Эдийн засагч Г.Батзоригтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-УИХ Монгол Улсын 2025 оны төсвийн тухай хуулийн төслүүдийг хоёр дахь хэлэлцүүлэгт шилжүүлсэн. Төсвийн төсөлд эдийн засгийн өсөлтийг найман хувьд хүргэж, энэхүү өсөлтөөр ДНБ-ийг 95 их наяд төгрөгт хүргэнэ гэж тооцоолсон. Эдийн засгийн 8 хувийн өсөлт хэр бодитой вэ. Эндээс хоёулаа ярилцъя?
-Олон улсын байгууллагуудын таамаглал бол 5-6 хувь. Түүнээс хоёр нэгж хувиар өндөр байна гэж Сангийн яам таамагласан. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг өндөр өсөлттэй гаргадаг нь Төсвийн алдагдал, ДНБ-ий харьцааг бага харагдуулахын тулд юм. Улмаар Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульдаа нийцүүлж байгаа нь тэр. Түүнээс биш бодит нөхцөл байдал дээр олон улсын байгууллагууд болон дотоодын судалгааны байгууллагуудын таамаглалаар эдийн засгийн өсөлт зургаа орчим хувьтай байна гээд гарсан байна. Эдийн засгийн өсөлтийг түрэх гол хүчин зүйл бол нүүрс, зэс зэрэг голлох түүхий эдийн экспорт, үнэ шүү дээ. Гэтэл нүүрсний үнэ 30, 40 хувиар уначихсан. Ийм нөхцөл байдалтай үед эдийн засгийн өсөлт найман хувьтай байна гэдэг ямар ч боломжгүй харагдаж байна.
-Ирэх оны эдийн засгийн голлох өсөлтийг уул уурхайн салбарын экспортын хэмжээтэй уялдуулсан. Харамсалтай нь, нүүрсний үнэ огцом бууралттай, сүүлийн гурван сард нүүрснээс орж ирэх орлого удааширсан мэдээлэлтэй байна. Энэ нь биржийн үйл ажиллагаатай холбоотой байна уу, эсвэл гэрээний нөхцөл нөлөөлж байна уу. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Эдийн засгийн өсөлтийг сая хэлсэнчлэн нүүрснээс шалтгаалж өндөр тооцсон байна. Нэгдүгээрт, нүүрсний үнэ өмнө хэлсэнчлэн 30-40 хувь уначихсан байна. Саяхан Хонгконгод Хятадын эдийн засгийн талаарх дэлхийн олон улсын байгууллагуудын мэргэжилтнүүд цугласан конференц болсон. Үүн дээр Хятадын гол эрсдэл хаана байна вэ гэхээр үл хөдлөхийн салбартаа байна. Энэхүү салбар өөрөө нэлээн эрсдэлтэй байна. Үл хөдлөхийн салбарынх нь бараг 50 хувь гангийн хэрэглээ. Коксжих нүүрсний эрэлт өндөр байх уу гэхээр үгүй байна. Сүүлийн хоёр жил нэлээн “үүлэн чөлөөний нар” шиг жилүүд байлаа. Нэгдүгээрт, Хятад, Монгол Улс төрийн хувьд асуудалтай байсангүй. Хоёрдугаарт, Хятадын дотоодын үйлдвэрүүдэд үйлдвэрлэлийн осол их гарсантай холбоотойгоор хяналт шалгалтууд өнгөрсөн жил үргэлжилсэн. Үүнтэй холбоотойгоор нүүрс авах сонирхол өндөр байсан болов уу.
Гуравдугаарт, Хятад 13 дахь таван жилийн төлөвлөгөөнд нүүрснээс хурдтай татгалзах, нүүрсхүчлийн хийн ялгаралтыг багасгах төлөвлөгөөнүүд орчихлоо. Энд одооноос бэлдээд явахаар Хятадын гангийн үйлдвэрүүдийн хувьд нөөц багатай учраас сүүлийн хоёр жил Монголоос ахиухан авсан юм болов уу гэсэн таамаглал бий. Тийм учраас долоо, наймдугаар сараас эхлээд бодит байдал руу ороод, Хятадын ченжүүд бараг нүүрс авахгүй байна.
-Нүүрс авахгүй байгаа шалтгаан юунд байна вэ?
Нүүрсний үнэ 3040 хувиар унасан учраас цаашаа зарахад бараг ашиг байхгүй. Нэлээн хямд үнээр авбал авна, авахгүй бол овоолго үүснэ гэсэн эрсдэлтэй нөхцөл байдал руу орчихлоо. Манай төсвийн орлого нүүрснээс илүү хамааралтай. Тэр үүднээс харвал, ирэх жилийн нүүрсний тоо хэмжээ ч тэр, үнэ ч тэр тийм тааламжтай биш байна гэж хэлэх байна.
-Хамтарсан Засгийн газар 2024-2028 онд эдийн засгийг тэлэх 14 мега төсөл хэрэгжүүлэхээ зарласан. 14 мега төсөл нэрийн дор “мөнгө угаах” нь гэсэн байр суурьтай гишүүд цөөнгүй бий. Сангийн сайд жил жилийнхээ төлөвлөгөө, төсвийн боломж, төлөвлөлтөд нийцүүлж мега төслүүдийг хэрэгжүүлнэ гэж хэлсэн. Эрсдэл хэр бий гэж та бодож байна вэ. Дээрх төслүүд бүгд хэрэгжих боломжтой болов уу, эсвэл цаасан дээр үлдчих юм болов уу?
-Эдийн засагт мега төслүүдийн хэрэгцээ шаардлага маш өндөр байдаг. Мега төслүүд эдийн засгийн өсөлтийг дэмждэг гэсэн олон улсын судалгаа ч байдаг. Үүнийг харуулсан улс орны туршлагууд ч бий. Жишээ нь, Монгол Улсад “Эрдэнэс Таван толгой”, Оюу толгой гэсэн хоёр төсөлтэй холбоотойгоор эдийн засаг 20092016 оны хооронд хоёр дахин тэлсэн. 2017 оноос хойш мега төсөл хэрэгжээгүй учраас эдийн засаг огцом тэлэлтгүй, аажмаар өссөн. Гэхдээ энэ мега төслүүд бидний идэж буй “бялуу”-ны хэмжээг томруулдаг уу гэвэл томруулж чаддаг. Гэхдээ тэр бялууг хэн, яаж, хэдэн хувиар хуваах вэ гэдэг өөрөө хамгийн том асуудал нь байхгүй юу. Өнгөрсөн хугацаанд “бялуу” хуваалтаа шударга бусаар хийж байгаа нь эргээд мега төсөл дээр идээд уучих вий дээ гэсэн айдас бий болгож байна. Энд “нүүрсний хулгай”-г дурдаж болж байна. Нэмээд Хөгжлийн банкны хулгайг дурдаж болж байна. Энэ мэт олон кейс бидэнд бий. Оюу толгой, Дубайн гэрээ гээд, дундуураа асуудал өндөртэй. Мега төслүүд зөв үү зөв, хэрэгжүүлэх нь зөв үү зөв. Гагцхүү “бялуу”ны хэмжээгээ томруулахдаа эргээд хуваарилалтаа яаж хийх вэ гэдэг нь чухал байна.
-Хоёрдугаарт?
-Санхүүжилт олчихлоо гэхэд яг санхүүжилтийнхээ дагуу мега төслүүдээ хийх үү гэдэг асуудал байна. Яагаад гэхээр Хөгжлийн банк 888 төсөл гээд, дөрвөн тэрбум ам.доллар эдийн засагт татаж авчраад, бүгдийг нь үрэн таран хийчихсэн шүү дээ. Тэгэхээр яг төсөлдөө зарцуулагдаад явах уу гэдэг айдас бас байна. Энэ айдсыг давж чадах уу гэдэг хоёр дахь асуудал байна. Гуравдугаарт, мега төсөл хэрэгжээд болчихлоо гэхэд эргээд төсвийн хуваарилалтууд, мега төслийн үр ашиг нь хэр байх вэ гэдгийг бид хэмжиж үзэх ёстой гэж бодож байна. Наад зах нь бидэнд Тавантолгойн цахилгаан станц яаралтай хэрэгтэй байна. Одоо ТЭЦ-V гээд байнга яригдаж байна. Улаанбаатар хөлдлөө гэж хэдэн жилийн турш яриад, одоо тогны хязгаарлалтад орчихсон явж байна. Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц, цаашлаад төмөр зам гээд, бидэнд асар их хэрэгтэй байдаг дэд бүтэц нь эргээд улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн ашиг сонирхлын улмаас хэнд ч хэрэггүй болоод хувирчих вий дээ гэсэн эрсдэлүүд байгаад байна. Тэгэхээр өмнөх хугацааны эрсдэлүүдээ яаж хаах вэ гэдэг чухал байна.
-2025 оны төсвийн төсөлд эрчим хүчний есөн төсөл тусгагдсаны найм нь дулааны шугам сүлжээ, нэг нь Налайхын Дулааны цахилгаан станыг 180 мВт-аар өргөтгөх төсөл. Цахилгаан эрчим хүчний эх үүсвэрийн хүчин чадлыг 1 мВт-аар нэмэгдүүлэх төсөл тусгагдаагүйд гишүүд шүүмжлэлтэй хандаж байна. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?
-Олон улсад эрчим хүчний үнэ нэмэхдээ юу юу анхаарах, юу бэлэн байлгах ёстой вэ гэдэг судалгаанууд байдаг. Ер нь эрчим хүчний гэлтгүй реформ хийнэ гэдэг нь өөрөө гашуун эм уухтай адил хүн болгонд таалагддаггүй хэцүү зүйл. Олон нийтийн эсэргүүцэл дагуулдаг, үр дүн нь тав, арван жилийн дараа гардаг учраас богино хугацаанд маш их эсэргүүцэлтэй тулгардаг. Олон нийтэд таалагдана гэж угаасаа байхгүй.
-Эрчим хүчний реформ хийхдээ юуг анхаардаг вэ?
-Нэгдүгээрт, эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн өмчит компаниуд хувьчлагдах ёстой. Хоёрдугаарт, хувийн болсныхоо дараа сонгон шалгаруулалт, ажлын байр, тендер бүх зүйлээ нээлттэй зарладаг байх хэрэгтэй. Ямар нэгэн нөлөөнд орохгүй байх ёстой. Ингэж байж компанийн үр ашиг нэмэгдэж, зардал нь хумигдаж, нөгөө компани бодитоор ямар алдагдал хүлээгээд байгаа нь тодорхой болно. Тэр алдагдлынх нь дараа зах зээлийнхээ үнийг тогтоож эхэлдэг буюу эргээд зах зээлийн алдагдалтай байдлаас ашигтай нөхцөл байдал руу шилжих хөшүүрэг бий болно. Олон улсад засаглалын болоод хувьчлалын эдгээр хүчин зүйлсүүдийг хангасны дараа эрчим хүчний реформ гэдэг зүйлийг хийдэг. Түүнээс биш шууд цахилгаан эрчим хүчний үнийг тэдэн хувиар нэмлээ гээд, цаана нь хэдэн төрийн өмчит компаниуд нь хэдэн төгрөгөөр зардлаа хийгээд, ямар ч үр ашиггүй ажиллаж байгааг бид мэдэхгүй, харанхуйгаар явж болохгүй.
-Цахилгааны үнийг 64 хувь, дулааны үнийг 28 хувиар нэмэгдүүлэхээр оруулж ирсэн. Энэ нь бодитоор хэрэгжвэл зээлээс зээл, өрөөс өрийн хооронд амьдарч буй иргэд сөхрөх байх л даа. Бодит тооцоо судалгаа хийсэн байдаг юм болов уу?
-Мэдээж төрийн зүгээс тодорхой судалгаа шинжилгээнүүд хийсэн байх. Гэхдээ олон улсад реформыг ийм дэс дараалалтай явуулдгийг бид ойлгох хэрэгтэй. Ялангуяа өвлийн улиралд дулаан хэрэглээ өндөр, иргэдийн амьжиргаа хүнд хэцүү байгаа үед шууд өөрчлөлт хийнэ гэдэг нөгөө талдаа нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийн хувьд нэлээн сөрөг байх магадлалтай.
-Та Монгол Улсын өнөөдрийн эдийн засгийн нөхцөл байдлыг юутай зүйрлэх вэ. Төрийн удирдлагууд эдийн засаг өсөөд байна гэж буй боловч бодит амьдрал дээр өлсөж буй олон монгол хүн байна. Бид хаашаа явж байна вэ? Эдийн засаг элгээрээ хэвтчих вий гэсэн болгоомжлол хэн хүнд төрж байна…?
-Ер нь “хаост” орчихлоо гэж дүгнэж байна. “Хаосын онол” гэж байдаг. Ямар нэгэн зүйл урьдчилан таамаглах боломжгүй, эмх замбараагүй, ямар ч эмх цэгцгүй нөхцөл байдалд орчихоор ирээдүйг нь таамаглах ямар ч боломжгүй болчихдог. Бүр дампуураад алга болох уу, энэ урсгалаараа дордсоор байх уу гэдэг нь ойлгомжгүй, маш тодорхой бус байдалтай болчихдог. Эргээд төрийн бодлого шийдвэр, зарчим, эдийн засгийн бодлого, бүх юм тодорхой бус болчихоор аж ахуйн нэгжүүдийнх нь бизнес төлөвлөгөө, борлуулалт, ашгаа яаж нэмэгдүүлэх гэж байгаа нь тодорхой бус болно. Тэнд ажиллаж байгаа ажилчдын амьдрал, карьераа яаж авч явах вэ, ямар нийгэмд амьдрах гэж байгаа вэ гэдэг нь тодорхой бус болохоор эргэлзээнүүд ихээр үүснэ. Тэгэхээр суурь хүчин зүйлийг харахад, яг энэ “хаос” шиг болчихсон байна. Бүх юм нь ямар ч эмх замбараагүй, хаашаа хэн юу хийгээд, юу яриад яваа нь ямар ч ойлгомжгүй, ер нь дампуурах гэж байгаа улсуудад илэрдэг бүх шинж тэмдэг манай дээр илэрчихсэн байна. Ганц ялгаатай шинж тэмдэг бий.
-Тэр нь юу вэ?
-Ардчилсан парламентын засаглалтай байгаа явдал. Венесуэл, ШриЛанка зэрэг улсууд валютын нөөцийн хямралд орох, экспортын бүтээгдэхүүнээс хамааралтай байх, төр нь авлигад идэгдсэн, төсвийн зардал нь хэтэрсэн, валютын нөөц нь бага, ханш нь байнга унадаг гээд манайхтай бүгд ижилхэн шинж тэмдэгтэй явж байна. Манайх гагцхүү парламентын засаглалтай учраас хэтэрхий нэг хүн дээр эрх мэдэл төвлөрөхгүйгээр яваад байдаг тулдаа дампуурлаа зарлачихгүйхэн шиг “санжганаад” яваад байна л даа. Түүнээс энэ улс орны цаашдаа ямар хөгжлийн стратеги барих вэ, нөхцөл байдал нь ямар байна вэ, цаашдаа яаж хөгжих вэ гэдэг зүйлүүд бүгд тодорхой биш байна. Ер нь хүн ам маш цөөтэй, хүний нөөцийн хямралд орчихсон. Хөгжлийн гол зүйл чинь санхүүгийн төв. Гэвч тэр нь байхгүй. Цахилгаан эрчим хүчний төв, зам дэд бүтцийн төв байхгүй. Хүний нөөц байхгүй гээд бодохоор маш хэцүү болчихож байгаа юм. Бид эдийн засгийн суурь баялаг хүн юм шүү, хүн нь өөрөө эрүүл капитал, боловсролтой байж цаашдаа сууриараа засагдах юм байна гэдэг концепц рүү л орох ёстой. Эрүүл боловсролтой хүн байхад бүтээмж нэмэгдэж, энэ улс зөв чиглэл рүүгээ явна. “Толгойгоо зарж” гадагшаа экспорт хийх, нүүрснээс гадна өөр валют орж, тодорхой хэмжээгээр зарлага гарч байж энэ улс цаашдаа оршин тогтнох боломжтой болно. Ингэж л ерөнхий дүр зургаар нь хэлж чадахаас биш одоо бол “хауос” шиг л байна гэж хэлэхээр байна.
-Жилээс жилд төсвийн зарлагын тэлэлтийг дагаад төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын зарцуулах мөнгө өсөж байна. Ямар ч хяналт байдаггүй. Өнгөрсөн оны төсөв мөнгийг юунд зарцуулав гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгөх хэрэгтэйг эдийн засагчид хэлдэг. Та санал нэг байна уу?
-Төсвийн ерөнхийлөн захирагч нарын зарцуулалт гэдэг дээр ёстой нохой хуцаж байгаа юм шиг л, хэнийг ч тоохгүй шүү дээ. Яагаад вэ гэвэл, улс төрийн нам, засаглал давамгай байдалтай байна. Сөрөг хүчнүүд нь тэрэнтэйгээ нэгдчихсэн. Сонгуулийн тогтолцоогоор энийг хяная, барья гээд иргэд нь сонголтоо хийхээр эргээд нөгөөдүүл нь нийлчихдэг ийм утгагүй тогтолцоо руу орчихсон. Сүүлийн арван жил энэ талаар ярьж байна. Сүүлдээ бүр ярихаас ч бүр залхмаар санагдаж байна. Угаасаа улс төр, эдийн засгийн онолоор бодвол, саяны нөхцөл байдалд хэт орчихвол цаашаа нэг нам, бүр цаашлаад нэг хүний дарангуйлал руу чиглэх эрсдэлтэй. Тэгэхээр нэг хүний дарангуйлал руу чиглэчихвэл нөгөө дампуурсан Венесуэл, ШриЛанка, Аргентин зэрэг олон улс, мөн ОХУыг бид харж байна. Энэ бол сайн зүйл ерөөсөө биш ээ. Бид улам буруу чиглэл рүүгээ яваад байгаагаа ойлгох хэрэгтэй. Буруу чиглэл рүү явж байгаатай холбоотой илэрч байгаа шинж тэмдэг чинь л төсвийн зардлыг хүссэнээрээ нэмэх. Наад зах нь, аймгуудад хуваарилж байгаа төсвийг “Атар” талхаар бодоод үзвэл 50 хувь нь Хэнтий аймагт байна. Ингээд бодохоор, энэ зүйлд зарчим алга, ёс зүй, судалгаа, бодлого шинжилгээ алга. Бүх юм хүчээр шийдэгдэж байна. Бүх юм эрх мэдлээр шийдэгдэж байна. Буруу зүг рүүгээ яваад байгаа учраас шинж тэмдэг нь энэ гээд наана нь хэчнээн тоо яриад ч нэмэргүй. Энэ бол системийн засаглалын асуудал, яриад байдаг институцийн асуудал юм аа. Сая Ерөнхийлөгчийг зургаан жил эрх барьдаг болгочихлоо. Хуулиа өөрчлөөд, иймэрхүү байдал руу ороод байвал бид дампуурна.
-УИХ-ын чуулганы өнгөрсөн баасан гаригийн нэгдсэн хуралдаан дээр Монголбанкны ерөнхийлөгчийг “асуугаад”, эгээтэй л “дүүжилчихсэнгүй”. Төв банкны үе үеийн ерөнхийлөгч нар өрөвдмөөр, төрийн өмнөөс “боорлуулаад л”, улалзаад л суудаг. Ийм байхад Монголбанкны хараат бус байдал гэж ер нь яриад хэрэг байгаа ч юм уу?
-Монголбанк улстөрчдөөс хараат гэж хэлж болохоор. Үүнийг улс төрийн олон сонгуультай холбоотойгоор валютын ханшийн уналт, өсөлтөөр нэгдүгээрт тайлбарлаж болохоор байна. Наад захын нэг жишээ ярья л даа. Төсвийн зардал огцом өсөөд, валютын 60-70 хувийг хэрэглэчихдэг. Үүний улмаас төгрөг суларч, ам.долларын ханш чангарна. Үүний эсрэг Монголбанкийг ард түмний амьдрал хэцүүдлээ, та нар ингэлээ гэдэг. Нэг талаар өөрсдөө гэмт хэрэг үйлдчихээд, Монголбанкийг буруутгаж байна. Монголбанк ч нөгөө талдаа Олон улсын валютын сангийн болзол, шаардлагыг биелүүлж явахаас өөр аргагүй байдаг юм уу, гадныхан санхүүжилтээ зогсоочихдог ч юм уу. Бид төгрөгийн ханшийг бодитой “чанга” түвшинд байлгах ёстой. Би эдийн засагч хүн. Миний үзсэн онол, сургаал дээр ханшийн стекуляци үүсгэнэ зэрэг зүйлүүд байдаг гээд хүлээн зөвшөөрөөд, ханшаа байн байн суллаад, төгрөгөө суллаад, Монголын ард түмний худалдан авах чадварыг байнга буулгаад байж болохгүй. Бид ямар нэгэн гаргалгаа хайх ёстой. Бид валютын нөөцийг яаж нэмэгдүүлэх вэ, яаж хангалттай түвшинд барих вэ, яаж валютын орлогын олон эх үүсвэртэй болох вэ, яаж төгрөгийн ханшийг ам.долларын эсрэг тогтвортой барихад нөлөөлөх вэ гэдэг дээр бид өөрсдөө санаачилгатай байх хэрэгтэй. Бид одоогийн нүүрсэндээ найдаад, хэн хэн нь нүүрснээс л болоод валютын нөөц буурчихаад байна гээд залхуу тайлбар хэн хэндээ өгөөд явмааргүй байна л даа. Яагаад вэ гэвэл, энэ улсын иргэд бид учраас бид л өөрсдийнхөө төгрөгийг арчлахгүй бол өөр хэн арчлах вэ дээ. Мэдээж ингэж чадаагүйгээс шалтгаалаад олон улсад ханшийг барих үзэгдэл өөрөө илүүтэй валютын нөөцөө шавхаад спекуляци болоод, улам хүнд нөхцөл байдалд хүргэдэг гэдэг ийм дүгнэлтээс айгаад бид юу ч хийхгүй суугаад байж болохгүй л гэж би хэлээд байгаа юм. Ханшийг хүчээр барья гэхээс илүүтэй валютын орлогын олон төрөл бий болгох хэрэгтэй. Наад зах нь алтыг бид дэмжиж, алтны экспортыг маш ихээр хийх ёстой. Ингэж байж валютын томоохон нөөц, орлого бий болох юм. Алт төмөр зам шаардахгүй, онгоц нисгэхэд л болохоор. Ер нь монгол төгрөг тогтвортой байх гол нөхцөл нь алт болчихоод байна шүү дээ. Хоёрдугаарт, янз бүрийн экспортуудаа дэмжих хэрэгтэй байна. Монголбанк гэлтгүй Сангийн яам, Засгийн газрын түвшинд үүнийг эрчимтэйгээр судалж, валютын хангалттай нөөцтэй болж байж улс орон эдийн засгаа аварч, иргэдийн худалдан авах чадварыг хамгаалж авч үлдэнэ. “Нөхцөл байдал ийм л байна, тэгээд яах юм бэ” гээд, хэн хэн рүүгээ муухай хараад суугаад байж болохгүй гэж бодож байна.
Д.ЭРДЭНЭТУЯА
