Сүүлийн зургаан жил төрийн наадамд завсаргүй шөвгөрсөн ганц бөх гэгддэг Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын гарьд Батнасангийн Гончигдамба тавын даваанд өвдөг шороодлоо. Тэрээр Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын харьяат улсын хүчит начин Ч.Батчулуунд уналаа.
Ө.МАНЛАЙ
Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын харьяат аймгийн арслан Дармаагийн Тамир улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсөөр тав давж улсын начин цол хүртлээ. Тэрээр дөрвийн даваанд улсын арслан Н.Батсуурийг өвдөг шороодуулсан юм. Ийнхүү Дармаагийн Тамир өнөө жилийн наадмын түрүү үзүүрт яригдаж байсан улсын хүчит арслангуудыг дараалуулан орхиж улсын цолны босго алхлаа. Мөн Баян-Өлгий аймгийн харьяат аймгийн арслан Б.Серик уран барилдаант харцага Т.Баасанхүүгээр тав давж улсын начин цол хүртлээ.
Ө.МАНЛАЙ
Үндэсний их баяр наадмын тавын даваа үргэлжилж байна. Одоогийн байдлаар таван бөх улсын начин цолны босго алхаад байна. Тухайлбал, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат аймгийн заан Ж.Дагва-Очир дархан аварга Г.Өсөхбаяраар, аймгийн арслан О.Хангай улсын арслан Э.Оюунболдоор, Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумын харьяат Б.Хишигбаатар нутгийн ах улсын гарьд Н.Ганбаатараар, Архангайн М.Бадарч улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнээр, Булган аймгийн арслан Б.Бат-Эрдэнэ улсын харцага Ө.Даваабаатараар тус тус давж улсын начин цолны болзол хангалаа.
Ө.МАНЛАЙ
Монгол төрийн наадмын тавын даваа буюу начны даваа хэдхэн мөчийн дараа эхлэхэд бэлэн болоод байна. Ингээд аварга арслангууд тавын даваанд хэрхэн ам авсныг танилцуулъя. Дархан аварга Г.Өсөхбаяр Архангай аймгийн Батцэнгэл харьяат аймгийн заан Ж.Дагва-Очирыг, Сэлэнгэ аймгийн харьяат улсын аварга Г.Эрхэмбаяр улсын арслан Д.Азжаргалыг, улсын аварга Ч.Санжаадамба Төв аймгийн арслан Г.Ганжадыг, С.Мөнхбат улсын заан Д.Баасандоржийг, улсын арслан П.Бүрэнтөгс Булган аймгийн арслан Д.Тамирыг, улсын арслан Р.Пүрэвдагва улсын харцага А.Цацавширыг, улсын арслан Э.Оюунболд Ховд аймгийн арслан О.Хангайг, улсын гарьд Б.Гончигдамба улсын начин Ч.Батулууныг тус тус амлаад байна.
Ө.МАНЛАЙ
Наадамчин олны хамгийн их хүлээлгэж, улсын цол авна хэмээн горьдож хүлээж байсан Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат аймгийн арслан Шарын Мөнгөнбаатар дөрвийн даваанд өвдөг шороодлоо. Тэрээр улсын харцага А.Бямбажаваар гурав даваад дөрвийн даваанд Дорноговь аймгийн харьяат улсын харцага А.Цацавширт тахимаа өглөө.
Ийнхүү Ш.Мөнгөнбаатар дараа жилийн наадмыг хүлээх болж байна. Түүний хувьд өнгөрсөн жил тавын даваанд Дорнодын Д.Анарт, хоёр жилийн өмнө дөрвийни даваанд улсын арслан Э.Оюунболдод тахимаа өгч байсан юм. 2011 онд сар шинийн барилдаанд түрүүлж байсан тэрээр өнөө жил 34 настай бөх.
Ө.МАНЛАЙ
Өнөө жилийн наадам урьд жилүүдийнхээс илүү үзүүштэй, сэтгэл хөдөлгөм сайхан наадам болох шинжтэй. Арваадхан хоногийн дараа болох Үндэсний их баяр наадмаар чансаа өндөр 512 бөх зодоглож, үнэн хүчээ үзэн барилдах болно. Одоогоор нутаг нутгийн бөхчүүд гал болон наадмын бэлтгэл сургуулилалтаа хангаж байна. Тулгар төрийн 2226, Их Монгол Улсын 811, Ардын хувьсгалын 96 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадамд зодоглох Булган аймгийн “Булган хан” дэвжээний бөхчүүд зургадугаар сарын эхээр нутагтаа бэлтгэлд гарчээ. Монгол Улсын заан Д.Баасандорж, М.Өсөхбаяр нарын ах дүүсийн ахалж буй галынхан Бүрэгхангай суманд үндсэн бэлтгэлээ базааж байгаа ба улсын начин Д.Амарсайхан, аймгийн хурц арслан Ө.Сүхбат нарын бөхчүүд энэхүү галд нэгджээ. Харин Өвөрхангай аймгийн “Их Монголын хүчтэн” дэвжээний бөхчүүд сурсан газар болох Бугын сангийн аж ахуйд бэлтгэлдээ гарсан байна. Зургадугаар сарын 12-ноос эхэлсэн тэдний бэлтгэлийг улсын арслан Д.Ганхуяг удирдаж байгаа аж. Сэлэнгэ аймгийн “Таванхан” дэвжээний бөхчүүд өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлээр Харзтайд наадмын бэлтгэлээ эхлүүлжээ. Уг галыг улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй ахалж байгаа бөгөөд гуч гаруй бөхчүүд нэгдсэн гэнэ. Өнөө жилийн баяр наадамын гол тааврын эзэд болох улсын арслан П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь нарын Увс аймгийн “Увс нуур” галын бөхчүүд мөн Харзтайд бэлтгэл сургуулилалтаа хийж байна. Зургадугаар сарын 9-нөөс эхэлсэн нэгдсэн бэлтгэлд аварга С.Мөнхбат, харцага Ө.Бат-Орших, Т.Баасанхүү тэргүүтэй 40-өөд бөх гарчээ. Тэгвэл Засагт ханы хөх харчуул Багануурын ойролцоох ‘Мандал’ амралтад бэлтгэлээ базааж байгаа бол Хан Хэнтий нутгийнхан Өндөр дэнж хэмээх газар наадмын бэлтгэлдээ оржээ. Хэнтийн бөхчүүдийг улсын начин Д.Одхүү ахалж буй юм. Хонгор нутгийн “Их Богд” дэвжээний бөхчүүдийн хувьд нутгаа зорьж, зургадугаар сарын 5-наас бэлтгэлээ эхлүүлжээ. Ийн нутаг нутгийн бөхчүүд цолгүй нь улсын цолонд, цолтойчууд нь шөвгөрөхийн тулд халуун нар, зүсрээ бороог үл ажран бэлтгэл сургуулилалтаа хийж байна. Өнөө жилийн наадмаар шинэ цолтонгууд харьцангуй цөөн төрөх болов уу хэмээн бөх судлаачид харж буй. Учир нь 512-д энэ цагийн бөхийн өнгийг тодорхойлж буй шилдэг улсын цолтонгууд бүгд зодоглоно. Мэдээж хэрэг ирэлсэн тонгорог шиг аймгийн цолтонгууд бий.
Тухайлбал, өнгөрсөн жилийн наадмаас хойш өдий хүртлэх хугацаанд зохиогдсон заалны барилдаанд тогтмол дээгүүр барилдаж, улсын аварга, арслангуудыг дараалуулан өвдөг шороодуулж байсан Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат аймгийн арслан Шархүүгийн Пүрэвгарьдыг нэрлэж болох юм.
Тэрбээр өнөө жилийн сар шинийн барилдааны тавын даваанд улсын арслан П.Бүрэнтөгсийг өвдөг шороодууж, шөвгийн наймт шалгаран үлдсэн билээ. Мөн дөрвөн уулын хишиг барилдаан, болоод чансаа өндөр барилдаануудад тогтмол дээгүүр барилдаж, шөвгөрч байсан юм. Түргэн шуурхай, бие жижигч уран мэхтэй, хүнд бярдуулдаггүй өөрийн гэсэн онцлог барилдаантай өнөө цагийн шилдэг аймгийн арслангуудын нэг яахын аргагүй Ш.Пүрэвгарьд юм. Удахгүй болох наадмаар ч аварга, арслан, гарьд, заануудыг сандаргах бөхчүүдийн нэг билээ. Мөн сүүлд болсон томоохон барилдаан болох улсын арслан цолны хүндэтгэлд зориулсан улс аймгийн алдар цолтой хүчит 256 бөхийн барилдаанд томчуудыг дараалан давж, урамтай сайхан барилдан түрүүлсэн, аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдаанд мөн л адил иртэй барилдаж өнгөлсөн Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат аймгийн арслан Оргихын Хангайг өнөө жил дээгүүр барилдах болов уу гэсэн бөх сонирхогчдын зүгээс ихэд харж буй.
О.Хангай арслан хүчтэй, чацтай, мэхэнд үлдэцтэй, шуудагнаас ч, задгайгаас ч тэр сайн барилдаг хүчтэй арслан билээ. Тэрбээр өнөө жилийн баяр наадын гурвын даваанд тунан барилдах өндөр магадлалтай. Харин дөрвийн давааны оноолтод улсын арслан Э.Оюунболд, П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь нарын хүчтэй арслангуудын нэгэнтэй нь таарч болзошгүй. Ингээд давчихвал тавын даваанд О.Хангай арсланг амлан авч барилдах бөх ховор болов уу. Доороос гарч ирсэн шилдэг аймгийн арслантай эсвэл улсын заан Б.Пүрэвсайхан, Ц.Содномдорж нарын нэгтэй тунж магадгүй л юм. Хэрэв Б.Пүрэвсайхан заантай тунчихвал О.Хангай арслан начин болох магадлал өндөр. Учир нь өмнөх заалны барилдаанд Б.Пүрэвсайхан заантай дөрвөн ч удаа таарч барилдахдаа гурван удаа давсан болохоор тэр. Гэхдээ наадмын дэвжээ арай өөрөөр яригдах байх. Ямартай ч О.Хангай арсланд улсын цол авах боломж бий. Бүр П.Бүрэнтөгс арслангийн амжилтыг ч гаргаж болзошгүй бөх өө. Харин улсын цолтой бөхчүүдээс өнөө жил өнгөтэй байгаа нь өнгөрсөн жилийн түрүү бөх улсын аварга Ч.Санжаадамба. Өнгөрсөн хугацаанд болсон заалны барилдаануудад барилдахдаа ихэнхд нь түрүүлж, үзүүрлэсэн, шинэхэн аварга цолныхоо хэмжээнд хангалттай хүрч барилдсан юм. Тийм дээ ч өнөө жилийн наадмаар Санжаа аваргын гарыг нугалах бөх ховор болов уу. Түүний хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч нь улсын арслан П.Бүрэнтөгс. Тэрбээр Санжаа аваргатай барилдаан таардаг, аралтай, бяртай, барилдааны хий багатай бөх гэдгийг ард түмэн мэднэ. Өнөө жилийн баяр наадмын түрүү, үзүүрт аварга, арслан хоёр таарах магадлал бас бий. Хэрэв Санжаа аварга түрүүлбэл далай аварга болно. Харин П.Бүрэнтөгс арслан түрүүлбэл улсын аварга цолтон нэгээр нэмэгдэх билээ. Өөр нэг зүйл нь өнөө жилийн баяр наадмаар шинэ улсын цолтонгууд ховор төрөх хандлагатай харагдана. Улсын начин цолтон хоёроос ихтэхгүй, улсын харцага ч алил. Харин улсын заан цолтон нэг төрж магадгүй бол улсын арслан цолтон шинээр төрөхөд үнэхээр хэцүү болж таарна. Энэхүү цолонд Б.Пүрэвсайхан, Ц.Содномдорж болоод од нь гүйсэн аймгийн арслангуудын нэг нь хүрч магадгүй. Харин улсын аварга цолтон төрөх магадлал өндөр юм. Өнөө цагийн бөхийн өнгийг тодорхойлж буй шилдэг арслангууд болох П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь, Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва нарын нэг нь аваргуудын эгнээнд бичигдэж магадгүйл юм. Ерөнхий дүр зургийг гаргах хэцүү болж. Хэн нь ч унаж, хэн ч давж магадггүй. Гэхдээ л олон түмэн улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан П.Бүрэнтөгс нарыг өнөө жилийн наадмын түрүү, үзүүрт үлдэнэ гэцгээх юм.
Монгол улсын аварга цолны хүндэтгэлийн барилдаан өнгөрсөн бямба гаригт Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болж өнгөрлөө. Барилдаанд улс, аймгийн цолтой хүчит 256 бөх барилдсанаас Ховд аймгийн Буянт сумын уугуул, аймгийн арслан Оргихын Хангай найм даван түрүүлж, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул, улсын харцага Нэгдэлийн Жаргалбая долоо даван үзүүрлэлээ. Аймгийн арслан О.Хангай энэ сарын 13-нд болсон Монгол Улсын арслан цолтнуудад хүндэтгэл үзүүлэх барилдаанд улсын арслан Н.Батсууриар найм давж, түрүүлсэн билээ. Ийнхүү улсын аварга, арслан цолтнуудын барилдаанд дараалан түрүүлж, буй аймгийн арслан О.Хангай “Монгол бөхийн ноён оргил болсон аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдаанд түрүүллээ. Удахгүй болох наадмаар олон түмнийхээ итгэлийг алдалгүй, хичээж барилдах болно” хэмээв. Улсын аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдааны их шөвөгт Сэлэнг аймгийн Мандал сумын уугуул, улсын аварга Гунаажавын Эрхэмбаяр, Увс аймгийн Баруунтуруун сумын уугуул, улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбат нар үлдсэн юм. Бөхийн барилдааны үеэр өнөө цагийн улсын аварга цолтонгууд зүлэг ногоон дэвжээн дээр гарч хүндэтгэл үзүүлсэн билээ. Энэ үеэр хүчит аваргуудын сэтгэлийг сонссон юм.
Дархан аварга Х.Баянмөнх: Бөхчүүд, үзэгчид, наадамчин олон тэсэн ядан хүлээсэн бөхийн барилдааныг харчих шиг боллоо
Монгол төрийнхөө баяр наадамд 10 удаа түрүүлж, хоёр удаа үзүүрлэж, 15 удаа шөвгөрсөн, Монгол Улсын дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх:
-Өнөөдрийн барилдаан үнэхээр сайхан болж байна. Монгол Улсын аварга цолны барилдааныг жил бүр нисих хүчний байгууллага хамтран хийдэгт талархаж байна. Өнөөдөр төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн зүлэг ногоон дэвжээндээ зургаан сар хүрээгүй байхад гарлаа. Үнэхээр сайхан байлаа. Удахгүй болох үндэсний их баяр наадам дөхсөөр л байна. Бөхчүүд, үзэгчид, наадамчин олон тэсэн ядан хүлээсэн бөхийн барилдааныг өнөөдөр бараг харчих шиг боллоо. Мөн төв цэнгэлдэхэд аваргуудын суудал зассан нь их сайхан болж.
Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ: Наадмаар цолоо ахиулж, урамтай сайхан барилдаан гаргахыг хүсье
Батлан хамгааллахын сайд, Монгол Улсын дархан аварга Баднаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ: – Монгол Улс өнөөдөр агаарын цэргийн, хуурай замын цэргийн хүчин хэмээх хоёр төрлийн цэргийн командлалтай байхаар хуульчилсан байгаа. Улсын аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдаан нисэх хүчний 92 жилийн ойтой давхцаж байгаагаараа онцлогтой болж байна. Энэхүү барилдаанд Монгол Улсын даяар дуурсагдах олон сайхан аваргууд, бөхчүүд хүрэлцэн иржээ. Шинэ залуу бөхчүүд маань бүгд л их сайжирсан, өнгөтэй харагдаж байна. Эдгээр бөхчүүддээ удахгүй болох үндэсний их баяр наадмаар цолоо ахиулж, урамтай сайхан барилдаан гаргахыг хүсье.
Дархан аварга А.Сүхбат: Наадмаас өмнө зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гараад үзчихнэ гэдэг их хэрэгтэй юм
УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын дархан аварга Агваансамдангийн Сүхбат: -Би тавдугаар сарын сүүлээр, зургаадугаар сарын эхээр төв цэнгэлдэх хүрээлэнд бөх барилдаж байсныг үнэндээ мэдэхгүй юм байна. Их сайхан байна. Ер нь манай бөхчүүдэд туршлага суух, дэвжээндээ дассан их хэрэгтэй сайхан барилдаан болж өглөө. Сар гаруйхны дараа наадам болох гэж байна. Наадмаас өмнө энэхүү зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гараад үзчихнэ гэдэг их хэрэгтэй юм.
Улсын аварга Г.Эрхэмбаяр: Удахгүй болох наадмаар урамтай сайхан барилдах болно
Монгол Улсын аварга Гунаажавын Эрхэмбаяр: -Юуны өмнө аваргууддаа болоод нийт бөх сонирхогч, үзэгч түмэндээ баярын мэнд хүргэе. Өнөөдрийн барилдаан их сайхан болж байна. Монгол Улсын аварга хэмээх тэргүүн цолыг хүндэтгэн, уламжлан болгон зохион байгуулдаг нисэх хүчний байгууллагууддаа баярлалаа. Удахгүй болох наадмаар урамтай сайхан барилдах болно. Нийт Бөхчүүддээ амжилт хүсье.
Улсын аварга Ч.Санжаадамба: Наадмаас өмнө зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гарч зодоглон гэдэг сайхан юм
Монгол Улсын аварга Чимидрэгзэнгийн Санжаадамба: -Үндэсний бөхийн аварга цол гэдэг үнэхээр үнэ цэнтэй, өнгө жавхаатай цолоо. Аварга цол хүртэнэ гэдэг бөхчүүдийн чин хүсэл, мөрөөдөл нь байдаг. Нөгөө талаас асар их үүрэг хариуцлага байдгийг санаж байх хэрэгтэй юм. Нэг сарын дараа яг энэ дэвжээ дээр нэгийн даваа эхлэх болно. Түүнээс өмнө зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гарч зодоглоно гэдэг үнэхээр сайхан юм.
Тавын даваа:
Г.Эрхэмбаяр \у.ав\ – Б.Хишигбаатар \а.а\
Ч.Санжаадамба \у.ав\ – Т.Санчир \у.з\
С.Мөнхбат \у.ав\ – Ш.Шинэбаяр \у.н\
Р.Пүрэвдагва \у.а\ – Б.Соронзонболд \у.з\
Б.Гончигдамба \у.г\ – О.Гантулга \а.х.а\
М.Өсөхбаяр \у.з\ – Б.Батмөнх \у.з\
Н.Жаргалбаяр \у.х\ – Э.Энхбат \у.н\
Ч.Хөхчирэнгэр \у.н\ – О.Хангай \а.а\
Зургаагийн даваа:
Г.Эрхэмбаяр \у.ав\ – Б.Батмөнх \у.з\
Ч.Санжаадамба \у.ав\ – Н.Жаргалбаяр \у.х\
С.Мөнхбат \у.ав\ – Б.Гончигдамба \у.г\
Р.Пүрэвдагва \у.а\ – О.Хангай \а.а\
Долоогийн даваа:
Г.Эрхэмбаяр \у.ав\ – Н.Жаргалбаяр \у.х\
С.Мөнхбат \у.ав\ – О.Хангай \а.а\
Наймын даваа:
Н.Жаргалбаяр \у.х\ – О.Хангай \а.а\
\үзүүрлэсэн\ \түрүүлсэн\
Э.МӨНХТҮВШИН
Хэдхэн хоногийн өмнө улсын харцага цолтнуудад хүндэтгэл үзүүлэх барилдаан бөхийн өргөөнд болсон. Залуу аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Н.Батсуурь, Э.Оюунболд тэргүүтэй алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд Төв аймгийн Баянцогт сумын уугуул, уран барилдаант харцага Өлзийбатын Даваабаатар найм давж түрүүлсэн. Ө.Даваабаатар харцагын хувьд үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзүүлсэн уран дайчин барилдааныг үзүүлж, олны хэлдгээр бахтайхан түрүүлсэн билээ. Бөхийн тайлбарлагчид хэлэх үгээ олж ядан магтацгааж, бөхийн өргөөнд цугласан олон шавайгаа ханатал баярлаж буйг анзаарахад сүүлийн үед ийм уран барилдаан гараагүй нь илт мэдрэгдэж байв.
Бараг л долоо хоног бүр ээлж дараалан болдог барилдаанууд нэгэн хэвийн загварт автчихсан, тийм нэг унтаа уйтгартайхан болдгийг бөх сонирхогч олон сайн мэднэ. Тиймдээ ч сүүлийн үед бөхийн үзэгчдийн тоо эрс цөөрч, жинхэнэ сэтгэлийн таашаалыг мэдрэхээс илүүтэйгээр цаг нөхцөөх гэсэн нөхөд цуглаж байна уу гэж эргэлзэхэд ч хүргэсэн юм. Үүнд бөхчүүдийн урам хугалсан унтаа байдал, хурц дайчин бус үхээнц барилдаан, үзэгч олноо бус зөвхөн өөрийгөө бодсон өрөвдмөөр сэтгэлгээ нь нөлөөлсөн.
Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдомдорж нарын цөөхөн бөхчүүд зодоглоогүй бол үндэсний бөхийн барилдаан бүр чиг үзэх юмгүй, улсын аварга, арслан, гарьдтай цолтой бөхчүүд нь нэгийн давааны ам угтуулаа хаяж дөнгөхгүй зууралдаж, онигоогоо чирдэг. Ч.Санжаадамба, Ц.Содномдорж, Б.Гончигдамба нар зодоглоод дор даваанд уначихвал тэгээд өнгөрөө. Идэр залуу аваргууд нэг, хоёрын давааны амны хүүхдүүдтэйгээ хар хөлсөө цутгатал, тамираа бартал ноцолдохыг харахад эрхгүй өрөвдмөөр. Монгол үндэсний бөхийн түвшин өнөөдөр ийм л хэмжээнд байна. Үүнийг С.Мөнхбат, Г.Эрхэмбаяр нарын аваргууд ойлгож, ухамсарлан бодох л хэрэгтэй. Харцага цолтнуудын хүндэтгэлийн барилдааны дараа бөх сонирхогч олны сэтгэл баясч, сошиал ертөнцөд Даваабаатарын зургийг янз бүрээр тавьж, баярлаж буйгаа илэрхийлж байлаа. Энэ бол бөх сонирхогч, бөхөө дээдэлдэг түмэн гагцхүү Ө.Даваабаатар гэдэг залууд хайртайдаа бус монгол үндэсний бөхөд уран дайчин барилдааныг үзүүлж, бөхийн ертөнцийн унтаа, уйтай байдлыг сэрээсэнд нь талархаад буй хэрэг юм.
Бөхийн тайлбарлагчид “Харцага Ө.Даваабаатар даваа бүртээ уран хурц, эрмэг дайчин барилдааныг үзүүлж, гайхалтай байна” гэж орилолдоод байсан. Энэ нь сүүлийн үед ийм уран барилдаан үзэгдэхгүй болсныг, бөхчүүд маань үзэгчид болоод бөх тайлбарлагчдыг залхаан цээрлүүлж, бүгд шодооны буюу алсын сүвээний барьц авах гэж барилдах бус баглаж зогсохын нэр төдий болсныг гэрчилнэ.
“Сүхбат аварга ингэж барилддаг байлаа” хэмээн Даваабаатарын барилдааныг харсан хүмүүс ярьж байсан. Нээрээ л бөхийн эрдэмд хөтөлсөн дархан аварга, гавьяат тамирчин Агваансамдангийн Сүхбат шиг барилдааныг тэр үзүүлж эхэллээ. Сүүлд болсон харцага цолтнуудын барилдаанд 3-7-гийн даваанд энэ цаг үеийн шилдэг залуу бөхчүүдийг дараалуулж давсан. Аварга, арслангийн буурь заалаа гэдэг шиг баруун солгойгүй тонгорч шидсэн. Ингээд их шөвгийн дөрөвт түрүү жилийн магнай бөх залуу арслан Э.Оюунболдыг хөлийг нь шүүрч аваад арагш дэрлээд хэвтүүлчихэж байна. Э.Оюунболд бол төрийн наадамд түрүүлчихсэн ид аагин дээрээ байгаа бөх. Тэгтэл Даваабаатарт хэдхээн секундэд нам даруулаад хэвтээд өгч байна.
Түрүү үзүүрт залуу арслан Н.Батсуурийг өрөнгүүтээ л хавсраад шидчихсэн. Удаашруулсан байдлаас харахад зүгээр ч нэг хавсраагүй юм билээ. Батсуурь арслангийн алхаа гишгээг нь тааруулж байгаад тосгуулж хавсраад, түүнээ залгуулан давуулж бариад, зайлж дугтран, арагш гүйлгэж шидээд тэрүүхэн агшинд хичнээн ч мэхний хувилбар хийсэн юм бэ дээ. А.Сүхбат аварга ид үедээ “зургаан залуу заан” буюу Ц.Цэрэнпунцаг, Г.Өсөхбаяр, Д.Сумъяабазар, Б.Гантогтох, Б.Ганбат нартай яг л ингэж гал асаасан, хэт цахисан барилдаанууд гаргаж, уран мэхийг угсруулан хийж олон түмнээ баясгадаг байсан сан.
Тэдний барилдааныг үзэх гэж бөхийн өргөөг дүүртэл цугласан олон хэд хэдэн хэсэг болж талцаад, спортын фэн ийм байх ёстой гэдэг шиг өөрийн бөхөө дэмжиж, зургаан залуу зааны барилдааныг зүрх даран үздэг байлаа. Тийм л үеийг Даваабаатар харцага сануулж, даваа бүрт үзэгчдийг суудлаас нь босгож, цөсийг нь хөөргөсөн юм.
“Даваабаатар бөхийн ертөнцдөө эргэн ирлээ” гэж олон түмэн шагширч байна. Энэ ч учиртай. Хоёр мянга долоо, найман олны үед улсын начин тэрээр өнөөдрийнх шиг уран хурц барилдааныг үзүүлж, олон түмнээ цэнгүүлдэг байв. Харин 2009 оны өвлийн барилдаанд улсын гарьд Д.Рагчаа, Ө.Даваабаатар харцагыг эвгүй унагаснаас болж бэртэл авч, ид мандаж байх цагтаа бөхийн дэвжээг орхисон гашуун түүх бий. Түүнийг шөрмөсөө тасалж хүч гарган барилдах нь бүү хэл, хөлөө аясаар нь хөдөлгөж ч чадахгүй шаналж байх үеийг мэдэх нэг нь мэддэг. Тиймдээ “Даваабаатар эргэн ирлээ” гэж шагширсан байх. Рагчаа гарьдтай хийсэн барилдаан ард олны нүдэн дээр ил болсон. Уг барилдааны дараа “Амбатны цагаан Жигмэд буюу Рагчаа” гэх утга бүхий нийтлэлүүд өдөр тутмын хэвлэлээр гарч байсан. Сонирхолтой нь 2008 онд Ө.Даваабаатар зургаагийн даваанд Д.Рагчааг давж улсын харцага цолонд хүрсэн байдаг юм.
Сүүлийн жилүүдэд бөхийн өлгий гэгддэг Төв аймгаас бараг л гурав давчих хүчтэн төрөхгүй байгаа. Жараад оны эхэн үе буюу Жигжидийн Мөнхбат аваргыг ид байх үед Лувсанчимэдийн Сосорбарам, Өлзийсайхан Эрдэнэ-Очир, Пүрэвийн Дагвасүрэн гээд аваргын дайтай арслангууд Төв аймгаар цоллуулж, төрийн наадмын түрүү, үзүүр их шөвөгт шалгарч байлаа. Далаад оны эхэн үеэр Хадаа аварга гарч ирээд бас л бужигнаан болсон. Хад аварга шиг бяртай хүн монгол бөхөд дахин заяахад ховор л гэдэг юм. Хадаа аварга төрийн наадамд арван жилийн зайтай хоёр түрүүлсэн хүчтэн. Гэхдээ монгол бөхийн дэвжээнд хорин удаа түрүүлсэн юм шиг ард түмэндээ хайрлагдсан хүн. Алдаж онож явсан он жилүүд нь тийм хайрлам сэтгэгдлийг төрүүлдэг ч байж магад. Гэхдээ тэр бол хүний хайлан явсан байдаг.
Хадаа аваргыг залгаж төрсөн бөх бол дархан аварга А.Сүхбат. Түүний барилдааныг ард түмэн надаар хэлүүлэлтгүй сайн мэднэ. Сүхбат аварга нэгэнтээ манай сонины редакцид ирээд Ж.Гангаа сэтгүүлчтэй ярилцаж суухдаа “Би монгол үндэсний бөхийн барилдааныг урлагийн хэмжээнд хүртэл нь хөгжүүлсэн” гэж билээ.
Үнэндээ ч тэгж бодохоос өөр аргагүй. Тийм бөхийн шавь Даваабаатар юм. Бэртэл гэмтлийн улмаас санасандаа хүртэл барилдаж чадалгүй, наадмын ногоон дэвжээнээс багтарч буцсан жилүүд олон байсан биз. Сүхбат аварга зодог тайлсныхаа дараа “Ирээдүйн аварга” хэмээн шагнал бий болгож, тэр жилийн цагаан сарын барилдааны үеэр аймгийн цолтой Ө.Даваабаатар хэмээх бүдүүвтэр гуятай, сөөсгөр халимагтай туранхай бор хүүд анхны шагналаа олгож байсныг санаж байна. Эл бүх учралыг санаж Ө.Даваабаатар бөхийн дээд цолонд хүрэх учиртай юм. Тавин таван оны наадамд Төв аймгийн Баянбараат сумын адуучин Самдангийн Оргодол гэж хүн нутгаасаа хөтөлгөө морьтой гарч давхиад төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан түүх бий.
Өнөө жил тэгш ой давхацсан гээд 1024 бөх барилдах юм гэсэн. “Шанаган тав” минь бөхгүй боллоо гэж шаналж байгаа олныхоо сэтгэлийн магнайг тэнийлгэж идэр залуу харцага тодроод ирэхийг үгүйсгэх аргагүй юм. Алдарт Мөөеө, энгүй хүчтэн Хадаа, уран барилдаант Сүхбат аваргуудын нутаг, за тэгээд аваргын дайтай хэдэн арслангийн нутгийнхан сүүлийн үед тариан талбайны мануухай гэдэг шиг хөлийн цэцээр сууж, нутгийнхаа нэрийг дуудуулж байх шив дээ. Ардын багш Данзандаржаагийн Сэрээтэр, алдарт уяач Хэнмэдэхийн хөвгүүд болох Амараа, Түвшинсанаа гээд баахан олон хөлийн цэц “мануухай”-нууд л бий болсон байна. Аатай, хүчтэй нутгийнхны алдрыг өргөх найдвар Даваабаатарт байгаа юм биш үү.
Монголын ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн домогт хүчтэн бол Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга байлаа. Уран барилдааны гайхамшгийг монгол бөхийн дэвжээнд өөрийн биеэр үзүүлж, олон түмэндээ сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлсэн энгүй хүчит аваргынд хоёр мянга есөн оны шороон үхэр жилийн битүүний урд өдөр очиж билээ. Хорооллын байранд нь хүрч очиход аварга цагаан сарынхаа ууцыг чануулаад гэртээ орж ирж байсан. Бид хоёрын яриа цагаан сарын бөхөөр эхэлж, улсын наадам гээд олон чиг сайхан хуучаар үргэлжилсэн юм. Гэргий Отгон эгч сар шинэдээ бэлдээд түмэн завгүй л суусан.
Ингэж их аваргатай дотно сайхан танилцаж, халуун дурсамжийг нь яриулж, туулсан амьдралынх нь замнал түүхээс хуваалцаж байснаа яахин мартах билээ дээ. “Миний хүү сар шинээр ирж золгоно шүү” гэж хэлж байсан. Миний бие тэр жил нутагтаа очиж, Хөшөтийнхоо голд сар шинийг гаргачихаад шинийн наймны билэгтэй өдөр их аваргадаа үнсүүлж байсан. Түүнээс хойш утсаар ярьж, уулзаж, олон л зүйл дээр санаа оноо хуваалцаж, сэтгэл ойр явжээ. Ахынхаа тухай нэг сайхан ном хийгээч гэж хэлж билээ. Энэ үг нь надад ямар их итгэл, урам зориг хайрласныг хэмжээлшгүй. Намайг “Болор цом” авчихаад баяр хөөртэй явахад утсаар залгаж, Отгон бид хоёр хүүгээ хараад баярлаж, ард түмний их хайрыг хүртлээ дээ гэж хэлэхэд нь нулимс гарах шиг болсон.
Ингээд Алтан унжлагат гал тахиа жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний билэгт энэ өдөр Халхын их хүчтэн домогт аварга дашдоржийн Цэрэнтогтохтой хуучилсан ярилцлагаа ямар нэгэн нэмэр хачиргүйгээр та бүхэндээ хүргэж байна. “Цагаан сараар хамгийн түрүүнд Сумъяабазар ирж золгодог” гэх гарчигтайгаар энэхүү яриа хөөрөө “Өдрийн сонин”-ы 2009 оны сар шинийн дугаарын тэргүүн нүүрт нийтлэгдэж байсан юм. хэдэн жилийн өмнө их аваргын тухай нэвтрүүлэг яг цагаан сарын өдрүүдэд цэнхэр дэлгэцээр гарч, омогшиж, бахдаж, басхүү сэтгэл нулимстаж үзэж суусан сан.
-Танд гарч буй шороон үхэр жилийн мэнд хүргэе. Та цагаан сарын барилдаанд анх хэдэн онд зодоглосон бэ. Яриагаа эндээс эхлэх үү?
-1972 оны анх зодоглож хоёр даваад гурвын даваанд Ч.Өвгөнхүү харцагад унаж байлаа.
-Цагаан сарын барилдаанд хэдэн удаа түрүүлж байсан бэ?
-Дөрөв, таван удаа түрүүлсэн санагдана. Бас тэр тооны үзүүрлэж байсан юм.
-Анх түрүүлсэн он жилээ дурсвал?
-1978 онд “Хоёр Мөнх”, Д.Хадбаатар тэргүүтэй тухайн үед босоо явсан аварга арслангуудыг дараалуулан орхиж түрүүлж байлаа.
-Сар шинийн барилдаан тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог гэдэг. Та цагаан сарын барилдаанд түрүүлчихээд тэр жилийнхээ наадмуудад яаж барилдаж байсан бол?
-Сар шинийн барилдаанд анх түрүүлснийхээ тэр жилийн улсын наадамд мөн анх удаагаа түрүүлж байсан. Түүнээс хойш ч энэ байдал миний хувьд хэд хэдэн удаа давтагдсан түүхтэй. Тэгэхээр сар шинийн барилдаанд тухайн жилийн наадмын өнгө тодордог гэдэг ортой л доо. Барилдааны өмнө бөхчүүд маань улсын наадамтай ижил бэлтгэлд гарч багагүй ач холбогдол өгдөг. Үүний ч нөлөө байдаг байх.
-1978 оны цагаан сарын баярт түрүүлэхдээ ямар бөхчүүдтэй хаана бэлтгэлд гарав. “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчидтайгаа гарсан уу?
-Үгүй юм аа. Тухайн үед би “Алдар”-аас гарч “Хөдөлмөр” нийгэмлэгт харьяалагдаж байлаа. Бөхчүүдийг бэлтгэл сургуулилтдаа анхаар гэж арван хэд хоног чөлөө олгодог байсан. “Интернациональ” гэж чөлөөтийн олон улсын тэмцээн болно. Уг тэмцээний бэлтгэл цагаан сарын барилдаантай давхацдаг байв. Ер нь чөлөөтөөр тэмцээн уралдаанд оролцоод сар шинийн баярт зодоглож чадалгүй өнгөрч байсан тохиолдлууд олон бий.
-Монгол бөхийн хэдэн шинжийг хадгалж төрсөн гэж өөрийгөө боддог вэ?
-Нэг их олон шинжийг нь хадгалаагүй байх аа даа.
-32 шинж байдаг гэдэг байх аа?
-Тэгж ярьдаг юм. Надад 32 шинжээс эрх биш 16 нь бүрдсэн байлгүй дээ.
-С.Цэрэн аваргыг 31 шинж нь бүрдсэн бөх байсан гэж ярьдаг юм билээ?
-Тэр үнэн. Өвдөгнөөсөөө дээш бүх шинж нь бүрдсэн болов уу гэж бодогддог байлаа.
-Өвдөгнөөсөө доош гэдэг ямар байсан хэрэг вэ?
-Шувтан л байхгүй юу (инээв).
-Залуудаа их айж, бэргэж байсан бөхчүүд чинь?
-“Хоёр Мөнх” тэргүүтэй аварга, арслангууд байна. Мөн заан, начингууд болон аймаг, цэргийн цолтой эвгүйхэн барилдаантай бөхчүүдээс ч бэргэдэг байв. Санасан зоргоор бүгдийг нь хаяна гэж бодоход тийм ч амар зүйл биш. Бас унана гэж бодох нь юу юм.
-Таны ид гарч ирж байх барилдаан монгол үндэсний бөхөд шинэчлэл хийсэн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй болов уу. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Би мэхийг хэзээ ч нэг хувилбараар хийж байсангүй. Эхлээд өдөөж хийдэг байлаа. Өдөөнд минь бөхчүүд унадаг л байсан. Тэгэхээр өөрийгөө нэг мэхтэй бөх гэж ойлгодоггүй. Давхар, угсраа мэхтэй гэж боддог. Одоогийн залуучууд ид үеийн минь барилдааныг хараагүй. Хэрвээ тухайн үеийн барилдаануудын бичлэг байсан бол мөн ч олон шинэ мэх залуучууд надаас сурах байсан даа. Харин жаахан түрүү үеийн хүмүүс намайг уран барилдаантай байсан гэдгийг минь хүлээн зөвшөөрөх байх.
Үнэндээ нэг хэсэг Д.Хадбаатар бид хэдийн барилдааныг харах гэсэн үзэгчид заал танхимдаа багтахаа байж, өвлийн хүйтэнд гадаа зогсон, цагаан хоолой сонсоод гар, хөл нь бараг хөлдөхөө алддаг байж билээ.
-Та ер нь хэр аатай бөх байсан бэ?
-Ааг омог бага байсан.
-Хоёрондоо барилдаж л нэг нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх унагаснаа тод санадаг даа. Ер нь тэрхүү барилдаанууд цээжинд минь өдөр бүр хадгалаатай явдаг юм. Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд МБАТ-ий спартакиадын барилдаанд анх унагасан. Тэгээд Х.Баянмөнх аваргад унаж хоёрдугаар байрт шалгарч байсан. Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд, Д.Түвшин, Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар нарын хүчтэй заанууд бүгд л зодоглосон юм. Хоёрдугаарт байрт шалгарч “Хоёр Мөнх”-ийн голд зогсож байхад бахархалтай санагдаж байлаа. Харин надад улсын заан цол өгнө гэж амлачихаад өгөөгүй.
-Яагаад тэр вэ?
-Мэдэхгүй юм аа. Үзэгч олон цол өгүүлэхийг шаардаж байлаа. Спортын төв ордныг хэдэн өдөр доргиосон сайхан барилдаан болсон. Дараа нь хүмүүс миний өмнөөс хөөцөлдөж байж чимэг нэмүүлсэн юм. Тэгээд л өнгөрсөн.
-Уг тэмцээнд танаас өөр бөх цолны болзол хангаагүй хэрэг үү?
-Аймгийн арслан Л.Рэнцэндоржид сайн барилдсан гээд начин цол олгосон.
-Хэдэн онд анх улсын цол хүртэж байв?
-1972 онд улсын баяр наадамд зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарч үлдэн начин цол хүртэж байлаа. Одоогийнхоор харцага юм даа. Улсын наадамд анх удаагаа зодоглож байгаа минь тэр. Төв цэнгэлдэхийг зурагтаар л харсан болохоос нүдээр үзээгүй байсан. Төрийн наадамд анх зодоглосон жилээ шууд зургаа давж, зааны даваанд тулж очиход минь хэд хэдэн зүйл нөлөөлсөн байх.
-Тухайлбал?
-Анх зодоглож байгаа болохоор цол авах тухай бодол уулын цаана байсан нь мэдээж. Санаанд ч буухгүй. Ерөөсөө гурав давчих л юмсан гэж бодогдож байсан. Учир нь тухайн үед би Зүүнбаянгаас “Алдар”-т оччихсон хугацаат цэрэг байв. Цэргийн хүүхэд гурав давбал 15 хоногийн орон нутгийн чөлөөгөөр шагнадаг болзолтой. Гэрээ санаж байгаа гэдэг жигтэйхэн. Гурав давж чөлөөгөөр шагнуулаад гэртээ очихсон гэх хүсэл тэр жилийн наадмын минь зорилго байлаа даа.
Тэгтэл улсын баяр наадамд гурван удаа дөрөв давж начны даваанд унаад байсан Булганы аймгийн арслан Б.Сүхбаатараар тунаж гурав, дөрвийн даваанд мөн л Булган хангайн бөх тухайн цагт аварга, арслангуудын зүрхэнд “шар ус” хуруулж явсан Чимидийн Лундаа начинг давсан юм. Тэрээр шигшээ багийн тамирчин. Ж.Мөнхбат аваргатай нэг жингийн бөх. Тив, дэлхий, олон улсын тэмцээнд Мөөеө аваргатай ээлжлээд л явдаг сүүлийн үеийн залуучуудтай зүйрлэхийн аргагүй гойд сайхан бөх байлаа. Тэр лут амьтныг унагачихаад байж байтал тавын даваанд Ч.Бээжин аварга амалдаг юм. Аваргын хувьд хоёр жилийн өмнө буюу 1970 оны наадмын түрүүг авчихсан ид байсан үе л дээ. Ингээд аваргыг өвдөглүүлж улсын цолд хүрлээ.
-Мэдээж баярлалгүй яахав. Гэхдээ учиргүй дэвхцэж цовхчоогүй. Начин цол гэж мэдэхээс яг яаж авдгийг нь мэдэх биш. Харин зургаагийн даваанд П.Дагвасүрэн арсланг давчихаад багагүй гайхсан. Хөл рүү орохоор барьцгүй тосгуулж хавсраад унагачихсан юм. Тэгээд дэлэхгүй жааахан гайхаж, эргэлзэж зогслоо. Эмээж, бэргэсэн хэрэг л дээ. Засуул “дэлээч” гэж хэлж байж дэлүүлсэн юм. П.Дагвасүрэн арслан босохгүй удаад байсан. Одооо бодох нь харамсаад хэвтээд байсан болов уу. Ингээд долоогийн даваанд Ж.Мөнхбат аваргад унасан даа.
-Мөөеө аваргатай анх барилдсан нь тэр үү?
-Тийм.
-Ямар барилдаан болсон бол?
-Яаж барилдснаа ч мэдээгүй. Гэхдээ би унаагүй юм. Дөрвөн хөллөөд гүйгээд явтал Ж.Мөнхбат аварга дэлж байгаа харагдлаа. Тахимаа авах гээд ирэхэд нь шууд элэг бүсээ тайлсан.
-Х.Баянмөнх аваргыг анх яаж унагаснаа яриагүй юм байна шүү?
-Заан цолтой байхдаа “Хоршоолол” нийгэмлэгт Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яамны баярт зориулсан барилдааны их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Галдагва начин бид гурав шалгарч үлдлээ. Сүүлийн даваануудад бөх сондгойрч цолныхоо эрэмбээр Баянаа аварга бид хэд хий мөргөсөн байв. Ингээд сүүлийн гурван гурван бөхөөс ээлж ёсоор Д.Галдандагва начин хийлж, Баянаа бид хоёр тунасан. Маш сонин мэхээр унагасан юм. Сүүлийн үед тал хутгаа л гэж яриад байгаа юм. Самбо барилдааны л мэх юм. Баянаа аварга хувцсаа өмсч суух зууртаа “Би сая ан авд яваад ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй байсан болохоор уначихлаа. Дараагийн барилдаанд дбэлтгэлтэй очно. Чи ч миний гараас хаашаа гарахав дээ” гэж хэллээ. Би ч юм дуугарсангүй.
-Дараагийн барилдаан нь хэзээ болсон бэ. Та хоёр яаж барилдав?
-Долоо хоногийн дараа Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн ажилчдын баярт зориулсан барилдаан боллоо. Баянаа аваргатай яалт ч үгүй л түрүү үзүүрт үлдлээ. Аварга алэг бүсний барьцаа улам шавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв. Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр нь өмнөөс цохиол маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож байсан боловч тэвчээр алдаад хийчихсэн хэрэг. Баянаа аварга алга болчихдог юм. “Энэ чинь яав” гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм. Унаж үзээгүй хүн чинь тийм байдаг юм билээ. Яг тухайн агшинд өөр тийшээ анхаарал хандуулсан хүн “юу болов” гэж алмайран гайхахаар. Баянаа аварга царай нь сонин болчихсон тахимаа өгч байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Тэгж анх хаяад тэр жилийнхээ цагаан сар, заал танхимын барилдаанд аваргад би унаагүй. Үндсэндээ бүтэн жил хаясан.
-Заан цол авсан жилийнхээ наадмын дурсаач?
-1977 он. Өөрийгөө заан болно гэдэгт итгэл дүүрэн байсан. Тухайн үед тэмцээн уралдаан болоод бэртэл гэмтлийн улмаас гурван ч жилийн наадамд өнжчихсөн байлаа. Энэ хооронд “онжав” Хадаа маань арслан болоод бүр хол тасраад явчихсан байв. Нөгөөхөө гүйцэхэд амаргүй. Хоёр түрүүлж байж өмнө нь орох болоод байдаг. Яагаад би Хадыг онцолж байна вэ гэхээр миний мөнхийн өрсөлдөгч байсан юм. 1977 оны хавар чөлөөт бөхийг хэсэг хугацаанд орхихоор шийдсэн юм. Тэгэхгүй л бол яг наадмын үеэр гадагшаа явуулчих гээд байдаг. “Би явахгүй. Төрийнхөө наадамд зодоглоно” гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Наадмын үеэр намайг гадагшаа тэмцээнд явуулах сонирхолтой хүмүүс байсан л даа.
Тавд Мядагийн Мөнгөнийг, зургаад Дасрангийн Мягмар зааныг, долоод Хадаагааг тунаж давсаар наймын даваанд Баянмөнх аваргатай мөн л тунаж байгаа юм. Баянаа аваргатай жаахан тогтож барилдсан бол тэр жил түрүүлэх боломж байсан. Наймын даваанд Ж.Мөнхбат аварга П.Дагвасүрэн арсланг амалж барилдаад уначихсан байв. Гэвч би жаахан яараад алдаа гаргачихсан юм.
-Ингээд дараа жил нь түрүүлсэн бил үү?
-Тэгсэн. Заан цолтой болохоор тавын давааны тунаанаас мултарч ам авч байсан. Гэвч зургаад тунаж л байгаа юм. Харин долоогийн даваанд Д.Дамдин аварга намайг амалж, тунаанаас гаргасан юм. Гэхдээ “Хөгшин хүнд гэнэдэв дээ” гэж хэлж билээ. Тийм хатуу үг чинь барилдхаас дор юм билээ. “Нээрээ ч юу билээ” гэж бодогдож байв. Ингээд найм, есийн даваанд Баянаа, Мөөеө хоёрыг цувуулж даваад төрийн наадамд түрүүлж улсын арслан цол хүртэж байлаа.
-Бөхийн удамтай юу. Аав тань барилддаг хүн байсан уу?
-Ээжийн талд бөхийн удам бий. Төрсөн ах нь Зүүн хязгаарт цэргийн алба хааж байхдаа цэргийн наадамдаа барилдаж заан цол хүртэж байсан юм билээ. Мөн ээжийн аав нь “жижиг” Сандаг даншгийн наадамд шаггүй ноцолддог бөх байж. Аавын талд бөхийн удам байхгүй ээ. Манай аав малч удмын хүн. Багадаа хүрээ хийдэд шавилж сууж байсан гэдэг. 1930 хэдэн оны хэлмэгдүүлэтйн үед хар болж хөдөө мал дээр гарсан юм билээ. Бие их томтой, адуу малд эрэмгий хүн байсан даа.
-Та ээжийнхээ хэдэн насан дээр гарсан бэ. Ээжийнхээ ахимаг насан дээр төрсөн хүү сайн бөх болдог гэсэн дам яриа байдаг?
-38-тай байхад нь төрсөн.
-Эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?
-Есөн хүүхэдтэй айлын дороосоо гурав дахь нь. Одоо долуулаа болоод байна.
-Хэр шүтлэгтэй вэ. Тэмцээн уралдаан, наадамд явахын өмнө сан май тавиулдаг байсан уу?
-Ид барилдаж байх үедээ гадагшаа дотогшоо тэмцээнд явахдаа ч юм уу, наадмын өглөө ааваараа сан тавиулдаг байсан. Ээж маань ч уншлага сайтай байв. Багад сургууль соёлд явахад хүртэл аав хоёр маань үргэлж сан тавьж, арц хүж уугиулан маани мэгзэм уншсаар хоцордог сон.
-А.Сүхбат аваргын барилдааныг таны залуугийн барилдаантай төстэй гэдэг?
-А.Сүхбат бусдаасаа арай өвөрмөц л дөө. Хөдөлгөж барилддаг. Ер нь хөдөлгөж байж л уран барилдаан гарна шүү дээ. Одоо манай бөхчүүд хэн нэгнээ зуураад, барьц сонгуулахыг хүлээгээд л зогсоод байх юм. Уран мэхийг уралдуулж байгаа юм шиг харагддаг ч монгол үндэсний бөх өнөөдөр зогсонги байдалд ороод байна уу даа гэж бодогддог. Ингэж бодох хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт, бөхчүүд маш их таргалж байна. Бүр зориудаар өөрсдийгөө бордох болж. Хоёрдугаарт, бэлтгэл хийхгүй байна. Өөр дотроо бол бэлтгэл сайн хийж байна гэж бодоод л байгаа байх. Гэвч тийм биш байна.
-Үндэсний бөхийн ирээдүйн аваргын тухайд ямар бодолтой яваа бол?
-Онцгойроод гараад ирэх бөх байдаггүй юм аа гэхэд залуучууд маань цолоо хадгалах хэмжээнд барилдмаар байгаа юм. Улсын наадамд түрүүлж арслан цол аваад дараа жилийнх нь наадамд дөрөв, тавын даваанд унаж байна. Энэ чинь юу гэсэн вэ. Магадгүй бяр тэнхээ нь бүр илүүдээд юм уу, мөнгө төгрөг, хоол унд нь бялхчихаад байж болох юм л даа. Улсын наадамд тэр түрүүлнэ гэсэн баталгаа алга. Идэр залуу хоёр аварга хүртэл дор даваанд унаж эхэллээ шүү дээ.
-Д.Сумьяабазар аварга танай нутгийн бөх. Таны шавь ч гэж хэлж болно. Аваргад хандаж та ямар нэгэн зүйл хэлдэг үү?
-Д.Сумьяабазар бизнесийн ажилдаа түлхүү ороод бэлтгэл хийж өгөхгүй байна. Энэ тухай хэлэхээр “Зав чөлөө олдохгүй юм” гэдэг. Уул нь одоо л тогтож барилдаж, амжилтаа хадгалдаг нас нь юм байгаа.
-Хад аварга та хоёрыг “Алдарын хоёр” гэж ярьдаг байсан. Энэ тухай дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?
-Бид хоёр нэг оны начингууд. Мөн нэг тогооноос хоол идэж явсан эрхэм дотны анд нөхөд. Хоёулаа “Алдар”-ын тамирчид байхгүй юу. Би чөлөөт, Хад самбогийнх. Тэмцээнд жин таарч барилддаггүй байв. Харин үндэсний бөхөөр мөнхийн өрсөлдөгчид байсан даа. Бие биенээ хурцалж байлаа. 1979 онд МБАТ-ний зургадугаар спартакиадаар бид хоёрын барилдааныг үзэх гэж Спортын төв ордон дотор гадаагүй пиг дүүрч билээ. Бид хоёрын хэн давсан нь аварга болох байсан.
-Та хоёр хамгийн сүүлд оноолт таарсан байв уу?
-Бараг л тийм. Дараа нь хоёр хоёр л барилдах байсан. Ингээд би давж аварга болж, цолны эрэмбээр Хадынхаа өмнө гарсан. Мөрөөдөж явснаа олж авсан хэрэг. Би чинь Хадын арслан болчихсон байхад начин байлаа шүүү дээ. Гурван жил араас нь хөөгөөд л өмнө нь гарсан юм. Ер нь би заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн бөхийн дээд таван өндөр цолыг таван жилийн хугацаанд дараалуулж хүртсэн. Ингэж авах хэцүү л дээ. Монгол бөхийн түүхэнд Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга бид гурав л байх шив дээ.
-Маргааш битүүний өдөр. Уламжлал ёсоор хүчит 256 бөх барилдана. Хэнийг түрүүлэх бол гэж таамаглаж байна?
-Үнэхээр хэлж мэдэхгүй юм. Одоо чинь тэр энэ гэж нэхр оноож хэлээд сууж байх ямар ч бололцоогүй болоод байна. Г.Өсөхбаяр аварга, И.Доржсамбуу гарьд хоёр сайн барилдах байх. Мөн Б.Ганбат заан, Н.Ганбаатар гарьд нар их шөвөгт очих болов уу. Залуу начин, харцагууд тэр бүү хэл аймаг, цэргийн цолтнууд их дээшээ гараад ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.
-Хүү Базаррагчаа чинь аавыгаа залгамжлах бөх болсон. Гэвч сүүлийн үед огт барилдаж харагдахгүй юм?
-Тийм ээ, хүү аймгийн цолтой залуу бий. Биеийн эрүүл мэндээс болоод хүнд хүчир ажил хийж болохгүй болоод байгаа юм. Яваандаа барилдах байлгүй. Уул нь бие хаа сайхантай гайгүй ноцолдоод байвал ноцолдмоор л юм байгаа.
-Ингэхэд танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Таван хүүхэд төрсөн юм. Хоёр эндсэн. Одоо хоёр хүү, нэг охинтой. Базаррагчааг хэллээ. Нөгөө хүүг маань Өвгөнбүргэд гэдэг. Өвөрхангай аймагт мал хуйгаа харж, мөн хажуугаар нь аж ахуй эрхлэнг амьдарч байгаа. Охиныг Урансүрэн гэдэг. Д.Рагчаа зааны гэр бүлийн хүн. Тэр хоёр гурван хүүхэдтэй. Би чинь тав, зургаан ач зээтэй болоод байгаа.
-Гэр бүлийн тань хүнийг Отгон гэдэг байх аа. Одоо юу хийж байна?
-Оригийн Отгончулуун гэдэг. Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын уугуул. Хөдөө төрж өссөн. Малчин айлын хүүхэд. Хань маань уран хүн байгаа юм. Залуудаа ч цаг наргүй дээл хувцас оёдог байсан. Одоо сар шинийн өмнө надад л нэг дээл хийж өгөхөөс хэтрэхээ байж дээ. Бид хоёр 1972 онд айл гэр болсон. Түүнээс хойш 37 жил өнгөрөөд байна. 37 жил нэг гэртээ хэрэлдэж сууна даа (инээв).
-Та улсад дөрөв түрүүлсэн. Түүнээс олон түрүүлэх боломж байсан гэдэг?
-Бололцоо байсан. Өөрийн нөхцөл байдлаас болоод алдсан гэж хэлж болох юм.
-Таныг ид үедээ бэртсэн. Энэ нь амжилтад нь нөлөөлсөн гэж хүмүүс үзэдэг. Энэ тухайд?
-Тэмцээнд оролцож байхдаа бэртэл авч ухаангүй эмнэлэгт хүргэгдэж байсан тохиолдлууд ч бий. Мөн аваар осолд орсон юмнууд ч бий. Энэ бүгд мэдээж амжилтад нөлөөлөлгүй яахав.
-Харамсалтай барилдаан олон байх ньв мэдээж. Гэхдээ ихэд харамсч байсан барилдаан гэвэл?
-1987 оны наадмын үзүүр түрүүнд Х.Баянмөнх аваргатай үлдээд унахдаа ихэд харамсч билээ.
-Ам мэхээр унасан гэх дам яриа байдаг. Энэ үнэн үү?
-Тиймэрхүү зүйл болох нь болсон юм аа. Баянаа “Чи ид гарч байгаа Бат-Эрдэнийг ийм амархан хаячихаад ирж байгаа юм чинь над шиг хөгшин амьтныг гарын үзүүрээр л хаяна. Тийм болохоор хөгшин хүнийг яарч хаях гээд яахав. Жаахан тогтож үзээрэй. Тэртэй тэргүй чи түрүүлэх нь тодорхой” гэв. Ингэж хэлэхээр “нээрээ ч тийм дээ” гэсэн юм бодоод тулаад зогсч байтал гэнэт хүчтэй зайлдаг юм. Би тэр дороо суучихгүй. “Чи яаж байгаа юм” гээд босоод иртэл Баянаа аль хэдийнэ дэвээд явчихсан. Наадмын дэвжээн дээр ямар цохиод авалтай нь биш. Ингээд Баянаа 10 дахиа түрүүлж байгаа юм.
-Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг яаж амархан хаяв?
-Б.Бат-Эрэдэнэтэй их л удаж байж хаялцах байсан. Гэвч зүүн хөлөнд нь хонгодож дайраад минут хүрэхгүй хугацаанд хаячихсан юм. Би энэ мэхийг бүтэн хоёр жил хадгалж байж тэр жилийн наадмын наймын даваанд Бат-Эрдэнэтэй тунахдаа хийж байлаа.
-Бид хоёр багагүй удаан барилдсан. Олон дахин ч шуудагдсан. Хадын хоёр суларч байгааг би мэдэрсэн л дээ. Тэгтэл мань эр хүчээ шавхаж намайг эргүүлээд газар буухад хоёр хөл нь миний хоёр хөл дээр яг гишгэж таарч байгаа юм. Тэгээд би суучихсан юм. Хэрэв хоёр хөлийнх нь гишгэдэл таараагүй бол би хаях байсан. Ер нь манай Хад чинь их тэвчээргүй бөх байсан. Хүнтэй удаан ноцолдож чадахгүй. Бушуухан л хаях гэж яараад тэр нь болдог ч үе байсан.
-Аварга цол хүртсэнийхээ дараа дор даваанд унаж байсан тохиолдол бий юу?
-Байхгүй ээ. Миний барилдаан бусдаас арай өөр үзүүлэлттэй. Улсын наадамд анх зодоглож начин цол хүртсэнээсээ хойш 41 нас хүртэлх хугацаанд би хоёрхон удаа зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарсан байдаг. Бусад нь дандаа түрүү, үзүүр, шөвгийн дөрөвт үлдсэн байгаа юм. Миний тогтоосон амжилт энэ л дээ. 1990 онд 41 настайдаа тэр үеийн наадмын босоо бөх Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай түрүү үзүүр булаацалдан хоёр цаг 37 минут барилдан унаж байсан. Өнөөгийн бөхчүүдтэй харьцуулахад өндөр нас. Одоо чинь 30 гараад л харьчихаад байна.
-Өндөр цолтой бөхчүүдэд нэг хэцүү зүйл нь тавын даваа байдаг шиг санагддаг. Яагаад вэ гэхээр улсын цол горилж яваа залуучуудыг яалт ч үгүй амалж таардаг. Танд амлуулж унаад улсын цолгүй үлдэж байсан бөхчүүд олон уу?
-Тун цөөн дөө. Тавын даваанд цол горилоод зогсч байгаа залуучуудыг бараг л амалдаггүй байлаа. Өвөрхангайн Цэрэндорж, Төв аймгийн Бадарч, Булганы Нансал гэх тоотой хэдэн бөх бий.
-Өмнөх үеийн аваргуудтайгаа гар зөрүүлж байв уу. Тэднй тухай хуучлаач?
-Ид залуугийнх нь барилдааныг мэдэхгүй юм. 1972 онд намайг анх барилдаж байхад тэр үеийн арван аваргын долоо нь барилдаж байсан санагдана. Аварга аваргаараа төрдөг гэдэг шиг мөн ч хийморьтой харагддаг байлаа даа.
-Чөлөөтөөр хэдэн кг-д барилддаг байсан бэ?
-90 кг-д барилдаж байсан. Энд нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байгаа. Би дээр яриандаа манай залуучууд их таргажл байна гэж хэлсэн. 1921 оноос 1990 он хүртэлх хугацаанд 100 кг-аас дээш жинтэй хоёр бөх л улсын наадамд түрүүлж байсан болов уу. Б.Түвдэндорж аварга, Д.Хадбаатар аварга хоёр. Г.Дэмүүл гуайг хэлж болох юм. Гэхдээ найм давж түрүүлсэн болохоор тооцсонгүй. Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга би ч гэсэн ердөө 80 гаруйхан кг жинтэй байхдаа түрүүлж байлаа. Мөөеө, Баянаа хоёр улсад хоёр, гурав түрүүлсэн байхдаа жаахан жин хасаад 78 кг-д барилддаг байлаа шүү дээ.
-Таны өндөр хэд байв?
-Ид барилдаж байхад нэг метр 83 сантиметр байсан. Чөлөөтөөр олимп, тив дэлхий, олон улсын тэмцээнд бүгдэд нь оролцож байсан. 80 гаруй медаль авсан байдаг: Сонирхолтой нь хүрэлд медаль бараг авч үзээгүй. Дандаа алт, мөнгө дээр бууна. Чадахгүй бол мултарна.
-Тантай нэг сум (Өвөрхангайн Нарийнтээл)-ын уугуул, улсын харцага Ч.Даваадорж гэж сайхан бөх байлаа. Та хоёр хэр ойр дотно байсан бэ?
-Бид нэг голын хүмүүс. Сайнаар ярьвал хамаатан садангууд. Манай сумаас төрсөн сайхан бөх. Цолоо баталсан. Самбо, жүдогоор сайхан барилдаж тив, дэлхийн тэмцээнүүдээс медаль авчирч байсан. Бие нь жижгэвтэр байсан болохоос сайн бөх байсан.
-Хамгийн сүүлд ямар наадамд, хаана түрүүлж байсан бол?
-2003 онд Өвөрхангай аймгийн наадамд Д.Мөнх-Эрдэнэ арслантай үлдэж үзүүрлэж байлаа. Түрүүлснээ санахгүй байна.
-Одоо ямар ажил эрхэлж байна?
-Ээрмэлийнхээ үйлдвэрт ажиллаж байна.
-Юу хийдэг юм?
-Борлуулагч, менежер, аж ахуйн дарга гээд олон төрлийн ажил хийнэ.
-Нутагтаа олон очдог уу. Сүүлд хэзээ очив?
-Жил бүр очдог.
-Дотны найз нөхдийнхөө тухай ярихгүй юу?
-Үе тэнгийнхээ бөхчүүдтэй их үерхэнэ. Бөх хүнд байх эр хүний сайхан жудгийг их хүндэтгэдэг. Барилдаанаас болоод бөхчүүд хоорондоо муудалцдаг. Надад тийм зүйл байсангүй. Бас энд Д. Мягмар зааныг хэлмээр байна. Заанууд дотроос энэ хүнтэй би олон барилдсан. Гэвч “Чи намайг олон дахин амаллаа. Чамд надаас өөр амлах бөх олон байсан” гэж нэг удаа ч боло хэлж байгаагүй. Амлах нь чиний эрх, барилдах нь бидний үүрэг гээд ”үздэг” байлаа.
-Бөхчүүд улс төрд ордог жиши г манайд тогтоод байгаа. Таны улс төрийн сонирхол ямар бол. Ер нь улс төрд оръё гэж боддог уу. Аль нэг намыг дэмждэг үү?
-Улс төрийг сонирхоно. Гэхдээ айхтар шимтэхгүй. Намайг настай хүн болохоор Ху намынх байх гэж олгож магад. Би аль нэг намын гишүүн биш.
-Намд элсээд нутагтаа сонгуульд өрсөллдвөл Б.Бат-Эрдэнэ аварга шиг гараад ирэх юм биш үү?
-Сонирхоод, ер нь нэрээ дэвшүүлчихдэг ч юм уу даа гэж бодсон бол магадгүй гараад ирж болох л юм шүү. Анхдугаар бага хуралд сум сумаас төлөөлөгчид сонгож байхад манай том эгчийн хүү Чинбат сумаасаа төлөөлөгчөөр сонгогдож байв. Хэрвээ би зүгээр нэрээ явуулахад л гараад ирэх байсан. Гэвч тэгээгүй.
-Шинийн нэгэнд шавь нар чинь ирж золгодог байх. Хамгийн түрүүнд хэн ирдэг бол?
-Цолныхоо эрэмбээр Д.Сумьяабазар ирдэг юм.
-Та ах аваргууддаа очиж золгодог уу?
-Уул нь хүндэтгэл үзүүлж золгох ёстой л доо. Гэхдээ тэд ойлгодог байлгүй. Сар шинэ хуучиртал манай битүү хүнтэй байдаг.
Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат Монгол Улсын арслан Энхтөгсийн Оюунболдтой ярилцсанаа хүргэе.
-Төрийн наадамд ес давж бахтайхан түрүүллээ. Бөхөд хайртай монгол түмэн баярлаж байна. Ижий аав хоёр тань ихэд баярлаж байгаа харагдлаа. Өнөө жилийн наадамд түрүүлнэ гэж бодогдож байв уу?
-Хүний амьдралд дахин давтагдашгүй агшин хором гэж байдаг бол миний хувьд монгол төрийнхөө наадамд түрүүлсэн энэ цаг мөчөө хэлнэ. Дөрвөн уулынхаа дунд багтаж ядталаа баярлаж байна даа. Ижий аав, багш нар минь надаас дутуугүй баярлаж байна. Төрийн наадамд зодоглох хүүгээ нутгийн уулс нь түшдэг юм гэдэг. Хан Хэнтийн минь их уулс түшлээ. Есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давчихаад тугийн мандал руу алга хавсран гүйхдээ “Ингээд би төрийн наадмын түрүү бөх болчихлоо гэж үү” хэмээн бодоод хоёр нүдний нулимс гарсан. Энэ жилийн наадмын бэлтгэлээ Сүүж уулын өвөрт Бүдээбазарын Адъяахүү багшийнхаа удирдлага дор базаасан. Манай нутгийн хүчит бөх дархан аварга, хөдөлмөрийн баатар Б.Бат-Эрдэнэ Сүүж уулын өврөөс наадмын бүх түрүүгээ хүртсэн байдаг. Бөхөд ийм л ээлтэй сайхан дэвжээнээс наадмын түрүү хүртэж, улсын арслан хэмээх эрхэм цолонд хүрсэндээ баяртай байна. Төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодрон төв цэнгэлдэхийн индэрт гарч, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс арслан цолны үнэмлэх, энгэрийн тэмдгээ гардчихаад нутгийн ах Бат-Эрдэнэ аваргад үнсүүлэхэд “Улсын арслан сайхан цол шүү. Хэн хүний хүртээд байдаг цол биш ээ. Хүндэтгэж яваарай” гэж чихэнд минь хэлсэн. Тэр үгний үнэ цэнийг мэдэрч байна.
-Мөөеө аварга 1963 онд хорин хоёр насандаа төрийн наадамд түрүүлж арслан цол хүртэж байжээ. Халхын их аваргын амжилтыг өөрөө 52 жилийн дараа давтлаа?
-Ес даван түрүүлж есөн хөлт цагаан тугаа баяр бахдал дүүрэн тойрч байхад бөхийн тайлбарлагч төв цэнгэлдэхэд “Мөнхбат аваргын амжилтыг 52 жилийн дараа Оюунболд маань давтаж байна” гэж хэлэхэд цэнгэлдэх дүүрэн наадамчид уухайн түрлэг хадаасан. Миний бие 2008 онд 15 настайдаа улсын наадмын өсвөрийн бөхийн барилдаанд шөвгийн наймд үлдээд унасан. Дараа жил нь түрүүлнэ гэсэн бодолтой очоод шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Ингээд 19 насандаа Хэнтий аймгийнхаа наадамд зодоглон Б.Хадбаатар арслантай үлдэж түрүүлэн аймгийн арслан цол хүртсэн юм. Тэр жилийнхээ улсын наадамд зодоглоод хоёрын даваанд Ховдын Ц.Мягмарсүрэн зааныг өвдөглүүлж, гурвын даваанд Давааням зааны хүү улсын начин Лхагвадоржид тахимаа өгсөн дөө. 2013 онд хорин насандаа төрийн наадамд хоёр дахиа зодоглож До.Ганхуяг арслангаар дөрөв, И.Доржсамбуу гарьдаар тав давж начин болоод зургаагийн даваанд Т.Санчир заанд амлуулан барилдаад түүнийг хамж дайрах мэхээр давж улсын харцага цолонд хүрсэн. Харин түрүү жилийн наадмаар Увс аймгийн Зүүнхангай сумын харьяат аймгийн заан Б.Болдбаатараар гурав давж дөрвийн даваанд Сэлэнгийн өндөр Ч.Баянмөнх начинд өвдөг шороодсон юм. Тэгвэл өнөө жил 22 насандаа төрийн наадамд ес даван түрүүлж улсын арслан цол хүртэн Жигжидийн Мөнхбат аваргын монгол бөхийн дэвжээнд дархлан үлдээсэн түүхэн амжилтыг давтлаа. Үүнд маш их баяртай байна.
-Улаан хүрэн дээлтэй, бөхийн малгайтай хүн уйлаад л, ийш тийшээ гүйгээд л их баярлаж байсан. Тэр хүнд хүмүүс баяр хүргээд байсан нь танай аав юм билээ. Залуу арслангийн маань аав бөх хүн байдаг гэсэн. Тэр тухай сонирхуулахгүй?
-Ижий аав хоёр маань Өмнөдэлгэрээс манайд ирчихээд байж байгаа. Хотод наадам үзсэн. Хүүгийнхээ барилдааныг үзнэ гээд хүрээд ирсэн. Ерөөлөөр болсон юм шиг миний бие сайхан барилдаан үзүүлж ижий аав хоёроо, ус нутгийн олон түмнээ баярлуулж чадлаа. Наадмын өглөө аав “За миний хүү сайхан барилдаарай. Өөрийнхөө санаснаар л барилдаарай” гэж хэлсэн. Төрийн наадмын даваа бүхэн амаргүй байдаг. Энэ жил ч ялгаагүй, хэцүүхэн учраануудтай таарлаа. Тэр бүгдэд аавынхаа захиснаар өөрийнхөөрөө л барилдсан. Ээж маань сүүгээ өргөөд, тэнгэр бурхан, уул усандаа залбираад байсан гэсэн. Ээжид нь хамгийн хэцүү нь дөрвийн даваа байлаа гэж хэлж байв. Ш.Мөнгөнбаатар арслантай оноолт таарсан барилдааныг хэлж байгаа хэрэг. Мөнгөнбаатар арслан бид хоёр өмнө нь олон барилдаж байсан. Давж унаж явсан бөхчүүд. Адъяахүү багшийн шавь, “Аварга” сургуулийн бөхчүүд юм. Монголын үндэсний бөхийн холбооны 25 жилийн ойд зориулсан 1024 бөхийн барилдааны наймын даваанд Мөнгөнбаатар арслантай тунаж барилдаад би давсан. Өнгөрөгч жил Өндөрхаан хайрханы тахилгад түрүү үзүүрт шалгарч миний бие түрүүлж байсан удаатай. Харин монгол бөхийг Гиннест бүртгүүлсэн барилдаанд би Мөнгөнбаатар арсланд тавын даваанд унаж байсан юм. Манай аав Дашдоржийн Энхтөгс аймгийн начин цолтой. Өмнөдэлгэр сумын уугуул. Аавын маань аав, манай өвөө Өмнөдэлгэр сумандаа нэгдлийн адуу малладаг, морь сайхан уядаг, нутаг усандаа зартай уургач, уяач хүн байсан. Гоё халиун гэж хурдан хүлэг байсан. Манай удмынхны унаган адуу даа. Ээж Алимаасүрэн Цэнхэрмандал суманд төрсөн. Ээжийн аав болохоор Хэнтийн Дадал сумын уугуул, малын их эмч.
-Өнөө жилийн наадмын учраа бөхчүүдийн талаар асууя. Дөрвийн даваанд хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатартай оноолт таарч давсан. Түүнтэй өмнө нь барилдаж байснаа ярилаа. Тавын даваанд аймгийн арслан М.Бадарчийг, зургаад шинээр начин цолны болзол хангасан Дашийг, долоод Ц.Содномдорж харцагыг тунаж давсан. За тэгээд наймын даваа буюу их шөвөгт Б.Гончигдамба гарьдыг тунаж, есийн даваанд П.Бүрэнтөгс арсланг давж түрүүлсэн. Даваа бүхэн амаргүй байсан нь мэдээж?
-Гурвын даваанд Өвөрхангайн П.Ганхүү начинг амлаж давсан. Энэ тухай хүмүүс асууж байна лээ. Улсын цолгүй олон бөх байхад яагаад Ганхүү начинг амласан бэ гэж. Тэр бол миний сонголт байсан. Монгол бөхөд цолныхоо эрэмбээр ам авдаг сайхан уламжлал бий. Тэр дагуу л ам авч барилдсан. Мөнгөнбаатар арсланг хагалж татаад давсан юм. Хурц арслантай наадмын бэлтгэлд хамт гарсан. Хэн хэнийхээ барилдааныг мэднэ. Тавын даваанд ам авах үнэндээ амаргүй байлаа. Ч.Ганзориг, О.Хангай, Э.Даш гээд улсын цолонд зүтгэж байгаа олон сайхан бөхчүүд байсан. Мөн Булганы Э.Энхбат начин, Говь-Алтайн Л.Цэрэнтогтох, Увсын Т.Баасанхүү гээд хүчтэй уран барилдаантай начингууд байсан. Тэр дундаас Архангай аймгийн арслан М.Бадарчийг амласан юм. Барилдаан таарах болов уу гээд амласан л даа. Бадарчийн хувьд өнгөрсөн жил төрийн наадамд дөрөв давчихсан бас л барилдаанч, сайхан арслан шүү дээ. Барилдаан багагүй удааширч би барьц сонгооноос давсан. Зургаад Б.Одгэрэл, Ч.Ганзориг, Э.Даш гэсэн улсын цолны босго дөнгөж алхаад байгаа бөхчүүдээс Дашийг амлаж барилдсан. Тахимдах мэхээр түүнийг давсан. Долоогийн даваанд Ч.Санжаадамба заан, Ц.Содномдорж харцага нарын аль нэгтэй нь тунах байх гэсэн таамаг байсан. Тэгтэл таамагласан ёсоор Содномдорж харцагатай тунасан. Тийм ийм барилдаан гаргана гэсэн төлөвлөгөө байгаагүй. Өөрийнхөөрөө барилдъя л гэж бодсон. Тэгээд хүч үзсэн дээ. Гончигдамба гарьд, Бүрэнтөгс арслан хоёр бол төрийн наадмын өндөр даваанд барилдаад үзчихсэн, түрүү үзүүрлэж байсан энэ цаг үеийн хүчтэй бөхчүүд. Миний хувьд шийдэмгий барилдаанууд гаргасан. Дээлийн маань захыг мушгиад зогсож байсан ээжийн маань нутаг Цэнхэрмандалын Бадарчийн Батбаяр начин гээд ус нутгийн ах нар зааж зөвлөж байсан. Адъяахүү багш маань барилдааны дундуур зааж зөвлөж байсан. Бүх даваануудад санасандаа хүртэл сайхан барилдлаа. Монгол бөхийн энэ сайхан цолыг хүндэтгэж явна. Нутгийнхаа уул усанд сүсэж монгол бөхийн дэвжээнд илүү их амжилт гаргахын төлөө зүтгэнэ дээ.
-“Тоёота” корпорацийн хамт олон “Ланд крузер-200” маркийн авто машины түлхүүр гардууллаа. Энэхүү ёслол Чингэсийн талбайд болсон. Тэр үеэр та Адъяахүү багш, Ц.Хосбаяр багш нартаа баярлалаа гэдгээ дахин дахин хэлж байсан. Ингэхэд Адъяахүү багш дээрээ арван хэдэн настай хүүхэд ирж байсан гэдэг. Тэр тухайгаа МҮБХ-ны 25 жилийн ойн 1024 бөхийг арав давж магнайлаад манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байсан даа?
-2007 онд арван дөрвөн настай хүүхэд Б.Адъяахүү багш дээр очсон. Надад бөхийн эрдэм анх заасан хүн Адъяа багш маань юм. Уран барилдаанч мундаг багш. Улсын харцага Пүрэвсайхан, улсын начин Э.Энхбатаас аваад олон хүнийг бөхийн эрдэмд сургасныг манайхан мэдэх байх. Бөхийн бэлтгэл гэдэг ийм нарийн дэг жаягтай, утга агуулгатай, тийм амар хялбар биш гэдгийг сургасан. Их спортоор хичээллэх хэрэгтэйг хэлж байлаа. Их спортоор, чөлөөт бөхөөр хичээллэсэн маань үндэсний бөхөд амжилт үзүүлэх нэг том бааз суурь болсон. 2010 онд чөлөөтийн улсын өсвөрийн аваргад түрүүллээ. Дараа нь Ташкент хотноо болсон өсвөрийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож хүүхдийн олимпод оролцох эрхээ авсан. Олон улсын олимпийн хорооноос хүүхдийн анхдугаар олимпийг Сингапурт 2010 оны наймдугаар сард зохион явуулсан юм.
Уг наадамд Монгол Улсынхаа төрийн далбааг өргөж явах хүндтэй, хариуцлагатай үүргийг Монголын үндэсний олимпийн хорооны ерөнхийлөгч Д.Загдсүрэн гуайгаас хүлээн авсандаа маш их баярлаж билээ. Чөлөөт бөхийн 100 килограммын жинд хүч үзэж тавдугаар байрын шагнал хүртсэн. Мөн уг наадмын элсний чөлөөт бөхийн барилдаанд оролцож хүрэл медалийн эзэн болсон. Ингэж л их спортоор хичээллэж, хүүхдийн олимпийн наадамд төрийнхөө далбааг өргөж явах алдрыг “Аварга” сургууль, Адъяахүү багш маань өгсөн түүхтэй. Наймдугаар ангиасаа хойш бараг л хичээлд яваагүй хүн чинь “Аварга” сургуулийн лицей сургуульд суралцаж, улмаар “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн оюутан болсон доо.
