оффшорчинтой холбогдсон нэг ч зүйл байхгүй гэдгийг нүүр бардам хэлж чадна.

-Намын сунгааны үед таныг МАН-ын дарга, УИХ-ын дарга М.Энхболд дэмжиж байгаа гэсэн яриа гарсныг та сонссон л байлгүй. Энэ яриа юунаас эхтэй гарав. Та М.Энхболдтой улс төрийн болоод энгийн хувь хүнийхээ хувьд ямар харилцаатай байдаг юм бэ?

-Миний нэр хүндийг унагаах, гутаах, сонгуульд сөрөг оноо өгүүлэх үүднээс янз янз талаас над руу шидсэн чулуу гэж ойлгож байгаа. М.Энхболдтой холбоотой л гэнэ, эсвэл Ц.Элбэгдоржийн л хүн гэнэ, эсвэл янз янзаар хочилж, гүтгэдэг. Угаасаа улс төрд орсон 27 жилийн турш есөн шидээрээ хэлүүлж ирсэн дээ.

-Намын даргын сонгуулийн үед Баянгол дүүргийн Ардчилсан намын үүрээс гэсэн хаягтай нэг бичиг эргэлзээ дагуулсан. Таныг цэрэгт байхдаа хүний амь хөнөөсөн гэдэг ч юм уу олон хэрэгт холбоотой болохыг өгүүлсэн бичиг цахимаар тараагдсан. Энэ бичиг жинхэнэ байсан уу, хуурамч байсан уу. Та өөртэй чинь холбоотой энэ зүйлд эмзэглэсэн үү?

-Надад эмзэглэх зүйл байдаггүй. 27 жилийн хугацаанд хэлүүлээгүй муу үг надад байхгүй. Нууж хаагаад айж эмээх зүйл байхгүй. Надад бусдын адил алдаж онож явсан зүйл бий. Тэгэхдээ хүнээс нуугаад байх алдаа, нууц байхгүй. Тэр бичиг санаа зорилготой, зохиомол гүтгэлгүүд явсан учраас газар аваагүй. Худалч хуурамч зүйл хол явдаг ч үгүй. Төрийн арван гурав, дөрвөн сонгуульд оролцохдоо дүүрэг, Нийслэлийн ИТХ-д төлөөлөгчөөр, УИХ-д гурав дахь удаагаа сонгогдоод явж байна. Би олон түмнийхээ итгэлийг дааж чадаж байгаа учраас олон нийт итгэл үзүүлж байна гэж боддог. Хэрвээ олон түмний итгэлийг алдсан бол удаа дараа сонгоод байхгүй л байлгүй. Би хэзээ ч тойрог сольдоггүй. Баянголчууддаа би хэлдэг юм. Хэрвээ улс төрөөс тэтгэвэрт гарах цаг болсон гэж үзэх юм бол Баянголоосоо тэтгэвэрт гарна гэж хэлдэг.

-Та АН-ын дарга болсноор Баянгол дүүргийн АН-ын ажлаа хүлээлгэн өгөх үү. Давхар хашиж болдог бил үү. Орон нутгийн сонгуульд ялалт байгуулсан нь намын дарга болно гэсэн дүрмээр бол та дүүргийн Засаг дарга С.Одонтуяад дүүргийн намын даргын ажлаа хүлээлгэж өгөх үү?

-Намын хороо хуралдаад өөрсдөө шийдэх байлгүй. АН-ын дарга болсноор дүүргийн намын даргаа өгнө гэсэн дүрэм ч байхгүй, өгөхгүй гэсэн дүрэм ч байхгүй. Би АН-ын даргаар сонгогдоод хэдхэн хонож байна. Дүүргийн намын хороо хуралдаад хэн нь миний ажлыг авах вэ гэдгийг дүүргийн намын хорооны гишүүд маань шийднэ байх.

-АНсая албан ёсны байргүй болчихсон байсан. Хуучин АН-ын төв байрыг хэн гэдэг хүн хэдэн төгрөгөөр хэнд зарчихсан юм бэ. Одоо шинээр төвхнөсөн байгаа “Ардчиллын өргөө” байр чинь түрээслэх журмаар явж байгаа юу?

-Тухайн үеийн НИТХ-д АН-аас гурвуулхнаа байсан Ш.Алтангэрэл, Д.Нямхүү бид гурав хөөцөлдөж байж Нийслэлээс тогтоол гаргуулж Соёлын төв өргөөний хүзүүвч гэж нэрлэж буй байрыг 324 сая төгрөгөөр худалдаж авч байсан. АН-ын байртай болох ажлыг бид хийсэн. Дараа нь худалдагдсан сураг дуулдсан. Яг хэдэн төгрөгөөр худалдаж юунд зарцуулсан тухай одоогоор би мэдэхгүй байна.

-АН-ын байр хэний үед худалдагдсан билээ?

-Намын дарга Н.Алтанхуяг дарга байсан. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Оюундарь байсан.

-Одоо байгаа байр таны хувийн өмчийн барилга уу?

-АН-ыг өөрийн гэсэн байртай болох хүртэл АН-ын төв байр энд байрлана. “Ардчиллын өргөө” байрны дөрөв, тавдугаар давхарт нийтдээ 1200-гаад м.кв талбайд үйл ажилагаагаа явуулж байна. Одоо байрлаж байгаа байр түрээсийнх. “Шинэ дэвшилт холбоо”-ны өмчлөлд байдаг байр. Мэдээлэл сургалт үйлчилгээний төв болон олон нийттэй харьцдаг хэлтэс газрууд байрлаж ажиллаж байна. Цаашдаа намын байрыг олон мянган гишүүнтэй нам юм чинь шийдээд явах боломжтой.

-АНөнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд Засгийн эрхийг олонхоороо барьж байхдаа намын дотоод зөрчил тэмцэл олонд ил болтлоо даамжирсан. Ямар учир шалтгаанаар эв нэгдэл муутай, зөрчилтэй явсан юм бэ. Та дотор нь байсан хүний хувьд сайн мэдэрсэн байх?

-Өнгөрснөө шүүмжлээд алдаа оноогоо дөвийлгөөд байх шаардлага байна уу даа. АН өөрөө нэгдмэл цул нэг нам болж чадаагүй нь л үр дүн. 2000 онд таван тэс өөр нам нэгдсэн. Тэр үеийн Монголын ардчилсан нам, Үндэсний ардчилсан нам, Сэргэн мандлын намууд гэхэд төв барууны чиглэлийн үзэл баримтлалтай, Социал демократ нь зүүний чиглэлтэй нам, шашны урсгалын Шашны ардчилсан нам гээд таван өөр нам нэгдэхдээ үзэл санаа, үнэт зүйлийнхээ хувьд нэгдмэл байр сууриа бүрэн тодорхойлж чадаагүй. Нэг угшил дээрээ үүссэн ч фракц буюу бүлэглэлүүдийн бөөгнөрөл бий болсон. Яваандаа намын дотоод эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл болж хувирсан. Сая өнгөрсөн хугацаанд засаглаж байхад АН-ын гол алдаа бол намын дотоод эв нэгдэл тааруу байсных. Үүнд дүгнэлт хийж АН-ын суурь шинэчлэлдээ бүлэглэлүүдийн эрхшээлээс салсан, гишүүдийнхээ сонголт үйл ажиллагааг дэмжсэн нам болж хувирах чиглэл рүүгээ эрчимтэй өөрчлөлт хийх гэж байна. Ингэж зоримог шийдэмгий алхмууд хийж буй нь өнгөрсөн хугацаанд гаргаж ирсэн бүх алдаанд цэг тавих өөрчлөлт болно гэж харж байгаа.

-Энэ УИХ-ын танхимд АНарайхийн бүлэг байгуулах хэмжээнд суудал авсан. Цөөнхийнхөө үүргийг хэр сайн гүйцэтгэж чадаж байна вэ?

-Өнгөрсөн долоон сарын хугацаанд УИХ дахь АН-ын бүлэг маш хүчтэй цөөнхийн бүлэг байж чадсан. Наймдугаар сарын 25-нд эхэлсэн ээлжит бус чуулган дээр эрх баригчид амлалтынхаа эсрэг, ард түмнийхээ эсрэг явуулж байсан олон буруу бодлогуудыг олон түмэнд ил болгосон. Ингэснээр арга буюу ихэнхийг нь эргүүлж татуулж чадсан. Өнөөдрийн эрх баригчид 2016 оны УИХ, орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшихдээ барьсан мөрийн хөтөлбөрийнх нь зорилт худлаа байжээ гэдгийн үнэн нүүр царайг ил болгож чадсан. Хэдийгээр АН-ын бүлгийн гишүүд есүүлхнээ ч гэсэн Монголын ард түмний дуу хоолой болж тэдний хяналтыг тавьж хэрэгжүүлж чадсан.

ЯМАР Ч АЖЛЫН АРД ГАРЧ БАЙЖ САНАА МИНЬ АМАРДАГ. ЭНЭ ЧАНАР МААНЬ АЛДАХ ГЭХЭЭСЭЭ ИЛҮҮТЭЙ ОЛОН ЭЕРЭГ ҮР ДҮНГ АВЧИРДАГ БОЛОВ УУ

-Та ажил хөдөлмөрийн гараагаа хаанаас эхэлж байв. 1990 оны ардчилсан хувьсгалд та ямар сэжмээр татагдан орж байв. Үүнийг АН-ын дарга болсон энэ цаг үед эргээд нэг дурсая?

-Багануурын зөвлөлтийн барилгын байгууллагын Монгол ажилчдын захиргаанд бригадын даргаар ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн. 1989 оны намар МУИС-ийн байранд анхны цугларалт дээр Нэргүй доктор, Бошигт гуай зэрэг анхны нөхдүүдийн уулзалтууд дээр оролцож байсан. Ухуулах хуудас гудамж талбайд тарааж, наадаг үйл ажиллагаанаас эхлэн ардчилсан хувьсгалын үйл ажиллагаанд татагдан орсон доо. Тэгээд Залуучуудын Соёлын төвийн үүдэнд болсон анхны жагсаал цуглаанд оролцож байлаа. Дараа нь Дуурийн театрын үүдэнд, МоАХ-ны анхдугаар их хурал гээд бүхий л арга хэмжээнд оролцох болсон. Би тухайн үедээ тэргүүлэх эгнээнд ордоггүй, ар талын ажлууд дээр голчлон ажиллаж, цуглаан болох бэлтгэл ажлыг хангах зэрэг ажлуудад оролцдог байсан. 1992 онд олон нийтэд ил гарч ажилласан анхны сонгуульт ажил бол 1992 оны Ардын Их хурлын депатутын сонгуульд Хайлаастын 12 дугаар тойрогт Хууль зүйн сайд байсан Даш.Ганболдын шадар туслахаар ажилласан. Даш.Ганболд МАХН-ын дарга “буурал” Г.Очирбаттай өрсөлдсөн. Мөн ирц хүрээгүй дахин сонгуульд Хан-Уул дүүрэгт П.Жасрай, Э.Бат-Үүл хоёр өрсөлдөхөд би Э.Бат-Үүлийн шадар туслахаар ажиллаж байсан. Тэгээд УИХ-ын сонгуульд гурван нам нийлсэн АН-ын төв штабын даргаар ажилласан үеэс ил гарч олонд танигдсан. 1992 онд Баянгол дүүргийн намын даргаар томилогдож, 1996 онд дүүргийн Засаг дарга болсноос хойш улс төрийн тойрог дотор байна.

-Та Багануур дүүргийн АН-ын хорооны даргаас эхлээд Баянгол дүүргийн Засаг дарга, УИХ-ын гишүүн, яамны сайд, Нийслэлийн АН-ын дарга, төв АН-ын дарга зэргээр та улс төрийн сонгуульт албан тушаалыг тасралтгүй хашиж ирлээ. Таны улс төрийн карьер хаана хүрээд зогсох бол гэдэг нь сонирхолтой санагдаж байна. Магадгүй Ерөнхийлөгч болсноор зогсох уу?

-Би өөрийнхөө зорилгод хүрэхэд анхаардаг. Түүнээс би хэн болох нь сонин биш. Өнөөдөр миний толгойлж удирдаж байгаа байгууллага маань хэр амжилттай ажиллаж чадах уу, улс төрийн ямар ялалт байгуулж, зорьсон зорилгодоо хүрэх вэ гэдэг нь чухал. Жишээ нь, би Баянгол дүүргийн АН-ын даргаар ажиллах хугацаандаа энэ дүүрэг маань орон нутаг болон УИХ-ын сонгуульд цөөнгүй ялалт байгуулж ирлээ. Дүгнээд харах юм бол улс төрийн зорилго үүргээ боломжийн биелүүлсэн байна. Намайг Нийслэлийн намын дарга байхад 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нийслэл анх удаа 55 мянган саналаар илүүрхэж сонгуульд ялалт байгуулсан. Миний удирдаж байсан, гаргаж байсан амжилт үр дүн надад маш чухал. Тухайлбал, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллахдаа нийтдээ 40 орчим хууль санаачилснаас 37, 38 хуулийг өргөн барьж батлуулсан. Нийгмийн хамгааллын чиглэл рүү шинэчлэл хийж чадсан. Олон хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалтыг босгож чадсан зэрэг ярих юм бол үр дүнтэй олон ажлууд бий. Манай улсад хөгжлийн бэрхшээлтэй 14 мянган хүүхэд байдаг. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдэд зориулсан хөгжлийн үндэсний анхны төвтэй болох ажлыг эхлүүлсэн. 2018 онд ашиглалтад орно. Энэ нь тухайн байгууллагын даргаар ажиллаж байх хугацаанд гарсан ажлын л үр дүн. Би эргээд хийсэн ажлаараа бахархдаг. Энэ миний хувьд зорьсон зорилго минь юм. Ажлын үр дүн чухал болохоос би ямар албан тушаалд хүрэх вэ гэдэг нь сонин биш. АН-ын даргын хувьд мэдээж эхний сорилт болох Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялалт байгуулах зорилтыг тавьж байна. 2020 онд төрийн бүх шатны сонгуульд АН-ыг ялагч байлгахын тулд, монгол төрийн хөгжлийн бодлогыг тодорхойлсон улс төрийн тэргүүлэгч хүчин байх нөхцөлийг хангахад гол зорилгоо тээж байна. Тэгж чадсаны дараа, үр дүн гарсны дараа бол би өөрийгөө хоёрдугаарт, гуравдугаарт ярьж болно.

-Төрийн эрхийг барих чадвартай нам Монгол Улсын хөгжилд оролцох маш том субьектын нэг болдог. Та ийм том эрх мэдэл, үүрэг хариуцлагын гараан дээрээс юуг чухалд тавьж, юунаас эмээх ёстой гэж бодогдож байна вэ?

-Намын гишүүн бүр нь өөрийн эрх мэдлийг мэдэрсэн хариуцлагаа хүлээдэг нам хамгийн хүчтэй нам байдаг. Гишүүн гэдэг үнэ цэнээ мэдэрсэн хүн хоёргүй сэтгэлээр зүтгэдэг. Би энэ намд хэрэгтэй ч юм уу үгүй юм уу гэдгээ мэдэрдэггүй, ойлгодоггүй гишүүнтэй нам угаасаа хүч султэй байдаг. Бидний зорьж буй гол зорилго бол нэгдүгээрт, гишүүдийн, бодлогын нам болгох. Хоёрдугаарт зорилтон дээрээ тулгуурлаад монгол төрийн бодлого, үйл ажиллагаа, монгол түмний оролцоон дээр суурилж байх ёстой юм. Иргэн нэг бүрийн оролцоотой нийгэм байгуулахын төлөө ажиллана. Тэгж байж төр улс хүчирхэг байна. Өнөөдөр иргэдийн оролцоо байхгүй, иргэдээсээ тасарчихсан тодорхой хэсэг бүлгийн бодлогын хүрээнд явдаг төрийн тогтолцоотой улс орон цааш хөгжихгүй. Намаа эхлээд гишүүдийн нам болгоё. Хэрвээ АН ингэж төлөвшиж чадах юм бол энэ нам төрийн эрх авахаараа төрийн бүх шатны бодлогыг иргэдийн оролцоотой ардчилсан нийгэм байгуулахын төлөө л ажиллана.

ЗЭЭЛ АВСНААР ҮҮССЭН ХҮНД НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫГ АРГАЦААХАА СЭЕРЭГ ҮР ДҮН ӨГНӨ ГЭЖ ХАРАХГҮЙ БАЙНА

-Улс орны анхаарал татсан сэдвийн дор асуулт асууя. Монгол Улсын гадаад өрийн хэмжээ ноцтой хэмжээнд хүрсэн эгзэгтэй нөхцөлд өрийн дарамтыг хэрхэн шийдвэрлэх гарц танд харагдаж байна?

-Бүх зүйлийг боломжгүй талаас нь хараад байх аваас боломжгүй хэвээрээ л байна. Монгол орон хязгааргүй нөөц, боломжтой цөөхөн улсын нэг. Байгалийн асар их баялаг, монгол хүний өөрийн оюуны потенциал, чадавх өрсөлдөх чадвараараа дэлхийд дээгүүр орно. Хувь хүн хөдөлмөрлөөд сэтгээд зүтгэвэл тодорхой амжилтад хүрч болдог. Үүнтэй адилаар ажиллаж хөдөлмөрлөх орчин нөхцөл, сэтгэлгээг бий болгох зайлшгүй хэрэгтэй юм. Гадаад өрийн асуудал сэтгэл зовоох хэмжээнд хүрсэн үү гэвэл хүрсэн. Гэхдээ өнөөдөр дэлхийгээр дүүрэн боломж, мөнгө байгаа. Яагаад тэр боломжоос Монголдоо авчрах хэмжээнд төр барьж байгаа нөхдүүд сэтгэж чадахгүй байгаа юм бэ. Уул уурхайг харсан тулгуурт ганц эдийн засгийн бодлого дээрээ суучихаад өөр зүйлийг сэтгэж боддоггүй төр байгаа цагт яаж улс орон өрнөөс гарах юм бэ. Сүүлийн арав гаруй жил уул уурхай дээрээ түшиглээд хэдэн төгрөг олохоороо халамж нэрээр бэлэн мөнгө тараах нь төрийн явуургагүй алдаатай бодлого байсан гэдгийг харлаа. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унаад ирэхээр дагаад улс орны эдийн засаг унаж буй нь гадаад зах зээлээс хараат эдийн засагтай улс орон явахгүйг харлаа. Монголд өөр олон боломж байгаа. Яагаад дөрөвхөн жилээр асуудлыг хараад байгаа юм.

-Өнгөрсөн дөрвөн жил АНЗасгийн эрх барьсан хугацаандаа олдсон боломжоос юуг нь хийж чадсан бэ. Аль ч намын, аль Засгийн эрх барьж буй үед гаднаас зээл авахдаа зарцуулалт нь хяналтгүй, төдийлөн үр дүнгүй байгаа тухай шүүмжлэл өнөөдөр яригдаад байгаа биш үү?

-“Чингис бонд”-ын зээлийг нийт 1080 төсөлд олгосон. Эхнээсээ үр дүн харагдаж байна. Жишээлбэл, Монгол Улс өнгөрсөн жилээс эхлэн анх удаа цементийнхээ хэрэгцээг дотоодоосоо хангадаг болсон. Жижиг, дунд үйлдвэрүүд ашиглалтад түрүүчээсээ орж байна. “Чингис бонд”-ын 1.5 тэрбум ам.долларын нийт олгосон зээлийн ихэнх нь тодорхой хугацааны дараа эргэж төлөгдөнө. Төсвөөс төлөгдөх зам харилцаа, эрчим хүчний, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг эс тооцвол жижиг, дунд үйлдвэрүүдийн авсан зээлүүд хариуцах эзэнтэй, хугацаатай төлөгдөнө. Гэтэл “Евро бонд”-ын 580 сая ам.долларын зээл өнөөдөр төлөгдөх үү. 580 сая ам.долларын зээлийг төр өнөөдөр бүтнээр нь төлөх гээд гаднаас мөнгө хайгаад сууж байгаа биз дээ. Энэ хоёрын хооронд өдөр шөнө шиг ялгаа байгаа биз. Уг нь гадаад өр зээл гэдэг бол айгаад байх зүйл биш. Үр ашигтай зээл, зөв бодлого хоёр уялдаж явдаг. Мөнгийг зөв босгож зөв зарцуулаад зөв төлж чадаж байвал үр ашигтай бодлого юм. Зээл болгон муу гэсэн үг биш.

-“Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 49 хувийг төр эргээд авчихлаа. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би 49 хувь дээр УИХ-ын чуулганы танхимаас, Хууль зүйн байнгын хороон дээр байр сууриа хангалттай илэрхийлсэн. Одоо “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн 49 хувь дээр шалгалт хийгдэж гадаад, дотоод холбогдох байгууллагуудын байр суурь, дүгнэлт удахгүй албан ёсоор гарна. Асуудал зөв байж уу буруу байж уу гэдэг нь гарна. Би энд ардын баатар болох гээд цээжээ балбаад олон юм яриад байх шаардлага байхгүй. Хууль дүрэмгүй асуудал гэж дэлхийд хаана ч байхгүй. Ер нь хувийн өмчийг нийгэмчилж байгаа асуудал хөгжингүй улс оронд хэзээ ч зөв гэж харагдаггүй.

-Хамгийн сүүлийн мэдээллээр Засгийн газар Олон улсын Валютын сантай хамтран хөтөлбөрт хэрэгжүүлж зээл авахаар боллоо. Чанга хатуу нөхцөлтэй гэх уг зээлд хамрагдсанаар манай улсад ямар нөхцөл байдал бий болох вэ?

-Бүх төсөл хөтөлбөр, үйл ажиллагааг Олон улсын Валютын сангийн заавар зөвлөгөөгөөр явуулна гэсэн үг. Нийгмийн хамгаалал, халамжийн бодлогодуудаа хасч танана. Татвар нэмэгдэнэ гэх мэтээр санхүү эдийн засгийн хатуу горимд шилжинэ дээ. Энэ нь нийгэмд таатай уур амьсгал, таатай нөхцөл үүсгэхгүй л дээ. Ийм байдалд оруулсан улсууд өөрсдөө хариуцлагаа хүлээх ёстой. Анхнаасаа эдийн засгийн бодит нөхцөлийг зөв тооцож улс төрийн зөв бодлого барьж байсан бол өнөөдөр ийм байдалд хүрээ ч бил үү. Хариуцлагагүй нөхдүүд хариуцлагагүй мэдэгдэл гаргаж олон улсын зах зээлд Монгол Улсын эдийн засгийн чадавх, боломжийн талаарх ойлголтыг үндсээр нь буруу сигналыг өгсөн. Олон улсын бусад байгууллагаас санхүүгийн дэмжлэг зээл тусламж авах боломжуудыг өөрсдөө хаасан. Үүссэн хүнд нөхцөл байдлыг аргацаахаас эерэг үр дүн өгнө гэж харахгүй байна. Яг ийм нөхцөлд орсон Украйнаас жишээ татахад гялайж гялтайхаар өөрчлөлт орсон байдал харагдахгүй байна.

Ярилцсан Б.ДОЛЗОДМАА

Түрүүч нь №044 (5611) дугаарт

Хилчид алдарт дархадын цагаан адуугаар хилээ манаж яваа нь

Хөвсгөлийн дархадын өлгий нутагт Улаан-уул, Ренчинлхүмбэ, Цагааннуур, Баянзүрх сумд хамаарна. Дархадууд ихэвчлэн бөө мөргөлийг шүтдэг бөгөөд олон арван удган зайрантайгаараа нэлээд алдартай. Дархад ястан нь хар дархад, ухаа дархад, шарнууд зэрэг дотроо 32 овогтой гэгддэг ажээ. Дархадын хотгороор аялж байхад хаа нэг айлын зуслангийн хашаа, хороо үзэгдэхээс өөр аниргүй, нэвсийсэн их цастай хөндийд нэг ч амьд амьтны мөр гараагүй бичиггүй цагаан цаас шиг нэлийсэн л их уул, тал толгод харагдана. Эндхийн мал сүрэг нь хүртэл байгаль цаг уурынхаа нөхцөлд ихэд дассан, зориулагдсан мэт байдаг аж. Тухайлбал, дархадын цагаан адуу бүдүүн ястай, өргөн хөлтэй туулах чадвар сайтай, хүч ихтэй, их цасанд ажралгүй зүтгэдэг, уналга эдэлгээ сайн даадаг онцлогтой. Дархад цагаан адуу нь тайгын заставуудын хилчдийн гол уналга болсоор иржээ. Мөн энэ жил аймгийн захиргаа, хилийн цэрэг хамтран “нэг мянгат, нэг агт”хөтөлбөр хэрэгжүүлж, Хөвсгөлийн мянгат малчид хилийн цэрэгтээ нэг, нэг адуу бэлэглэсэн гэж байлаа. Мөн дархад нутагт хоргын улаан монгол гэж жижгэвтэр биетэй, том толгойтой, хүйтнийг тэсвэрлэх, цасанд туулах чадвартай үхэр элбэг.

Улаан-Уул сумын ИТХ-ын дарга Б.Бүрэнчөдөр ярихдаа “Дархадууд нэлээд дайчин, шударга. Хүний сайн талыг хараад тултал магтаж, мууг нь нүдэн дээр ил хэлж, ёгтолж, хошин дуу болгочихдог. Зоригтой шийдэмгий, хүч бяр ихтэй эрчүүд ч олон. Сайн муу алинд нь ч тэмүүлсэн бол эцэст нь хүрч чаддаг хүмүүс. Тиймдээ ч дархадууд урлагийн их өв сантай. Маш олон алдартай дархад дуу бий. Самгалдай дуу энэ жил 30 жилийнхээ ойтой золгож байгаа. Пунцагийн Бадарч гуайн манай нутагт ирээд бичсэн “Дархадын цэнхэр хотгор” гэж алдартай дуу байдаг шүү дээ” хэмээн ярилаа.

Улаан-Уул суманд хилийн 0298 дугаар салбар байх. Энэ заставын дарга, ахмад Э.Ганбаатар гэж мөн л сумын начин цолтой эр байна. Эдний застав цэрэггүй, ахлагч офицеруудтай. Тэд өөрсдөө хилийн манаанд явж хилээ хамгаалдаг гэдгээрээ онцлогтой. Энэ заставын удирдлагууд өөрсдийн нөөц боломжоо ашиглаж, бялдаржуулах төв нээсэн байгаагаас харахад нэлээд спортлог хамт олон болох нь ажиглагдаж байв. Дархадын сумд өвөлдөө битүү цастай байдаг учраас цэцэрлэгийн хүүхдүүдээ болон ус түлээгээ зөөхдөө чарга л голдуу хэрэглэх юм билээ.

Бид эндээс цааш Цагааннуур суманд байх хилийн застав, тайгын цаачны отгийг зорилоо. Энэ замд гэхэд л 300 гаруй гол нууртай. Бид манай орны хамгийн өндөр хүрхрээтэй Арсайн гол болон Гуна голоор давхисаар Цагааннуур суманд ирлээ. Энэ сум Цагааннуур гэх томоохон нуурын эрэг дээр байх аж.

Цагааннуурын заставынхан мөн л ахлагчаас бүрдсэн баг, цэрэггүй застав гэсэн үг. Эндхийн хилчид өвөлдөө дархад цагаан адуугаа эсвэл цаагаа унаад хилийн манаанд гардаг байна. Унаа тэрэг явах боломжгүй тайга, гол нуур ихтэй тул зарим тохиолдолд морин чаргаар, эсвэл явган явах ч үе бий гэнэ. Тухайлбал, биднийг очиход таван цагаан адуу унаад өнгөлөн далдлалтын цагаан хувцсаар жигдэрчихсэн манаандаа гарч байх жишээний. Учир нь хилийн зөрчил илрүүлэхийн тулд өвөлдөө цагаан цаснаас ялгагдахааргүй болж аваад уулын модоор явдаг байна. Харин зундаа модтой ижил ногоон өнгийн өнгөлөн далдлалтын хувцас өмсөөд цуваагаараа чимээ гаргахгүй, хилч нохойгоо дагуулаад явцгаана. Цагаан нуурын заставын “Норд” гэж хилч нохой хилийн цэрэгтэй танигдсан чадварлаг хилч ажээ. Хилийн цэргийнхэн өөрсдөө нохой сургалтын төвтэй бөгөөд нэг нохой нэг л эзэнтэй байна. Эзнийхээ хэлсэн ёсоор үүрэг гүйцэтгэнэ. Эзэн тушаал өгөөгүй байхад ноход өөр хүний үгэнд орж, үйлдэл хийх нь ховор юм байна.

Бид Цагааннуур сумаас гарч зүүн хойд чигт нь уулын замаар явсаар зүүн тайгын цаачны отогт очлоо. Энэ сумын малчид нь ихэвчлэн цаачид, сумын хэмжээнд 200 гаруй цаачин айл байх аж. Цаачин айлууд тав арваараа нутагладаг юм байна. Бид Хил хамгаалахад туслах хүчний гишүүн, цаачин С.Ганбат гуайнд очлоо. Тэднийх 12 метр квадрат хэртэй жижгэвтэр дүнзэн байшинтай, хажуу талд нь дүүгийнх нь мөн тийм байшинтай, харин хүүгийнх нь болон хүргэнийх нь гэсэн хоёр айл хажуухан талд нь урцанд аж төрж байна. Энэ отог ойр зуурын уналгын хэдэн цаагаа авч хоцроод бусад 60 гаруй цаагаа ууланд гаргасан байгаа гэнэ. Эндээ өвөлжчихөөд хавар дөрөвдүгээр сард цааш хаваржаандаа буухдаа цаагаа цуглуулдаг байна. Харин зургадугаар сард дахин цааш нүүж, Буриадын хилийн наахнатай очиж, уулын хярд нутагладаг ажээ. Цаачид бидэнтэй дархад аялгаар ярих хэрнээ, өөр хоорондоо болохоор голдуу цаатан, тува хэлээр харилцчихдаг юм байна. Өмнө нь цаатнууд хөгширсөн ганц нэг цаагаа хүнсэндээ төхөөрөмж хэрэглэх, сүүг нь саах болон ихэвчлэн ан хийж, ангийн махаар л амьдардаг байсан гэнэ. С.Ганбат гуай ярихдаа “Би удам залгасан цаачин хүн. Үр хүүхдүүдээ ч цаачин болгож байна. Бид энэ уул нуруунд цаагаа маллаад хэдэн үеэрээ амьдран суух ёстой. Тэгэхгүй бол энэ сайхан ой тайга минь эзгүйрнэ шүү дээ. Бидэнд тэтгэмж гэж сар бүр 130 мянган төгрөг өгдөг болсон нь их нэмэртэй байна, барагтай бол бид ан хийхээ больсон. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж бидний амьдралтай танилцаж, ийм шийдвэр гаргаад хэрэгжүүлж байгаад бид ихэд баярладаг” гэж ярилаа. Хэдий тайга ч гэлээ биднийг очих үед цаг агаар дулаахан байж таарлаа. Цаг агаар хүйтэн, цас ихтэй байх тусам цаа сайн таргалдаг аж. Мөн айлууд цааны гол идэш болох хөвд гэх өвс ихтэй газраа дагаж нүүцгээдэг байна. Цаа ямар ч их цастай байсан өвс тэжээлээ хөлөөрөө малтаад идчихдэг юм байна.

Манай аяллын багийнхан цаа унаад л хэд алхав уу үгүй юү цаан дээрээс ойчоод байлаа. Цаан дээр мордохдоо хожуул дээр зогсож байгаад юм уу эсвэл урт модоор тулаад их зөөлөн суух ёстой аж. Тэгэхгүй бол цааны нуруу маш эмзэг учир амархан хугарах аюултай. Мөн мордсон хойноо тэнцвэрээ олохын тулд биеэ суллах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол цаа их уян хатан биетэй учраас хажуу тийш эргэхдээ могой шиг нахилзаад л, унаж сураагүй бид ойчоод өгөх юм.

Энэ цаачны отогийн зүүн доохно тал руу уруудаад Хар нуур гэж нуур байх. Энэ нуурын эрэг дээр “Содура” киноны зураг авалтыг хийсэн гэх юм билээ. Цагаан нуурын тайгаар мөн л нэвсийсэн их цастай, зуд ихтэй, мал нэлээд ядарч турж эцэж байгаа гэнэ. Мөн энд зун богинохон болдог. Хавар урт учраас ирэх хаврыг хэрхэн давна даа гэцгээсээр малчид зутрангуй л харагдана лээ. Тайгад зургадугаар сард л нэг юм цас хайлж, эргээд наймдугаар сараас эхлээд л цас орчихдог гэнэ. Энэ өвөл мөн л нэлээд эрт цас орж. Арваннэг, арванхоёрдугаар сард 50 хэм хүртэл хүйтрэхэд малчид бичин жил гэдэг нь ийм л хүйтэн өвөл байх нь гэж ихэд сандарсан гэж байлаа. Дархадын хотгорын айлууд болон хилийн заставынхан олон төрлийн жимсний шүүс, жимсний чанамлаар зочдоо их дайлах юм. Тэнд хамгийн элбэг идээ жимс аж. Мөн загасны мах нэлээд байна лээ. Гэхдээ Цагааннуур өмнө нь цагаан загас элбэгтэй байсан ч одоо нэлээд ховордсон байна. Загас агнахыг хориглочихоод байгаа ч хулгайн загасчид буурахгүй байгаа янзтай харагдах юм.

Цагааннуур сумаас гарч бид Ренчинлхүмбэ сумаар ороод, Хорьдолын даваагаар давж давхисаар Хөвсгөл нуурын баруун захаар, нуурын замаар 70 гаруй километр яваад Хатгал тосгонд ирлээ. Хөвсгөл нуурт 99 гол цутгаж, нэг гол эх авна. Мөсөн дээгүүр машинтай явахад мөс дуугараад л толь шиг мөсний цаанаас нуурын чулуу хүртэл харагдаад их л сүртэй. Хөвсгөлийн жолооч нар бол мөсөн зам хараад засмал дээр давхиж байгаа мэт явах. Харин хотоос очсон, мөсөөр явж сураагүй жолооч нар багагүй сандардаг бололтой юм. Нуурын мөс хагараад овойсон байхыг цагаан хил, хагарч ангал үүссэн байхыг нуурын хар хил гэх аж. Хар хилтэй хэсгээр явахад осолтой. Гуравдугаар сарын сүүлээс эхлээд мөсөөр явахыг хориглодог ч нутгийнхан нуур хайлж байхад ус үсчүүлээд л давхиад байдаг гэнэ. Нуурын энд тэнд мөс цоолчихсон нутгийн иргэд загас барьж байна лээ. Мөн гуравдугаар сарын 3-нд мөсний баяр болох гэж байгаа. Энэ баярын үеэр Японы хан хүү айлчилж ирнэ хэмээн Хатгалын жуулчны баазууд зочдоо хүлээж авахдаа бэлдээд түмэн завгүй байв. Мөрөнгийн төвийн айлууд Могойн голынхоо нүүрсийг нэлээд түлдэг болсон учир бараг хотоос дутахааргүй утаатай байна. Харин зарим хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хямдарчээ. Тухайлбал, намар 10 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан лаазалсан цагаан загас 4000 болчихсон байх жишээний, мөн утсан цагаан болон хар загас нэг килограмм нь өмнө нь 20 мянга гэдэг байсан бол одоо 10 мянга гэж байна. Гэхдээ утсан загасыг наймаачид нууцаар зарж байна лээ. Нутгийн иргэд ярихдаа “Манай эндхийн наймаачид их увайгүй ээ. Аялал жуулчлалын үе эхлэхээр зарим бараа, нутгийн брэнд бүтээгдэхүүнээ хэтэрхий өндөр үнээр зараад хүмүүсийг хашраачихдаг юм” гэж байв.

Төгөлдөр хуурын дэргэдээс яаранхан босч хөгжмийн хэмнэлд алхаагаа засч тайз голлон зогсоод,

…Алтан наран хэвийх зүгт

Алтай сайхан нутаг минь бий

Алтай сайхан нутагт минь

Азай буурал ээж минь бий хэмээн “Цэргийн бодол”-ыг дуулах цэрэг хувцастай, нуруулаг бор дуучны дүрийг та бид зурагтаар хааяа нэг хардаг. Энэ бол дуучин Н.Гэрэлт-Од. 1960 оны сүүлээс 1990-ээд он гартал Монголын дууны урлагт өөрийн дуу хоолой, дуулах авьяасаараа гайхагдаж тухайн үедээ нийтийн дууны од хэмээн мандаж, ард түмний хайртай дуучдын нэг явсан эрхэм хүмүүн.

Дуучин Н.Гэрэлт-Одын түүх намтрыг сонирхож ээ суухад энэ хүн Монголын урлагийн яалт ч үгүй нэгэн хэсэг нь байжээ гэдэг нь ойлгогдоно. Хөгжим бүжгийн дунд сургууль, Цэргийн дуу бүжгийн чуулга, Ардын дуу бүжгийн чуулга, “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг гээд Монголын хөгжмийн том том байгууллагаар дамжсан, тэнд дуугаа өргөж, алтан үеийнхэнтэй мөр зэрэгцэн явж гадаад дотоодын тайзнаа Монголын нэрийг гаргасан уран бүтээлч.

Дуучин Насангийн Гэрэлт-Од Төв аймгийн Баян-Өнжүүл сумынх. Хэрвээ өнөөдөр та бидний дунд амьд сэрүүн байсан бол энэ сарын 18-нд 70 насны босгоо алхах байжээ. Тэрээр 1947 оны хоёрдугаар сарын 18-нд мэндэлжээ. Айлын өргөмөл хүү байсан бөгөөд төрсөн нутаг нь Төв аймгийн Угтаалцайдам сум юм байна. Н.Гэрэлт-Одын эгч Ё.Лавдмаа гуай одоо Улаанбаатар хотод амьдран сууна. Тэрээр “Дүүгийн маань ажил явдлаар төрсөн ах дүүс нь ирсэн юм. Угтаалын сангийн аж ахуйн улсууд гэж сонссон. Тэрнээс хойш тэдэнтэй дахин холбогдсонгүй. Гэхдээ Гэрэлт-Одын маань өргөж авсан ээжийнх нь хамаатан байдаг юм, зохиолч Цэвэгмэдийн Нацагдорж гэж. Тэр хүн дүүгийн минь тухай ном бичнэ гэж багынх нь зургуудыг аваад явсан юм. Ном нь хэвлэгдчихвэл их сайхан үйл явдал болох байх” гэлээ. Н.Гэрэлт-Од 1954 онд эгч Ё.Лавдмаатайгаа нийслэлийн тавдугаар дунд сургуульд долдугаар анги хүртлээ хамт сурчээ. Дараа жил нь Н.Гэрэлт-Од дүү нь Төмөр замын хорьдугаар дунд сургуульд суралцаад улмаар Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд элссэн байна. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Ц.Өлзий-Оршихтой их дотно сайн найзууд байжээ. Арван жилд байхаасаа дуулж хуурдаж, томчуулаас магтаал сонсч ирсэн Н.Гэрэлт-Од хүү Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд элсэн орсноор тэр үеийн Монголын сор хүмүүсийн хараанд өртжээ. Тэдний нэг нь Ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар Б.Зангад. Б.Зангад гуай шавийнхаа талаар “Гэрэлт-Од маань их цовоо сэргэлэн, нягт нямбай, нуруулаг хөөрхөн хүү байж билээ. 64, 65, 66 оны үе шүү дээ. Ааш зан сайтай гэж жигтэйхэн. Багшийн хэлсэн үгийг маш анхааралтай сонсч хүлээн авдаг сурагч байлаа. Сурагчийн дүрэмт хувцастай өндөр хүү л гүйдэг байсансан. Ийм олон сайхан зан чанар нь дуулах ухааныг өөртөө шингээхэд их тус дөхөм болсон болов уу гэж боддог юм. Манай хүн чинь УАДБЧ-д ажиллаж байгаад ЗХУ-ын Уралын Хөгжмийн дээд сургуулийг найрал дууны чиглэлээр төгсч ирээд Цэргийн дуу бүжгийн чуулгад орсон юм. Дуулах ухаан, дуулахуйн ухааныг биедээ шингээж чадсан, их өвөрмөц хоолойтой сайн хүү байсан юм шүү” хэмээн дурслаа.

Тухайн үед түмэн олны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн эрхэм хүмүүс юу өмсөж, идэж уух, хэнтэй найзалж нөхөрлөх хийгээд хувь хүний асуудалд нь хүртэл дээрээс оролцдог, хянадаг байсан цаг. Дуучин Н.Гэрэлт-Одод гэр бүлийн тал дээр тогтворгүй гэдэг “онош” тавьж аливаа шагнал, урамшууллаас шууд хасдаг байж. Дуучин маань 1994 онд насан өөд болохдоо “Соёлын тэргүүний ажилтан”-ы тэмдэггүй л хорвоогоос буцжээ. Эгч Ё.Лавдмаагийнх нь хүү нь “Гангараа” дууг дуулдаг дуучин Н.Мөнгөншагай юм байна. 1994 он. Цагаан сарын өмнө Н.Гэрэлт-Од эгчийнхээ гэрт нэг хэсэг амьдарчээ. Тэр үед “Би Мөнгөншагай дүүгээ “Улаан сарнай” хамтлагт оруулж дуучин болгоно оо” хэмээн ярьдаг байсан гэнэ. Ингээд хэдхэн хоногийн дараа гэнэт нэгэн өдөр бие нь муудаж Цэргийн госпитальд хүргэгдэж очоод ухаан орохгүй байсаар насан эцэслэсэн байна. Дуучны талаар шар сонинуудад бор дарсанд орсон талаар таагүй мэдээ сэлт нийтлэгддэг байснаас биш уран бүтээл, хувийн амьдралыг нь үнэн зөвөөр гаргаж байсан нь үгүй байжээ.

Дуучин Н.Гэрэлт-Одын хувьд амьдралынх нь сүүлчийн жилүүдэд уран бүтээл болоод гэр бүлийн амьдрал нь дардан байгаагүй ч залуу насны ааг, дуулах авьяасынхаа хүчээр Монголын урлагийн алтан тайзан дээр жинхэнэ од адил гялалзан гялтганаж, олон мянган үзэгчдийн тасралтгүй шаагих бороо адил нижгэнэсэн алга ташилт, баярын ил захидал, цэцгийн баглаан дунд бялхаж явсан он цагууд бий. Асах үедээ ассан шиг асч, дүрэлзэж явсан уран бүтээлч байсан нь Монголын урлагийн арвин сан хөмрөгт хадгалагдаж буй “Цэргийн бодол”, “Алтанхан сортой тариа минь”, “Эхийн тухай дуу”, “Дэгдээд ирдэг салхи”, “Чамайгаа онцолно”, “Эхийн сэтгэл”, “Хаврын уянга”, “Хайргүй гэвэл би яана”, “Ахан дүүгийн ерөөлтэй”, “Арван хавар, арван намар”, “Сайхан хорвоо”, “Эх орон танаа”, “Төрсөн нутгийн бараа”, “Биднийг дуудаж байна”, “Хослон дуулахаар учраа юу даа”, “Сэрүүн саранд” гэсэн олон бүтээлээс нь харагдаж байна. Эгч Ё.Лавдмаа нь дүүгээ бурхан болсны дараа Монголын радиод очоод Н.Гэрэлт-Одын дуулж байсан 20 гаруй дууг хуурцагт бичүүлээд дараа нь CD-нд буулгуулж авчээ.

Тэгтэл дууг нь хуурцгаас CD-нд буулгаж байсан “Могжоохон” студийнхэн “Хүүе энэ дуучин чинь Соёлын тэргүүний ажилтны ч тэмдэггүй юм уу. Шагнал нэхэн олгодог шүү дээ. СТА байтугай цол авах хүн шүү дээ” хэмээн гайхацгааж байжээ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Бямбабаяр дуучин Н.Гэрэлт-Одыг дахин давтагдашгүй хоолойтой дуучин байсан, дуулсан дуу бүхэн нь яагаад монголчуудын сэтгэлд хоногшив гэхээр ямар нэгэн увидас байсан л гэсэн үг хэмээгээд “Цэргийн бодол”-ыг баритон хоолойтой дуучин болгон л дуулахыг хичээдэг. Гэхдээ тэдний хэн нь ч Н.Гэрэлт-Од дуучныг давж дуулаагүй л байна. Дуулж ч чадахгүй байх гэв. Хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр “Би хүүхэд байхдаа араажаваар дуучин Н.Гэрэлт-Одын дуулахыг сонсдог байлаа. Их гоё хоолойтой. Хөдөөнийхөн чинь “Гэрэлт-Од, Гэрэлт-Од” гээд л шуугидаг байлаа шүү дээ” гэж ярилаа.

1960, 1970-аад оны үед Улаанбаатар хотод шинэ дуу гарвал радиогоор л нийтэд түгэж олон түмэнд хүрдэг байлаа. Радиогоор “Дуучин Н.Гэрэлт-Од дуулна” гэж ирээд л хит болж байсан дуунуудыг нь эгшиглүүлж хөдөөнийхөн маань дуучныг дотроо төсөөлцгөөж “Урлагийнхан хэзээ бригадаар ирэх бол” гэж битүүхэндээ хүлээдэг байжээ.

…Халуун наран жаргав уу, үгүй юу

Сэрүүн саран ургавай хөөрхий

Халгиун сэтгэл хөвөлзөв үү, үгүй юу

Сэлгүүн дэлхий сэвэлзвэй, хөөрхий…

Сочи хотод болсон олон улсын дууны уралдаанд дуучин Н.Гэрэлт-Од “Сэрүүн саранд” гэх энэ дуугаар түрүүлж байжээ. “Сэрүүн саранд” дууг Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Г.Алтанхуяг, Ж.Бадраа нар Сочид очоод зохиож тэр дороо Н.Гэрэлт-Одоор дуулуулсан нь олон улсын наадмаас тэргүүн байрын шагнал авчирсан түүхтэй юм байна.

Н.Гэрэлт-Одын дуунуудыг ерөнхийд нь авч үзвэл жааз хэв маягийг шингээсэн, хөнгөн хэрнээ уянгалаг хэмнэлтэй байдаг. Үүгээр нь түүнийг Монголын жааз хөгжмийн хөгжилд өөрийн хувь нэмрээ оруулсан дуучин гэж үзэх бөгөөд хоолойн цар хүрээ, дуугаралт нь дахин давтагдашгүй гэдэгтэй санал нэгддэг.

Хэдий бие нь энэ орчлонгоос одсон ч дуулсан дуу нь одоо ч цуурайтсаар, дурсагдсаар, эгшиглэсээр яваа дуучдын нэг бол Н.Гэрэлт-Од. Монголын эстрадын урлагийн 70, 80-аад оны шилдэг уран бүтээлчдийг хуруу даран нэрлэхэд түүний нэр зүй ёсоор дурдагдана.

Бэгзийн Явуухулангийн шүлэг Гаадангийн Алтанхуягийн хөгжим “Эхийн тухай дуу” бол Монголын эхийн сэдэвтэй дуунуудын манлай бүтээлүүдийн нэг.

…Анх удаа алхаж байгаа хүүгээ эх нь

Ар өврөөс нь дэмжихийг үзээд

Ай хө зэ хө

Ээжийгээ би зүйрлэнхэн санадаг даа…

Энэ дуу Монголын ард түмэн, сонсогчдын сэтгэл, зүрхэнд Н.Гэрэлт-Одын хоолойгоор л хүрч хоногшсон, мартагдамгүй бүтээл. Дуучны маань олон уран бүтээл алтан сан хөмрөгт хадгалагдаж, үе үехэн зурагт, радиогоор эгшиглэх бүрийдээ хүн бүхний дурсамжийг хөглөж, аав, ижий, амрагаа мөрөөдөн жаргах сэтгэлийн их цэнгэл бас бүдэгхэн гуниг төрүүлдэг билээ.

Н.Гэрэлт-Од дуулж байна. Цэрэг хувцастай, өндөөр бор залуу төгөлдөр хуурын дэргэд, өнөөх л янзаараа, зассан тайзны голд “Цэргийн бодол”-оо дуулж байна. Тэр дуулсаар л байгаа.

…Саальчин хонгор бүсгүйд минь

Сэтгэлийн арвин хайр бий

Сэтгэлийн арвин хайранд нь

Саатан хүлээх итгэл бий хэмээн дуулж байна.

г

Хилчид хилийн манааны үеэр цайлж байгаа нь

Хөвсгөлийн их хөвч тайгад амьдран суух нутгийн олны аж амьдрал, Монголын хойд хил буюу тайгын хилийн заставын өвөрмөц онцлог, Дархадын хотгорын өвлийн их үзэсгэлэн зэргийг сонирхон сурвалжлахаар хоёрдугаар сарын 8-ны өдөр замдаа гарлаа. Хөвсгөлд очиход нэвсийсэн их цастай, хөдөөгийнх нь замд буухад гутлын түрий давсан цастай ч тогтуун дулаахан байх аж. Зарим уул нурууд нь ар хөвчөөрөө их модтой, зарим нь урдуураа мод ихтэй мөнх ногоон гацуур олонтой юм байна. Хөвсгөлийн хойд хэсгийн баруун талын уул нурууд нэлээд өндөр шовх оройтой бол зүүн тийшээ урт үргэлжилсэн налуувтар харагдана. Өвөлдөө ууланд цас ихтэй учраас морины дөрвөн хөлийн арьс зулгарчихдаг гэнэ. Харин цаа бол их цасанд ажирдаггүй гэх. Манай аяллын багийг Хил хамгаалах Ерөнхий газрын олон нийттэй харилцах албанаас ахалж явсан учир биднийг Хөвсгөл аймаг дахь Монгол Улсын баатар Л.Даваадоржийн нэрэмжит Хилийн 0257 дугаар ангийнхан угтан авав. Монгол Улсын хилийн заставуудын хэмжээнд анх удаа Хөвсгөл аймгийн анги бүрэлдэхүүн “Тайгын нударга” хэмээх гардан тулааны клуб байгуулжээ. Энэ клубийн нээлтийн үеэр хилийн заставынхан өөрсдийн сурсан мэдсэнээ тайлагнаж, гардан тулааны тоглолт хийж үзүүллээ. Эрэгтэй эмэгтэйгүй бүгд л гардан тулааны дасгалдаа шимтэн, чадварлагаар гүйцэтгэж байв. Штабын дарга, дэд хурандаа М.Эрдэнэбуян өөрөө гардан тулааны хар бүстэй, каратэгийн спортын мастер шилдэг тамирчин ажээ.

Мөн Хөвсгөл аймаг дахь хилийн цэргийнхэнтэй аяллын багийнхан гар бөмбөгийн нөхөрсөг тэмцээн зохион явуулахад заставын дарга нарын баг тэмцээнийг тэргүүллээ. Хөвсгөлийн хилийн заставынхан гар бөмбөгийг мэргэжлийн тамирчид шиг тэгш тоглодог юм байна. Түрүүлсэн багийн залуус үндэсний бөхийн баг тамирчид гэж андуурагдмаар хулгар хулгар чихтэй, том биетэй залуус байх. Угаас заставтаа үндэсний бөхийн цолтой цөөнгүй хүнтэй юм байна. Ямар сайндаа л тэдний дунд түгсэн нэг сүрхий онигоотой. Тээр нэг жил наадмын үеэр хилийн заставт шинэхэн ажилд орсон залуу ажлын байраа сахиад хоцорсон үед аймгийн хилийн ангиас гэнэтийн шалгалт иржээ. Шалгалтын багийн ахлагч “За танай заставт хэн хэн байна, дарга нар чинь хаачив” гэхэд мань нөхөр хэн ах сумын наадамд барилдах гээд явсан, хэн ах бас барилдаж байгаа гэсэн гэдэг. Тэд нар чинь ямар цолтой юм гэхэд сумын заан, сумын начин, би өөрөө залуу бөх Бямблаа” гэж тайлбарласныг заставынхан одоо ч дурсан ярьж инээдэм болгох юм. Би ч мөн хошуу нэмэрлэж, танай хилийн цэрэг бөх залуусыг ажилд авдаг, бөхийн цолтой залуусаа заставын дарга болгоод байдаг юм уу гэхэд хилийн 0232 дугаар заставын дарга О.Мөнгөн “Хөвсгөлийнхөн бөх сайтай, барилддаг эрчүүд олон. Мөн манай хилийн цэрэг залуусынхаа спорт, бие бялдарт нэлээд анхаардаг. Гэхдээ бид цэргийн ажил гээд барагтай бөхийн бэлтгэл хийж амждаггүй, ажлаа хийж яваад л наадмаар ойрхон байх аль нэг суманд очиж барилдаад хэд хэдэн удаа түрүүлж, үзүүрлэчихсэн л залуус. Бөх хөөсөн бол ч аймгийн цолоор тогтохооргүй амжилттай барилдах эрчүүд байгаа юм даа” гэж нөгөөдүүлээ магтав. Заставын дарга, ахлах дэслэгч О.Мөнгөн өөрөө Завханд болон Хөвсгөлийнхөө сумдад барилдаж, түрүүлсэн сумын заан цолтой аж. Тэрээр Заставынхаа эмэгтэйчүүдийг алив манай хүүхнүүд ингээрэй, тэгээрэй, алив манай цэргүүд ингэ тэг, хурдал, за манайхан ингэнэ шүү гэх зэргээр нэлээд найрсаг хандах инээд алдсан хээгүй эр байна лээ. Ямар сайндаа л манай багийнхан зураг дарахад инээхгүй, төв царайлаад ууртай дарга шиг харагдаач гэж байхав. О.Мөнгөн Халх голд цэрэгт очоод тэндээсээ гэрээт цэрэгт шилжээд, үлгэр жишээ цэрэг хэмээн Хилийн цэргийн их сургуульд явж суралцаад, сургуулиа төгсөөд, хилийн заставт даргын орлогчоор томилогдож, дараа нь энэ заставын дарга болж ирээд байгаа нь энэ аж.

Хилчид хилийн манаанд явж буй нь

Ингээд бид Мөрөнгийн төвөөс гарч Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын нутагт байх хилийн 0232 дугаар салбарыг зорилоо. Ахлах дэслэгч, О.Мөнгөн даргатай тус застав өнгөрсөн 2016 оны шилдэг застав болжээ. Хоёр жилийн дараа заставынхаа 40 жилийн ойг нижгэр тэмдэглэнэ гэж өөрсдийн боломж бололцоогоор цэргийн байр шинээр барьчихсан байна. Уулнаас модоо бэлтгээд, гэрээт цэргүүд болон ажилчдынхаа хүчээр байр барьсан гэнэ. Халаалтыг нь хүртэл шийдээд тохилог барилга бариад цэргүүдээ оруулчихсан, ажлын байр болон бусад барилгуудаа сайхан тохижуулсан байхыг харахад аргагүй шилдэг застав байхаар харагдаж байв.

О.Мөнгөн зам зуур явахдаа “Манайхан зочид ирнэ гээд л сүрхий баярлачихсан. Нааш цааш гүйлдээд бэлтгэлээ базааж байгаа байх. Гаднаас зочин очиход манайхан их баярлана. Уулын мухарт утасны сүлжээ ч барихгүй, шувуу ч нисэхгүй шахуу газар шүү дээ. Хойд талынхаа уулан дээр гарвал харин “Жи мобайл”-ын сүлжээ барьдаг. Би нөгөөдүүлдээ сонинг нь авлаа. Өдөр тутмын сонингуудаа ч цагт нь уншиж чаддаггүй юм. Аймагт бөөгнүүлж байгаад застав руу хүн явбал аймгаас нааш нь явуулдаг. Бартаа ихтэй учраас манай заставт очих машин ховор. Шинэ сонин ирлээ гээд манайхан их баярлана. Сонинг ёстой реклам, он сартай нь юу ч үлдээхгүй уншиж дуусгана даа” гэж ярилаа.

Мөн бидэнтэй хамт явсан хилийн 0257 дугаар цэргийн ангийн сэтгэлзүй мэдээлэл соёл, сурталчилгааны албаны дарга, хэвлэлийн төлөөлөгч, хошууч Л.Очирсүрэн ярихдаа “Ээж ааваасаа хол, олон сар жилээр цэргийн алба хааж байгаа. Хөвч ой тайга, цас зудтай хүнд нөхцөлд уул хадаар явж үүрэг гүйцэтгэж, хилээ манадаг залууст юу уншуулах, юу үзүүлж сонсгох, заах ёстой гэдгээ нарийн зөв сонгох хэрэгтэй байдаг. Тэгэхгүй бол бид энэ залуусынхаа сэтгэл санааг хямраах зүйл сонсгож болохгүй. Ямартай ч бид улс оронд юу болж байгааг тогтмол мэдээлж байдаг. Мөн эх орны сэдэвтэй номнуудыг сонгож уншуулна. Өдөр тутмын гол хэвлэлүүдийг тогтмол захиалж үүрэг гүйцэтгэж буй цэрэг, ахлагч, офицеруудад хүргэдэг” гэлээ.

Өлийн давааны 13 овоо

Энэ заставын бас нэг онцлог нь гэрээт цэрэгтэй. Гэрээт цэргийн албанд орох сонирхолтой, нэг жилийн цэргийн алба хаасан залуусыг сонгон шалгаруулж авдаг аж. Тэд сарын 600 гаруй мянган төгрөгийн цалинтай, хөдөлмөрийн хуулиараа жилдээ нэг удаа ээлжийн амралт авчихдаг. Гэрээт цэргийн алба хааж буй залуусын ихэнх нь 4-5 жил болжээ. Тэд цалингийнхаа 20 хувийг бэлнээр аваад, үлдсэн хэсгийг нь шууд хадгаламжиндаа оруулдаг. Тэгэхээр дөрвөн жил болсон залуу гэхэд л 20 гаруй сая төгрөгийн цалин хураачихсан, дээр нь банкных нь хуримтлалын хүү бодогдож байгаа гэсэн үг. Тэд гэрээт цэргийн албаа сунгаж сайн ажиллаад ахлагч буюу ажилчдын эгнээнд шилжих сонирхолтой, цэргийн амьдралд дассан эрчүүд байх юм. Хөвсгөлийн хилийн цэрэг өмнө нь хугацаат цэрэгтэй болж үзсэн боловч 18-хан настай гэрээсээ хол явж үзээгүй залуус уул тайга намаг шалбааг ихтэй хүнд нөхцөлд алба хааж чадахгүй, ямар сайндаа л модон дотор явахаараа модонд өлгөгдчих гээд их цасанд хэрхэн морь унах зэргийг ч мэдэхгүй хүндрэл бэрхшээл ихтэй байсан учир хугацаат цэргийг больжээ. Харин зарим застав нь гэрээт цэрэгтэй бол тайгын заставууд цэрэггүй, ахлагч офицерууд нь өөрсдөө хилийн манаанд явж хилээ хамгаалдаг байна. Манай сонин өмнө нь “18 настай хүүхдээр хилээ мануулах байтугай итгэж манаачаар ажиллуулах албан газар байхгүй” гэж бичиж байсан нь Хөвсгөлд яг биеллээ олж дээ гэж бодогдлоо. Хугацаат цэргийн албанд яваад тэндээсээ улирч гэрээт цэрэг болсон залуус байхаас гадна их сургууль төгссөн бакалаврын дипломтой эрчүүд хүртэл гэрээт цэрэг болчихсон цохиж явна лээ. Ихэнх нь Хөвсгөл аймгийн залуус байх бол Зүүн болон баруун аймгуудаас говиос ирсэн цэрэг ч байна. Хилийн цэрэгт орсон эрчүүд нэлээд эх оронч, хөдөлмөрч хатуужилтай, амьдралын ухаантай, цэргийн амьдралд дуртай болсон байдаг гэнэ. Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумаас алба хааж буй гэрээт цэрэг Ж.Мягмардорж ярихдаа “Эр хүн болж төрснийх хилээ манана гэдэг сайхан. Эр хүний байх ёстой газар хилийн цэрэг гэж би боддог. Гэрээт цэргийн албаа сайн хаагаад цаашид эндээ ахлагч болж үлдэх хүсэлтэй” гэж байлаа. Энэ жил гэхэд л долоон жил гэрээт цэргийн алба хаасан залуусыг ахлагч болгосон байна. Тиймээс залуус ахлагч болж дэвштэлээ гэрээт цэрэгт цуцалтгүй зүтгэдэг байна. Хилийн заставынхан цагаан сарын үеэр 14 хоног манаанд гарна. Манаанд гарахдаа битүүлгэнийхээ болон сар шинийн хоол унд, чанаж идэх бууз зэргээ зэхээд явдаг байна. Мөн шинийн нэгний өглөө хилийн баганадаа мөргөж сар шинээ гаргадаг уламжлалтай аж. Хилийн манаанд цэргүүдийг дагаж явж үзлээ. Тэд манааны ахлагчтайгаа нийлээд зургуулаа явах аж. Ингэхдээ мод ихтэй уулаар голдуу явдаг тул ар араасаа нэг жимээр явна нэг нь баруун талаа хянаж, дараагийнх нь зүүн тал руу, дараагийнх нь урагшаа гэх зэргээр хяналт зохион явах аж. Мөн боорцог, чанасан мах, шар тос, элсэн чихэр болон цайны идээ давс зэргээ хүнсэндээ зэхэж явдаг юм байна. Өвлийн хүйтэнд шар тостой халуун хар цай уухад их өег байдаг гэнэ. Хоол ундаа бэлтгэх үедээ нэг нь хоточ нохойтойгоо манаанд зогсож бусад нь цайлна. Мөн зөрчил илрүүлэхийн тулд уулын модонд гал түлэхгүй, хоол ундаа бэлтгэж идэхгүй байх үе байдаг гэнэ. Малын хулгай, хулгайн ангийн зөрчил нэлээд гардаг байна. Энэ застав ОХУ-ын Тува улстай хиллэдэг. Хойд хөрш манайхаас өөр. Тодруулбал, улиралдаа нэг удаа нисдэг тэргээр хилээ эргэдэг сурагтай. Цэргүүд чөлөөт цагаараа сонин унших дуртай, сонин уншихдаа эхлээд хамгийн гоё, гэгээлэг мэдээллээс эхлээд улмаар урлаг соёлын эсвэл уран зохиолын сэдэвтэйг уншаад, сүүлдээ рекламыг нь түүж уншдаг гэнэ. Хөвсгөлийн хилийн цэргийн анги байгууллагууд бүгдээрээ “Өдрийн сонин” тэргүүт өдөр тутмын гол хэвлэлүүдийг тогтмол захиалан уншдаг юм байна.

Тус заставын байрлах нутаг болох Баянзүрх суманд цас зуд ихтэй байв. Гэхдээ тэндэхийн айлууд уулын орой бэл хяраар өвөлжөөгөө барьчихсан их өндөрлөг газар голдуу нутаглах аж. Мөн сарлаг, адуу голдуу малтай. Тэжээлийн хэдэн сарлагаа үлдээгээд бусад сарлагаа айлууд ууланд залчихаж. Сарлаг нь бараг зэрлэгшчихсэн, тэндээ өвөлжөөд хавар бууж ирдэг байна. Сарлаг биеэ чангалаад хяраад хэвтэхээр арьсыг нь чоно ч даадаггүй гэнэ.

Эндээс бид дараагийн заставаа буюу Дархадын хотгорыг зорилоо. Цас ихтэй ихэнх зам даваа хаагдчихсан учраас Хөвсгөлийнхөн ихэвчлэн гол, нуураар давхиад л нэг сумаасаа нөгөө сум руугаа дамжаад явчихдаг юм байна. Бид ч мөн Бэлтэсийн голоор давхисаар, голоосоо зүүн хойш хэвийгээд л Өлийн их даваан дээр ирлээ. Өлийн даваан дээр Дархадын 13 овоо гэж байх. Энд ирсэн хүмүүс гол овоо болох том овоонд мөргөөд дараа нь өөрийнхөө жилтэй овоонд мөргөх ёстой юм байна. 13 гэдэг нь Дархадуудын шүтдэг тоо бөгөөд үүнийгээ 10 зүг гурван цагтаа даатгал өргөж байгаа хэрэг гэж үздэг байна. Мөн энэ даваагаар Хотгойдын шадар ван Чингүжав дайтаж, манжуудаас зугтаж явсан зэрэг эртний түүхтэй.

Өлийн их даваагаар даваад л Дархадын цэнхэр хотгор эхэлж буй нь энэ. Энэ давааны цаахантай Цэнхэр хотгорын Улаан -Уул сум байх. Тус сум нь алдарт Дэлгэрхаан уулын баруун ард, Хорьдол сардагийн нурууны ноён оргилуудын баруунтай оршино. Хорьдол сарьдагийн нуруу цааш гурван сумын нутаг дамнан дүнхийх аж. Улаан-Уул сумын нутгийн 70 гаруй хувь нь ой тайга, 30 хувь нь бэлчээрийн бүс нутаг бөгөөд дархад ястны өлгий нутаг …

Үргэлжлэл бий

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил ойрын хугацаанд ОХУ болон БНХАУ-д ажлын айлчлал хийсэн билээ. Тэрбээр энэ айлчлалынхаа үр дүнгийн талаар өчигдөр сэтгүүлчдэд мэдээллээ.

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргилын ОХУ-д хийсэн айлчлалын хүрээнд хэд хэдэн асуудлыг хөнджээ. Тухайлбал, хөрөнгө оруулалт, төмөр зам, Эгийн гол, Шүрэнгийн голын усан цахилгаан станцыг хэрхэх тухай яриа хэлэлцээр хийсэн байна. Ц.Мөнх-Оргил сайд айлчлалынхаа үеэр Сергей Лавров сайдтай уулзаж, мөн Евроазийн Эдийн засгийн холбооны худалдааны асуудал хариуцсан сайдтай хэлэлцээр хийжээ. Түүнчлэн ОХУ-ын Техникийн зохицуулалт, мэргэжлийн хяналт, мал эмнэлэг, ургамал, хорио цээрийн асуудал хариуцсан сайдтай хэлэлцээр хийж, ОХУ-ын Эдийн засгийн хөгжил Ази Номхон далайн улс орнуудын хамтын ажиллагааг хариуцсан сайдтай уулзаж ярилцсан байна.

ОХУ-ААС 100 ТЭРБУМ РУБЛИЙН ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛ АВАХААР ТОХИРОЛЦОВ

Манай зүгээс ОХУ-д хэд хэдэн асуудлыг хөндөн тавьсан тухай Ц.Мөнх-Оргил сайд мэдээллийнхээ үеэр онцлов. Энэ онд Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг ОХУ-д айлчлал хийлгэхээр тохирсон байна. Түүний айлчлалын үеэр гарын үсэг зурах баримт бичгүүдийг сая Ц.Мөнх-Оргил сайд айлчлалынхаа үеэр тохиролцоод иржээ. Үүнд төмөр замаар ачаа дамжуулан тээвэрлэх нөхцөлийн талаар ярилцаж, гарын үсэг зурахаар болсон байна. Мөн байгаль орчинг хамгаалах, ой хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр хийхээр тохиролцжээ. Бас эрчим хүчний салбарын ерөнхий хэлэлцээр хийхээр тохирсон гэнэ. ОХУ-тай Эгийн голын УЦС-ын талаар дэлгэрэнгүй ярилцсан. Ингээд Монголын эрчим хүчний хангамжийг сайжруулахад хоёр тал хамтарч ажиллахаар болсон. Хоёрдугаарт, Эгийн голын УЦС, Шүрэнгийн голын УЦС баривал Байгал нуурын эко системд хэрхэн нөлөөлөхийг хамтарч судлахаар болжээ. Хоёр улсын эрдэмтдийн дүгнэлтийг үндэслэн дээрх цахилгаан станцуудыг барих эсэхийг шийдэх нь зүйтэй гэж үзсэн байна.

Энэ удаагийн айлчлалаар бүс нутаг хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулах тохиролцоонд хүрчээ. Харин ОХУ-аас хөрөнгө мөнгө татах асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэсэн тухай Ц.Мөнх-Оргил сайд хэлэхдээ “Өмнө нь Сергей Лавров сайд манай улсад айлчлал хийх үеэр ОХУ-аас 100 тэрбум рублийн хөнгөлөлттэй зээл авах тухай асуудлыг хөндсөн. Сая энэ асуудлыг хурдан шийдвэрлүүлэх талаар ярилцлаа. ОХУ-ын тал Олон улсын валютын сангийн гэрээ хэлэлцээрийг анхааралтай харж байна гэдгээ мэдэгдсэн. Бид хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр дэд бүтэц УБТЗ, эрчим хүчний томоохон төслийг ОХУ-тай хамтарч хэрэгжүүлэх чиглэл баримталж байгаа. Орос улс энэ саналыг баяртай хүлээж авсан. Одоо хамтарч ажиллах төслөө тохироод, УБТЗ-д бэлдсэн хэд, хэдэн төсөлд анхаарал хандуулахаар болсон” гэв. Тэрбээр айлчлалынхаа үеэр ОХУ, БНХАУ болон манай улсын эдийн засгийн коридорыг сайжруулах талаар ярилцсан гэнэ. Энэ хүрээнд ирэх гуравдугаар сард Бээжин хотод болох шинжээчдийн уулзалтаар хэлэлцээрийг үргэлжлүүлэхээр болжээ. Харин Оросын талаас олон жил шийдэгдэхгүй явсан үл хөдлөх хөрөнгийн асуудлыг шийдвэрлэж өгөхийг хүссэн байна. “1990-ээд оны эхээр ОХУ өөрийн мэргэжилтэн, цэргээ татаж авахдаа Монгол Улсад цөөнгүй тооны үл хөдлөх хөрөнгө шилжүүлээд явсан. Одоогоор ОХУ-ын бүртгэлтэй 30-40 барилгын асуудал бүртгэлжүүлж өгөх хүсэлтэй байна” гэжээ. Мөн УБТЗ-ын үйл ажиллагаа, үр ашгийг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарал хандуулж байгаагаа илэрхийлсэн байна.

БНХАУ 100 ТЭРБУМ ЮАНИЙН БУЦАЛТГҮЙ ТУСЛАМЖ, 100 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРЫН ЗЭЭЛ ОЛГОНО

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил БНХАУ-д хийсэн айлчлалын гол зорилго нь ирэх хавар урд хөршид хийх Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын айлчлалын бэлтгэл ажлыг хангах явдал байсан байна. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын дарга Си Жиньпиний урилгаар “Нэг зам-Нэг бүс” олон улсын хуралд Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат оролцохоор болжээ. Ц.Мөнх-Оргил сайд мэдээлэлдээ “БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарахаар дамжин өнгөрөх, буцаж ирэх, тээвэрлэн явуулах Засгийн газар хоорондын 2014 оны хэлэлцээрийг Хятадын талаас соёрхон баталсан. Энэ нь худалдааны зардлыг бууруулахад ихээхэн түлхэц болох юм. Хэлэлцээрийн үр дүнд Хятадын долоон боомтыг Монгол Улс ашиглах бололцоо нээгдэж байна. Манай талаас БНХАУ-аас Монголын эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад тусламж дэмжлэг үзүүлэхийг санал болгосон. Хятадын тал дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ илэрхийлсэн. ОУВС-тай тохиролцоонд хүрч байгааг олон улсын түвшинд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн урт хугацааны тогтвортой үйл явц бүрдүүлж байна хэмээн сайшаасан. БНХАУ ОУВС, Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкаар дамжуулан дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ мэдэгдлээ. Түүнчлэн хоёр улс Төв банкны хооронд байгуулсан своп хэлэлцээрийн хугацааг сунгахаар болж байна. Өнөөдөр Монголбанкны төлөөлөгчид тус улсын Ардын банкныхантай хэлэлцээр хийж байна. Мөн манай талын хүсэлтийн дагуу своп хэлэлцээрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хүсэлтийг судалж байна. Нааштай шийдвэрлэнэ гэсэн. Үүний зэрэгцээ нэмэлт зээл авахаасаа өмнө нь шийдвэрлэсэн хөнгөлөлттэй зээлийн асуудлыг шийдэх тухай асуудлыг хөндсөн. Өнгөрсөн жил тус улсын Ерөнхий сайд манай улсад айлчлахдаа нэг тэрбум ам.долларын зээлийн асуудал ярьсан. Үүнийг шийдье, гэхдээ уг хөрөнгийг Улаанбаатар хотын гэр хорооллыг дахин барилгажуулах, 1000 айлын орон сууцны цогцолбор болон Монголын боомтуудыг бэхжүүлэхэд зориулна. Мөн БНХАУ-ын талтай мах болон нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлэхээр болсон. БНХАУ-тай манайх улс төр болоод нийгмийн зөрчилтэй ямар нэг асуудал байхгүй гэдгийг хоёр тал сэтгэл ханамжтай тэмдэглэсэн” гэв. Хэвлэлийн бага хурлын дараа тэрбээр сэтгүүлчдийн асуултад ийн хариуллаа.

-Орос, Монголын төмөр замын шинэчлэлийн асуудал олон жил яригдаж байгаа боловч тодорхой шийдэлд хүрээгүй. Таны айлчлалын үеэр энэ асуудлыг хэрхэн хөндөв?

-Оросоос авах 100 тэрбум рублиэрээ төмөр замаа шинэчилье гэж бодож байгаа. Төмөр замаа шинэчлэхийн тулд бараа эргэлт хэрэгтэй. Бараагүй бол төмөр зам шинэчлээд хэрэггүй. Хос төмөр зам тавьж, цахилгаанжуулсан ч тэрүүгээр нь бараа гүйхгүй бол ач холбогдолгүй. Бараагаа нэмэгдүүлье гэхээр төмөр зам чинь бэлэн үү гэдэг асуудал тавигдаад байна. Тэгэхээр төмөр зам бэлэн биш байсан учраас бараа хайгаад байж болдоггүй. Одоо бол Оросын талаас авах 100 тэрбум рублийг төмөр зам руу оруулна. Ингэснээр төмөр замаа шинэчилж чадвал тээвэрлэх бараа нь бэлэн байгаа. Аль нь түрүүлэх үү гэдэг асуудал яригдаж байгаад одоо хөрөнгө оруулалт нь эхэлж асуудал шийдэгдэж байгаа учраас энэ ажил хөдөлнө.

-Төмөр замыг хотоос гаргах, Богд уулын араар тавих зэрэг асуудал яригддаг. Үүнийг шийдэх үү?

-Тэр асуудлыг ч гэсэн бид Оросын талд тавьж байгаа. Үндсэндээ дөрвөн төмөр замын асуудал бий. Улаанбаатарт байгаа гол шугамаа шинэчлэх, цахилгаанжуулах, дөрвөн төмөр замын асуудлыг Оросын талд тавьж байгаа. Тэд бүгдийг нь сонирхож байна. Мөн баруун чиглэлийн төмөр зам, зүүн чиглэлд Оросоос Монголоор дайраад Хятад руу гарч байгаа асуудлуудыг ч ярьж байгаа.

-Оростой хийж байгаа манай гадаад худалдаа алдагдалтай байдаг. Худалдааны тэнцлийн асуудалд ямар гарц эрэлхийлж байгаа вэ?

-Хоёр улсын нийт бараа эргэлт 963 сая ам.доллар. Экспорт ердөө 54 сая ам.доллар. Тэгэхээр бараг 95 хувь нь Оросоос авч байгаа импорт болж байна. Үүнийг засахын тулд Орост зарах бараатай болох хэрэгтэй. Орост махаа заръя гэхээр шүлхий өвчин асуудал болоод байдаг. Оросын тал монгол малыг эрүүлжүүлэх хөтөлбөрийг таван жилийн хугацаатай хэрэгжүүлж өгнө гэсэн.

–Таныг ОХУ-д айлчлах үеэр айлын тал “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудлын талаар байр сууриа илэрхийлсэн үү. Мөн таныг “Монроснефть”-ийн удирдлагуудтай уулзана гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Энэ үнэн үү?

-Тэр бол худлаа мэдээлэл байсан. Бид ОХУ-д айлчлах үеэрээ ямар нэгэн хувийн компанитай уулзъя гэсэн асуудал тавиагүй. Мөн Оросын талын ямар нэгэн компани бидэнтэй уулзъя гэсэн хүсэлт ч тавиагүй. Яриа хэлэлцээрийн үеэр “Эрдэнэт”-ийн асуудал огт яригдаагүй. Олон сэтгүүлчтэй уулзаж байхад ч хөндөгдөөгүй. Харин хүндэтгэлийн зоогийн үеэр Лавров сайд “Танайд “Эрдэнэт”, “Монроснефть”-тэй холбоотой асуудал гараад байгаа юм уу. Манайхтай холбоотой ямар нэгэн асуудал байна уу” гэж тодруулж байна лээ. Хариуд нь “Танайхтай ямар нэгэн асуудал байхгүй. Засгийн газрын хооронд, хоёр компанийн хооронд ч байхгүй. Хэлцэл хийгдсэн, төлбөр төлөгдсөн, өмчлөл шилжсэн. Зөвхөн бидэнд дотоодын асуудал ярьж байгаа” гэсэн. “Тэгвэл хоёр улсын хоорондын харилцаанд хамааралгүй юм байна. Тийм үү” гэхэд нь “Тийм ээ” гэсэн.

-ОУВС-тай хийсэн хэлэлцээрийн үр дүнгээр Хятадын Ардын банктай Төв банк хоёр тэрбум ам.долларын своп хэлцэл хийхээр болсон. Айлчлалын үеэр своп хэлцлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх асуудал яригдсан гэлээ. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-ОУВС-тай хийсэн саяын тохиролцоонд БНХАУ-ын Ардын банк, манай төв банкны хооронд байгуулсан своп хэлцлийг сунгана гэж орсон. Үүнийг Хятадын тал албан ёсоор шийдвэрээ гаргачихсан сунгаж байгаа. ОУВС-гийн тохиролцооны хүрээнд ороогүй, гэхдээ хоёр банкны хооронд яригдаж байгаа асуудал бол хэмжээг нь нэмэгдүүлэх асуудал байгаа. Хэдий хэмжээгээр гэрээгээ байгуулах нь банкуудын хоорондын асуудал.

-БНХАУ-аас хэдий хэмжээний мөнгө зээлэхээр тохиролцсон юм бэ?

-Хятадын тал эхний ээлжинд нэг тэрбум ам.доллар, нэг тэрбум юанийн буцалтгүй тусламж үзүүлэхээр болсон.

-Засгийн газраас томоохон төслүүдийг хөдөлгөнө гэж байгаа. Та хоёр хөршид айлчлахдаа энэ асуудалд хэрхэн анхаарлаа хандуулав?

-Юуны өмнө ОХУ-аас авах 100 тэрбум рублийн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Оросын хөрөнгө оруулалт, Оросын бизнесүүдтэй хамтарч том төсөл хэрэгжүүлье гэж байгаа. “Бид танайхаас зээл авчихаад өөр улстай төсөл хэрэгжүүлээд явахгүй. Бидэнд Оросын технологи хэрэгтэй байна” гэдгээ айлын талд илэрхийлсэн. Оросууд төмөр зам, автозамын асуудал дээр сонирхож байгаа. Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор нь гурван улсын хувьд хамтын ажиллагааны чухал салбар болоод байна. Тиймээс Оросын тал бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн. Харин Хятадын талтай томоохон төсөл, хөрөнгө оруулалтын асуудлуудыг гуравдугаар сард Шадар сайд У.Хүрэлсүхээр ахлуулсан ажлын хэсэг очиж яриа хэлэлцээр хийнэ. Тэрбээр уул уурхай, төмөр зам, автозам, чөлөөт бүс, эрчим хүчний дамжуулах шугамууд зэрэг томоохон асуудлуудаар яриа хэлэлцээр хийнэ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Алтан унжлагат” хэмээх гал тахиа жилийг угтан Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба лам Д.Чойжамц монголчууддаа хандан сар шинийн мэндчилгээ дэвшүүллээ.

Өнгөрч буй Гал бичин жилд Монголын ард түмэн жаргалтай сайхан байлаа. Бичин жилийг янз бүрээр ярьдаг ч тэнгэр биднийг ивээж, зуд турхангүй сайхан болж өнгөрлөө.

Ирж буй Гал тахиа жил монголчуудад маань сайхан жил болно гэж бэлгэшээн бодож байна. Цагаан сарыг бид олон зууны турш тэмдэглэж ирсэн сайхан уламжлалтай. Цагаан сар бол монголчуудын үндэстнээрээ тэмдэглэдэг сайхан баяр. Хаалттай нийгмийн үед тэмдэглэх хэцүү байсан ч 1990 оноос хойш их өргөн дэлгэр цагаан сараа тэмдэглэдэг болсон.

Цагаан сар, наадам хоёрыг бид онцлох дуртай. Яагаад гэвэл монголчуудыг хэн бэ гэдгийг мэдэх хамгийн чухал хоёр баяр нь юм. Энэ хоёр баярыг үзэх гэж гадаад, дотоодын жуулчид их ирдэг. Монголчуудын хөгжиж дэвшиж яваа энэ сайхан үед бие, хэл, сэтгэл гурвын эрх чөлөө ийм төгөлдөр байгаа үед ард түмэн үндэстнийхээ баярыг тэмдэглэж байна. Цагаан сар бол монголчуудын онцлогийг харуулж чаддаг сайхан баяр.

Монголчууд хуучин жилийнхээ сүүлийн өдөр, шинэ жилийнхээ эхний өдөр хоёрыг хамгийн баяр баясгалантайгаар тэмдэглэдгийг Цагаан сар гэдэг. Азийн ард түмэн бол аливаа зүйлийг төгс төгөлдөр бүтээе гэж мэргэдийнхээ сургаалыг дагаж явдаг. Тийм учраас өнгөрсөн 365 өдөр сайн сайхан болоод сүүлийн битүүний өдөр хамгийн сайхнаар төгсгөж байгааг бэлгэддэг юм. Энэ өдөр гэр орноо цэвэрлээд шинэ дээл хувцсаа оёж дуусгадаг. Хуучин жилийн хир буртгийг бүгдийг нь үгүй хийж байгаа бэлгэдэлтэй юм. Шинийн нэгний өглөө гурван үйлийг хичээх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, биеэ хичээж дээл хувцсаа засч айлд орохдоо товч, бүчээ бүчилж, малгай хувцсаа зөв түвшинд тавьж орно. Энэ бол биеийн бэлгэдэл. Хоёрдугаарт хэлний бэлгэдэл байна. Хэлээрээ бэлгэдлийн сайхан үгийг хэлж айлд орохдоо “Амгалан сайхан битүүрч байна уу” гээд уужуухан тайван ордог. Энэ бол хэлний бэлгэдэл. Бие, хэл хоёрын ард сэтгэл байдаг. Бие, хэл хоёрын ариун цэвэр байдлаар шинэ оноо үдэж байгаа нэг ийм хэлбэр байгаа юм. Тэгэхээр монгол айлд хайш яйш хувцаслан бие, хэл хоёроо буруу авч явбал зочин болохдоо тааруу байдаг. Тийм учраас их хичээж амар мэндээ мэддэг. Сэтгэлийн талаас нь аваад үзвэл хөөргөө зөрүүлдэг. Хөөрөг гэдэг бол хүндэтгэлийн эд. Хөөрөгнийхөө амсрыг жаахан султгаад нөгөө хүндээ барьдаг. Суллаж байгаа үедээ бол би сайхан амьдарч байгаа, жаргал зовлон элдэв зүйлсээс бэргэх юм байхгүй гэдэг дохио болдог. Хөөрөгнийхөө толгойг жаахан чанга дараад өгчихвөл тэр айлд ямар нэгэн гунигтай үйл явдал тохиосон гэх утга илэрхийлнэ. Эвслийн бэлгэдэл болгож хөөргөөр тамхилдаг. Оны сүүлчээр ингэж хөөрөглөдөг ёс бол Өндөр гэгээний үеэс бэлгэдэлтэй. Яагаад гэвэл эвсэж өгөхгүй, дайн байлдаанч улсууд хоорондоо яриа хөөрөө таарахгүй байгаа үед нь хөөрөглөж бай гэсэн утга. Тийм учраас хөөрөгний ёс журам дэлгэрээд монголчууд хоорондоо хөөрөглөөд амьдралынхаа яриа руу урсаад орохоор сайхан эвссэн байдаг. Иймд битүүний өдөр эв түнжин эвдэрсэн, сэтгэл санаанд юм хийсэн зэрэг зүйлсээ шинэ онд авч орохгүй, үүнээс хойш бид хоёр сэтгэлийн ямар нэг хиргүй боллоо шүү гэж эв найрамдлын тамхиа өгдөг сайхан уламжлалтай. Дорно дахины болоод Монголын ард түмэн таван зүйлийн юмаар зочноо дайлдаг уламжлал бий. Гэр орноо цэвэрлэж, өөрсдийгөө цэвэр сайхан хувцаслаж байгаа байдал нь нүдэнд нь өргөж байгаа өргөл юм. Таван мэдрэхүйд мэдрүүлж дайллага цайллагын ёсоо хийдэг. Гэрийн байдал, тавгийн идээгээ тэгш сайхан өрчихсөн байдал нь нүдэнд сайхан харагдахаар хүний сэтгэл тэгш сайхан болдог. Ер нь нүдээр харж байгаа зүйл сайхан байх юм бол хүний сэтгэл уужирч тайвширдаг. Тэр талаас нь гэрийнхээ байдлыг сайхан болгож сэтгэлд нь дулаан, бүлээн байдал үүсгэж зочноо угтдаг.

Хоёрдугаарт чих орно. Хамгийн их мэдээлэл авдаг эрхтэн. Чихэнд сонсголонтой сайхан дуу өргөж байгаа бэлгэ дэмбэрлийн үгс хэлцээд амар мэндээ мэдээд сайхан уянгалаг байвал хүний сэтгэл бүлээсч байдаг. Дараа нь аманд нь сайхан амт өргөдөг. Энэ нь амьтны амь хороогоогүй идээ будаа, битүүлэг цагаалгыг аманд нь өргөж байгаа бэлгэдэл юм. Дараа нь үнэр байдаг. Энэ бол хамарт өргөж байгаа өргөл юм. Бурхан шүтээн болон бусад газрууддаа зул хүж өргөж, тэр сайхан үнэрт сэтгэл нь баясдаг учиртай. Мөн хадаг өргөдөг. Энэ нь хүртэхүйд нь өргөж, биед нь өргөж байгаа өргөл юм. Сайхан зөөлхөн юм биед нь хүрэхэд тааламжтай байдаг. Тэр талаас нь идээ будаа, хөөрөг тэргүүтэн өргөж биед нь сайхан мэдрэмж төрүүлдэг. Ингэж хүний таван мэдрэхүйд нь өргөж зочноо хүндэлдэг ёс байсан. Энэ ёсоороо монголчууд цагаан сарын баярын үеэрээ зочин гийчнээ дайлдаг. Зочин гийчид айлд орохдоо бие, хэл, сэтгэл гурваа тэгшилж ордог ёстой. Ингэж чадах юм бол тэр айлд өлзий хутаг оршоодог гэж үздэг. Монгол хүн амны бэлгээрээ гэж хэлдэг. Ийм учраас монголчууд цагаан сарын үеэр бэлгэдлийг их боддог. Орж гарч байгаа хүмүүсийн үг хэл, байр байдлыг ажиглаад миний дараагийн жил ийм сайхан жил гарах нь ээ гэж бэлгэдэж байдаг учир хүний сэтгэлд муу муухай зүйл хийхгүйн тулд зочин гийчин болж байгаа улсууд биеэ сайхан авч явж, үг хэлээ цэнэдэг байсан. Иймэрхүү маягаар бие, хэл, сэтгэлээр хүслийн таван эрдэнийг нь дайлдаг. Хуучин жилийнхээ хамгийн сүүлчийн өдөр иймэрхүү ёсолгоог хийдэг байсан. Үүнээс гадна орон хийд болгонд Лхам бурхныг тахьдаг байлаа. Хуучин жилийн хамгийн сүүлийн өдөр олон дацангууд хурал номыг зэрэг хурж Лхам бурхныг залан ирүүлж дараагийнхаа жилийн сайн сайхныг даатгадаг. Тэр үед нь буян бодож шүтлэгтэй хүмүүс нь арцаа уугиулж, тотгон дээрээ гурван мөс тавьдаг ёс бий. Лхам бурхандаа өнгөрсөн жилийнхээ гэм, алдааг наминчлаад хойд жилийнхээ сайн сайхныг даатгадаг сайхан уламжлалтай. Цагаан сарын шинийн нэгэнд өглөө эртлэн босдог. Энэ бол ёслол хүндэтгэлийн их том үйл болдог. Хамгийн ахмадаасаа амар мэндийг нь зөв мэдэж золгодог. Өөрийнхөө үе тэнгийн улсуудтай бол амар мэндээ мэдэж хөөрөг зөрүүлж золгоно. Ах дүү хамаатан садантайгаа удаан уулзаж чадаагүй бол бие биенээ хараад үр хүүхдүүдээ танин мэдээд, хүүхдүүд нь бие биеэ танин мэддэг. Ах дүүсээ мэдсэнээр цус холилдохгүй янз бүрийн барцадаас хамгаалсан үйл болж байгаа юм. Мөн бие биенээ танин мэдэж, ахас ихэсээ хүндэтгэх сайхан ёсыг хүүхдүүддээ өвлүүлэн сургаж байдаг. Энэхүү баяраар агсан согтуу явж хүний сэтгэлд буруу юмыг тогтоож ард түмнээ буруу тийш нь залах явдал гардаг учраас цөмөөрөө хичээдэг л үе дээ. Аливаа баяр ёслол хэмжээ хязгаартай тул шинийн гуравнаас хойш идээ шүүсээ багасгах учиртай. Шашин номын үйл бол шинийн нэгнээс 15 хүртэл ард иргэдийнхээ заслыг хийдэг.

Бидний амьдран буй энэ дэлхийг сав ертөнц гэдэг. Харин дээр нь амьдарч буй хүн, амьтныг шим ертөнц гэдэг. Хэрвээ сав ертөнц бохирдохыг аягатай зүйрлэбэл түүн дотор хортой зүйл хийчихсэн байвал ямар ч сайхан сүү сааль, будаа хийхээр бидний идэж уухын шалтгаан болдогтой ижилхэн бидний оршин байгаа дэлхий бузартчихвал түүн дээр байгаа бид жаргалтай сайхан амьдарч чадахгүй. Байгаль дэлхийнхээ харилцан холбоог сайн мэдэрч байгалиа цэвэр ариун авч явахыг хичээнгүйлсэн эцэг өвгөдийн минь хичээлтээр XXI зуун хүртэл энэ сайхан цэвэр байгалийг бидэнд авчирч чадсан. Энэ бол гайхамшиг. Одоо бид үргэлжлүүлж байгаль дэлхийгээ цэвэр ариун байлгахыг бодох хэрэгтэй. Энэ бол алсын юм биш. Өнөө цагт бидний өмнө тулгамдаж буй ажил. Байгаль дэлхий цэвэр байвал бид удаан жаргалтай амьдарч өвчингүй байх шалтгаан болно. Тиймээс бид үүнд сайн анхаарах ёстой.

Монголчуудын эрхэмлэдэг зүйлс бол урт нас, өвчин зовлонгүй байх, барцадгүй мэнд суух, эд таваар элбэг дэлбэг, үр хүүхэд өнөр өтгөн байх билээ. Барцад гэдэг нь амьдралын зохисгүй шалтгаанууд юм. Жишээлбэл, болгоомжгүй байгаад аюул аваарт орох, хөл гараа гэмтээх, хэрүүл хараалд өртөх зэрэг ордог. Энэ байдлыг бурхан багш айлдахдаа, “Таны хүрээлэн байгаа гэр болоод өөртэй чинь харьцаж байгаа хүмүүс ямаршуу янзтай тан руу хандаад байгаа нь таныг тодорхойлж байгаа юм” гэсэн байдаг. Жишээ нь хүнийг дээрэлхэх гээд нэг их сүрхий царай гаргаад эхэлбэл над руу ирж байгаа ертөнц яг л тийм болоод ирдэг. Түүнд дийлдэхгүй дандаа л ингэж байдаг юм, түүнтэй үзэлцэнэ гэсэн маягтай. Ингэж эргэдэг юм. Хэлэнд ч гэсэн муу үг хэлэхээр өөдөөс муу үг л ирдэг. Сайн үг хэлээд бусдыгаа хүндэтгээд сайхан харьцахаар сайхан л үг ирдэг. Тэгэхээр үр хүүхэд, хань ижилдээ сайхан үг хэлээд сайхан хараад өөдөөс нь инээхэд л тэр гэр бүл дотор бүлээн дулаан уур амьсгал гарч байдаг. Тэгээд эв зохицол явагдаад оройжингоо үр хүүхдээ асарсан, бие биендээ хайр энэрлээ өгсөн гэр бүл болдог. Тиймээс бурхан багш хамгийн түрүүнд өөр рүүгээ хар гэдэг нь энэ юм. Тиймээс энэ ёсоор явах ёстой. Ингэж барцадаас хамгаалж өөрийнхөө амьдралын зохисгүй чанарыг хаяж явдаг. Барцадгүй мэнд суух, эд таваар элбэг дэлбэг байх, сав шимийн ертөнц маань дэлгэрч байх ийм таван зүйлийг амьдралдаа хэрэгжүүлэх учиртай.

Ингэж цагаан сарын эхний өдрийг эрхэмлэн чухалчилдаг нь энэ бүх зүйлийг 365 хоногтоо цааш нь үргэлжлүүлэн авч явж сайхан амьдарцгаая гэсэн гол утга нь үүнд оршиж байгаа юм. Тиймээс монголчууддаа хамгийн сайн сайхныг айлтгаж байна. Урт настай, удаан жаргалтай, өвчин зовлонгүй, барцадгүй мэнд сууж, эд таваар элбэг дэлбэг, үр хүүхэд өнөр өтгөн, сайн сайхан байхын өлзийтэй ерөөлийг дэвшүүлье ээ.

Тэмдэглэсэн О.ӨНӨРЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн С.Чинзоригтой ярилцлаа.

-Монгол түмний уламжлалт сар шинийн баяр болох гэж байна. Цагаан сартай холбоотой таны дурсамжийг хуваалцъя?

-Монголчууд эрт дээр үеэс өвлийг өнөтэй давж, хаврын урин цагтай золгож буйгаа тэмдэглэдэг уламжлалт баяр шүү дээ. Намайг бага байхад малчдын цагаан сар гэж нэрлэн тэмдэглэдэг байлаа. Төв суурин газрынхан тэгтлээ өргөн хүрээнд тэмдэглэдэггүй байсан байх. Малчдын баяр гэж ойлгодог байлаа. Би хүүхэд насаа Өвөрхангайн Хужиртад өнгөрөөсөн. Тэр үед өвөөгийнхтэйгөө ойрхон а м ь д а р д а г б а й с а н ю м . Өвөөгийнх голын зүүн, манайх баруун талд гэртэй. Шинийн нэгний өглөө дээл хувцсаа өмсөөд голын мөсөн дээгүүр гулгаад өвөөгийндөө очиход дугуй хуушуур хайрч өгдөг байлаа.

-Хуушуур иддэг байсан хэрэг үү?

-Битүүний өдөр хиншүү гаргавал сайн гэдэг байсан юм. Хөгшин настай хүмүүс тэгж ярина. Тиймээс ихэнх айл хуушуур хайрч хиншүү гаргадаг байсан санагдаж байна. Хүүхдүүд өвөөгийндөө битүүнд очиж хуушуур идэж чаддаггүй байсан болохоор шинийн нэгний өглөө хувиа хүртдэг байсан хэрэг. Тэр хуушуур одоо хүртэл санаанаас гардаггүй юм.

-Хүүхэд байхдаа айл их хэсдэг байв уу?

-Хэсэлгүй яахав. Найзуудтайгаа нийлж аваад гудамжныхаа айлуудаар хэсдэг байлаа. Айлд бөөнөөрөө пир хийтэл яваад орно. Зарим айл золгуут хийн шинэлээд явчихаар эзгүй үе гарна. Тийм тохиолдолд гэртээ эргэн иртэл нь хүлээсээр байгаад заавал ордог байлаа. Бүр хэдийд ирэх нь вэ гээд анаад суучихдаг байсан. Айлууд дугуй боов, дэвтэр, харандаа бэлэглэнэ. Харин настай айлууд битүүлэг гэж үнхэлцэг, хонины шаант, шагай өгдөг байлаа.

-Сэтгэлд үлдсэн цагаан сарын бэлэг гэвэл юу байдаг бол?

-Тэр үед хүүхдүүдэд тэр бүр мөнгө өгөөд байхгүй. Манай өвөө аав ач, зээ нартаа таван төгрөг өгдөг байсан. Харин бусад айл бэлгэнд мөнгө өгвөл бөөн баяр болно. Нэг төгрөг өгсөн айлыг маш сайн айл гэж боддог байлаа. Ааш сайхантай, баян айл гээд бодчихно. Тэр жилжингээ тухайн айлынхаа хүмүүстэй таарвал сайхан санагдана. Тэгж явсаар дараа жил нь болоход хамгийн түрүүнд өнөөх айлдаа очиж золгох гэж яардаг байлаа.

-Нэг төгрөгөөр юу авдаг байсан бэ?

-Өө тэр чинь тухайн үедээ их мөнгө. Ялангуяа хүүхдүүд чамлахгүй. Тэр үед хуушуур 50 мөнгө болохоор цагаан сарын дараа хоёр хуушуур аваад идчихнэ. Молоко хоёр төгрөгийн үнэтэй байлаа. Сар шинийн үеэр хоёр төгрөг цуглуулчихвал молокотой боллоо гэсэн үг.

-Та хүүхэд ахуй үеийнхээрээ битүүний өдөр гэртээ хуушуур хайрч байна уу?

-Тэр уламжлал хэвээрээ шүү. Хүүхдүүддээ хуушуур хайрч өгнө. Идээ будаагаа засаад битүүлэх үеэр шар тосонд хуушуур хайрдаг.

-Одоо та хэрхэн шинэлдэг вэ?

-Аав, ээж хоёрыгоо байхад шинийн нэгний өглөө тэр хоёртоо очиж золгодог байлаа. Манай хоёр хөгшинд ойр, холын бүх л дүү, хамаатан садан маань ирж золгодог болохоор шинийн нэгэнд тэндээ өнждөг байсан. Тэр хоёроосоо хойш гэртээ шинэлж байна даа. Би ганц эгчтэй. Миний эгч жар гарч яваа. Энэ жил хотод өвөлжиж байгаа болохоор эгч дээрээ очиж золгоно. Мөн аавын минь том эгч 90 гарсан настай хөгшин байдаг. Тэр хөгшнийд очно. Ер нь тэгээд шинийн нэгэнд хэдэн хөгшчүүлийндээ очиж золгоод таардаг юм.

-Ер нь хүний хөлд хэр их дарагддаг вэ?

-Харьцангуй гайгүй ээ. Нутгийн залуус, хоёр талынхан гээд ирнэ. Би Өвөрхангай аймгийн нутгийн зөвлөлийн дарга. Улаанбаатар хотод ажиллаж амьдарч буй манай нутгийнхан жил бүрийн шинийн найманд золголт хийдэг юм. Жилдээ нэг удаа бөөнөөрөө уулзах далимаар ахмадуудтайгаа золгож амар мэндийг нь мэднэ. Энэ уламжлалт арга хэмжээ маань арван жилийн өмнөөс эхэлсэн.

-Сар шинийн үеэр эрчүүд уул овоонд гарч хийморио сэргээдэг. Та хаашаа явдаг вэ?

-Уул хангайд гарч идээ будаа өргөдөг уламжлал бий. Би өөрийн төрж өссөн Хужирт, ажиллаж, амьдарч байсан Арвайхээр сумынхаа уул усанд гарч хийморио сэргээдэг юм. Ер нь нутгийнхаа уул усанд өөрийнхөө төдийгүй түмэн олныхоо аз хийморийг даатгана. Энэ жил ч гэсэн уул хангайдаа гарна. Улиран одож буй мичин жил улс оронд маань хөгжил цэцэглэлт авчирсан сайхан жил байлаа. Төсөв, санхүү амаргүй байгаа ч гэлээ хүнд байдал богино хугацаанд илаарших хугацаа ойрхон байгаа байх гэж найдаж байна.

Ирж буй алтан унжлагат хэмээх тахиа жил монголчуудад ивээлээ хайрлах байх. Нийт монголчууддаа эрүүл энх, аз жаргал хүсье. Сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй.

“Дусал нулимс юу гэж хэлсэн бол”, “Үхэж үл болно Чингис хаан”, “Уулын хөх сүүдэр”, “Уулын төмөр”, “Тусгай салаа”, “Ми-15”, “Ээж” зэрэг тайз, дэлгэцийн олон арван дүрийг үзэгчдийн сэтгэлд хоногштол бүтээсэн жүжигчин Гомбын Золбоот Монгол Улсын гавьяат жүжигчин гэх эрхэм цолоор энгэрээ мялаажээ. Ингээд түүнтэй ярилцлаа.

-Та сар шинийн баярын өмнөхөн МУГЖ гэх эрхэм цолоор энгэрээ мялаажээ. Танд баяр хүргэе. Уншигчидтайгаа сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу?

-Баярлалаа та бүхэнд. Гал тахиа жилийн босгон дээр Монгол түмний уламжлалт их баяр Цагаан сарын өмнөхөн төрдөө үнсүүлж байгаадаа баяртай байна. Үнэхээр сайхан санагдаж байна. Энэ бол зөвхөн миний шагнал биш. Урлагт хөл тавьсан цагаас минь эхлээд өдийг хүртэл намайг дэмжиж байсан ард түмний минь шагнал шүү гэж хэлмээр байна. Олон ч хүн намайг гавьяат цол хүртээсэй гэж хүсэж байсан нь өнөөдөр биеллээ оллоо. Түмэн олондоо баярлалаа.

-Та тайз дэлгэцийн чамгүй уран бүтээлд дүрээ мөнхөлсөн. Ер нь нийт хичнээн дүр байгаа бол, багцаа тоо бий биз?

-Би багын л урлаг, уран сайханд дуртай хүүхэд байлаа. Тиймдээ ч 1985 онд Улсын багшийн дээд сургуульд орж жүжигчний мэргэжил эзэмшсэнээс хойш өнөөдрийг хүртэл 31 жил урлагт зүтгэсэн байна. Саяхан энэ хугацаанд юу хийж, бүтээсэн байна вэ гэдгээ тэмдэглэсэн зүйлүүдээсээ харж суулаа. Ямартай ч олон ангит болон нэг ангит кинонуудад бүтээсэн дүр 80 гаруй болсон байна. Харин миний хувьд 1989 онд дөнгөж сургууль төгсөөд л тэр үеийн Армийн драмын театрт орсноос хойш 21 жүжигт тоглосон байдаг юм. Хоёр мянган онд “Өнгөт инээд” хамтлагт орсон. Түүнээс хойш 50 гаруй жүжиг, шоунд оролцсон байна. Мөн телевиз болон радиогийн зохиомжит нэвтрүүлэг, богино хэмжээний бүтээл гэх зэргээр дүр бүтээж байсан юм. Тэр бүгдийг нарийвчлан гаргаагүй л байна. Ямартай ч өөрийнхөө хүсэл мөрөөдлөөр явсаар өдий хүрлээ. Хүсэл мөрөөдлөөрөө олж авсан уран бүтээлч хэмээх хүндтэй нэрийг үүрч яваадаа өөрийгөө азтайд тооцож явдаг юм даа.

-Таныг Төрийн соёрхолт Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн жүжгээр урлагийн босго алхаж байсан гэж сонссон. Анхны уран бүтээл сэтгэлд тань тод үлдсэн байх. Тэр үеийн дурсамжаасаа хуучлахгүй юу?

-Багшийн дээдийн кино драмын ангийг төгсчихсөн шинэхэн “цэрэг” Армийн драмын театрт очиж байлаа. Манай ангийнхнаас Уухааны Батбаатар бид хоёр Армийн театрт урилгаар ирж байсан юм. Харин Энхтуул, Одончимэг хоёрыг маань Улсын хүүхэд, залуучуудын театр орж, Цоодол маань харин шууд телевизэд нэвтрүүлэгчээр орсон юм. Бусад нь бүгд орон нутаг руугаа хуваарилагдаад явцгаасан.

Би яалт ч үгүй Лхагваа ахын хоёр уран бүтээлээр урлагт хөл тавьсан азтай хүн. Үүндээ ч их бэлгэшээж явдаг юм. Тухайн үед намайг Армийн драмын театрт очиход Лхагваа ахын “Дутуу хээтэй тооно” жүжиг тоглогдож байсан юм. Би Гэндэн хэмээх хөгшний идэр насны дүрийг бүтээсэн. Анхны жүжигтээ тоглоод бөөн баяр болчихсон явж байтал удалгүй “Бүлээн нурам” кинонд дүр бүтээх болдог юм байна. Олдой гээд гаргүй баатрын дүрд тоглосон. “Бүлээн нурам” кино Ардын жүжигчин Дагийранз гуай, манай ангийн охин Энхтуул, мисс Бямбасүрэн, би тэгээд хоёр чоно, тас шувуу, асрамжийн газраас ирсэн нэг охин гээд л цомхон дүртэй байж билээ.

Өөрсдийн гэсэн театр байгуулна гээд орон сууцны суурийн давхрыг хүртэл ухаж явлаа. Ийм л сонин хувь тавилантай театр татан буугдсан учраас кино урлаг руу орсон. Надад Улсын драмын эрдмийн театраас санал ирдэг байсан л даа. Гэхдээ шууд оръё гэж төвдөлгүй явсаар одоо ч чөлөөт уран бүтээлчийн замаар эргэлт буцалтгүй орлоо.

– Та “Аянгын бороо” жүжигт тоглож “Шилдэг эрэгтэй” дүрийн шагнал хүртэж байсан. Жүжгийг хятад найруулагч ирж тавьж байсан гэдэг бил үү?

-Надад хамгийн анхны шагналыг минь авчирсан жүжиг бол Хятадын “Аянгын бороо” жүжиг байсан. Би Жоу Чун хэмээх 17 настай хүүгийн дүрийг бүтээсэн. Жоу Чуны дүр тухайн жилдээ надад “Шилдэг эрэгтэй” дүрийн шагналыг авчирч байсан сайхан дурсамж бий. Харин Ардын жүжигчин Гантөмөр гуай миний аавын дүрд тоглож байлаа. Өнөөх “шинэхэн цэрэг” Гантөмөр гуай, Равдан ах, Сүххуяг ах, Тунгалаг эгч гээд Монголын театрын домог болсон жүжигчидтэй хамт нэгэн тайзнаа гарсан. Эргээд бодоход их хувь заяа байж дээ гэж бодогддог юм. “Аянгын бороо” жүжгийг тавихад БНХАУ-аас 80 гаруй настай найруулагч ирж ажиллаж байлаа. Их туршлагатай хүн ирж билээ. Ямартай ч бидний хөдөлмөр талаар болоогүй юм даг.

-Нэг жилд арав гаруй кинонд тоглодог байсан гэдэг. Ингээд бодохоор ихэнх цагийг зураг авалттай өнгөрөөдөг байж ээ?

-Тийм шүү. Бүтэн долоон сар зураг авалттай байсан үе бий. Тийм л олон кинонд дараалан тоглодог байж дээ. Хамгийн удаан зураг авалтад орсон нь “Үхэж үл болно Чингис хаан” кинонд тоглосон нь байлаа. Энэ киноны зураг авалт бүтэн хоёр сар гаруй хугацаанд үргэлжилсэн. Зураг авалт эхлэхэд очоод хамгийн сүүлд нь натураас бууж байсан санагдаж байна. Гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатар ах Чингисийн дүрд тоглож, би Боорчийн дүрд тоглосон шүү дээ.

-Бүгдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн сайн жүжигчин болохын тулд яах ёстой юм бол. Энэ тухайд та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Уран бүтээлч, тэр дундаа жүжигчин хүн өөрт оноогдсон дүрийг хэр зэрэг урлаж чадна, тэр хэрээрээ л үзэгч түмэндээ үнэлэгдэнэ гэж боддог. Үзэгчдийн сэтгэлд хадагдаж, бодолд уягдах дүрийг бүтээх нь л жүжигчин хүний туйлын хүслэн юм даа. Тэгж чадваас тайз, дэлгэц, үзэгчдийн сэтгэлд мөнхлөгддөг жамтай. Үүний төлөө л урлагт хөл тавьж эхэлсэн цагаасаа явж байна. Өнөөдрийг хүртэл урлаг гэх их айлд л нэг мөр зүтгэж байгаа минь энэ хүслээ биелүүлэх гэсэн зүтгэл юм даа. Биднийг оюутан ахуйд мэргэжлийн багш нар маань “Чи жүжигчин болохоос тэнгэрийн од биш” гэж хэлдэг байлаа. Ухаандаа чи жүжигчин хүн болохоос жүжигчин болчлоо гээд од болчиж байгаа хэрэг биш шүү гэдгийг эртнээс ойлгуулж байж л дээ. Тиймдээ ч бид зөвхөн оногдсон дүрдээ л анхаарч сайн дүр бүтээн үзэгч түмэндээ хүргэх чинхүү хүсэлтэй явдаг. Миний хувьд үүнийг л залуу уран бүтээлчид минь ойлгоосой гэж боддог юм. Залуус маань хүсэл эрмэлзэлтэй, бүтээлч, холын бодолтой байгаасай гэж хүсдэг дээ.

-Та цэрэг, армийн сэдэвтэй кинонд нэлээд тоглож байгаа харагддаг…

-“Тусгай салаа”, “Нарны жим” зэрэг олон сайхан цэрэг, армийн сэдэвтэй кинонд тоглосон. Мөн бусад кинонд ч тэр цэргийн хүний дүр бүтээж байсан. Яагаад ч юм, надад их ойр санагддаг болохоор тоглохдоо ч дуртай шүү. Ер нь тэгээд бүтээсэн бүхий л дүр минь хөлс, хүч сэтгэл шингэсэн байдаг болохоор эргээд харахад сайхан байдаг юм даа.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Би Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын хүн л дээ. Миний бага нас энэ л сайхан нутаг усанд өнгөрсөн. Би зуны дэлгэр цагт нутгаа зорьдог юм.

О.АРИУНЦЭЦЭГ