Барилгын техникумын зураг зүйн анхны ангийнхныг “Нэг ангийнхан” буландаа урилаа. Монголд газрын зураг зурдаг дунд мэргэжлийн тавь орчим хүмүүс байдгийн тал нь эдний ангийнхан. Барилгын техникум зураг зүйн гэсэн ангиар ердөө хоёрхон удаа элсэлт авсан юм билээ. 16 настай охид, хөвгүүд нэг ангид цугласнаас хойш 30 жил өнгөрсөн ч өнөөдрийг хүртэл дотно найзууд хэвээрээ үлджээ.
Төгсөлтийнхөө хорин жилийн ойгоор уулзсанаас хойш амьдралынхаа баярлах, гуних онцгой агшин бүрээ хуваалцдаг болж. Хотод амьдардаг хэд нь сав л хийвэл уулздаг гэж байгаа. Арванхоёрдугаар сарын 31-нд төрсөн нэгэндээ баяр хүргэх гэж сандарч яваад таксинд шинэ оноо гаргасан түүх ч эдний ангийнханд бий аж. Барилгын техникумын зураг зүйн анхны ангийнхнаас Дагвадорж, Ичинхорлоо, Баянжаргал, Баяржаргал нартай уулзаж дурсамж сөхлөө.
Зураг зүйн анхны ангид нийслэл хот, хөдөөгийн сумдаас найман хүү, 17 охин цуглажээ. Барилгын коллеж хэрнээ барилгатай огт хамаагүй тэс хөндлөн мэргэжлээр төгсөцгөөсөн нэг ангийнхан гэдгээрээ тэд сургуулийнхнаасаа онцгойрдог. Тэгсэн мөртлөө зуны ажлаараа барилгын ажилд дайчлагддаг байж. Тэд газрын зураг, атлас хийх чиглэлээр суралцсан гэсэн. Газрын зураг дээр хараа муутай хүнд бол бараг уншигдахааргүй жижигхэн үсгээр гол мөрөн, аймаг, сумын нэрийг бичсэн байдаг даа. Тэр үед одоогийнх шиг компьютер гэж байх биш, Говь-Алтай аймгийн нэрийг гэхэд л үсэг үсгээр нь нямбайлан өрнө. Өнөө жижигхэн үсгүүдээ тусгай чимхүүрээр нэг бүрчлэн чимхэж ирээд наана гэдэг амаргүй ажил байсан бололтой.
Тэр үед хэвлэх үйлдвэр өнгөтөөр биш хар цагаанаар хэвлэдэг учраас газрын зургаа өнгөөр ялгаж будах ажлыг хүртэл газрын зургийн зураачид хийдэг байж. Орос усан будгаар чанартай ватум цаасан дээр бийрээ амандаа хүлхэж байгаад л ус мөрнийг цэнхрээр, аймгуудыг өнгөөр ялган зурж өгдөг байж. Элстэй газрыг гэхэд л элснийх нь ширхэг нэг бүрийг цэглэн зурж хийдэг байсан гэнэ. Зураг зүйнхэн дипломын ажлаа томоо гэгчийн газрын зургууд хийж хамгаалжээ. Ичинхорлоо гэхэд Африк тивийн газрын зураг хийж дипломоо хамгаалж байж.
Оюутан охидын төрсөн өдрийн бэлэг нь 45-ын хүүхэлдэй
Эдний ангийнхан нэг нэгнийхээ төрсөн өдрийг алгасалгүй тэмдэглэдэг байснаа ам уралдуулан ярив. Стипенд буусан үед хэн нэгнийх нь төрсөн өдөр болбол хүүхдийн зуугийн хажуугийн “Солонго” ресторанд орж тэмдэглэдэг байж. Ер нь ихэнхдээ л ангидаа цуглаад төрсөн өдрийн эзэнд бэлэг өгч, дараа нь патиараа татуулдаг байжээ. Оюутан охидын бэлэг нь ямар ч сонголтгүй. 45 төгрөгөөр зардаг орос кукла. Хэвтүүлэхээр унтдаг, босгохоор дугариг цэнхэр нүдээ нээдэг хүүхэлдэйнээс өөр гоё бэлэг байгаагүй гэнэ. Охид бэлгэнд авсан хүүхэлдэйгээ орон дээрээ сувинер маягаар тавьчихаад элдэв өнгийн хувцсаар гоёдог байснаа дурсав. Баяржаргал төрсөн өдрийнхөө зургийг аваад ирчихэж. Хүүхэлдэйгээ тэвэрч байгаад найзуудтайгаа авахуулсан зургаа нандигнаж явдаг гэнэ.
Зураг зүйн ангийн охид метрийн эрээн даавуу авч складтай юбка хийгээд өмсчихдөг байсан гэж байгаа. Тэр дундаа Ичинхорлоо, Баянжаргал, Баяржаргал, Ганхуяг нар янз бүрийн өнгө, загвараар урлан гоёдог байж. Стипенд буухаар хувцас авахдаа мөн л ижил загвартайг авчихдаг байсан гэнэ. Ичинхорлоо ”Сонголт байхгүй болохоор аль гоё харагдсаныг нь гээд сонгохоор бүгдээрээ нэг загварын хувцас авчихна. Ямар сайндаа нэг удаа Бүргэд багшийн хичээл дээр хоцорч орж ирсэн Баяржаргал, Баянжаргал, Жавзандулам гурав цугаараа улаан трико өмсчихсөн байж билээ. Бүргэд багш их хатуу, бас их шооч хүн байсан юм. Өнөө гурвыг чинь нухацтай гэгч нь харж мушилзаад самбарын өмнө хичээл завсарлах хүртэл зогсоочихож билээ” гэж хэлээд тас тас хөхрөв. Тэр үед их завсарлагаа 45 минут үргэлжилдэг байжээ. Ангиа төлөөлж ирсэн дөрөв Гандангийн дэлгүүрийн хажуугийн цайны газрын хямдхан амттай хоол авч идэх гэж завсарлагаанаараа гүйлддэг байснаа ярив. Хичээлээс хоцрох ихэнх шалтгаан нь Гандангийн гуанз байжээ.
Эдний ангийн багшийг Сэнгээ гэдэг юм байна. Бүгдээрээ л багшдаа ам сайтай юм. Багшийн хэлсэн үг ангийнханд нь хууль байсан гэнэ. “Тэнгис” кино театрын эсрэг талын өндөр цэнхэр байр, нэгдүгээр хорооллын гурван өндрийг бариулсан зөвлөх инженер хүн аж. Наанаа хатуу ч гэсэн буулт нь зөөлөн, ангийнхныхаа төлөө сэтгэлээсээ зүтгэж чаддаг байсан багштайгаа тэд өнөөдөр ч холбоотой байдаг гэсэн. Тэр үед дотуур байранд орно гэдэг амаргүй даваа байж. Ичинхорлоо гэхэд л ангийнхаа багшийнд амьдардаг байжээ. Хүүхдийг нь цэцэрлэгээс авах, хоол хийх л ажилтай, бусад үед хичээлээ хийгээд л суудаг оюутан байж. Дагвадорж нутгийнхаа ахынхаас хичээлдээ явдаг байснаа дурсав.
Гуравдугаар курсээ төгсөөд цэрэгт мордсон дөрөв
Зураг зүйн ангийн дөрвөн хүү ангийнхантайгаа хамт төгсөөгүй, зураг зүйгээсээ огт өөр мэргэжлээр сургуулиа дүүргэжээ. Гуравдугаар курсээ төгсөх үеэр нь Дагвадорж, Энхбаатар, Гантулга, Гэрэлчулуун дөрөвт цэргийн зарлан ирж. Хорооллын дөчдүгээр сургууль дээр очоод шалгуулангуутаа л тэнцчихэж. Зураг зүйн ангийн гуравдугаар курс гэж хэчнээн тайлбарлаад ч тусыг олоогүй гэнэ. Цэрэгт татлагынхан нэг ангийн хөвгүүдэд 
“Та нарыг ирэхэд анги чинь байж л байна. Эргэж ирээд орохгүй юу. За одоо гараад ойр дотнын хүмүүстэйгээ уулз. 15 минутын хугацаа л байгаа шүү” гэжээ. Ингээд л ангийнхантайгаа Гандангийн хажууд зогсч байсан автобусны наана зургаа авхуулаад цэрэгт морджээ. Ангийн хөвгүүдээ цэрэгт үдсэн өнөө хэд нь шөнөдөө такси хөлсөлж өглөө нь хуушуур, чихэр, жигнэмэгтэй эргэж байж. Гэнэт л цэрэгт ачигдсан оюутан цэргүүд гурван жилийн дараа халагдаж ирээд зураг зүйн ангидаа үргэлжлүүлэн сурах гэтэл анги нь татан буугдчихсан байсан аж. Дагвадорж гэхэд л геодезийн дөрөвдүгээр курст элсч шинэ мэргэжлийнхээ учрыг олохгүй байсаар төгсчээ. Зарим нь бүр геофизик гээд огт өөр мэргэжил эзэмшсэн байна. Халагдсан цэргүүд хэдхэн сар суралцаад л шинэ мэргэжлээр төгссөн гэж байгаа.
Орос хувцсанд зардаг сарын стипенд
Зураг зүйн ангийн оюутнууд сардаа 180 төгрөгийн цалинтай. Цалингаа буунгуут байранд байдаг хэд нь багахан хэсгийг нь нийлүүлж хүнсээ базаагаад гоё хувцасны эрэлд гардаг байснаа ярьцгаав. Охид Шар хадны орос дэлгүүрээс гутал их авдаг байжээ. Сансарын орос дэлгүүрт тусгай эрхтэй хүмүүс ордог ч тэр дэлгүүрийн барааг дамлаж зардаг эмэгтэйгээс ахиу үнээр хувцас авчихдаг байж. Эдний ангийн Дагвадорж бүр дамаар авсан хувцсаа дамлаж зардаг байснаа ярьсан чинь охид нь гайхаад жигтэйхэн. Баянжаргал “Чи тийм айхтар дамчин байсан юм уу” гээд том харж байна. “Тэгэлгүй яадаг юм, би гайгүй наймаачин байсан шүү. Оросын “Кузбак” гэдэг куртикийг 120 төгрөгөөр аваад 250 төгрөгөөр зардаг байсан. Олддоггүй ховрын бараа болохоор хүмүүс тэр дор нь авна. 20 төгрөгийн пүүзийг 60 төгрөгөөр зардаг байлаа. Нэг удаа их дэлгүүр дээр гурван куртик авч очоод хоёрыг нь зарчихаад зогсч байтал энгийн хувцастай ах хүрээд ирдэг юм байна. Ах нь наадахыг чинь авъя наашаа ороод ир гээд нэг өрөө рүү дагуулаад орчихлоо. Гэтэл нөгөө хүн чинь эдийн засгийн байцаагч болж таарсан. Халаасанд байсан 850 төгрөгөө куртиктэйгээ хураалгачихдаг байгаа. Таньдаг хүнээрээ дамжуулан 50 төгрөгийн авлига өгүүлж байж хураалгасан юмнуудаа буцааж авсан шүү” гэж хэлээд хөгжилтэй инээлээ. 
Мань эр үл хөдлөх хөрөнгийн наймаа ч хийж явжээ. 1000 төгрөгөөр хашаа байшин худалдаж аваад 1050 төгрөгөөр зарж байснаа ярихад охид нь мөн л өөд өөдөөсөө гайхангуй харж инээцгээв.
Улаан хамгаалагч хөвгүүд
Говь-Алтайн Чандмань суманд зуны ажлаар очсон охид нэг нууцыг бүр хожим нь мэджээ. Хөдөө, гадаа хаана ч очсон шүгэлдэж, чулуу шидээд амраадаггүй сумын залуусын ааш авирын талаар дээд ангийн эгч нараасаа сонссон охид “Хөөх энэ Говь-Алтайн залуус чинь ямар соёлтой дажгүй юм бэ” гэж өөр зуураа ярьцгаадаг байсан гэнэ. Яг үнэндээ хотын охидтой уулзана гээд хүрээд ирдэг залуустай ангийнх нь хөвгүүд нүүр тулдаг байж. Уулзуулахгүй гэж үзэлцэж, заримдаа бүр зодоон цохиондоо тулж байж явуулдаг байснаа бүр хожим нь охиддоо хэлжээ. Ямар сайндаа л Дагвадорж “Бид чинь ангийнхаа охидыг дөрөв төгстөл нь хүнтэй суулгаагүй. Манай ангийн Бат-Өлзий геодезийн ангийн цэргээс халагдаж ирсэн залуутай үерхэж эхэлдэг юм байна. Анхандаа өнөөхийг нь хавьтуулахгүй, цэргээс ирсэн том залууг хамжиж байгаад нударганы амт үзүүлээд явуулчихдаг байлаа. Тэр хоёр маань өнөөг хүртэл ханилж, сайхан амьдарч байгаа” гэхэв. Эдний ангийн охидоос Уранмандах л тайрмал үстэй бусад нь салаа гэзэгтэй ангидаа цуглажээ. Харин Говь-Алтайд очихдоо ихэнх нь үсээ тайрчихаж. Хөвгүүд нь “Үсээ тайрсан охинд 100 грамм гучийн чихэр өгнө” гэж хэлээд тайруулсан гэнэ. Тэр үед гучийн, 24-ийн чихэр л хамгийн тансагтаа ордог байжээ. “Чихрэнд болоод үсээ тайрсан нь үнэн шүү. Тэр үед нархамба, нандин чавга хааяа л үзэгддэг байлаа. Хачин амттай санагдахыг нь яана” гэж Баяржаргал ярив.
Дипломат цүнхтэй хүүхдүүд
Зураг зүйн ангийнхан бусад оюутнуудаас өөр цүнх барьдаг байж. Тэр үеийн дарга нарын барьдаг дипломат цүнхээр жигдрээд хотын гудамжаар алхахаар үеийнхэн нь гайхан хардаг байсан гэнэ. Дипломат цүнхэндээ дэвтэр биш бичгийн цаас, ватум, бийр энэ тэр л байнга хийгээстэй. Хичээлээ тарж дипломат цүнхээ бариад цусны төв дээр цөөнгүй удаа очсоноо дурсав. Цусаа өгөхөөр дөчин мянгатын баншны кафед нэг, хоёрдугаар хоол идэх таван төгрөгийн талон, 24-ийн хоёр чихэр өгдөг болохоор тэр үеийн оюутнууд цусаа их өгдөг байжээ.
Марзан Бадраа, солгой Ганхуяг…
Эдний ангийнхны төлөөлөл болж цугласан дөрөв ангийнхныхаа монтажийг харж байгаад тэрийгээ оруулахгүй бол гомдоно, энийгээ ч ярихгүй бол болохгүй гэж ирээд ангийнхнаа баахан ярив. Бадраа гээд Хөвсгөлөөс ирсэн дархад хүүгийн тухай бүгд л “Зүгээр ярьж байгаа нь хүртэл бөөн инээд шүү” гэж ам нийлүүлцгээнэ. Цагийн зүү арван хоёр дээр гозойж байна гэхийг “цагийн зүү зургаа дээр унжиж байна” гэж ирээд л үг хэлэх бүртээ ангийнхнаа инээлгэдэг нөхөр гэнэ. Анх ирээд нэг жил дуугүй л яваад байж. Нэгдүгээр курсээ төгсөх үедээ хэлэмгий, марзан нь дэндээд ирэхэд ангийнхан нь “Чи яагаад дуугүй яваад байсан юм бэ” гэж асуухад “Анх та нарын яриад байгаа үгний заримыг нь ойлгодоггүй байсан юм аа. Тэгээд л ярихаасаа санаа зовоод байсан хэрэг. Одоо сурсан юм чинь ярилгүй яадаг юм” гэж хариулж байжээ. Бадраа төгсөөд л нутагтаа очиж мал хариулсан гэнэ. Малчин эр эхнэртээ байсгээд л “Би залуу цагтаа ганцхан удаа хотод очиж сураад насны хэдэн найзтай болсондоо баярладаг” гэж олзуурхан ярьдаг гэсэн. Эдний ангийн хотын ганц хүү нь Мөнхбаатар. Хамба хилэн хүрмийг өнгө өнгөөр нь өмсдөг дэгжин хүү байж. “Байнга л судалтай улаан цамц ижилсүүлдэг Цэенхүү, Ганхуяг хоёр энэ байна”, “Баяржаргал, Баянжаргал хоёр бас байнга цуг явна, бас л хувцсаа ижилсүүлээд өмсчихдөг байсан юм”, “Энэ манай Пүрэвдорж, охиддоо эрхэлдэг гэж шоолуулдаг ганц хүү, одоо ч эрхэлсэн хэвээрээ” гэж ирээд эдний ангийхны зураг бүрийг хөгжилтэй тайлбартайгаар сонирхлоо. Гантулга солгой гараараа бичнэ, хачин гоё зурна, Энхбаатар бас зурна, элэглэнэ, Занданхүү намбатай, намжиртай, Гэрэлчулуун номонд дуртай гээд ангийнхны тухай дурсамж бараг цаг гаруй үргэлжилсэн.
Багшийнхаа найзынд тэмдэглэсэн хонхны баяр
Хонхны баярын зургаа сонирхуулав. Тэр үеийн оюутнууд төгсөлтийн баяраа аль гайгүй гэсэн хувцсаа шилж өмсөөд л сургуулийнхаа биеийн тамирын зааланд тэмдэглэчихдэг байж. Ангиудаас урлагийн номер сонирхуулна, тараад ундаа ууж, торт идээд л баяр дуусдаг байсан гэнэ. Ангидаа тортоо идэх гэтэл сургуулийнх нь захирал зөвшөөрөөгүй учраас багшийнхаа найзын гэрт очиж амттанаа хувааж идэж, өдөржин ярьж хөөрч, тоглож байгаад зүг бүр тийшээ салцгаажээ. Зураг зүйн ангийнхан Геодези зураг зүйн газарт ажиллах ганцхан сонголттой. Эдний ангиас төгсөөд шууд мэргэжлээрээ ажилласан хэд хэдэн хүүхэд бий гэнэ. Уранмандах, Баяржаргал хоёр геофизикээр хэсэг ажиллажээ. Бат-Өлзий, Санжмаа, Гэгээнтуяа, Баянжаргал нар геодезид ажиллаж байхдаа хилийн шинэчилсэн зураглалд явж байжээ. Зарим нь хүсэлтээрээ орон нутаг руугаа буцаж жижиг экспедицэд ажиллах зэргээр нэг хэсэгтээ л мэргэжилдээ үнэнч байцгааж. Зах зээлд шилжсэнээс хойш мэргэжлээрээ ажиллах боломж, нөхцөл алга болж дор бүрнээ амьдралын мөрөө хөөцгөөжээ. Ангийн дарга Ганхуяг барилгын компанийн захирал, Заяа зургийн мэргэжлээрээ Ховдод их сургуулийн багш, Баяржаргал Засгийн газрын ордонд зохицуулагч, Гэгээнтуяа төмөр замд нярав, Мөнхбаатар Солонгост гэр бүлээрээ амьдардаг гээд тус тусдаа сайхан амьдарцгааж яваа аж. Хувиараа бизнес эрхэлж буй хүмүүс олон гэнэ. Сонирхуулж хэлэхэд зураг зүйн ангийнхан монтажаа өөрсдөө хийсэн юм байна. Хөвгүүд нь дармалаар хачин гоё бичнэ, зурахдаа ч жигд сайн байсан учраас монтажныхаа элдэв чимэглэлийг урлажээ. Багш нь монтажин дээр урилгын үг, хүүхдүүдийнхээ нэрсийг бичсэн аж. Ирэх сарын 15-нд Зураг зүйн ангийн төгсөлтийн гучин жилийн ой болох юм байна. Тэд сүүлийн жилүүдэд уулзаж амжаагүй Баян-Өлгийн Булган суманд амьдардаг Гэрэлчулуун, Баян-Өлгийн Ногооннуур суманд байгаа Рань, Өвөрхангайн Чимгээ, Багануурын Жавзандулам, Увсын Цэнд-Аюуш, Ховдын Хүдэрбор нарыгаа манай сониноор дамжуулан ойн уулзалтандаа урьсан юм.
Ц.Баасансүрэн
Монголын Залуучуудын Холбооноос 2012 оноос хойш залуучуудын дунд өрнүүлж байгаа “Спирт үү, спорт уу” аяныг орон нутаг дахь залуучууд дэмжиж бүгд нэгдэж байгаа аж. Өнгөрсөн долоо хоногт Дорнод, Баян-Өлгий аймагт нээлтээ хийсэн “Спирт үү, спорт уу” аянд Ховд аймгийн залуучууд нэгдлээ. Ховд аймгийн Залуучуудын Холбооноос санаачлан өглөө бүрийн гүйлт, дасгал хөдөлгөөнийг тогтмол болгох, “И биш О”-г, “Баар луу биш заал руу” уриаг хэвшил болгох зорилгоор “Спирт үү, спорт уу” аяныг нутагтаа брэнд болгон хэрэгжүүлж байгаа юм байна. Энэхүү аяныг орон нутгийн залуус идэвхтэй дэмжиж, зөвхөн залуучууд гэлтгүй бүх насныхныг хамруулах, зөвхөн төв суурин газартаа бус хөдөөд өрнүүлэхээр зорьж байгаа ажээ. Ховд аймгийн залуус долоо хоног бүрийн мягмар, пүрэв, бямба гаригийн 06.00 цагаас аймгийнхаа төв талбайд гүйж байгаа гэнэ.