Category: цаг-үе

Хошин урлагийн шилдгийг тодруулах “Азтай бадарчин-2017” наадмын алтан цомын эзэн, шилдэг шог зураач Адьяагийн Бат-Эрдэнэтэй хөөрөлдлөө.

-“Азтай бадарчин” наадмын алтан цомын эзэн болсонд баяр хүргэе. Шог зургийн моринд дөрөөлөхөд хэн танд жолоо цулбуурыг нь атгуулав?

-“Азтай бадарчин” наадмыг одоогоос 26 жилийн өмнө зохион байгуулж анхны алтан цомыг нь гавьяат жүжигчин Б.Батзаяа гардаж байсан юм билээ. Энэ жил хошин шогийн шилдэг эрэгтэй, эмэгтэй жүжигчин, шилдэг шог зураач, шилдэг хамтлаг гэсэн дөрвөн номинациар “Азтай бадарчин”-гууд тодорлоо. Анх намайг шог зурагт уруу татсан хүнийг аавыгаа гэж боддог. Цэцэрлэгт байхаас минь л “Зөвлөлт Холбоот Улс” сэтгүүлийг цүнхэнд хийгээд өгчихдөг байв. Тэр үед аавд хот хүрээ рүү ямар нэг хуралд оролцоход том цүнх өгдөг байж. Нэгдлийн дарга хүн байсан юм л даа. Тэр цүнхэнд амьхандаа л өмч таслан ЗХУ, Вьетнамын дайн, Херлуф Бидструпын уран шог, Байды ахын 100 шог зэрэг янз бүрийн ном хийнэ. Цэцэрлэгээс ирээд хийх зүйл байх биш нөгөөхөө л эргүүлж тойруулна. Цаас, харандаа аваад Вьетнамын дайчдыг хооронд нь байлдуулж зурна. Цэцэрлэгийнхээ ахлах бүлгийн зургийн аварга нь болж байсан минь санаанаас гардаггүй юм. Тэр урам зоригоороо нэгдүгээр ангиасаа зураг зурж эхэлсэн. Зургийн уралдаан л зарлавал оролцчихсон л явна. Харин бусад хичээлдээ ёстой таг. Сургуулиа төгсөхөд жүжигчний юм уу, зургийн ангид орох сонголт миний өмнө байлаа. Багшийн дээд сургуулийн зургийн анги ирэхэд 127 хүүхдээс 123 дугаар байрт арай гэж багтан орж билээ. Харин ур чадвараараа бол дээгүүр оноо авсан. Ерөөсөө л зургийн чиглэл хөөх хувь заяатай байжээ гэж өөрийгөө боддог.

-“Азтай бадарчин”-г ямар шалгуур даван байж атгав?

-Цахим ертөнцөөр эхний шалгаруулалт явагдсан. Харин сүүлийн шатанд тайзан дээр шууд зурсан. Шүүгчээр урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.Цогтбаяр, төрийн шагналт зохиолч, “Өдрийн сонин”-ы Ерөнхий эрхлэгчийн нэгдүгээр орлогч Б.Цэнддоо, төрийн шагналт жүжигчин Д.Сосорбарам, соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч Ц.Хулан, Нийслэлийн боловсрол, соёлын газрын ажилтан нарын таван хүнээс гадна үзэгчдийн дундаас хөндлөнгийн таван шүүгч томилж олонхийн саналаар ч гэх үү, миний “Инээд ба шагнал” бүтээл шалгарсан. Хүн хүнээ л ялгадаг болохоос урлаг авьяасыг ялгаварладаггүй юм байна. Шог зургийн төрөлд арваад зураач өрсөлдсөн. Бүгд л миний найз нөхөд, бийр будаг нэгтнүүд маань юм. Шог зураг ямар ч нийгэмд шударга ёс байх ёстой гэсэн сэдвийг л байнга хөнддөг. Тиймээс шагнал авахын төлөө биш жинхэнэ урлагийн төлөө шударга туурвицгааж, миний эл шагнал Монголын шог зураачдад булган сүүлтэй байх болтугай гэж ерөөе.

-Та аль нутаг усны хүн билээ?

-Би Дундговь аймгийн Хулд сумын хүн. Манай аав 1945 оны дайнд оролцож явсан юм билээ. Арын тал хангамжийн Адьяа гэхээр андахгүй. Зарим хүн таньдаг юм. Хошууч цолтой, өвчний улмаас армиас халагдсан. Хязгаарт бас үүрэг гүйцэтгэсэн хүн. Ээж маань аавтай дайнаас өмнө ханилсан юм гэсэн. Хөнгөн шингэн хүн байж билээ. 94 нас хүрээд бурхан болсон. Би хамгийн бага нь болохоор их эрх. Манай аав, ээж хоёр заставт ажиллаж байсан юм гэсэн. Ээж нэг удаа жалганд бие засч байтал шувуу шиг юм шоволзож гэнэ. Тэгэхээр нь нүдний булангаар нэг хүн байгааг заставтаа хэлж улмаар тэр тагнуулыг барьж байсан гэдэг юм. Амьд байхад нь энэ тухай сонинд нэг удаа ч болтугай яриулчих минь яав даа гэж харамсаж суух юм. Одоо харин хөдөлмөрийн баатар Б.Лхагвасүрэнгийн “Ээжтэйгээ байхад баян байсан” гэх шүлгийг уншаад өөрийн эрхгүй уйлна. Ээжийн тухай дуу сонсоход бас л эвгүй болно.

-Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, шог зураач Цэвэгийн Байды таны багш гэдэг байх аа?

-Хулд сумаас дөрвөн ч шог зураач төрсөн байдаг юм. “Тоншуул” сэтгүүлийн хэд гэхэд л 20-иодхон хүн байдаг. Тэдний дөрөв нь манай сумаас төрсөн гэдгээр би бахархдаг. Алдарт Байды нутгийн ах төдийгүй багш минь байгаа юм. Нутгаасаа хар багаасаа гараад явчихсан. Би бол багшийнхаа буянаар “Тоншуул” сэтгүүлтэй хувь заяагаа холбосон дунд үеийн төлөөлөгч.

-Шог зураач гэдэг ер нь хэн юм бэ?

-Хошин шог урлаг нэгэн үе хаягдсан. Дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдөр улаан хивсний ёслол болж байлаа гэхэд л шог зураач дотогш орох эрхгүй байдаг байсан нь нууц биш. Эрт үед хааны хажууд байдаг алиа салбадай хааныг баясгаж, бүүр шүүмжилж байсан ч хаад алиа салбадайгаа цаазалж хороодоггүй байсан. Тэр хаад инээд гэдэг ямар ч алт эрдэнээс илүү үнэ цэнэтэй зүйл гэдгийг мэдэрсэн ухаантнууд байж. Би шог зураачдаа алиа салбадай гэж байгаа юм биш. Хамгийн гол нь нийгэмд инээд бэлэглэдэг ховорхон хүмүүс гэж өргөмжилж байгаа хэрэг.

-Хэдэн оноос хэвлэлд бүтээл чинь нийтлэгдэж эхлэв дээ?

-Би 1983 онд анхны шог зургаа “Эрүүл мэнд” сонинд өгч хэвлүүлсэн. Тэр үед оюутны сарын стипенд 200 төгрөг байсан. Улаанбаатар зочид буудлын хуйцаа зургаан төгрөгийн үнэтэй. Шог зураг маань хэвлэгдсэн чинь шагналд нь 75 төгрөг ирлээ. Хөдөөний хүүхэд мөнгөгүйдэж гачигдахын зовлонтой ч шог зураг зураад мөнгө олоод байж болох юм байна гэж оюутан байхдаа амтшиж эхлэхгүй юү. Багшийн дээдийн зургийн ангид сурч байхдаа эхнэртэйгээ танилцаж, хоёр сайхан үрийн эцэг, эх болцгоосон.

-Төгсөөд шууд л “Тоншуул” сэтгүүлийн зураач болсон уу?

-Дундговь аймгийн Гурвансайхан суманд багшилсан. Эхнэр, хүүхэд маань хотод болохоор маш их ганцаардаж гансарна. Энд ажиллаж аж төрөхдөө л урлаг бол мөнгө олох хэрэгсэл биш хүмүүний аж төрөхүйн мөн чанар, утга учир болохыг таньж мэдэрсэн.

-Яаж мэдрэв?

-Гурвансайханы номын лангуун дээр тоосонд дарагдан хэвтэж байгаа олон номон дундаас яруу найрагч Очирбатын Дашбалбарын “Оддын аялгуу” шүлгийн түүвэр, Америкийн зохиолч Жек Лондоны “Мартин Иден” романыг олж авсан минь миний амьдралыг цоо шинэ утга учиртай болгосон. Тэр их ганцаардал дунд энэ хоёр номоос би урлагийн гайхамшгийг олж харсан. Тэнд би хичээлээ заачихаад өдөр шөнөгүй зургаа зурахдаа жинхэнэ урлаг гэдэг халтуур биш юм байна гэдгийг мэдсэн.

-Тэр үед хотод ажилд орно гэдэг тэнгэрийн умдаг атгахын дайтай хэцүү байсан гэдэг. Улаанбаатарт яаж нэг орж ирэв?

-“Тоншуул” сониноос Ц.Байды багшаас захиа их ирнэ. Хүүхдийн номын зургийн том мастер С.Идэрхангай гэдэг хүнээс Боловсролын яамны “Оюун түлхүүр” сэтгүүлд зураачаар ажиллах санал албан бичгээр ирэхэд магнай хагарам баярласан. Хотод ирнэ гэдэг үнэхээр сайхан байлгүй яахав. Зуун дөчөөд мянган хувь хэвлэгддэг “Хөдөлмөр” сонинд Тангадын Мандир багш маань миний зургуудыг тэргүүн нүүрэн дээр хэвлүүлдэг байлаа. Тэгж л Монголын зургийн их урлагт орж ирсэн хувь тавиландаа би их баярладаг. Тэр үед “Оюун түлхүүр” сэтгүүл далан таван мянга, “Тоншуул” сонин далан мянган хувь хэвлэгддэг байсан. Ерэн оноос хойш хүүхдийн “Соно”, “Мөөжиг жөөжиг” сэтгүүлүүдийг нөхдийн хамт гаргаж нэг хэсэг явлаа. Амьдрал хэдий хэцүү ч би амьдралын гүнээс дандаа л аз жаргалыг хайж харж явдаг өөдрөг хүн. Цогтбаярын Жандал гэж Монголын нөхөрсөг шог зургийн их мастер өнөө хэдий үгүй ч ачийг нь мартвал түүн шиг нүгэл хаа байх билээ. Надад их урам онгод хайрласан энэ л хүмүүсийнхээ ачаар өдий зэрэгтэй явна. Шог зураг бол их зөрүүд урлаг. Тиймээс шударга сайхныг л дандаа төсөөлж явах учиртай.

-Өдий олон жилийн уран бүтээл овоо олон болоо биз?

-Их юм хийсэн. Нэгтгэж аваад шог зургийн ном гаргах юмсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ хийсэн гэхээсээ илүүтэйгээр хийх юм их бий. Миний тэтгэвэрт гардаг гэж юу байхав. Улсад угаасаа албан ёсоор таван жил ажилласан уу, үгүй юү хүн шүү дээ. Тиймээс хийсээр, зурсаар байх болно. Цаашдаа сэтгэлгээний шог зургийг түлхүү зурна гэж бодож байгаа. “Монголын мэдээ” сонинд нэг жил орчим ажиллахдаа бараг 500-гаад зураг зурсан байж билээ. Тэгэхээр багагүй бүтээл бий болов уу. Би ер нь зохион байгуулалтгүй, юмаа цуглуулдаггүй нөхөр байгаа юм. Аа, харин хүүхдийн ном олныг хийсэн. УИХ-ын дөрвөн ч парламентыг дамжин нөхөрсөг элэглэл хийсэн. Мөн УИХ-ын гишүүн С.Ламбаатай хамтран үзэсгэлэн гаргасан. Парламентын зураач гэхээр шахуу нэг хэсэг ажилласан байх юм.

-УИХ-ын гишүүдийн зурагтай хөзөр хийсэн нь олонд бас нэлээд хүрэх шиг болсон?

-Дандаа л дарга нар зурахын оронд намайг зураач гэх нэгэн байдаг л юм. Одоо харин ард түмнээ зурж сууна.

-Зуруулах янз бүрийн захиалга их ирнэ биз. Хамгийн сонин содон захиалга юу байв?

-Японы Элчин сайд консулуудынхаа дарга нь юм билээ. Нутагтаа буцаж байгаа хүн болгоныг надаар зуруулдаг уламжлал тогтсон. Монголд ирсэн Элчин сайд болгоныг миний зургаар үддэг уламжлалтай. Монголд ирээд буцсаныг нь баталж аль болох дуртай, дурсгалтай зүйлийг нь би ч шигтгэж өгдөг. Элчин сайдууд ч өөрсдөө хүлээдэг болсон сурагтай байна. Мөн олон улсын нэртэй удирдагчдыг зурж үзсэн. Монгол зураач гэдгээ харуулж, гаргах гээд байгаа хэрэг л дээ. Тухайлбал, В.Путинд жанжин малгай өмсгөж зурсан.

-Та өөрийгөө янз бүрээр зурсан харагддаг. Энэ шувуу болгож зурсан нь ямар учиртай вэ?

-Залуучуудын холбоонд ажиллаж байхад туранхай болохоор нэг л урагшаа хамар, хоёр шанаа харагддаг учир намайг “Нугасны муухай дэгдээхэй” гэдэг байсан юм. Түүнээс үүдэлтэй зураг. Тарган галуу байгаа юм. Болоогүй ээ, тамхи зуучихсан байгаа биз.

-Таныг “шарз” буюу нөхөрсөг шогийн мастер гэдгийг хүмүүс мэднэ. Нийт хэдэн хүний хөрөг зурсан байх юм?

-Би тооцоо гаргаж бодсон чинь жирийн ардаас эхлээд алдар цуутнууд, улс төрийнхөн гээд нийт 5000 орчим хүний хөрөг зурсан байна. Нийгмийн бүх л салбарынхныг зурж. Би нийт дөрвөн парламентын гишүүдийг зурсан. Шог зураг бол нийгмийг эрүүлжүүлэх ганц зэвсэг гэдгийг манайхан хараахан ойлгохгүй байна. Гэхдээ нэг үеийг бодвол урлаг ойлгодог болох шинжтэй.

-Хүний сэтгэлд хүрсэн бүтээл гэж байдаг даа?

-Олонд хүрсэн нь 76 гишүүний зурагтай хөзөр. “Гишүүдийг зурдаг зураач уу” гээд л хүмүүс угтана шүү дээ. Тэр хөзрөөр тоглохоор их сонин тоглолт болно л доо. Зарим нь “Чи болиоч. Юу гэж Гүндалайг Алтанхуягаар даруулах юм” гэх жишээтэй. Гилийн боол, цэцгийн ноён гэж ярихаасаа илүү Ц.Нямдорж, Д.Арвин гэж хөзрөө нэрлээд л тоглож байгаа харагддаг. Зарим нь хадганд боож нандигнаад авдартаа хийчихсэн байхтай таарч байсан. Би таньдаг малчиндаа хөзөр өгсөн юм. Гэтэл нэг өдөр “Дорж гэдэг юм Н.Энхбаярыг авч явчихаад авчирч өгөхгүй юм” гээд л яриад байна. Тэгсэн нөгөө хөзрийнх нь улаан хүнийг л аваад явчихсан хэрэг. Тухайн үед улаан хүнийг нь Н.Энхбаяраар, хар хүнийг нь Ц.Элбэгдоржоор зурчихсан байсан юм. Хүмүүс их сонин юманд дуртай л даа.

-Шүүмжлэлд хэр их өртөж байв?

-Шүүмжлэлт зураг дээр тийм юм их гардаг байсан. Социализмын сүүл үе л дээ. Тухайн үедээ их зөрчилдөнө. Тухайлбал, би яст мэлхий тролейбус дээр зурчихсан чинь “Монгол, Зөвлөлтийн найрамдлаар бүтсэн нийтийн тээврийн хэрэгслийг удаан гэж шүүмжилж, гаж юм зурсан байна. Ирж хурлаар ор” гэж дуудаж байлаа. Мөнхбат, бид хоёр П.Жасрай гуайг сармагчин болгоод зурчихсан чинь жаахан эсэргүүцэлтэй тулгарсан. П.Жасрай гуай харин ухаантай хүн байсан учраас биднийг аварч байсан юм.

Өчигдөр Сүхбаатарын талбай дээр “Оюуны ундраа” цогцолбор сургуулийн 3333 сурагч Д.Пүрэвдоржийн “Тусгаар тогтнол” шүлгийг уншив. Тус ажиллагааг зохион байгуулсан “Оюуны ундраа” цогцолбор сургуулийн захирал С.Нэргүйдаваа шүлэгт зориулсан цомоо Нийслэлийн боловсролын газрын дэд дарга Ц.Отгончимэгт гардууллаа. Энэ талаар тус ажиллагааг зохион байгуулагчидтай ярилцав.

БГД-ийн Засаг даргын орлогч Г.Нарангэрэл: БҮХ АНГИЙН СУРАГЧДАД 16 БАДАГ ШҮЛЭГ ЦЭЭЖЛҮҮЛНЭ ГЭДЭГ ҮНЭХЭЭР ТОМ АЖИЛ

-Дүүрэг энэ арга хэмжээнд хэрхэн оролцож байна?

-Баянгол дүүргийн Засаг дарга С.Одонтуяагийн мөрийн хөтөлбөрт “Хүүхдэд ээлтэй Баянгол дүүрэг” гэдэг дэд хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд “Оюуны ундраа” цогцолбор сургуулийн захирал С.Нэргүйдаваа энэ ажлыг санаачилсан. Энэ сургууль хоёр удаа тэргүүний сургууль өргөмжлөл хүртсэн. Энэ өргөмжлөлийг хүртэхэд сурлага, хүмүүжлээс эхлээд олон шалгуурыг нийслэлээс тавьдаг. Дүүргийн хувьд өөр олон ажил зохион байгуулж байна. Жишээлбэл, “Эх орон 36”, “Эх орон 16”, “Эх орон 8” гэсэн хөтөлбөрүүд хэрэгжиж байна. Энэ нь өсвөр насны хүүхдүүдэд эх оронч сэтгэлгээ суулгах, бие бялдрын өв тэгш хүмүүжил олгох зорилготой.

-Ямар хэлбэрээр энэ хөтөлбөр хэрэгжих вэ?

-Цэрэг, эх оронч хэлбэрээр. Бид 0164 дүгээр цэргийн ангитай хамтарч ажиллаж байгаа. Цэргийн ангид багаар, командаар ажиллаж сурах замаар өсвөр үеийнхэнд орчин цагийн эх оронч, өв тэгш бие бялдрын хүмүүжил олгохыг зорьж байна.

-Сурагчид үндэсний хувцсаар маш сайхан гоёсон байна. Үндэсний хувцасны өдөртэй болсон гэсэн.

-Монголын уламжлалт үндэсний баяр Цагаан сарын дараахь долоо хоногийн дөрвөн өдөр нийслэлийн сурагчид үндэсний хувцсаараа гоёдог уламжлал тогтсон.

-Энэ ажиллагаа цаашид үргэлжлэх үү?

-С.Нэргүйдаваа захирал маш гоё шилжин явах цом хийлгэсэн. Энэ цомоо Нийслэлийн боловсролын газрын дэд даргад гардуулж өгсөн. Цом нийслэлийн бүх сургууль болон аймгуудаар дамжин бүх сурагчид “Тусгаар тогтнол би чамайг тунхаглана” шүлгийг уншина.

-Багагүй зардал гарсан байх даа?

-Зорилго нь сайхан болохоор эцэг, эх нь ихээр дэмжиж байгаа юм. Хувцас бол хүүхдүүдэд байдаг гоёо учраас нэмэлт зардал биш. Харин бүх ангийн сурагчдад 16 бадаг шүлэг цээжлүүлнэ гэдэг нь үнэхээр том ажил шүү.

“Оюуны ундраа” цогцолбор сургуулийн нийгмийн ажилтан А.Өнөрмаа: ЗӨв ажлыг хийхэд эцэг, эхЧҮҮд санхҮҮ дээр гар татдаггҮй

-Яагаад энэ шүлгийг унших арга хэмжээ зохион байгуулав?

-Манай “Оюуны ундраа” сургууль цогцолбор сургууль болсны 20 жилийн ой болж байна. Ой тэмдэглэх ажлын хүрээнд 20 томоохон ажил хийнэ. Эхний ажил нь Сүхбаатарын талбай дээр 3333 сурагч Д.Пүрэвдоржийн “Тусгаар тогнол” шүлгийг унших ажиллагаа.

-Монголд анх удаа ийм олон сурагч шүлэг унших нь сонирхолтой байна. ийм том агуулгатай шүлэг унших нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Олон талын ач холбогдолтой. Сонголт хийхдээ бид маш их зөвлөлдсөн. А үсгээ ч үзээгүй нэгдүгээр ангийн хүүхдүүд энэ том шүлгийг цээжиллээ шүү дээ. Бага ангийн сурагчид утга учир, үзэл санааг ойлгохоосоо илүүтэй, оюун санаа нь илүү хөгжиж байна. Хэл яриа эмх цэгцтэй болж, дарааллыг зөв олж байна. Анги хамт олны дунд хэн хамгийн сайн унших уралдаан зарлаж, өрсөлдөж байна. Хамт олны дунд эвсэг уур амьсгал бий болж байна.

Ахлах, дунд ангийнханд эх оронч үзэл санаа, аав, ээжийгээ хайрлах үзэл, ер нь эх орноо бүхэлд нь хайрлах үзэл санаа төлөвшиж байна. Энэ шүлэг өөрөө агуу их үзэл санаа. Нэгдүгээр ангийн хүүхэд 16 бадаг шүлэг цээжилнэ гэдэг бол асар том үр дүн.

-Энэ том ажлыг зохион байгуулахад хэр ажиллагаа оров?

-Бид зөвхөн дангаараа зохион байгуулаагүй. Боловсролын яам, нийслэл, дүүрэг, суургуулийн захирлууд маш их дэмжлэг үзүүлсэн. Энэ ажил есдүгээр сарын 1-нээс эхэлсэн. Бас Архангай аймгийн удирдлага бидний санаачилгыг хүлээн авч манай цомыг аймагтаа аялуулахаа мэдэгдсэн. Бэлтгэл ажлаа хангаж байгаа гэсэн.

-Яагаад зөвхөн архангай аймаг хүлээж авах ёстой вэ?

-А-гаар эхэлсэн аймгаас эхэлж байгаа юм. Бүх аймгаар цом аялна. Дараа нь нийслэлийн дүүргүүдээр аялна. Дараа жилийн хавар Архангай аймгийн 1206 шилдэг сурагч шүлэг уншина.

-1206 гэдэг тоо ямар учиртай вэ?

-Их Монгол Улс байгуулагдсан оныг бэлгэдсэн. Архангайн шилдэг сурагчид энэ талбай дээр ирж шүлэг уншина. Өнөөдрийн үйл ажиллагааг харсан хүүхдүүд өнөөдрөөс эхлээд шилдэг сурагч болохын тулд бэлдэж эхлэх байх. Энэ нь бас дотоодын аялал, жуулчлал, сурагч солилцооны хөтөлбөр болно.

Хөдөөгийн сурагчид Сүхбаатарын талбай дээр шүлэг уншаад зогсохгүй, нийслэл, эх орныхоо түүх, соёлын өвтэй танилцах нь маш их хүмүүжил, мэдлэгийн ач холбогдолтой.

-Цом нэлээд бэлгэдэл агуулсан харагдаж байна.

-Цом маань дөрвөн хүчтэнтэй, түмэн наст хээгээр битүү бүрсэн, оройд нь шонхор шувуу суусан, нэг талдаа Чингис хааны хөрөг, нөгөө талдаа манай сургуулийн бэлгэ тэмдэгтэй. Энэ шүлгийг бүгд мэддэг боловч бүтнээр мэддэг томчуул ховор юм байна. Харин энэ удаад хүхдүүддээ цээжлүүлэх гэж маш олон эцэг, эх шүлгийг бүтнээр нь цээжилсэн гэж байна.

-30 гаруй автобус, цагдаагийн хамгаалалт, нийт эцэг, эхчүүд оролцсон нүсэр арга хэмжээнд багагүй зардал гарсан байх даа?

-Бид энэ төслөө эцэг, эхчүүдэд танилцуулсан. Эцэг, эхчүүд өөрсдөө маш их талархалтайгаар хүлээж авсан. Тийм учраас санхүүжилтийн асуудлыг эцэг, эхчүүд өөрсдөө л шийдсэн. Аль болох бага зардал гаргасан байх. Жишээлбэл, олон гоё малгай өмссөн сурагчид байгаа биз. Энэ бүхнийг эцэг, эхчүүд зургийн дэвтэрний цаас ашиглаад, хуулга наагаад хийчихсэн байна. Та нар анзаарсан бол сурагчид Монголын газрын зураг хэлбэрээр зогссон. Түүн дотроо аймаг болгоноор хувцас нь өөр байгаа. Буриад, казах, торгууд гээд. Энэ бүхэн эцэг, эхчүүдийн сэтгэл байхгүй юу. Мөн замын цагдаагийнхан маш их тусалсан.

Х.БАТТӨГС

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №072 (5639) дугаарт

Монголд дундаж давхаргыг гаргаж ирэх хэрэгтэй. Тэгж байж манай улс ядуу нэрнээсээ салж, хөгжинө. Гэтэл Монголын эдийн засгийг цөөхөн том олигархиуд барьчихаад бусдад ямар ч боломж олгохгүй байгаа талаар “Өдрийн сонин” хөндөн бичиж эхэлсэн билээ. Олигархиуд Монголыг ядуурлаас гаргахыг хүсэхгүй байгаагийн хамгийн энгийн жишээ бол дундаж давхаргыг хувааж идсэн явдал. Тэд улс төрд их нөлөөтэй. Тиймээс зөвхөн өөрсдөдөө зориулан хууль гаргуулдаг. Өнгөн дээрээ ямар ч хэрэг зөрчилгүй, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг гэдэг боловч үнэндээ лоббины хууль баталж байна. Дундаж давхарга байхгүй болоход төр засгийн хүнд суртал, эдийн засгийн хямрал зэрэг нөлөөлдөг гэдэг. Эдгээр хүчин зүйлүүд нөлөөлөхийн хувьд нөлөөлсөн байх л даа. Гэхдээ том компаниуд гарч ирээд бизнесийн орчинг хамснаас дундаж давхарга байхгүй болсон гэдгийг хүн бүр мэдэж байгаа. Гуравхан сая хүн амтай жижигхэн оронд чихэлдсэн тав, арван компани дундаж давхаргыг дуусгасан. Манай нийгмийн амьдрал ийм л байна. Бүгд цатгалан, аз жаргалтай амьдарч байвал улсынхаа ирээдүйн төлөө өөдрөгөөр ярьцгаана. Гэтэл өнөө маргаашаа аргацаасан, цалингаас цалингийн хооронд, ажлын байран дээрээ дэнжигнэн тогтож байгаа өлсгөлөн хүмүүстэй улс орноо хөгжүүлэх тухай юу ч ярих билээ. Энэ дэлхийд хүн ганцаараа жаргана гэж байдаггүй юм байна. Бүтэн 100 жилийн өмнө гарсан октябрын хувьсгал хөрөнгөтнүүдийг яалаа даа. Цөөхөн хэдхэн баячууд хэт тансаглаж байсан болохоор хөрөнгийг нь хураасан. Монголд яг энэ дүр зураг одоо харагдаж байна. Ердөө 200-гаадхан айл Монголын эдийн засгийг бүхэлд нь залгичихлаа. Тэд бусдыг юу ч хийлгэхгүй болгож бүх салбарыг эзэлжээ. Бид тэдний хувийн эд хөрөнгийг хураах ёстой гээгүй. Гагцхүү “Жудагтай байгаач ээ, ард түмнээ жаргалтай амьдруулах тэр л боломжийг нь чөлөөлж өгөөч ээ. Зөвхөн чаддаг салбараа хөгжүүлж, дэлхийн хэмжээнд гаргаач ээ” гэж байгаа юм. Бүгдээрээ аз жаргалтай байвал хэний ч хөрөнгийг хураадаггүй. Ингэхийн тулд дундаж давхарга бий болгоё. Энэ жижиг зах зээлд томчууд нь хамаад авчихаар бусдад орон зай үлдэхгүй байна. Ховдог “мангас”-ууд аль ашигтай гэсэн салбар руу орж, жирийн бизнесээ аваад явж байсан компаниудыг унагасан жишээ олон.

Барилгын салбарыг хар л даа. Хөл дээрээ тогтоод босч байсан энэ салбарт олигархиуд ороод дампууруулчихсан. Том компаниуд улсаа тэжээж байна гэж өөрсдийгөө дөвийлгөдөг. Нэг том компани жижиг, дунд бизнесүүдээ тэжээдэг гэсэн дэлхийн онол манай улсад тохирохгүй. Яагаад гэвэл Монгол бол цөөхөн хүн амтай, хоёрхон хөрштэй орон. Солонгосын “Самсунг”, “Хюндэй” зэрэг том компаниуд улсаа тэжээж болоод байгаа юм шиг харагддаг. Харамсалтай нь Монголд ийм компаниуд алга. Дэлхийн брэнд гаргасан том компани ч манайд байхгүй. Учир нь монголчуудын үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хоёр том хөрш маань тоож шиншлэхгүй. Дэлхийд эдийн засгийнхаа үзүүлэлтээр тэргүүлж байгаа том гүрнүүд биднээс юм худалдаж авна гэвэл өөрсдийгөө доромжилсон болох биз. Тэгэхээр Монголын цөөхөн олигархи компаниуд дотоод зах зээлээ мөлжиж, шинэ бизнес эрхлэгчдээ дарамталж байна. Ийм нөхцөлд бизнесийн талбар дахь зах зээлийн шударга хуваарилалтыг хиймээр байгаа юм. Дэлхийд үүнийг монополийн хуулиар зохицуулдаг байна. Манайд ч ялгаагүй энэ хууль нь хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. Гэвч Монголын эдийн засагт цөөхөн хэдэн компани даам гарсан байгаагаас харахад энэ хууль хэрэгжихгүй байна. Энэ бол мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй олигархиуд хуулийн дээр сууж байгаагийн тод илрэл юм.

УИХ-ын дарга сая Бангладеш улсад Олон улсын парламентын холбооны хуралд оролцож үг хэлэхдээ 2030 онд гэхэд монголчуудын 80 хувь нь дундаж, чинээлэг давхаргад хамрагдана гэжээ. Түүний хэлсэн энэ мэдэгдэл бидний бичиж байгаа сэдэвтэй агаар нэг бөгөөд цагаа олсон явдал боллоо. Эрдэмтэн, судлаачдын хэлж байгаагаар дундаж давхаргыг үүсгэхийн тулд ажлын байрыг нэмэгдүүлэх ёстой гэдэг. Энэ нь нэг том компани үй, түмэн хүнийг ажлын байраар хангана гэсэн ойлголт биш. Ажлын байрыг бий болгогчийг дэмжихийг хэлж байгаа юм. Ингэхийн тулд бизнесийн орон зайг суллаж өгөх хэрэгтэй. Солонгосын “Самсунг” корпораци гэхэд салбартаа тэргүүлэгч нь. Тэдний ханган нийлүүлэгчээр 3000 аж ахуйн нэгж ажилладаг байна. Энэ дунд түүний охин компани нэг ч байхгүй. Үүнийг нь тухайн улсын хуулиар зохицуулсан байх жишээтэй. Гэтэл манайд толгой цохидог том компаниуд яадаг билээ дээ.

Бүх салбарт түрэмгийлэн орж, бизнесээ өргөжүүлж байгаа “Номин Холдинг”, “АПУ” группийг өмнө онцолсон. Энэ удаад “Женко” болон “Наран” группийн ноёрхлыг сонирхуулъя. Энэ хоёрт хоёуланд адилхан байдаг бизнес бий. Тэр бол хэвлэл мэдээллийн салбар. Ер нь хүмүүс мөнгөтэй болонгуутаа хамгийн түрүүнд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд нөлөөгөө тогтоох гэж зүтгэдэг. Ингэхийн тулд өнөөдөр Монголын нийгэмд нэр хүндтэй, байр сууриа хэдийнэ бататгасан хүчтэй сонин, телевизийг онилдог. Харамсалтай нь салбараа хөгжүүлэх гэж зүтгэж яваа мэргэжлийн байгууллагууд тэдний гарт амархан ордоггүй. Тийм болохоор мөнгөтэй эрх мэдэлтэй эрхмүүд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байгуулдаг жишиг тогтоод удаж байна. Тэд эндээс бусад салбараас хүүлдэг шигээ ашиг олно гэж юу байхав. Гагцхүү өөрийгөө хамгаалах бамбайгаа болгон ингэж бэлтгэдэг.

Монголын нийгэмд нарийн тооцоотойгоороо алдартай С.Болдхэтийн “Наран” групп

С.Болдхэт эзэнтэй “Наран групп” нь бизнесийн салбарт нийтийн хоол, худалдааны төв, аялал жуулчлал, үл хөдлөх хөрөнгийн худалдаа, үйлчилгээ эрхэлдэг. Түүний “Наран Трейд” компани гадаад худалдааны салбарт тэргүүлэгч Монголын топ таван компанийн нэг. Тэгвэл “Наран их дэлгүүр”, “Наран фүүдс”, “Наран Косметикс” зэрэг компаниуд худалдааны салбарт манлайлж яваа. Эдгээр компаниуд нь тус тусынхаа чиглэлээр хүний хэрэгцээт бараа бүтээгдэхүүнүүдийг импортолдог юм. “Наран Косметикс” нь өргөн хэрэглээний гоо сайхны бүтээгдэхүүн, шил шаазан эдлэл, хүүхдийн тоглоомыг оруулж ирдэг байна. “Наран фүүдс” нь хүнсний бүтээгдэхүүн импортолдог гэнэ. “Наран март” компани Францын “Ив Роше” компанийн албан ёсны дистрибьютер “Наран Бьюти Уорлд” компани нь дэлхийн алдартай гоо сайхны брэндүүдийг оруулж ирдэг байна. Тус компани нь гоо сайхны салоны үйлчилгээг үзүүлж, мэргэшсэн гоо засалчдыг бэлтгэдэг гэнэ. “Наран Эло” компани болохоор гэр ахуйн хэрэглээний цахилгаан барааг импортлогч ажээ. Мөн автомашины засвар үйлчилгээ, сэлбэгийн худалдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг “Наран Моторс” компани нь Германы BMW брэндийн машины борлуулах албан ёсны эрхтэй. С.Болдхэтийн нийтийн хоолны салбар дахь “Интер Кюзин” компани нь “Тай Экспресс”, “НьюЙорк НьюЙорк” ресторануудыг Монголд анх удаа оруулж ирсэн. Мөн “Туул” рестораны өнгө төрхийг өөрчлөн ажиллуулж байгаа юм билээ. Дээрхээс гадна “Сити Рийл Эстэйт” ХХК-д С.Болдхэт хувьцаатай. Тус компани нь орон сууц, барилгын арилжаа, зуучлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Энэ эрхэм “Супервижн” кабелийн телевиз, “SBN телевизтэй. Бүх л салбарт хүчтэй нөлөөгөө тогтоосон Монголын том компаниудын нэг яах аргагүй мөн. Группийн эзэн С.Болдхэт нарийн тооцоотой гэдгээрээ Монголын нийгэмд алдартай. Тэрбээр татвар нэмэх асуудлаар нэлээд ширүүхэн байр сууриа илэрхийлж байсан нэгэн. Тэрбээр өнгөрсөн намар Төрийн ордонд болсон чуулга уулзалт дээр үг хэлэх боломжийг ашиглахдаа ганц ч хүн цалинжуулж үзээгүй УИХ-ын гишүүд татвар нэмэх гэлээ гэж ирээд л уурлаж байв. Улмаар бизнес эрхлэгчдийг төр дэмжье гэвэл НӨАТ-ыг арав биш тав болго хэмээн бухимдаж байлаа. С.Болдхэт тооцоотой гэж яригддагаараа алдартай болохоор татварын асуудал цочир санагдсан байх. Тухайн үед Засгийн газрын хуралдаанаар хэд хэдэн төрлийн татварыг нэмэх асуудал орж ирсэн байв. Аж ахуйн нэгжийн албан татвар, Хувь хүний орлогын албан татварыг шатлалтай, Онцгой албан татваруудыг нэмэх тухай тусгасан байсан юм. Гэвч энэ төсөл цааш яваагүй. Харин ОУВС-гийн хөтөлбөрийг авах хүрээнд эдгээр татвар нэмэх асуудлууд дахин орж ирж байгаа юм.

Ер нь том компаниуд их татвар өгөхөд яагаад болохгүй гэж. Том ч бай, жижиг ч бай компаниуд бүгд л ижил арван хувийн татвар төлдөг. Тиймээс энэ асуудалд бизнес эрхлэгчид нэлээд маргаантай байдаг. Дэлхийн олон онол жижиг зах зээлтэй манай оронд тохирохгүй. Их мөнгөний арван хувьтай татвар, цөөхөн мөнгөний арван хувийн татварын дэргэд хамаагүй их мөнгө төлдөг гэж хөрөнгөтнүүд маргалддаг. Өнгөц харахад “Наран” л тийм харагдаж байна. Гэхдээ хэдэн зуун тэрбумын орлогоос арай ахиу татвар төлбөл энэ ядуу улсад хэрэгтэй. Гурван ээлжээр хичээллэдэг сургуулийн ээлж хоёр болж, хүүхдээ цэцэрлэгт өгөх сугалаанд хожсон залуу аав, ээж диваажинд очих баталгаатай сугалаа хожсон мэт хөөр хөл болохоо болихсон. Ингэж татвар алаг, цоог болох нь татвар нуултыг ихэсгэж олон жижиг компани бий болох аюултай тухай бид чихээ дөжиртөл сонсдог. Энэ жижигхэн оронд, цөөхөн хүнд хүсвэл хэн хаашаа хараад унтаж байгааг ч төр нь мэдэх боломжтой. Төр тэрийгээ л хийх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл татварын хяналтыг сайжруулах ёстой гэсэн үг.

“Женко” группээр овоглоСон Х.Баттулгын “охид”

Монголын толгой баячуудын нэг Х.Баттулгыг бүгд танина. УИХ-ын гишүүн, Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын сайдаар ажиллаж байсан Х.Баттулга 1990 онд бизнесийн салбарт хөл тавихаар шийдэж “Женко” ХХК байгуулсан түүхтэй. Одоо тэрбээр арав гаруй охин компанитай, нэг телевиз, хоёр сонинтой. Түүний мэдэлд хүнсний салбарт тэргүүлэгч “Талх чихэр”, мах, махан бүтээгдэхүүн, хиам үйлдвэрлэгч “Мах импкес”, гурилын “Милл хаус” үйлдвэрүүд байдгийг бүгд мэддэг болсон. Х.Баттулга аялал жуулчлалын салбарт “Женко тур бюро”, “Нүүдэл трейд” компанитай. Мөн энэ салбарт “XIII зуун”, “Их Майдар”, “Чингис хаан хөшөө”, “Гольф”, “Түмэн хишигтэн” гэсэн амралт зугаалга, аялал жуулчлалын цогцолбор газар байгуулсан. “Түмэн хишигтэн” компанийн хувьд аялал жуулчлал, гадаад худалдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Үнэт цаасны салбарт “Женко тур брю” компани бий. Хүнс хөдөө аж ахуйн чиглэлээр өргөжсөн “Эмээлт” зах, “МИК эмээлт” компани 100 хувь Х.Баттулгын мэдлийнх. Хотын баруун хэсэгт орших “Эмээлт зах”ын хувьд малын гаралтай гол түүхий эдийн наймаа өрнөдөг. “МИК эмээлт” компани нь махны зах зээл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Боловсролын салбарт хамгийн өндөр төлбөртэй сургуулиудын нэг “Hartford Institute” мөн л Х.Баттулгынх. Энэ сургууль нь Сингапурын үнэт цаасны зах зээл дээр бүртгэлтэй, бизнес менежмэнтийн чиглэлээр боловсрол олгодог тэргүүлэгч байгууллага юм билээ. Түүний хөрөнгө үүгээр дуусчихгүй “ХИД” компани, “Баянгол” зочид буудал багтдаг. Мөн “Женко холдинг” компанид 25, “Хаус дизайн”-д 51, “Өүпэнспейс”-д 80 хувийн хувьцаа эзэмшдэг байна. Ганзагын наймаанаас бизнесээ хөгжүүлсэн Х.Баттулга дээрх компаниудад эзэн суухаас гадна хэвлэлд нөлөөтэй. Тэрбээр “С1” телевиз, “Монголын мэдээ”, “Ардчилал” сонинтой.

Ингээд харахаар эдгээр компанид ер нь үлдээсэн салбар гэж байна уу. Та бодоод үз дээ. Эдэнтэй өрсөлдөх гэвэл хэн ч бай шууд шахуулаад дампуурна. Ийм том мөнгөтэй дээрээс нь тэдний их улс төрийн нөлөөг нь хэн ч тэсвэрлэж чадахгүй.

Үргэлжлэл бий

Хошин урлагийн үе үеийн уран бүтээлчид, шог зохиолч, зураач, элэглэгчид, хошин урлагийн продакшнууд нэгэн тайзнаа чуулж, өөрсдийн сор болсон бүтээлүүдээ толилуулахын зэрэгцээ шилдгүүдээ тодруулдаг “Азтай бадарчин” Монголын хошин урлагийн их наадам болж өнгөрлөө. Ингээд тус наадмын “Шилдэг эмэгтэй жүжигчин” төрөлд шалгарч, алтан цолмын эзэн болсон “Шинэ үе” продакшны жүжигчин Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Б.Отгонтуяатай ярилцлаа.

-Хошин урлагийн “Азтай бадарчин” их наадмын “Шилдэг эмэгтэй жүжигчин” төрөлд шалгарсанд тань баяр хүргэе. Энэхүү наадамд хэд дэх удаагаа оролцож байна вэ?

-Баярлалаа. “Шилдэг эмэгтэй жүжигчин” төрөлд шалгарсандаа баяртай байна. “Азтай бадарчин” наадмын “Шилдэг эрэгтэй жүжигчин” төрөлд “Мөрөөдлийн театр”-ын жүжигчин, Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Баттөмөр (Батаа), “Шилдэг шог зураг”-ийн төрөлд алтан цомын эзнээр шог зураач А.Бат-Эрдэнэ, “Шилдэг хамтлаг”-аар “Маск” продакшны уран бүтээлчид маань тус тус шалгарсан. Ийнхүү “Азтай бадарчин” наадам маань 13 жилийн дараа дахин боллоо. Жүжигчдийн чадвар, чансааг сорьсон өрсөлдөөнтэй наадам болж өндөрлөлөө гэж бодож байна. Намайг яг хошин урлагийн жүжигчин болж байх үед тус наадам зохиогдохоо больчихсон юм. Тиймээс би анх удаагаа оролцож байгаа минь энэ л дээ. Энэ удаагийн их наадам үзэгчдээс санал асуулга авснаараа онцлог байлаа. Мөн хошин урлагийн хамтлаг продакшнууд хамтран үзүүлбэрүүдээ толилуулснаас гадна шилдэг жүжигчний төрөлд нэр дэвшиж байгаа тус бүр таван эрэгтэй, эмэгтэй жүжигчинд шүүгчдийн зүгээс даалгавар өгсөн. Тодруулбал, хоёр, хоёроороо хамтран тухайн үед сугалсан сэдвийн дагуу таван минутын дотор богино хэмжээний үзүүлбэр үзүүлсэн юм. Мөн жүжигчин ах нараасаа нэгийг нь сонгох боломжтой байсан. Миний хувьд “Эмоци” продакшны жүжигчин Тэмүүжин, “Маск” продакшны жүжигчин Баярмагнай ахтайгаа хамтарсан. Энэ даалгавар хэн нь хэн бэ гэдгийг таниулж, жүжигчдийн чадвар, чансааг утгаар нь харууллаа гэж би бодож байна. Хамтран тоглосон найз Тэмкадаа болон, Магнай ахдаа маш их баярлалаа. Мөн Магнай ахтайгаа тайзнаа анх удаа хамт гарсан сайхан тохиол болсон.

-Тус наадамд өнөө үеийн хошин урлагийн төлөөлөл болсон бүхий л мундаг жүжигчид өрсөлдсөн. Таны хувьд өөртөө хэр итгэлтэй байсан бэ?

-Үе тэнгийн найзууд болох Гэрэлээ, Жавхаа маань болон мөн дүү нар өрсөлдлөө. Тэд маань бүгд л маш мундаг уран бүтээлчид. Миний хувьд түрүүлчих байх гэсэн бардамнал бол байгаагүй. Яах бол гэсэн айдас, догдлолтой л байлаа. Тайзнаа гараад хийх ёстой зүйлүүдээ гүйцэтгээд, үзээд алдъя л гэж бодсон. Мэдээж тэмцээн уралдаан учир нэг нь түрүүлдэг жамтай шүү дээ. Ямартай ч “Азтай бадарчин” бол хошин урлагийн салбарын жүжигчдийн хувьд том наадам, шагнал байдаг. Тиймээс энэ том наадамд шалгарсан болохоор баярлахын сацуу үүрэг, хариуцлага минь улам нэмэгдэж байгааг ойлгож байна.

-Жүжигчин болсон тухайгаа яриач. Хүүхэд ахуй насандаа мэдээж авьяаслаг охин байсан болов уу?

-Миний багын мөрөөдөл жүжигчин болох байсан. Харин гэр бүлд минь урлагийн хүн байхгүй. Миний аав жолооч, ээж минь тогооч мэргэжилтэй. Энгийн л ажилчин хүмүүс. Яахав, аав минь сайхан дуулж, хөгжимдчихдөг.

Ямартай ч миний хувьд багын мөрөөдөлдөө тууштай явсаар л өнөөдөр жүжигчин гэх эрхэм мэргэжлийг эзэмшсэн байна. Багын л их дүрсгүй, хөдөлгөөнтэй, дуу хөгжимд дуртай хүүхэд байсан л даа. Эмээдээ л дуулж, бүжиглэж, жүжиглэж үзүүлдэг байж билээ. Дээр үеийн 270-ын цагаан ор гэдэг байсан даа, тэр орныхоо урдуур хөшиг татаад түүнийгээ том тайз мэт төсөөлж, янз бүрийн жүжиг тоглодог байсан. Миний хамгийн анхны үзэгч бол эмээ минь. Ингээд л сүүлдээ Архангай аймгийнхаа Хөгжимт драмын театрын тоглолт, уралдаан тэмцээн гээд бүхий л арга хэмжээнд оролцдог болсон. Би 1998 онд арван жилээ төгсчихөөд 2002 он хүртэл театртаа ажилласан юм. Учир нь арван жилээ төгсөхөд минь СУИС-ийн жүжигчний ангийн хуваарь ирээгүй юм л даа. Цаг хугацаа их хурдан. Нэг л мэдэхээд дөрвөн жил болчихсон шүү. Ингээд л 2002 онд их сургуульдаа элсэн орж, Найдангийн Ганхуяг багшийн удирдлага дор суралцаж эхэлсэн.

-“Шинэ үе” продакшнд орсон тухайгаа яриач?

-Би 2003 онд буюу хоёрдугаар курст байхдаа “Шинэ үе” продакшнд орж байсан юм. Ангидаа сууж байтал Бооёо ах намайг дууддаг юм байна. Гараад очтол “Чи манай хамтлагт тоглох уу” гэсэн. Миний хувьд гайхах, баярлах зэрэгцэж шууд л зөвшөөрсөн. Тэр бол миний амьдралд тохиолдсон сайхан мөчүүдийн нэг яах аргагүй мөн. Одоогоос 14 жилийн өмнө юм байна шүү дээ.

-Та “Шинэ үе” продакшнаасаа яагаад гарсан юм бэ. Одоо “Эмоци”-д харьяалагдаж байгаа юу?

-Би “Эмоци” продакшнд ороогүй. Хүмүүс орчихсон л гэж эндүүрээд байх шиг байна. Зүгээр л хамтарч уран бүтээл хийсэн юм. Мөн “Шинэ үе” продакшнаас ч яг гарсан юм байхгүй л дээ. Яахав, одоогоор бол чөлөөт уран бүтээлч гэж хэлж болно.

-Таны хувьд урлагийн хүн байхын хамгийн сайхан нь юу вэ?

-Оноогдсон дүрээ тайзнаа гараад амилуулж байх тэр үе бол жүжигчин хүний хамгийн сайхан мөч байдаг. Гэхдээ мэдээж хамгийн сайнаар үзэгчдэдээ хүргэх хариуцлагатай үүрэг хамт дагаж явдаг. Ямартай ч энэ мэргэжлийг эзэмшсэндээ өөрийгөө азтайд тооцож явдаг шүү. Сайхаан сайхан. Ер нь ч тэгээд хүн хүссэн зүйлээ хийж байна гэдэг амьдралаас авч болох хамгийн сайхан мэдрэмж гэж боддог юм даа. Хөдөө орон нутгаар ч юм уу, тоглолттой явах үед үзэгчдийн минь сайхан халуун дулаан үг маш их урам зориг өгдөг шүү гэдгийг мөн хэлмээр байна.

-Гэр бүлээ танилцуулаач. Хэдэн хүүхдийн ээж болсон бэ?

-Би нөхөртэйгөө 2003 онд танилцсан. Манай хүнийг Гансэлэм гэдэг. Манай доод курсын оюутан байсан юм. Одоо бол хувиараа ажил эрхэлдэг. Хань минь амжилт ололт, алдаа оноог минь дэнсэлж, үнэнчээр дүгнэдэг. Мөн намайг үргэлж тусалж дэмжиж байдаг түшиг тулгуур минь. Тиймээс ханьдаа маш их баярлаж явдаг даа. Манайх ам бүл дөрвүүлээ. Хүү, охин хоёртой.

-Цаашид ямар уран бүтээл дээр ажиллах төлөвлөгөөтэй байгаа вэ?

-Жүжигчин Ганбаа, Сөрөлт бид гурав хамтарч богино хэмжээний кино хийж байгаа. Энэ кино маань удахгүй төлбөртэй сувгуудаар цацагдах байх. Мөн энэ сардаа багтаад залуу жүжигчид хамтарсан тоглолт хийхээр төлөвлөж байна. Тоглолтод ямар уран бүтээлчид оролцох, хэзээ болох зэрэг талаар үзэгчдэдээ цаг тухай бүрт нь дуулгах болно. Одоогоор тоглолтынхоо бэлтгэлд орчихсон явж байна. Залуу хүмүүс учраас хийх зүйлүүд их байна. Цаашид бодсон, зорьсон ажлууд зөндөө бий.

“Боловсрол суваг” телевизийн “Яг түүн шиг” цэнгээнт нэвтрүүлгийн оролцогч, “Шар айраг” хамтлагийн дуучин, уулын спортын мастер Г.Ганхүүтэй ярилцлаа.

-“Яг түүн шиг” шоуны найм дахь оролцогч шоу эхэлтэл нууц хэвээр байсан. Гэтэл энэ нууцлаг оролцогч шүүгч Ганхүү байсан нь үзэгчдийг гайхшрууллаа. Оролцогч болсон нь таны хүсэл үү, эсвэл телевизийн зүгээс тавьсан санал байв уу?

-Шоуны оролцогч болох нь миний хүсэл байсан. Шоунд орсон нь маш энгийн хоёр шалтгаантай. Миний хувьд “Яг түүн шиг” шоуны эхний дугаарт шүүгч хийснийг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Харин энэ удаад би шүүгч хиймээргүй санагдсан. Ухаантай, ухаантай юм яриад л хэн нэгнийг дэнслэхийг хүсээгүй юм. Мөн аливаа зүйлд өөрийгөө сорих дуртай, хэнээс ч асуухгүй дуртай зүйл рүүгээ зүтгэдэг гэх мэт зан чанар оролцогч болоход минь нөлөөлсөн болов уу. Эхний шалтгаан минь энэ байлаа. Түүнчлэн би сошиал ертөнцөд идэвхтэй хүмүүсийн нэг л дээ. Твиттерт нэг хэсэг жиргэчихдэг байсан бол одоо фэйсбүүк хуудаснаа илүү идэвхтэй байгаа. Харин нэг удаа фэйсбүүкт “70,80-аад оны эмээ, өвөө нар болимоор юм” гэх утгатай пост явж байсан. Гэтэл би 60-аад оны хүн байдаг. Тэгэхээр бид болоод түүнээс дээш үеийг бараг амьд юм уу гэж хэлэх нь холгүй болчихож байгаа биз. Ингээд дээрх постоос болоод л ер нь яагаад 60-аад оныхон “Яг түүн шиг” шоунд орж болохгүй гэж гэсэн сэдэл төрсөн. Ер нь ч найман настнаас 80 настан хүртэл үздэг энэ том шоунд заавал залуучууд орно гэсэн заалт байдаггүй. Тийм болохоор боломжтой юм байна гэсэн бодол төрсөн. Ингээд л шоунд оролцох хүсэлтэй байгаагаа телевизийнхэнд уламжилсан юм.

-Таны саналыг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Эхлээд зөвшөөрөөгүй л дээ. Тэд “Манай шоуны шүүлтийг авч яваа хүн бол та. Таньгүйгээр шүүлт чинь уначих юм биш үү” гэх мэт зүйлийг хэлж байсан. Үүнээс гадна “Яг түүн шиг” бол “En­domol Shine” группийн албан ёсны эрхтэйгээр гардаг олон улсын шоу. Тиймээс бид тус групп рүү заавал мэдэгдэх шаардлагатай л даа. Харин бидний хүсэлтийн хариуг тус групп нэг сарын дараа илгээсэн. Тэд “Шоу гэдэг утгаараа маш сонирхолтой санаа байна. Бид баяртайгаар хүлээн авч байна” хэмээн албан ёсны хариугаа илгээсэн юм. Нийт 40-өөд оронд тус шоу гарахад шүүгч нь оролцогч болж байсан тохиолдол нэг ч удаа гарч байгаагүй юм билээ. Ингээд “Боловсрол” телевизийн зүгээс миний саналыг хүлээн зөвшөөрсөн. Гэхдээ нэг болзолтойгоор. Тодруулбал, яг өөр шигээ шүүгч олж өгч байж шоунд оролцож болно гэсэн л дээ. Тиймээс би ч шүүгчийн эрэлд гарсан. Маш олон хүнтэй уулзсан, зарим нь манай удирдлагуудад таалагдаагүй. Харин миний найз Б.Наранзуныг шүүгчээр ажиллуулах саналыг зөвшөөрсөн. Б.Наранзун маань урлаг судлаач, дэлхийн рок, попыг надаас ч илүү судалсан, боловсролтой залуу учраас телевизийн хамт олон татгалзаагүй.

-“Киви” хамтлагийн дуучин Ука ороогүй учир оронд нь таныг орлоо гэх хүмүүс ч байсан. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

-Шоуны зүгээс Укад санал тавьсан. Харин Ука бие давхар учраас энэ удаагийн шоунд оролцож чадаагүй юм билээ. Ер нь бол маш олон уран бүтээлч шоунд орох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байдаг шүү.

-Та шоуны эхний дугаарт олимпийн зарчмаар буюу түрүүлэхдээ биш оролцож байгаадаа гол утга учир нь оршино гэж хэлж байсан. Гэхдээ нэгэнт л тэмцээн уралдаанд оролцож байгаа юм чинь түрүүлэхийг хүсэхгүй байна гэж үү?

-“Яг түүн шиг” бол мэдээж өрсөлдөөнт шоу нэвтрүүлэг. Эхний дугаар ч тэр маш их өрсөлдөөнтэй болсон. Харин миний хувьд өрсөлдөхөөсөө илүүтэй тодорхой насны төлөөлөл болж оролцож байгаа. Тиймээс залуучуудтайгаа өрсөлдөөд байх нь ч юу юм. Өөрийнхөө бололцооны хэрээр л оролцъё гэсэн бодолтой байна.

-Таны эхний дүр “Харанга” хамтлагийн дуучин Лхагвасүрэн байсан бол дараагийн дугаарт попын хаан болох нь ээ. Бэлтгэл, сургуулилтдаа орсон байх. Сарны алхааг сурч байгаа юу?

-Миний хувьд эхний дугаарт нууц оролцогч байсан учраас надад сонголт байгаагүй. Бусад оролцогчийн адил баззердаж дүрээ сонгоогүй гэсэн үг л дээ. Шоуны зүгээс Лхагвасүрэнгийн дүрд хувиран, “Монгол ээж” хэмээх дууг нь дуулаарай гэсэн. Чадах ядахаараа л дуулахыг хичээлээ. Харин дараагийн дугаарт үзэгчид маань малигар Mickeal Jackson үзэхээр болж байна. Би багаасаа л дууг нь сонсож, тэр бүү хэл концертыг нь үзэж байлаа. Ийм мундаг хүнийг дуурайх гэж байгаа учир хичээж оролцох болно. Ямартай ч дуу болоод бүжгийн бэлтгэлдээ орчихсон. Сарны алхааг ч мөн сурч байна. Өмнө нь их буруу алхдаг байж. Бүжигчдээр хөл тавилт, хөдөлгөөн зэргийг нь заалгаж байгаа. Хүний амьдрал баян гэдгийн л нэг жишээ юм даа. Надад бол сонирхолтой, сайхан л санагдаж байна. Энэ үе бол миний амьдралд тохиож байгаа сайхан мөчүүдийн нэг гэж би хэлэх байна даа.

-Та дараа жилийн дугаарт шүүгчээр ажиллах уу?

-Энэ шоу цаашид үргэлжлээд явна. Миний хувьд ч шүүгчээ хийнэ гэж бодож байна. Ямартай ч энэ удаад би оролцогч болсноороо уран бүтээлчид дуу, бүжгээ сурахаас гадна дуурайхын тулд хэрхэн хичээж, хөдөлмөрлөж байгааг өөрийн биеэр мэдэрчихэж байгаа юм. Энэ бүхнийг мэдэрчихсэн учраас би дараа жил илүү шударга, сайн шүүх болов уу гэж бодож байна.

Түүнчлэн шүүгчээрээ байсан бол дээр байсан юм даа, залуустаа байр сууриа тавьж өгөөчээ гэх ч хүмүүс байна. Гэхдээ ихэнх нь яагаад болохгүй гэж гэсэн байр сууринаас дэмжиж байгаа. Дэмжиж байгаа хүмүүс миний үеийнхэн байгаа болов уу. Манайх бол ардчилсан улс. Энэ мэтчилэн үзэл, бодлоо илэрхийлэх нь зөв. Ингэж үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэхийн төлөө би 90 онд тэмцэж явсан хүний нэг. Тиймээс үүнд бол эмзэглэдэггүй. Ер нь ч тэгээд хүний амьдралд шүүмжлэл нь магтаалаасаа илүү хэрэгтэй байдаг. Гэхдээ шоуны хувьд хэдийнэ галт тэрэг хөдөлчихсөн. Одоо буцах эрх надад байхгүй. Тиймээс шоундаа оролцоод явна даа.

-Бусад оролцогчдынхоо тухайд та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Маш мундаг залуус. Би Бархүүгээ жүжигчин л гэж боддог байснаас биш ийм авьяаслаг, мундаг дуучин болохыг нь мэддэггүй байж. Мөн жүжигчин хүн учраас давуу талууд ч их харагдаж байна. Мөн Гантогоо дүүгээ онцолмоор байна. Солонгост арав гаруй жил болчихсон ийм залуу шоуг зорьж Монголдоо ирсэн нь баярлууштай. Гантогоо маш соёлтой, хүмүүжилтэй. Хүүхдийг яаж хүмүүжүүлэхээрээ ийм соёлтой, хүмүүжилтэй болгодог юм бол гэж бодогдохоор шүү. Мөн төгөлдөр хуурч охиныг онцлох хэрэгтэй байх. Манай “Камертон” хамтлагийн Мээдээ маань ч цаашид хүчтэй өрсөлдөгчдийн нэг байх болов уу. Гэх мэтчилэн бүх оролцогч дүү нар маань мундаг, авьяаслаг байна. Өмнөх дугаарын оролцогчдоос дордоогүй байх гэж бодогдож байгаа. Мөн ОХУ-аас мэргэжлийн нүүр хувиргагчид ирж ажиллаж байгаа нь олзуурхууштай. Ингээд бүх дүү нартаа амжилт хүсье.

-Эхний дугаарын шүүлтийн хувьд ямар бодолтой байв. Та байсан бол хэрхэн шүүх байсан бол?

-Би байсан бол хэрхэн шүүх байсан бол гэж бодогдсон л доо. Мэдээж олон дугаар дээр шүүгч хийчихсэн учраас яалт ч үгүй шүүгчийн нүдээр харчихдаг юм байна. Миний хувьд ганц, хоёр шүүлт дээр санал зөрж байлаа. Тухайлбал, дуучин Хишигдалай Аделийг маш сайн дуурайж чадсан. Хоолойны өнгө, нугалаа, темберийг ямар гайхамшигтай дуурайв. Би бүр нэг хэсэг нүдээ аниад ч хүртэл сонссон шүү. Үнэхээр сайн дуулсан. Харамсалтай нь шүүгчдийн оноо бүгд доогуур байна лээ. Яахав, хөгжмийн хүмүүс биш учраас сонсохгүй байсан болов уу. Онон, Ундармаа нар маань жүжигчин, Наранзун хэдий урлаг судлаач ч дуучин биш. Тиймээс дуучин хүний нүдээр харахгүй байна. Тиймээс нэг дуучин байх нь зохистой юм байна даа гэсэн бодол төрж байлаа.

Түүнчлэн шүүгч байсан хүний хувьд бусад өрсөлдөгчдөдөө өгөх ёстой гурван оноогоо оновчтой үзүүлбэрт өгөөрэй гэж дүү нартаа хэлж байгаа. Оролцогчид тухайн дугаарын хамгийн шилдэгтээ л гурван оноогоо өгөх учиртай юм. Харин түүний оронд найз нөхдөдөө тал засаж, өрсөлдөөн ширүүссэн үед хамгийн бага оноотой оролцогчдод өгөх гэх мэт оновчгүй байдал их гардаг л даа. Ийм байдал аль болох гаргахгүй хамгийн мундаг оролцогчдодоо гурван оноогоо өгөөсэй гэж бодож байна. Эхний дугаарт Бархүүгийн үзүүлбэр хамгийн шилдэг нь байсан. Харин Бархүүд саналаа өгсөн оролцогч цөөн байсан. Би цаашид ч гэсэн дугаарын хамгийн сайн оролцогчид гурван оноогоо өгөх болно.

Монголын зэс корпорацийн Гүйцэтгэх захирал Ц.Пүрэвтүвшинтэй ярилцлаа.

-Сонгуулийн өмнөх өдөр ОХУ-ын “Эрдэнэт”-д эзэмшдэг хувьцааг монголчууд авч байгааг мэдсэн ч өнөөдөр асуудал өөрөөр эргэсэн. Одоо бүр бужигнаад эхэллээ?

-Товчхоноор хэлбэл, энэ цаг үед ямар ч компани, хувь хүний өмч баталгаа байхгүй гэдгийг төрийн зүгээс нотолсон үйлдэл боллоо. Бидний хувьд тодорхой хугацаанд, Оросын талтай хүнд хэлцлийг хийсэн. Үүнийгээ сонгуулийн өмнө зарлая, бүхнийг нураая, олон нийтэд буруугаар ойлгогдъё гэсэн зорилго огт байхгүй нь ойлгомжтой. Цаг хугацаа нь тэгж таарсан. Нөгөөтэйгүүр өнгөрсөн зургадугаар сараас хойш болж, өрнөсөн үйл явцыг та бүхэн ажиглавал монголын зэс корпорацийн ярьж байсан зүйл, хийж байсан мэдэгдэл, байр суурь өөрчлөгдөөгүй. Харин монголын зэс корпорацийг буруутгаж, янз бүрээр дайралт хийж байсан хүмүүсийн арга зам, хэлсэн үндэслэл, жишээ бүхэн байнга өөрчлөгдсөөр ирлээ. Өнгөрсөн хугацаанд бид нэг талаас хүч түрсэн, төрийн нэрээр дарамталсан үйлдэлд өртөж байна. Үүний нэг жишээ нь өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлээр Төрийн өмчийн хороо нууцаар хуралдаж “Эрдэнэт”-ийн ТУЗ-ийн гишүүд нь өөрсдөд олгогдоогүй эрх хэмжээг хэтрүүлж, ажлын бус цагаар, хууль бусаар Улсын бүртгэлийн газарт очиж бүртгэлийг өөрчлөх гэж оролдож эхэлсэн. аливаа зүйлийг ул сууринаас нь бус өнгөц, яаран, хууль бусаар хийж байгаа нь зөвхөн бидэнд бус цаашдаа улс орны ирээдүйд маш сөрөг үр дагавар үүсгэж, жишиг тогтооно.

-Төр шийдвэрээ хэрэгжүүлж байгаа нь энэ юм биш үү?

-Төрийн шийдвэрийг хэн ч гэсэн хүндэтгэнэ, биелүүлэх үүрэгтэй. гэхдээ төрийн нэрээр хууль бус шийдвэр гаргах, түүнийг биелүүлэхийг шаардах эрх хэнд ч байхгүй. Үүнээс гадна олон улсад компанийн засаглалын хэм хэмжээ гэж байдаг. Хувьцаа эзэмшигчид өөрсдийн төлөөний хүмүүсээ томилж ТУЗ-ийг байгуулдаг. ТУЗ нь гүйцэтгэх захирлуудаа сонгож, томилно. Тэр ажлыг хамгийн сайн хийж чадах хүмүүст итгэл хүлээлгэж байна гэсэн үг. Өнгөрсөн долоо хоногт болсон процесс бол олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээг уландаа гишгэсэн үйлдэл болж байгаа юм. Хувьцаа эзэмшигчид өөрсдийн гэсэн эрх үүрэгтэй байдаг. ТУЗ ч ялгаагүй. Тэд зөвхөн компанийн бодлогыг гаргаж асуудлыг шийдэх ёстой. Өдөр тутмын үйл ажиллагааг хийдэг хүмүүс нь гүйцэтгэх удирдлагын баг буюу гүйцэтгэх захирлууд. Одоо хаашаа яваад байна вэ гэхээр дээр дурдсан бүхний хил хязгаар нь алдагдчихлаа. ТУЗ-ийн гишүүд нь гүйцэтгэх захирал руугаа утасдаад энэ хүнийг ажилд ав гэж шахдаг, эсвэл өөрсдөө тодорхой ажлын байрны квотыг хуваагаад авчихсан, түүндээ танил талаа шахдаг ийм л байдал өмнө нь байсан. Одоо буцаад үүн рүүгээ орж байна.

-Их хурал тогтоол гаргахдаа танай компанитай зөвшилцөх ажлын хэсэг байгуулсан. Зөвшилцөл эхэлсэн үү. Юу яригдаж, ямар санал тавьж байна?

-Тийм зүйл огт болоогүй. Ер нь бүртгэл өөрчлөөд хөрөнгө шилжүүлчих байсан юм бол Засгийн газраас ажлын хэсэг гаргах хэрэг юу байна. Аль эрт ийм зүйл хийж болох л байсан. Харин яагаад өнгөрсөн долоо хоногт хууль зөрчин байж яарч хийв гэдэг л сонин.

-Зарцуулсан хөрөнгийг чинь гаргаж өгөх асуудал яригдсан уу. Танайх ямар санал хэлж байгаа юм?

-”Эрдэнэт”-ийн хэлцэл Монголын зүгээс хийсэн эх оронч үйлдэл байсан. Хэрвээ бид хөндлөнгөөс хараад сууж байсан бол Хятадын аль нэг компани авна. Тэр тохиолдолд Монголын Засгийн газар бидэнтэй харьцаж байгаа шигээ дээрэнгүй байж чадах уу гэдэг асуултыг тавиад үзье. Хариулт нь янз бүрээр гарах байх. Дотоодын компани нь санаачилга гаргаад эрсдэлээ үүрээд, өөрсдөө гадныхантай ойлголцож ажилласны төлөө шийтгэх процесс л үргэлжлээд байна. Ийм л байгаа.

-Тэгвэл танайх цаашид яах вэ?

-Процесс хуулийн дагуу, яриа хэлэлцээрийн зарчмаар явагдах байх гэж найдаж байна. Гэхдээ өнөөдрийн байдлаар холбогдох албан тушаалтнуудын зүгээс ийм сонирхол гаргахгүй байна. Яагаад гэхээр хэт нэг талаасаа хүчирхийлсэн эсвэл албан тушаалаараа далайлгасан ийм л зүйл боллоо. Ийм нөхцөлд яриа хэлэлцээр үргэлжилнэ гэхэд хүндрэлтэй. Сонгуулиас хойш ийм л байлаа.

-Өмчөө хамгаалах уу, өгөөд явуулах уу?

-Нэг зүйлийг онцлоход энэ зөвхөн манай компанийн асуудал биш. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа 80 гаруй мянган компанийн өмчийн эрхийн тухай асуудал. Ер нь өмчлөгч хэн байх, хөрөнгө нь юу байх нь чухал биш. Гол нь тэр өмчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан байх нь чухал. Өнөөдөр энэ эргэлзээтэй болж эхэллээ.

Бидний хувьд өмчөө хамгаалах талаар шаардла-гатай арга хэмжээнүүдийг хийж байгаа. Хийх ч болно. Тодорхой хуулийн процесстой холбоотой гомдол санал гаргахаа ярих нь зохимжгүй. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхийг хүсч байна. Өмчлөгчид нь мэдэгдэхүйгээр хүний хөрөнгийг булааж авч болдогыг өнөөдөр харлаа. Ийм байдлаар асуудлыг шийдэж байгаа төр засгийн арга барилыг харахад өмнө нь хийсэн байнгын хорооны ажлын хэсгийн дүгнэлт зэрэг зүйл яаж явагдаж байсныг хүмүүс одоо харсан байх. Төрийн хийж байгаа хууль бус үйлдэл нь улам даамжирч, бугширч, туйлдаа хүрч байна.

-Тэгвэл Монголын зэс корпорацийн оролцоо “Эрдэнэт” үйлдвэр дээр одоо ямар хэмжээнд байгаа вэ?

-Хуулийн хүрээнд байх, мэргэжлийн байх гэсэн хоёр зарчмийн хүрээнд бид үйл ажиллагаагаа явуулсаар ирсэн. Бидний оролцоо эхнээсээ тодорхой байсан. Багагүй хөрөнгө зарцуулаад хувьцааг нь худалдаад авчихсан учраас зүгээр хараад сууна, шахаачидтай эвлэрээд явна гэсэн ойлголт байхгүй. Тиймээс эхнээсээ “Эрдэнэт”-д олон улсын стандартаар ажиллах ёстой. Алдагдлаа бууруулах ёстой. Шахаа, наймаа нь зогсох ёстой, Худалдан авалт нь нээлттэй ил тод байх ёстой гэсэн зарчмыг тусгаж олон зүйлийг хийсэн. Өнгөрсөн хугацаанд бидний хийсэн гол ажил энэ. “Эрдэнэт”-ийн ирээдүйн таван зорилт гэдгийг дэвшүүлж үүнийхээ хүрээнд олон улсын түвшинд гологдохооргүй үйлдвэр болгох юмсан гэж эрмэлзэж ирсэн.

-Оросын эзэмшилд байсан “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг 28 настай залуу худалдаж авлаа гэдэг мэдээллийг монголчууд сонсоод баярласангүй. Харин гайхсан. Бизнесийн энэ том төсөлд ямар замаар холбогдож, яаж оролцов гэдгийг олон нийт сонирхож байгаа?

-Монгол Улс өнөөдрийн тогтолцоо, хөгжлийн замаа сонгоод 20 гаруй жил болж байна. Тэр нь сайн хөдөлмөрлөвөл, бусдаас илүү хичээх юм бол зорилгодоо хүрнэ, хөрөнгө хуримтлуулж, амжилтад хүрч болно гэдэг боломжийг нээсэн. “Эрдэнэт”-ийг тойрсон асуудалд анхнаас нь оролцсон. Санааг нь ч гаргаж хэлцэл хийж эхэлсэн гэж болно. Урт хугацаанд, нэлээд хүнд хэлцлийг оросуудтай хийсэн. Мөн гадны компаниуд ялангуяа Хятад, Казахстан, ОХУ-ын дотоодын компаниуд хүчтэй өрсөлдөж байхад бид хөндлөнгөөс орсон. Тэгээд амжилттай дуусгасан. Нэг ёсондоо эх оронч хэлцэлд оролцсон гэж болно. Яагаад гэхээр хэрвээ Монголын зэс корпораци энэ хэлцэлд оролцоогүй байсан бол, Монголын зэс корпораци “Эрдэнэт”-ийн Оросын талын хувьцааг худалдаж авахаар хичээгээгүй бол өнөөдөр Монголын үндэсний “Эрдэнэт” үйлдвэр бус Монгол Хятадын эсвэл Монгол Казахстаны “Эрдэнэт үйлдвэр” гэдэг нэртэй явах байсан болов уу.

Хүүхэд, залуус хар тамхи хэрэглэж мансуурах, бусдад худалдан борлуулах гэмт хэрэг жил бүр нэмэгдэж байгааг Эрүүгийн цагдаагийн албаны Хар тамхитай тэмцэх газрын алба хаагчид онцолж байна. Мөн мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөт бодисыг хууль бусаар хил нэвтрүүлэх, дамжин өнгөрүүлэх, зарж борлуулах, олон улсын хил дамнуулан тээвэрлэх, хэрэглэгчдийн зохион байгуулалттай бүлэг сүлжээ үүсч, энэ төрлийн гэмт хэрэг, түүнд холбогдогчид жил бүр өсөн нэмэгдэж байна гэдгийг “Хар тамхи, мансууруулах бодистой тэмцэх ажилд төрийн бус байгууллагын оролцоо” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үеэр онцолж байв.

Хүүхэд, залуусын хар тамхины хэрэглээ жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа шалтгаан нь энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх дорвитой ажил өнөөдрийг хүртэл хийхгүй байгаатай холбоотой гэдгийг ТББ-ын гишүүд хэлж байлаа.

Олны танил дуучид мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж, худалдан борлуулж байгаад хууль хяналтын байгууллагад баригддаг. Шүүхээс тэдэнд 3-5 жилийн хорих ял оногдуулдаг. Тэд жил хүрэхгүй хугацаанд хоригдоод суллагддаг. Суллагдаад удаагүй эргээд уран бүтээлээ туурвиж, урлагийн томоохон арга хэмжээнд оролцоод явчихдаг. Энэ нь хүүхэд, залууст “Хар тамхи хэрэглэж болдог юм байна, гоё юм байна. Мансууруулах төрлийн бодис хэрэглээд явах юм бол энэ дуучин шиг сайн уран бүтээл хийх юм байна. Хэрэглэсэн ч амьдралд ямар нэгэн муу зүйл болохгүй юм байна” гэсэн ойлголт өгч байгааг хэлэлцүүлэгт оролцогчид онцолж байсан юм.

“ДӨРВӨН ЖИЛИЙН ХУГАЦААТАЙГААР ХАР ТАМХИНААСУРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ХӨТӨЛБӨР ХЭРЭГЖҮҮЛНЭ”

Эрүүгийн цагдаагийн газрын Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тасгийн дарга, хошууч С.Ариунболороос цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэх хүүхэд, залуусын тоо жил бүр нэмэгдэж байна. Үүнтэй холбоотойгоор дөрвөн жилийн хугацаанд мансууруулах бодистой холбоотой үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэж байна. Ямар ажлууд хийгдэх гэж байна вэ?

-Дэлхий нийтээр цагаан тахал гэгдсэн хар тамхины асуудал Монгол Улсад аюулын харанга дэлдэж эхэлсэнтэй холбогдуулан энэ чиглэлээр ажиллах төрийн болон бусад байгууллагын хамтын ажиллагааг сайжруулах, нэгдсэн бодлоготой тэмцэх үүднээс “Хар тамхи, мансууруулах бодистой тэмцэх үндэсний хөтөлбөр”-ийг энэ оны гуравдугаар сарын 7-нд Засгийн газрын хуралдаанаар баталсан. Мөн үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд цагдаагийн байгууллагаас энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй

тэмцэх тэмцлийг эрчимжүүлэх зорилгоор Хар тамхитай тэмцэх хэлтсийг өргөтгөн Хар тамхитай тэмцэх газар болгон зохион байгуулсан. Өнөөдрийн зохион байгуулж буй тус хэлэлцүүлгээр энэ төрлийн гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдал, хар тамхи, мансууруулах бодистой тэмцэх ажилд төрийн бус байгууллагуудын оролцоог хэрхэн нэмэгдүүлэх, цаашид хамтран ажиллах арга замын тухай ярилцаж байна. Хар тамхитай тэмцэх үйл ажиллагаа зөвхөн цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаа биш. Олон улсын жишгээр төрийн бус байгууллагын оролцоо, эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран ажилласнаар урьдчилан сэргийлэх эхлэл тавигдана. Батлагдсан хөтөлбөрт урьдчилан сэргийлэх ажлуудын талаар нарийвчилж тусгасан байгаа. Судалгаа шинжилгээ хийж, эмчлэх, нийгэмшүүлэх ямар түвшинд яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь маш тодорхой байгаа. Мансууруулах төрлийн бодис байнга хэрэглэж донтож байгаа хүмүүсийг олон улсын стандартаар эмчилгээ хийдэг. Энэ жишгээр эрүүл мэндийн байгууллагатай хамтран ажиллах юм. Мөн хууль, эрх зүйн орчинг сайжруулах ажил хийгдэнэ.

-Сүүлийн жилүүдэд хар тамхины хэрэгт хэдэн хүнийг шалгаж байгаа талаар тоон мэдээлэл өгөхгүй юү?

-2014 онд нийт 61 хэрэгт 53 хүнийг холбогдуулан шалгасан. Харин 2015 онд 79 хэрэгт 168 хүн, 2016 онд 109 хэрэгт 224 хүн мансууруулах төрлийн гэмт хэрэгт шалгагдсан байна. Одоогоос арван жилийн өмнө хар тамхитай холбоотой хэрэгт 20 орчим хүнийг жилдээ шалгадаг байсан. Тэгвэл арван жилийн дараа дээрх тоо арав дахин өссөн байна.

-Олны танил дуучид, урлагийнхан хар тамхины хэрэгт холбогдож байна. Урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд хар тамхи хэрэглэсэн дуучдыг тайзан дээр гарах, уран бүтээл хийх эрхийг нь хасдаг болмоор байна. Энэ талаар ямар нэгэн ажил хийгдэх үү?

-Хар тамхи, мансууруулах төрлийн бодис сурталчилсан аливаа үйл ажиллагаа, мэдээлэл олон нийтийн хэрэгслээр цацахыг батлагдсан хөтөлбөрийн хүрээнд хориглож байгаа. Цаашид энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажил тасралтгүй явагдана. Олны танил хүн мансууруулах төрлийн гэмт хэрэгт холбогдож, шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдож хорих ялаар шийтгүүлсэн тохиолдол гардаг. Гэвч тухайн хүн уран бүтээл хийх нь тухайн хүний эрхийн асуудал болдог. Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийг зөрчиж болохгүй. Манай улсын хувьд мансууруулах буюу сэтгэцэд нөлөөлөх эм, бэлдмэл, бодисыг хууль бусаар бэлтгэсэн, олж авсан, хадгалсан, зарж борлуулсан тохиолдолд таваас дээш найман жил хүртэл хугацаагаар хорих ял оногдуулдаг байна. Хууль бусаар Монгол Улсын хил нэвтрүүлсэн бол таваас дээш арван жил хүртэл хугацаагаар хорих ялаар, энэ хэргийг давтан буюу бүлэглэж, урьдчилан үгсэж тохиролцсон бүлэг, эсхүл их хэмжээтэйгээр, түүнчлэн албан тушаалтан албан тушаалынхаа байдлыг ашиглаж үйлдсэн бол арваас дээш хорин жил хүртэл хугацаагаар хорих ялаар тус тус шийтгэдэг.

ХАР ТАМХИ ХЭРЭГЛЭЖ БАЙСАН ДУУЧИД НИЙГЭМД “ХАР ТАМХИ БИТГИЙ ХЭРЭГЛЭ, ХҮМҮҮСЭЭ” ГЭЖ УРИАЛГА ХИЙХ ЦАГ НЬ БОЛСОН

Хар тамхи, мансууруулах бодисоос иргэдийг хамгаалах нийгэмлэгийн захирал Ш.Лхагвасүрэнгээс хэлэлцүүлгийн үеэр цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Хар тамхи хэрэглэж байгаа хүмүүс эрүүл мэндээрээ хэрхэн хохирч байгаа талаар та олон нийтэд үнэн бодит мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Хар тамхи хэрэглэсэн хүнд эрүүл мэндийн хувьд маш хүнд байдалд ордог. Нөлөөлөхгүй эрхтэн гэж байдаггүй юм. Хамгийн эхлээд мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж эхлэхээр нүдэнд буюу хүүхэн хараанд өөрчлөлт өгнө. Дараа нь сэтгэцийн өөрчлөлттэй болдог. Сэтгэц нь хар тамхи хэрэглэхийг үгүйлж эхэлдэг. Дараа нь бие нь хамааралд ордог. Манай нэг үйлчлүүлэгч гэхэд хичээлдээ удаан цагаар сууж чадахгүй болчихсон. Тэр бодисоо хэрэглэхгүй л бол уналт, таталт өгөөд байдаг болчихсон байсан. Мансуурдаг зүйлээ хэрэглэхгүй л бол амьсгалын зам нь боогддог болчихсон. Дон гэдэг өвчин ингэж эхэлж байгаа юм. Тархинд нөлөөлнө. Сэтгэцийн олон төрлийн өвчин тусдаг. Үүнийхээ дараа хар тамхи хэрэглэсэн хэрэглээгүй аль ч цаг үед тухайн хүн тэнцвэрээ алддаг болчихсон. Яг л согтуу хүн шиг гуйвж дайвж явдаг болчихдог. Эндээсээ таван цул эрхтэнд нь нөлөөлж эхэлдэг. Маш хортой бодис хэрэглэж байгаа болохоор элэг цэвэршүүлж чадахгүй болчихдог. Ингээд элэгний хорт хавдар, церозтой болж байна. Зүрхэнд ачаалал өгч, зүрхний шигдээс болох, шууд хаагдах хорт үр дагавартай. Мөн арьсан дээр янз бүрийн толбо гардаг. Тэр нь огт арилахгүй. Ямар ч тос түрхэж, эм уугаад арилдаггүй.

-Бэлгийн замын халдварт өвчин тусах өндөр эрсдэлтэй байдаг гэж эмч мэргэжилтнүүд ярьж байна лээ?

-Хар тамхи хэрэглээд мансуурсан үедээ хамгаалалтгүйгээр бэлгийн хавьталд ордог. Үүнээс болоод бэлгийн замын халдварт өвчин тусч байна. ДОХ халдварлах магадлал маш өндөр байна. Өөрөөр хэлбэл, судсаар тарьж хэрэглэхдээ нэг зүү тариурыг олуулаа хэрэглэдэг. Энэ бүгдээс болоод бэлгийн замын халдварт өвчин тусч байна. Мөн төвөнх цагаан хоолой, амьсгалын замын салстууд гэмтдэг. Үүнээс болоод улаан хоолойн хорт хавдартай болж байна. Энэ бүгдийг нэгтгээд хэлэхэд мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэсэн хүн эцэстээ нэг ч эрүүл эрхтэнгүй болдог нь хамгийн аюултай, харамсалтай байна. Мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж байгаад эрүүл мэндээрээ хохирч, насан туршдаа шаналж яваа залуус олон байна.

-Та бүхэн саяхан ерөнхий боловсролын сургуулиудын дунд мансууруулах төрлийн бодисны хэрэглээтэй холбоотой судалгаа хийсэн гэсэн үү?

-Бид хөтөлбөр гарсанд баяртай байгаа. 18 жилийн турш хөөцөлдөж байж гаргасан. Ерөнхий боловсролын сургуулиудын эрүүл мэндийн хичээлд хар тамхи мансууруулах бодисын хор хөнөөлийн талаар хичээл оруулмаар байна. Энэ талаар сургагч багш нар бэлдэх нэн шаардлагатай байна. Бид сүүлд судалгаа хийж үзсэн. Бүр ангиараа мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж байгаа анги хүртэл байсан. Энэ бүгдийг нэртэй, сургуультай нь гаргах гэхээр бөөн асуудал гарч байна. Хар тамхи хэрэглэж байгаа хүүхэд, залууст судалгаа хийж үзсэн. Монголын маш олон хүүхэд, залуус олны танил хүмүүсийн үлгэр дуурайлаас болж мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж эхэлсэн гэж хариулсан байна лээ. Тэгэхээр хар тамхи мансууруулах бодистой холбоотой хэрэгт орсон олны танил дуучид одоо мансууруулах бодисын хор хөнөөлийн талаар хүүхэд, залууст сурталчилгаа хиймээр байна. Тэд нийгэмд маш хортой зүйл хийж, хүүхэд, залуусыг уруу татаж оруулсныхаа төлөө олон нийтийн өмнө гарч ирээд “Хар тамхи битгий хэрэглэ, хүмүүс ээ” гэж хэлэх цаг нь болсон гэв.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ням гаригийн амралтын өдөр цэрэг армийнхны хувьд домог болон яригддаг нэгэн эрхмийнхийг зорилоо. “Олимп” хотхоны шинээр ашиглалтад орсон, наран талдаа цонхтой тохилог байранд саяхан ороод байгаа айл бол Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, дэслэгч генерал, НҮБ-ын Мэдээлэлжүүлэлтийн олон улсын академийн тэргүүлэгч ба жинхэнэ гишүүн, академич, цэргийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Шавийн Арвайнх юм. Гэрийн эзэн, гэргийн хамт хоёулхнаа ажин түжин, амар жимэр аж төрдөг ажээ. Тэднийх эл хотхонд Таван шарынхаа байрнаас нэг ёсондоо отрын маягтай ирээд байгаа аж. Шавийн Арвай генерал гэрийн чөлөөт хувцастай уриалгахан угтаж байна. Тэрээр дорноговийн Эрдэнэ сумын нутаг Богийн гашуун хэмээх газар 1938 онд төрсөн, эдүгээ наян насны босго алхаад буй хүн юм. Тэрээр “Би малчин удмын хүн, ядуу айлын хүүхэд, ээж, эмээтэйгээ өссөн. 1947 онд есөн настайдаа сумынхаа бага сургуульд анх орж, аймгийн дунд сургуулийн долоодугаар анги төгсөөд арван таван наснаасаа Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрт ажилласан.

Нам төр, Монголын Ардын армийн удирдагчдын хамт

1952-1954 онд Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийг орос нөхөд маань барьж байгуулсан. Тэр үйлдвэр Монголынхоо хэрэгцээг бүрэн бус ч гэсэн хангадаг байлаа. Үлдсэн шаарыг нь нэрээд кокс болгоод ашигладаг байсан. Энэ үйлдвэрт ажиллаж байхдаа Тусгай мэргэжлийн сургууль төгсөөд нефтийн үйлдвэрт сантехникчээр ажиллаж байлаа. 1956 онд орос нөхөд маань төмөр замын олон өртөө барьсан. Би 1954-1958 он хүртэл Улаан-Уулын төмөр замын өртөөнд ажиллаж байгаад сайн дураараа цэрэгт явлаа” гэж тэртээ өнгөрсөн залуу насандаа очив уу гэмээр харц нь гэрэлтээд ирэв. Өдий хэрийн насны хүн гэхэд залуусаас дутахгүй хөнгөн шингэн хүн юм. Жирийн малчны хүү Ш.Арвай 1958-1960 онд эх орны умард хил Сэлэнгийн байцаан өнгөрүүлэх боомтод эр цэргийн албаа нэр төртэй хааж эхэлжээ. Говь нутгийн бор хүүгийн амьдралын замнал ийнхүү Монгол Улсын дархан хил, батлан хамгаалах үйл хэрэгтэй холбогдож өнөөгийн өндөрлөгт хүрэх харгуйн эхэн болжээ. Хилийн цэрэгт алба хааж байхдаа тэрээр ЗХУ болон БНМАУ-ын онц хилчин цол, тэмдгийг гардан авч, улмаар 1960-1963 онд Москва хотноо Хилийн цэргийн дунд сургуульд суралцан онц дүнтэй төгссөн аж. Арвай генерал биднийг ийн хөөрөлдөн суухуй гэргий Даваасүрэн нь хоол унд бэлтгэн, бас ч ханийнхаа залуугийн дурсамжийг өөрөөс нь илүү өгүүлэх нь ханьдаа хэчнээн сэтгэлтэйн илэрхийлэл буюу. Генералын алтан мөрдэст хүрэм хананд өлгөөтэй, өргөн улаан туузан чимэгтэй өмд нь шинэхэн юм шиг индүүдлэгтэй буйдангийн түшлэг дээр тохоостой. Хилийн цэргийн дунд сургууль төгсөж ирсэн “будаг нь ханхалсан” залуухан офицер 1964-1967 онд НАХЯ-ны Хилийн хэлтэст туслах офицероор ажиллаж эхэлжээ. Төдий удалгүй 1967-1970 онд Фрунзийн нэрэмжит команд штабын академийг төгсөн, Замын-Үүд дэх хилийн 12 дугаар отрядад штабын дарга, отрядын даргаар ажиллаж, 1975-1976 онд Халх голын отрядыг байгуулан, 1976 онд Хилийн ба Дотоодын цэргийн хэргийг эрхлэх газрын нэгдүгээр орлогч даргаар ажиллажээ. 1976-1982 он хүртэл НАХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд, Хилийн ба Дотоодын цэргийг удирдах ерөнхий газрын дарга, 1982-1984 онд Москвад Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын академид суралцан, цэргийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ. Арвай генерал ажаад байхад илүү дутуу зангаа дохиогүй, үг яриа нь эрдэмтэн хүн болохоор ч тэр үү, ямар ч сул хийгүй хүн юм.

Тухайн үеийн ЗХУ-ын цэргийн сургуулиудад “Монголын Арвай шиг сур” гэсэн уриа гарч байсан гэдэг. Энэ тухай эрхэм буурлаас асуувал даруухнаар инээвхийлж “Миний сайных юу байх вэ. Манай монголчууд оюуны их чадавхитай, эрч хүчтэй ард түмэн. Цөөхөн хүнтэй, хоёр том гүрний хооронд оршдог хэдий ч оюун ухаанаараа их гайхагддаг. Лодонгийн Түдэв гуайн судалгаанд тулгуурлан ярья л даа. Монгол хүн бүхэн агуу их оюуны чадавхитай, тархи нь дэлхийн бусад орны хүмүүсийн тархинаас жингээрээ илүү гэдэг. Би ЗХУ-ын сургуулиудад гурван удаа явж суралцсан. Алинд нь онц сурдаг л байсан. Хамгийн гол нь Монголоос очсон хүмүүсийн ахлагч нь болно. Фрунзийн академид, Жанжин штабын академи суралцаж байхдаа гадаадаас сурдаг улс орны сонсогчдын факультетийн ахлагч байлаа. Тэгэхээр миний хувьд зөвхөн сурах биш, дадлага хийгээд удирдаад яваад байсан. Монгол цэрэг хүний бие биендээ захирагдах чадвар, спорт, урлагийн тэмцээнд идэвхтэй оролцож тэргүүн байр эзэлдэг байсан зэргээс таны хэлсэн дээрх үг урган гарсан болов уу” гэж байна.

Монгол эр хүн бүхний бахархал болсон цэргийн өндөр албанд түүн шиг чин сэтгэлээсээ зүтгэсэн хүн тийм ч олон байхгүй биз. Тэрээр 1984-1986 онд БХЯ-ны Зэвсэглэл техник хариуцсан орлогч сайдын алба хашиж байгаад 1986-1990 он хүртэл НАХЯ-ны орлогч сайд, Хилийн ба Дотоодын цэргийн Удирдах газрын даргаар ажиллаж байгаад 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдөр бэлтгэлээр халагдаж, гавьяаныхаа амралтанд гарсан байна. Арвай генерал ээж (Дэжид)-ийгээ их ухаантай хүн байж гэж байна. Учир нь хүүгээ цэргийн том цол хүртэн, өндөр албан тушаал хашиж эхлэхэд “Тэр их өндрөөс буухад хэцүү байдаг юм шүү” гэж захиж байсан аж. Арвай гуай эхээс долуулаа агаад эгч нар нь бүгд бурхны оронд одож, ганцаар үлджээ. Ээж нь ная гаруй насандаа орчлон сэлгэсэн байна. Олон жил хариуцлагатай ажил эрхэлж байсан Арвай хэдий халагдсан ч гэсэн гар хумхин суусангүй, харин ч өөрийн мэдлэг, туршлагаа эх орон, ард түмэндээ зориулахаар эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Батлан хамгаалахын их сургуулийн Хилийн цэргийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаад 2011 оноос Хууль сахиулахын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний төвийн дарга, эрдмийн зөвлөлийн болон магистрын зөвлөлийн гишүүн болжээ. Монгол Улсад өнөөгийн байдлаар дэслэгч генерал цолтой хүн маш цөөхөн буй. Ш.Арвайн хувьд хошууч генерал цолыг 1976 онд авч, гуравхан жилийн дараа дэслэгч генерал цолонд хүрч байж. Эдүгээ эсэн энх байгаа генералуудаас хамгийн анх эл цолыг авсан хүн гэж байгаа. Хэрвээ бөхөөр харьцуулж үзвэл зүүний магнайг тэргүүлэгч далай дархан аварга гэсэн үг юм уу даа. Мань эр АИХ-ын депутатаар хоёр ч удаа сонгогдож байсан МАХН-ын Төв хорооны орлогч болон жинхэнэ гишүүн байсан хүн юм.

Б.Даваасүрэн гавьяат багш цолоор шагнуулав. 2017.02.23

Санамсаргүй ярьж суугаад Арвай гуайн нэгэн авьяасыг “нээн илрүүлэв”. Миний нээлт ч юу байх вэ дээ, гэргий нь л ханиа “Хүүхдүүдэд ая тоглож өгөөч” гэснээр түүний ямар мундаг хөгжимчин болохыг мэдрэв. Саарал хайрцагтай баянхуур хөгжим Арвай гуайтай Москвад сурч байсан залуу цагаас нь нөхөрлөжээ. Буурал генерал хөгжмийн товчлуур дээгүүр хуруугаа бүжүүлэн дарахад гэргий нь хүүхдийнх шиг цовоо цолгиун дуугаар

“Баясан баясан нялхрах амрагийн сэтгэл ээ хө

Балтай сар нь ганцхан хайрын жам аа хө

Зөв, буруу нэгтэй амьдын заяандаа

Зөөлөн зөн нь илхэн бүсгүй ааль аа хө

Цэнгэн цэнгэн хэнзлэх залуугийн сэтгэл ээ хө

Цэцгэн сар нь гуравхан орчлонгийн жам аа хө

Алдавч, оновч туулах амьдын заяандаа

Аргадаж гуйх нь гэнэхэн бүсгүй ааль аа хө” гэж яруу найрагч Чимэдравдангийн Мягмарсүрэнгийн шүлгээр бүтсэн сайхан дууг Энхзул гавьяатаас дутуугүй цэнгэнүүлдэг юм байна. Арвай гуай гуч гаруй дуу, шүлэг багтаасан “Миний нутгийн гайхамшиг” нэртэй цомог гаргасан нь одоо олдохоо больсон аж. Энэ цомогт нь орсон “Мартахын аргагүй маргад эрдэнийн орон” найргийг нь Даваасүрэн гуай баянхуурын эгшгээр дэвсгэр хийж байгаад яруухан уншлаа. Бид ч айлд өнжих гэж ир лүү, уран сайхан ардын авьяастнуудыг бишрэх гэж ирэв үү гэж гайханхан саатав.

Эрдэмтэн Ш.Арвайгийн бүтээл хоёр зуу гаруй болжээ. Үүнд, эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдээс эхлээд уугуул нутгийнхаа тухай туурвисан “Цогтой гүний домогт хязгаар Эрдэнэ сум” хэмээх дөрвөн зуу гаруй хуудастай томоохон ном ч багтах аж. Бид ийн ярилцаж суутал утас нь дуугарлаа. “Үүдэнд ирээд дохих уу” гэж байна. Тэгэх нь ээ, “Суварган цэнхэр уулс” уран сайхны киноны зураглаач, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Зундуй гуайн тухай нэвтрүүлэгт оролцуулахаар урьж унаа илгэжээ. Тэрээр генералын алтан мөрдэст төрийн хувцсаа өмсөж байхдаа ч цагийг ашиглан үр хүүхдийнхээ тухай “Ах нь таван хүүхэдтэй. Ууган маань бурхан болсон. Хүү Баатар маань 0151 дүгээр ангийн жолооны сургуулийн захирлаар ажилладаг хурандаа хүн бий. Охин Мөнгөнтуяа маань Багануур дахь 0252дугаар ангийн архивын тасагт ажиллаж байгаа. Нэг охин маань эмээ болж ач зээдээ дарагдсан хүн гэр-цэцэрлэгтээ л бужигнаж байна. Би чинь олон ч ач зээтэй боллоо” гэж байлаа. Ёслолын хувцсаараа гоёж гангарсан тэрээр гутлаа өмсөхдөө ер түүртэж барьсан шинжгүй үдээсээ хээвнэг тонгойж үдэж байгааг харахад юм л бол сандал хайж гүйгээд байдаг үе насныхныхаа өмнөөс ичмээр ч юм шиг сэтгэгдэл төрж байлаа. Өдий ная хүрчихээд цэл залуу насны аагаар цэмбэлзэж явна гэдэг сайхан хувь юм даа.

Манай улс Европын холбооны улс орнууд руу бараа бүтээгдэхүүн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гаргаж буй талаар Гадаад харилцааны яамны Гадаад худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрын дарга В.Энхболдтой ярилцлаа.

-Монгол Улс, Европын холбооны хамтын ажиллагааны ээлжит хуралдаан өнгөрсөн баасан гаригт болсон. Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд ямар байдлаар хамтран ажиллах санал солилцов?

-Монгол Улс “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын хүрээнд Европын Холбоо болон түүний гишүүн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт гүнзгийрүүлэх, тэр дундаа худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тэргүүлэх ач холбогдол өгч байна. Монгол Улс, Европын холбооны хамтын ажиллагааны хамтарсан хорооны хуралдаан нь хоёр талын улс төр, эдийн засгийн харилцааны асуудлаар харилцан мэдээлэл, санал солилцох, байр сууриа илэрхийлэх, хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлох үндсэн механизм юм. Хуралдааны хүрээнд Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын дэд хорооны хуралдаан, Хөгжлийн хамтын ажиллагааны асуудлаарх ажлын хэсгийн хурлыг хийснээс гадна Хүний эрхийн асуудлаарх яриа хэлэлцээг анх удаа зохион байгуулснаараа онцлог болж байна.

-Монголын бараа бүтээгдэхүүн Европын улс орнууд руу гарахад ямар хөнгөлөлт дэмжлэг үзүүлж байна вэ?

-Европын холбооны талаас Дэлхийн худалдааны байгууллагын Худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээрийн хүрээнд хамтран ажиллах, туслалцаа дэмжлэг авах боломжийн талаар санал солилцсон. Европын холбооны худалдааны хөнгөлөлтийн “GSP+” хөтөлбөрт Монгол Улсыг үргэлжлүүлэн хамруулсанд талархал илэрхийлж, Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд уг хөнгөлөлтийг үр дүнтэй ашиглах талаар санал солилцлоо. Түүнчлэн Монголын экспортын бүтээгдэхүүнийг Европын зах зээлд гаргах, борлуулалтын сүлжээнд нэгдэн орох, Европын холбооны зах зээлд сурталчлан таниулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Хөрөнгө оруулалт эрэлхийлсэн томоохон төслүүдийг сурталчлан хөрөнгө оруулагчдыг татах чиглэлээр Европын холбооны гишүүн орнуудын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдаа эрхэлсэн төрийн болон бусад байгууллагатай хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх тухай яригдсан. Европын бизнес эрхлэгчдийг Монгол Улсад хөрөнгө оруулахад дэмжлэг үзүүлэх үүднээс Европын Комиссын энэ чиглэлийн санхүүгийн арга хэрэгсэлд хамрагдах хүсэлтээ илэрхийлсэн. Хамгийн чухал нь Европын стандартыг Монголд нэвтрүүлэх чиглэлээр хамтран хэрэгжүүлж буй төслийн үр дүн, энэ чиглэлээр цаашдын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсон юм.

-Монголын бараа, бүтээгдэхүүн татваргүй нэвтрэх эрхтэй болдог манай улсад олгосон хөнгөлөлтийн системийн талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юү?

-Дэлхийн хөгжиж байгаа орнуудад худалдааны хөнгөлөлт буюу импортын тарифын хөнгөлөлтийг дангаараа олгох систем болох Хөнгөлөлтийн ерөнхий систем буюу GSP+ нь Европын холбооны зах зээлд экспортлогч хөгжиж буй улсуудыг дэмжихэд зориулагдсан. Энэ нь Европын холбооны зах зээлд нэвтрэх үед бараа бүтээгдэхүүнээс тарифыг хөнгөлөх журмаар хэрэгждэг.

Монгол Улсын хувьд энэхүү хөнгөлөлтийн системд 2005 оноос эхлэн хамрагдаж байгаа бөгөөд нийт 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнд тарифын хөнгөлөлт эдэлж байна. GSP+ зохицуулалтын үр өгөөжийг ноолуур, ноолууран бүтээгдэхүүний худалдаа нэлээд хүртсэн. Европын холбооны улсуудын сүлжмэл хувцас ба хувцасны сүлжмэл тоног хэрэгслийн ердийн тариф 12 хувь, үхэр адууны боловсруулсан ширний ердийн тариф 6.5 хувь байдаг бөгөөд Монгол Улс Европын холбооны Хөнгөлөлтийн ерөнхий системд хамрагдсанаар дээрх нэр, төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүйгээр экспортолж байна. Европын холбооны зүгээс Хөнгөлөлтийн ерөнхий системийн дүрэм журмаа 2014 онд шинэчилсэн бөгөөд шинэчлэгдсэн гол зорилго нь хамгийн хэрэгцээтэй байгаа улсууд буюу хамгийн бага хөгжсөн болон бага, бага дунд орлоготой улсуудад гаалийн тарифын хөнгөлөлтийг төвлөрүүлэх юм. Энэхүү хөнгөлөлтийн системд манай улсаас гадна Киргизстан, Армени, Пакистан, Филиппин, Кап Верд, Болив, Парагвай гэсэн нийт найман улс орон одоогийн байдлаар хамрагдаж байна.

-Манай улсын гадаад худалдааны тоо баримт, өнөөгийн нөхцөл байдлын талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юү?

-Манай улс 2016 онд дэлхийн 151 улс, оронтой худалдаа хийснээс 74 улсад бараа экспортолж, 152 улсаас гарал үүсэлтэй барааг импортолсон байна. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 8275.3 сая ам.доллар боллоо. Экспортын дүн импортын дүнгээсээ давж гадаад худалдааны баланс эерэг гарсан байна. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлтэд экспорт 4917.3 сая ам.доллар, импорт 3357.9 сая ам.долларт хүрсэн байна. Нийт бараа эргэлтийн 60 орчим хувийн худалдааг БНХАУ-тай, 10 гаруй хувийг ОХУ-тай хийсэн бөгөөд Европын холбооны орнуудаас 330 сая евро бараа бүтээгдэхүүн импортолж, 67 орчим сая евро экспортлосон байна.

-Монгол-Японы хооронд байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн хүрээнд манай улсаас тодорхой тоотой нэр төрлийн барааг Япон улс руу татварын тэг нөхцөлтэйгөөр экспортлох боломж өнгөрсөн жилээс эхлэн нээгдсэн. Энэ хүрээнд манайх таатай энэ нөхцөлийг хэр ашиглаж байна?

-Хоёр орны хоорондын худалдааг нэмэгдүүлэх, Японы хөрөнгө оруулалт, технологийг нэвтрүүлэх зорилгыг тавьсан. Хоёр орны хоорондын худалдааны эргэлтийг авч үзвэл жилдээ 300 орчим сая ам.доллар бөгөөд үүнд Японы импорт дийлэнх хувийг эзэлдэг. 2016 онд худалдааны эргэлт 344 сая ам.доллар болж, 2015 онтой харьцуулбал 17 хувиар өссөн. Хэлэлцээр хэрэгжиж эхэлснээс хойших хугацаанд Японы хувийн хэвшил Монголыг сонирхох сонирхол ихээхэн нэмэгдсэн. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд Хоккайдо, Шизүока зэрэг мужийн бизнесүүд удаа дараа ирж бизнес харилцаа холбоо тогтоох арга хэмжээг зохион байгуулсан байна. Түүнчлэн Японы хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах зорилгоор Монголын мах, чацаргана, сүү зэрэг бүтээгдэхүүний талаарх судалгааг Японы талаас хийсэн. МҮХАҮТ-аас мэдээлснээр хэлэлцээр хэрэгжиж эхэлснээс хойших хугацаанд нийт 80 гаруй сая ам.долларын экспортын бараа, бүтээгдэхүүнд гарал үүслийн гэрчилгээ олгосон. Монгол, Японы Засгийн газар, хувийн хэвшлийн зөвлөлдөх уулзалт, бизнес форум, үзэсгэлэнг ирэх долдугаар сард зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.

-Европын холбооноос 2014-2020 оны хооронд 65 сая еврогийн буцалтгүй тусламж манай улсад үзүүлж байгаа. Энэ буцалтгүй тусламжийг юунд зарцуулж байна вэ?

-Европын холбооноос Монгол Улсад 2014-2020 онд хэрэгжүүлэх хөгжлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд олгож буй 65 сая еврог орлогыг тогтвортой хөгжилд зарцуулах сайн засаглалыг бий болгох, ажлын байрыг нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх гэсэн үндсэн хоёр чиглэлд зарцуулахаар тогтсон. Энэ хүрээнд хэд хэдэн төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, Европын стандарт, норм, хэм хэмжээг нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарт нутагшуулах зорилтын хүрээнд “Монгол Улсын стандартын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх төсөл” хэрэгжүүлж, стандартыг тогтооход шаардлагатай хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах чиглэлд ажиллалаа.

-Цаашид Европын улс орнууд руу бараа бүтээгдэхүүн гаргахдаа юунд анхаарах нь зүйтэй гэж харагдаж байна?

-Европын холбооны хөнгөлөлтийн системийн үр өгөөжийг цаашид дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд сайтар таниулан сурталчлах шаардлагатай гэж үзэж байна. Үүний сацуу хамгийн чухал болоод байгаа асуудал бол тарифын бус хориг саад, импортоор гарч буй бараа бүтээгдэхүүний стандарт буюу чанар, зэрэглэл болоод байна. Энэ чиглэлээр Европын холбооны зүгээс Монгол Улсын Стандартчиллын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд цаашид ч эрчимтэй хамтран ажиллах шаардлагатай байгаа юм.

-Саяын хуралдаанаар бараа бүтээгдэхүүний бүртгэгдсэн системийг бий болгох нь гадны зах зээлд бараа бүтээгдэхүүн гаргахад маш чухал хэрэгтэй гэж хэлж байсан. Үүнд манай улс бүртгэгдсэнээр ямар давуу талууд үүсэх вэ?

-REX буюу Бүртгэгдсэн экспортлогчийн систем нь Европын холбооны улсуудад гарал үүслийг эрх бүхий байгууллагаас гэрчилгээ олгон баталдаг байсныг орлох шинэ систем. Энэ системийг 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн нэвтрүүлсэн. REX системийг нэвтрүүлснээр 2017 оноос эхлэн экспортлогчид бараа бүтээгдэхүүнийхээ гарал үүслийн талаар өөрсдөө мэдэгдэл гаргаж, түүнийгээ батлах үүрэг хүлээх юм. Экспортын бүрдүүлэлтийн дараахь хяналт шалгалтыг хөнгөвчлөх үүднээс экспортлогч нь гарал үүслийн улсынхаа эрх бүхий байгууллагад цахим бүртгэлтэй байх шаардлагатай. Тухайн бүртгэгдсэн мэдээллийг тус эрх бүхий байгууллага нь Европын комисст тухай бүр илгээнэ. Европын комисст бүртгэгдсэн экспортлогчдын төвлөрсөн мэдээллийн сан байх бөгөөд аж ахуйн нэгжүүд ханган нийлүүлэгчийнхээ талаарх мэдээллийг нягтлах зорилгоор нээлттэй ашиглах боломжтой байх юм. Монгол Улсын хувьд дээр дурьдсанчлан GSP+ хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр Европын холбооны зах зээлд бараа, бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжтой бөгөөд энэ нь бараг бүх төрлийн Монголын гарал үүсэлтэй барааг гаалийн татваргүйгээр Европын холбооны зах зээлд нийлүүлэх боломжтой гэсэн үг юм. Өнөөдрийн байдлаар тус нөхцлөөс хамгийн их ашиг тус хүртсэн бараа нь ноолууран бүтээгдэхүүн байгаа бөгөөд цаашид эдгээр экспортын бараа, бүтээгдэхүүний төрөл зүйлийг нэмэгдүүлэхийг Европын холбооны зүгээс уриалж байгаа болно. Иймд цаашид бүртгэлийн ажлын ачаалал улам нэмэгдэх магадлалтай.

Манай улсын хувьд тус системийн хэрэгжүүлж эхлэхийн өмнө аж ахуйн нэгж өөрийн бараа бүтээгдэхүүний гарал үүслийг гэрчилж байсан туршлага байхгүй тул хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг нь боловсруулан гаргах, экспортлогчдыг бүртгэх эрх бүхий байгууллага тодорхой болсны дараа экспортлогчдод зориулан мэдээлэл өгөх арга хэмжээг МҮХАҮТ-тай хамтран зохион байгуулах зэрэг хэд хэдэн арга хэмжээг авах шаардлагатай юм.

-Европын холбоо Монголд төлөөлөгчийн газраа нээх тухай таатай мэдээлэл саяын хуралдаанаар дуулдсан. Хэзээ нээгдэх гэж байна?

-Европын холбооны тал дипломат төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар хотноо нээхээр бэлтгэлээ базаан ажиллаж байна. Манайд Европын холбооны бүрэн эрхт төлөөлөл бий болсноор хоёр талын харилцаа болон эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэх, манай улсын нэр хүнд олон улсад өсөх зэрэг чухал ач холбогдолтой юм.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд асуухад манай улс экспортын бүтээгдэхүүний тоогоо дорвитой нэмэгдүүлж чадахгүй байгаагийн цаад шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Манай экспортын гол бүтээгдэхүүн болох эрдэс бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзэл, эрэлт нийлүүлэлтийн өөрчлөлт нь манай экспортын болон төсвийн орлого, нийт эдийн засагт хүчтэй нөлөө үзүүлдэг. Иймд экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах, экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, гадаад зах зээлийг өргөжүүлэх нь Засгийн газрын хувьд тэргүүлэх зорилтын нэг юм. Экспортод чиглэсэн үйдвэрлэлийг хөгжүүлэх, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, худалдааны түнш орнуудын зах зээлд нэвтрэхэд учирч буй тарифын болон тарифын бус саад тотгорыг багасгах, хилийн чанадад Монголын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчин болон бараа, бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, “Монгол брэнд” бий болгох зэргээр экспортыг дэмжихэд чиглэсэн бодлого, стратегийг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан байгаа. Энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд төр, хувийн хэвшлийн оролцоо бүхий “Экспортыг дэмжих үндэсний хөтөлбөр”-ийг шинэчлэн “Монгол экспорт” хөтөлбөр боловсруулах шаардлагатай байна.

Б.ДОЛЗОДМАА

Завхан аймгийн Идэр суманд 50 орчим насны эмэгтэй өөрийгөө галдан шатаасан хэрэг өнгөрсөн долоо хоногт гарсан билээ. Талийгаач Тэгшжаргал сумын төрийн сангийн мэргэжилтэн байсан бөгөөд түүнийг гуравдугаар сарын 14-нд ажлаас нь халсан байдаг. Үүнээс үүдэн тэрээр амиа хорложээ. Талийгаачийн нөхөр тухайн үед хамт байсан бөгөөд унтаж байжээ. Талийгаач ажлаасаа халагдсанаасаа хойш бүтэн нойртой хоносон удаагүй гэнэ. Байнга л бодлогоширч, шаналж буй нь ажиглагдах болж. Тус шөнө ч мөн адил унтахгүй сэрвэлзээд байж. Ингээд нөхөртөө “Бие засчихаад ирье” гэж хэлээд гэрээсээ гарч улмаар өөр дээрээ бензин асгаж галджээ. Түүний ойр дотнын хүмүүс “Талийгаач тийм ч амархан сэтгэлээр унах хүн биш.Их зарчимч байдал нь ийм байдалд хүргэлээ. Насаараа хийж ирсэн ажлаас нь нэг л өдөр ялихгүй шалтгаан хэлээд ямар гомдолтой байхав. Төрийн алба төрөл садны үүр юм уу. Сумын удирдлагатай хэн ойр дотно, хамаатан садан, эсвэл намаар холбогдсон нь ажилтай үлддэг. Бусад нь хичнээн ажилдаа мундаг байсан ч огтхон ч хамаагүй болсон цаг юм. Хэдий үхсэн хүн эргээд сэрэхгүй ч хойшдоо ийм бусармаг зүйл битгий гараасай гэсэн үүднээс өөрийгөө золиосолсон байх.Үнэхээр харамсаад ч барахгүй юм. Тэр танил талаа харж шийдвэр гаргасан хүмүүс хариуцлагаа хүлээгээсэй” хэмээн нам, танил талаа ажилд авдаг энэ нийгмийн гаж тогтолцоог буруутай гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсээр байна. Тус сумын 100 гаруй иргэн талийгаачийг өөд болсны маргааш сумын удирдлагуудаа эсэргүүцэж жагсаал хүртэл зохион байгуулсан билээ. Харин нутгийн иргэд жагсаалын үеэр нутгийн удирдлагуудыг ажлаа өгөхийг шаардаж “Бид эзэнгүй айл шиг амьдарч байна”, “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ард түмнээ хамгаалах цаг ирлээ”, “Энэ зөвхөн Идэр сумын асуудал биш. Монголын бүх сум, аймаг намаас шалтгаалж байна” гэх зэргээр бухимдлаа илэрхийлсэн байна. Учир нь Идэр суманд нам солигдсоноос болж ажлаасаа халагдсан хүн талийгаачаар тогтохгүй бөгөөд арваад хүн халагдаад байгаа гэнэ. Тиймээс ажлаасаа халагдсан зарим иргэдтэй холбогдлоо.

“ӨмнӨ нь засаг солигдоход халаа сэлгээ хааяа хийж л байдаг. арай ч хүн амиа хорлох хэмжээнд хүрч байсангүй”

Идэр сумын Засаг даргын орлогч асан Ш.Сампилноровтой холбогдож зарим зүйлийг тодруулсан юм. Түүний оронд банкинд теллерээр ажиллаж байсан Б.Болдбаатарыг томилжээ. Талийгаачийн оронд төрийн сангийн мэргэжилтнээр Б.Болдбаатарын эхнэр Н.Нямжав болоод байгаа.

-Та хэзээ ажлаасаа халагдсан бэ?

-Би 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нд ажлаа өгсөн. Засаг даргын орлогчоор хоёр жил гаруй хугацаанд ажилласан. Өмнө нь их сургууль төгсчихөөд Дарханд Улсын нөөцийн газар ажиллаж байгаад сумандаа ирсэн.

-Таны оронд ямар хүн томилогдсон бэ. Ер нь сонгуулийн дараа тантай адилхан ажилгүй болсон хүн нэлээдгүй бий гэж сонссон?

-Миний оронд Б.Болдбаатар гэж хүн орсон. Миний мэдэхээр “Хаан банк”-нд ажиллаж байсан гэсэн.Хална, солино гэсэн яриа гарч л байлаа. Өмнө нь Ардын нам ч бай, Ардчилсан нам ч бай аль гарсан нь засгаа бариад халаа, сэлгээ хийж л байдаг. Гэхдээ сая гарсан энэ хэрэг шиг хүн амиа хорлохдоо тултал айхтар юм болж байгаагүй.Энэ халаа, сэлгээний асуудал арай хэтрээд байгаа юм болов уу даа л гэж бодож сууна. Хувь хүнийхээ хувьд засаг солигдоход бүх албан тушаалтныг намын үзлээр сольдог байдлыг буруу гэж боддог. Тухайн ажил, албандаа үнэхээр алдаа дутагдал гаргасан бол халах нь зүйн хэрэг. Тийм биш байхад хэтэрхий туйлшрах нь дэмий байх л даа.

Ч.МӨНХХҮрЭл: Талийгаачийг “Чи ажлаа Өг” гэж зӨндӨӨ дарамталсан байсан. Над руу хоёр ч удаа утсаар ярьж “Би халагдчихлаа одоо яах уу”, “Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хаТуу хүнд байна” гэсэн

Идэр сумын Засаг дарга асан Ч.Мөнххүрэлтэй холбогдож зарим зүйлийг тодрууллаа. Одоо сумын Засаг дарга Х.Баярмаа.Тэрээр өмнө нь сургуулийн багш байсан бөгөөд нутгийн иргэдийн яриагаар бол нэг өдөр сурагчдаа, хичээлээ орхиод ор сураггүй яваад өгч. Тэгсэн Солонгост ажиллаж байгаад ирсэн гэх. Ирэнгүүтээ ИТХ-ын нарийн бичиг болсон байна. Ингээд өнгөрсөн сонгуульд нам нь ялалт байгуулж Засаг дарга болжээ.

-Танай суманд төрийн албан хаагч ажлаасаа халагдсанаас болж өөрийгөө шатаалаа. Энэ бүх зүйл аль 2015 оноос эхтэй. Үүнд таныг буруутай гэх юм. энэ талаар тайлбар өгөхгүй юү?

-Тухайн үед төрийн албаны шалгалтад гурван хүн тэнцсэн. Идэр сумаас талийгаач, одоогийн Засаг даргын орлогчийн эхнэр Н.Нямжав, бас өөр сумын нэг залуу тэнцсэн. Ингээд арай өндөр оноо авсан Н.Нямжавыг төрийн сангийн мэргэжилтнээр ажилд авъя гэтэл сумын Санхүүгийн албаны даргатай төрсөн эгч дүүсийн хүүхдүүд байсан. Төрийн албаны тухай хууль, Ашиг сонирхлын хуульд заасны дагуу нэг дор нэгдмэл ашиг сонирхолтой төрөл садны хүмүүсийг ажилд авахыг хориглоно гэсэн хуулиа л би баримталсан. Ажилд орох гээд байгаа Н.Нямжав чинь Идэр сумын Ардын намын тэргүүлэгч гишүүн байсан. Тэгээд би намчирхаад ажилд авахаар бол авахаар л байсан. Гэхдээ миний зарчим бол хуулиа л дээдэлнэ. Гэхдээ ажилд авахыг би үүргийн дагуу шийдэхгүй. Тамгын газрын дарга шийдвэрийг гаргаад надтай зөвшилцөнө шүү дээ. Монгол Улсын гаргасан хууль, дүрэм журмыг бид хэрэгжүүлж, дээдэлж ажиллах үүрэгтэй. Ийм л зарчмаар ажилласан.

-Тэгэхээр та намынхаа хүнийг ажилд авахаас татгалзжээ?

-Тийм. 2013-2016 оны тавдугаар сар хүртэл Идэр сумын Монгол Ардын намд ажилласан. Тэгээд л намайг ажилд авахгүй гэхээр Ардчилсан нам руу урваад л явчихсан хүн. Сонгууль ч дөхсөн. Нөхрөө дагаад л явсан. Одоо төрийн сангийн мэргэжилтний эгч дүүсийн хүүхдүүд болох эгч нь сумын Санхүүгийн албаны дарга, нөхөр нь Засаг даргын орлогч дарга, Засаг дарга Баярмаатай бас холбоотой.

-Төрөл садан юм уу?

-Төрлийн хүмүүс. Бүр нэг овгийн хүмүүс. Би худлаа яриагүй. Завхан аймгийн Идэр сумын ургийн нэг, хоёр дугаар дэвтэр дээр байгаа.Төрийн хууль дор төрийн албыг хашна. Энэ зарчмаар л ажиллах ёстой. Гэтэл энэ нөхдүүд одоо хуулийг уландаа гишгэж байна. Наад нөхдүүд чинь хуулийг тайлбарлаад миний зөв, тэрний буруу гээд л яваад байдаг бололтой. Гэтэл хуулийг ганцхан Монгол Улсын Дээд шүүхээр тайлбарлана.Иргэн Мөнххүрэл хууль тайлбарлах эрхгүй. Тийм учраас зөвхөн хуулийг хэрэгжүүлж, баримталж ажиллана. Ингэж зарчмын дагуу ажилласнаараа би буруутан болох гээд байгаа юм уу, хаашаа юм. Цахим орчинд хэдэн зуун хүнээр юм бичүүлж өмнөх Засаг даргын буруутай үйлдэл мэт харагдуулж, үгээр дайрч, доромжилж байна.Шаардлагатай бол би үүнээс ч илүү баримтуудыг дэлгэх болно.

-Таны үед ч гэсэн нам солигдоход халаа, сэлгээ хийгддэг л байсан. Тэр үед та тэгж их халаа, сэлгээ хийсэн болоод эргээд хариу авч байгаа байдал юм уу?

-Таван хүн ажилд орсон байдаг. Үүний гурав нь Ардчилсан намын гишүүд.Тэгэхээр хэн улстөржүүлж ажиллаж байсан байна.Тэгвэл өнөөдөр гарын таван хуруунаас гарсан байна шүү дээ. Мөнххүрэлтэй холбоотой хүмүүсийг бүгдийг нь ажлаас нь хална гэж ярьдаг гэсэн.

-Сумын удирдлагууд бүгд аймгийн засаг дарга Батсайханы хүмүүс гэх мэдээлэл байна. үнэн үү?

-Тэрийг нь сайн мэдэхгүй. Ямартай ч Завхан аймгийн Засаг дарга төсвийн ерөнхийлөн захирагч Батсайханы төрсөн ах нь сумын Тамгын газрын дарга төсвийн шууд захирагч Батчулуун гэж хүн байна. Хуулиар төсвийг төвлөрүүлэн захирагч ах дүү төрөл садан байж болохгүй гээд хуульдаа заасан байдаг. Энэ мэтчилэн сөхвөл зөндөө асуудал бий.Гэтэл төрсөн ах дүү, аав, ээж биш бол хамаагүй гээд яриад явж байна. Хоёр жилийн өмнө би хуулийг уландаа гишгээд тэр хүнийг нь ажилд авах байж л дээ. Одоо намайг буруутай юм шиг ярьж, хэлж байна. Ажлаас халах тушаал гаргаснаараа Тамгын газрын дарга буруудна. Тийм учраас Тамгын газрын даргаа уснаас хуурай авч гаргахын тулд хэн нэгэнд ямар ч аргаар хамаагүй буруу тохох гэж оролдож байгаа намын бодлого л доо. Надад бол айгаад байх зүйлгүй. Би дөрвөн жил Засаг даргаар ажиллахдаа төрийн хуулийг дээдэлж, хэрэгжүүлж ирсэн хүн.

-Суманд юу болж байгааг мэдэхгүй юм чинь гээд хэн дуртайгаа ажилд авч, эсвэл халж байдаг элжирсэн тогтолцоо бараг дархлагдчихлаа. харин үр дүн нь эцэстээ хүний аминд хүрлээ. Энэ байдлыг иргэд эсэргүүцэж жагсаал хүртэл зохион байгуулсан. Тэднийг өдөөн турхирсан нь таныг гэх юм?

-Талийгаачийг бурхан болсны дараа ар гэрийнхэн нь болон ард иргэд нэгдэж сумын удирдлагуудыг эсэргүүцэж жагсаал хийсэн. Намайг хүмүүсийг уриалж хашгирлаа гэж байсан. Тэр үед би аймгийн төвд эмнэлэгт эхнэртээ хоол цай зөөгөөд явж байсан. Талийгаачийг эмнэлэгт хүргэгдэхэд л нутгийн иргэд шуугилдаж, цугласан юм билээ. Суманд зуу гаруй хүн нэгдэж жагсаал хийнэ гэдэг бага тоо биш.Хууль бус үйлдлийг л тэвчиж, тэсч чадахгүйдээ ард түмэн тэсэрч байна.

-Талийгаачийг та ер нь хэр мэдэх вэ. ажлаас халагдсанаас болоод амиа хорлох хэмжээнд хүрэх гутранги үзэлтэй гэж үү?

-Ерөөсөө л бор амьдралтай төрийн албан хаагч. Маш их сэтгэл зүйн хүчирхийлэлд оруулсан байгаа байхгүй юу. “Чи ажлаа өг” гэж зөндөө дарамталсан байсан. Над руу хоёр ч удаа утсаар ярьж “Дарга аа би халагдчихлаа, одоо яах уу”, “Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу хүнд байна. Надад хууль зүйн зөвлөгөө өгөөч” гэж байсан.Ажлын байрны дарамт шахалт, хүчирхийллээс болж ийм байдалд хүрсэн. Тухайн ажилтанг гүтгэх, доромжлох, дарамт шахалт үзүүлэх, сэтгэл санааны хямралд оруулах гээд хуулиар хориотой бүх зүйлийг энэ хүнд хэрэглэсэн учраас давж гарч чадалгүй амиа хорлоход хүргэлээ шүү дээ.

-Та тэр үед нь сэтгэл санаагаар дэмжиж байв уу?

-Та ажилдаа орно оо. Бүх зүйл хуулийн дагуу шийдэгдэх болно гэж хэлж байсан. Харамсалтай нь үнэн ялсангүй. Өнөөдөр бидний дэргэдээс явчихлаа. Манай Засаг даргын Тамгын газарт намаас болж баллуулаад байгаа болохоос биш илүү дутуу зангүй, ажлын төлөө төрчихсөн хүмүүс зөндөө бий. Ер нь засаг солигдоход дагаад ажлын байрны халаа, сэлгээ хийдгийг болимоор байгаа юм. Хэн ажиллаж байна, түүнийг ажилд нь үлдээх хэрэгтэй. Харин ажиллаж чадахгүй байгааг нь халах л хэрэгтэй. Намын үзлээр бүх зүйлийг битгий шийдээч ээ гэж хэлмээр байна.

Д.СҮРЭН