Монголын ард түмний хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн домогт хүчтэн бол Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга байлаа. Уран барилдааны гайхамшгийг монгол бөхийн дэвжээнд өөрийн биеэр үзүүлж, олон түмэндээ сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлсэн энгүй хүчит аваргынд хоёр мянга есөн оны шороон үхэр жилийн битүүний урд өдөр очиж билээ. Хорооллын байранд нь хүрч очиход аварга цагаан сарынхаа ууцыг чануулаад гэртээ орж ирж байсан. Бид хоёрын яриа цагаан сарын бөхөөр эхэлж, улсын наадам гээд олон чиг сайхан хуучаар үргэлжилсэн юм. Гэргий Отгон эгч сар шинэдээ бэлдээд түмэн завгүй л суусан.
Ингэж их аваргатай дотно сайхан танилцаж, халуун дурсамжийг нь яриулж, туулсан амьдралынх нь замнал түүхээс хуваалцаж байснаа яахин мартах билээ дээ. “Миний хүү сар шинээр ирж золгоно шүү” гэж хэлж байсан. Миний бие тэр жил нутагтаа очиж, Хөшөтийнхоо голд сар шинийг гаргачихаад шинийн наймны билэгтэй өдөр их аваргадаа үнсүүлж байсан. Түүнээс хойш утсаар ярьж, уулзаж, олон л зүйл дээр санаа оноо хуваалцаж, сэтгэл ойр явжээ. Ахынхаа тухай нэг сайхан ном хийгээч гэж хэлж билээ. Энэ үг нь надад ямар их итгэл, урам зориг хайрласныг хэмжээлшгүй. Намайг “Болор цом” авчихаад баяр хөөртэй явахад утсаар залгаж, Отгон бид хоёр хүүгээ хараад баярлаж, ард түмний их хайрыг хүртлээ дээ гэж хэлэхэд нь нулимс гарах шиг болсон.
Ингээд Алтан унжлагат гал тахиа жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгний билэгт энэ өдөр Халхын их хүчтэн домогт аварга дашдоржийн Цэрэнтогтохтой хуучилсан ярилцлагаа ямар нэгэн нэмэр хачиргүйгээр та бүхэндээ хүргэж байна. “Цагаан сараар хамгийн түрүүнд Сумъяабазар ирж золгодог” гэх гарчигтайгаар энэхүү яриа хөөрөө “Өдрийн сонин”-ы 2009 оны сар шинийн дугаарын тэргүүн нүүрт нийтлэгдэж байсан юм. хэдэн жилийн өмнө их аваргын тухай нэвтрүүлэг яг цагаан сарын өдрүүдэд цэнхэр дэлгэцээр гарч, омогшиж, бахдаж, басхүү сэтгэл нулимстаж үзэж суусан сан.
-Танд гарч буй шороон үхэр жилийн мэнд хүргэе. Та цагаан сарын барилдаанд анх хэдэн онд зодоглосон бэ. Яриагаа эндээс эхлэх үү?
-1972 оны анх зодоглож хоёр даваад гурвын даваанд Ч.Өвгөнхүү харцагад унаж байлаа.
-Цагаан сарын барилдаанд хэдэн удаа түрүүлж байсан бэ?
-Дөрөв, таван удаа түрүүлсэн санагдана. Бас тэр тооны үзүүрлэж байсан юм.
-Анх түрүүлсэн он жилээ дурсвал?
-1978 онд “Хоёр Мөнх”, Д.Хадбаатар тэргүүтэй тухайн үед босоо явсан аварга арслангуудыг дараалуулан орхиж түрүүлж байлаа.
-Сар шинийн барилдаан тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог гэдэг. Та цагаан сарын барилдаанд түрүүлчихээд тэр жилийнхээ наадмуудад яаж барилдаж байсан бол?
-Сар шинийн барилдаанд анх түрүүлснийхээ тэр жилийн улсын наадамд мөн анх удаагаа түрүүлж байсан. Түүнээс хойш ч энэ байдал миний хувьд хэд хэдэн удаа давтагдсан түүхтэй. Тэгэхээр сар шинийн барилдаанд тухайн жилийн наадмын өнгө тодордог гэдэг ортой л доо. Барилдааны өмнө бөхчүүд маань улсын наадамтай ижил бэлтгэлд гарч багагүй ач холбогдол өгдөг. Үүний ч нөлөө байдаг байх.
-1978 оны цагаан сарын баярт түрүүлэхдээ ямар бөхчүүдтэй хаана бэлтгэлд гарав. “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчидтайгаа гарсан уу?
-Үгүй юм аа. Тухайн үед би “Алдар”-аас гарч “Хөдөлмөр” нийгэмлэгт харьяалагдаж байлаа. Бөхчүүдийг бэлтгэл сургуулилтдаа анхаар гэж арван хэд хоног чөлөө олгодог байсан. “Интернациональ” гэж чөлөөтийн олон улсын тэмцээн болно. Уг тэмцээний бэлтгэл цагаан сарын барилдаантай давхацдаг байв. Ер нь чөлөөтөөр тэмцээн уралдаанд оролцоод сар шинийн баярт зодоглож чадалгүй өнгөрч байсан тохиолдлууд олон бий.
-Монгол бөхийн хэдэн шинжийг хадгалж төрсөн гэж өөрийгөө боддог вэ?
-Нэг их олон шинжийг нь хадгалаагүй байх аа даа.
-32 шинж байдаг гэдэг байх аа?
-Тэгж ярьдаг юм. Надад 32 шинжээс эрх биш 16 нь бүрдсэн байлгүй дээ.
-С.Цэрэн аваргыг 31 шинж нь бүрдсэн бөх байсан гэж ярьдаг юм билээ?
-Тэр үнэн. Өвдөгнөөсөөө дээш бүх шинж нь бүрдсэн болов уу гэж бодогддог байлаа.
-Өвдөгнөөсөө доош гэдэг ямар байсан хэрэг вэ?
-Шувтан л байхгүй юу (инээв).
-Залуудаа их айж, бэргэж байсан бөхчүүд чинь?
-“Хоёр Мөнх” тэргүүтэй аварга, арслангууд байна. Мөн заан, начингууд болон аймаг, цэргийн цолтой эвгүйхэн барилдаантай бөхчүүдээс ч бэргэдэг байв. Санасан зоргоор бүгдийг нь хаяна гэж бодоход тийм ч амар зүйл биш. Бас унана гэж бодох нь юу юм.
-Таны ид гарч ирж байх барилдаан монгол үндэсний бөхөд шинэчлэл хийсэн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй болов уу. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Би мэхийг хэзээ ч нэг хувилбараар хийж байсангүй. Эхлээд өдөөж хийдэг байлаа. Өдөөнд минь бөхчүүд унадаг л байсан. Тэгэхээр өөрийгөө нэг мэхтэй бөх гэж ойлгодоггүй. Давхар, угсраа мэхтэй гэж боддог. Одоогийн залуучууд ид үеийн минь барилдааныг хараагүй. Хэрвээ тухайн үеийн барилдаануудын бичлэг байсан бол мөн ч олон шинэ мэх залуучууд надаас сурах байсан даа. Харин жаахан түрүү үеийн хүмүүс намайг уран барилдаантай байсан гэдгийг минь хүлээн зөвшөөрөх байх.
Үнэндээ нэг хэсэг Д.Хадбаатар бид хэдийн барилдааныг харах гэсэн үзэгчид заал танхимдаа багтахаа байж, өвлийн хүйтэнд гадаа зогсон, цагаан хоолой сонсоод гар, хөл нь бараг хөлдөхөө алддаг байж билээ.
-Та ер нь хэр аатай бөх байсан бэ?
-Ааг омог бага байсан.
-“Хоёр Мөнх”-ийг анх яаж унагаж байснаа дурсахгүй юу?
-Хоёрондоо барилдаж л нэг нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх унагаснаа тод санадаг даа. Ер нь тэрхүү барилдаанууд цээжинд минь өдөр бүр хадгалаатай явдаг юм. Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд МБАТ-ий спартакиадын барилдаанд анх унагасан. Тэгээд Х.Баянмөнх аваргад унаж хоёрдугаар байрт шалгарч байсан. Ж.Хайдав, П.Дагвасүрэн нарын арслангууд, Д.Түвшин, Д.Долгорсүрэн, Д.Мягмар нарын хүчтэй заанууд бүгд л зодоглосон юм. Хоёрдугаарт байрт шалгарч “Хоёр Мөнх”-ийн голд зогсож байхад бахархалтай санагдаж байлаа. Харин надад улсын заан цол өгнө гэж амлачихаад өгөөгүй.
-Яагаад тэр вэ?
-Мэдэхгүй юм аа. Үзэгч олон цол өгүүлэхийг шаардаж байлаа. Спортын төв ордныг хэдэн өдөр доргиосон сайхан барилдаан болсон. Дараа нь хүмүүс миний өмнөөс хөөцөлдөж байж чимэг нэмүүлсэн юм. Тэгээд л өнгөрсөн.
-Уг тэмцээнд танаас өөр бөх цолны болзол хангаагүй хэрэг үү?
-Аймгийн арслан Л.Рэнцэндоржид сайн барилдсан гээд начин цол олгосон.
-Хэдэн онд анх улсын цол хүртэж байв?
-1972 онд улсын баяр наадамд зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарч үлдэн начин цол хүртэж байлаа. Одоогийнхоор харцага юм даа. Улсын наадамд анх удаагаа зодоглож байгаа минь тэр. Төв цэнгэлдэхийг зурагтаар л харсан болохоос нүдээр үзээгүй байсан. Төрийн наадамд анх зодоглосон жилээ шууд зургаа давж, зааны даваанд тулж очиход минь хэд хэдэн зүйл нөлөөлсөн байх.
-Тухайлбал?
-Анх зодоглож байгаа болохоор цол авах тухай бодол уулын цаана байсан нь мэдээж. Санаанд ч буухгүй. Ерөөсөө гурав давчих л юмсан гэж бодогдож байсан. Учир нь тухайн үед би Зүүнбаянгаас “Алдар”-т оччихсон хугацаат цэрэг байв. Цэргийн хүүхэд гурав давбал 15 хоногийн орон нутгийн чөлөөгөөр шагнадаг болзолтой. Гэрээ санаж байгаа гэдэг жигтэйхэн. Гурав давж чөлөөгөөр шагнуулаад гэртээ очихсон гэх хүсэл тэр жилийн наадмын минь зорилго байлаа даа.
Тэгтэл улсын баяр наадамд гурван удаа дөрөв давж начны даваанд унаад байсан Булганы аймгийн арслан Б.Сүхбаатараар тунаж гурав, дөрвийн даваанд мөн л Булган хангайн бөх тухайн цагт аварга, арслангуудын зүрхэнд “шар ус” хуруулж явсан Чимидийн Лундаа начинг давсан юм. Тэрээр шигшээ багийн тамирчин. Ж.Мөнхбат аваргатай нэг жингийн бөх. Тив, дэлхий, олон улсын тэмцээнд Мөөеө аваргатай ээлжлээд л явдаг сүүлийн үеийн залуучуудтай зүйрлэхийн аргагүй гойд сайхан бөх байлаа. Тэр лут амьтныг унагачихаад байж байтал тавын даваанд Ч.Бээжин аварга амалдаг юм. Аваргын хувьд хоёр жилийн өмнө буюу 1970 оны наадмын түрүүг авчихсан ид байсан үе л дээ. Ингээд аваргыг өвдөглүүлж улсын цолд хүрлээ.
-Хөөрч догдолсон уу?
-Мэдээж баярлалгүй яахав. Гэхдээ учиргүй дэвхцэж цовхчоогүй. Начин цол гэж мэдэхээс яг яаж авдгийг нь мэдэх биш. Харин зургаагийн даваанд П.Дагвасүрэн арсланг давчихаад багагүй гайхсан. Хөл рүү орохоор барьцгүй тосгуулж хавсраад унагачихсан юм. Тэгээд дэлэхгүй жааахан гайхаж, эргэлзэж зогслоо. Эмээж, бэргэсэн хэрэг л дээ. Засуул “дэлээч” гэж хэлж байж дэлүүлсэн юм. П.Дагвасүрэн арслан босохгүй удаад байсан. Одооо бодох нь харамсаад хэвтээд байсан болов уу. Ингээд долоогийн даваанд Ж.Мөнхбат аваргад унасан даа.
-Мөөеө аваргатай анх барилдсан нь тэр үү?
-Тийм.
-Ямар барилдаан болсон бол?
-Яаж барилдснаа ч мэдээгүй. Гэхдээ би унаагүй юм. Дөрвөн хөллөөд гүйгээд явтал Ж.Мөнхбат аварга дэлж байгаа харагдлаа. Тахимаа авах гээд ирэхэд нь шууд элэг бүсээ тайлсан.
-Х.Баянмөнх аваргыг анх яаж унагаснаа яриагүй юм байна шүү?
-Заан цолтой байхдаа “Хоршоолол” нийгэмлэгт Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яамны баярт зориулсан барилдааны их шөвөгт Х.Баянмөнх аварга, Д.Галдагва начин бид гурав шалгарч үлдлээ. Сүүлийн даваануудад бөх сондгойрч цолныхоо эрэмбээр Баянаа аварга бид хэд хий мөргөсөн байв. Ингээд сүүлийн гурван гурван бөхөөс ээлж ёсоор Д.Галдандагва начин хийлж, Баянаа бид хоёр тунасан. Маш сонин мэхээр унагасан юм. Сүүлийн үед тал хутгаа л гэж яриад байгаа юм. Самбо барилдааны л мэх юм. Баянаа аварга хувцсаа өмсч суух зууртаа “Би сая ан авд яваад ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй байсан болохоор уначихлаа. Дараагийн барилдаанд дбэлтгэлтэй очно. Чи ч миний гараас хаашаа гарахав дээ” гэж хэллээ. Би ч юм дуугарсангүй.
-Дараагийн барилдаан нь хэзээ болсон бэ. Та хоёр яаж барилдав?
-Долоо хоногийн дараа Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн ажилчдын баярт зориулсан барилдаан боллоо. Баянаа аваргатай яалт ч үгүй л түрүү үзүүрт үлдлээ. Аварга алэг бүсний барьцаа улам шавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв. Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр нь өмнөөс цохиол маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож байсан боловч тэвчээр алдаад хийчихсэн хэрэг. Баянаа аварга алга болчихдог юм. “Энэ чинь яав” гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм. Унаж үзээгүй хүн чинь тийм байдаг юм билээ. Яг тухайн агшинд өөр тийшээ анхаарал хандуулсан хүн “юу болов” гэж алмайран гайхахаар. Баянаа аварга царай нь сонин болчихсон тахимаа өгч байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Тэгж анх хаяад тэр жилийнхээ цагаан сар, заал танхимын барилдаанд аваргад би унаагүй. Үндсэндээ бүтэн жил хаясан.
-Заан цол авсан жилийнхээ наадмын дурсаач?
-1977 он. Өөрийгөө заан болно гэдэгт итгэл дүүрэн байсан. Тухайн үед тэмцээн уралдаан болоод бэртэл гэмтлийн улмаас гурван ч жилийн наадамд өнжчихсөн байлаа. Энэ хооронд “онжав” Хадаа маань арслан болоод бүр хол тасраад явчихсан байв. Нөгөөхөө гүйцэхэд амаргүй. Хоёр түрүүлж байж өмнө нь орох болоод байдаг. Яагаад би Хадыг онцолж байна вэ гэхээр миний мөнхийн өрсөлдөгч байсан юм. 1977 оны хавар чөлөөт бөхийг хэсэг хугацаанд орхихоор шийдсэн юм. Тэгэхгүй л бол яг наадмын үеэр гадагшаа явуулчих гээд байдаг. “Би явахгүй. Төрийнхөө наадамд зодоглоно” гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Наадмын үеэр намайг гадагшаа тэмцээнд явуулах сонирхолтой хүмүүс байсан л даа.
Тавд Мядагийн Мөнгөнийг, зургаад Дасрангийн Мягмар зааныг, долоод Хадаагааг тунаж давсаар наймын даваанд Баянмөнх аваргатай мөн л тунаж байгаа юм. Баянаа аваргатай жаахан тогтож барилдсан бол тэр жил түрүүлэх боломж байсан. Наймын даваанд Ж.Мөнхбат аварга П.Дагвасүрэн арсланг амалж барилдаад уначихсан байв. Гэвч би жаахан яараад алдаа гаргачихсан юм.
-Ингээд дараа жил нь түрүүлсэн бил үү?
-Тэгсэн. Заан цолтой болохоор тавын давааны тунаанаас мултарч ам авч байсан. Гэвч зургаад тунаж л байгаа юм. Харин долоогийн даваанд Д.Дамдин аварга намайг амалж, тунаанаас гаргасан юм. Гэхдээ “Хөгшин хүнд гэнэдэв дээ” гэж хэлж билээ. Тийм хатуу үг чинь барилдхаас дор юм билээ. “Нээрээ ч юу билээ” гэж бодогдож байв. Ингээд найм, есийн даваанд Баянаа, Мөөеө хоёрыг цувуулж даваад төрийн наадамд түрүүлж улсын арслан цол хүртэж байлаа.
-Бөхийн удамтай юу. Аав тань барилддаг хүн байсан уу?
-Ээжийн талд бөхийн удам бий. Төрсөн ах нь Зүүн хязгаарт цэргийн алба хааж байхдаа цэргийн наадамдаа барилдаж заан цол хүртэж байсан юм билээ. Мөн ээжийн аав нь “жижиг” Сандаг даншгийн наадамд шаггүй ноцолддог бөх байж. Аавын талд бөхийн удам байхгүй ээ. Манай аав малч удмын хүн. Багадаа хүрээ хийдэд шавилж сууж байсан гэдэг. 1930 хэдэн оны хэлмэгдүүлэтйн үед хар болж хөдөө мал дээр гарсан юм билээ. Бие их томтой, адуу малд эрэмгий хүн байсан даа.
-Та ээжийнхээ хэдэн насан дээр гарсан бэ. Ээжийнхээ ахимаг насан дээр төрсөн хүү сайн бөх болдог гэсэн дам яриа байдаг?
-38-тай байхад нь төрсөн.
-Эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?
-Есөн хүүхэдтэй айлын дороосоо гурав дахь нь. Одоо долуулаа болоод байна.
-Хэр шүтлэгтэй вэ. Тэмцээн уралдаан, наадамд явахын өмнө сан май тавиулдаг байсан уу?
-Ид барилдаж байх үедээ гадагшаа дотогшоо тэмцээнд явахдаа ч юм уу, наадмын өглөө ааваараа сан тавиулдаг байсан. Ээж маань ч уншлага сайтай байв. Багад сургууль соёлд явахад хүртэл аав хоёр маань үргэлж сан тавьж, арц хүж уугиулан маани мэгзэм уншсаар хоцордог сон.
-А.Сүхбат аваргын барилдааныг таны залуугийн барилдаантай төстэй гэдэг?
-А.Сүхбат бусдаасаа арай өвөрмөц л дөө. Хөдөлгөж барилддаг. Ер нь хөдөлгөж байж л уран барилдаан гарна шүү дээ. Одоо манай бөхчүүд хэн нэгнээ зуураад, барьц сонгуулахыг хүлээгээд л зогсоод байх юм. Уран мэхийг уралдуулж байгаа юм шиг харагддаг ч монгол үндэсний бөх өнөөдөр зогсонги байдалд ороод байна уу даа гэж бодогддог. Ингэж бодох хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт, бөхчүүд маш их таргалж байна. Бүр зориудаар өөрсдийгөө бордох болж. Хоёрдугаарт, бэлтгэл хийхгүй байна. Өөр дотроо бол бэлтгэл сайн хийж байна гэж бодоод л байгаа байх. Гэвч тийм биш байна.
-Үндэсний бөхийн ирээдүйн аваргын тухайд ямар бодолтой яваа бол?
-Онцгойроод гараад ирэх бөх байдаггүй юм аа гэхэд залуучууд маань цолоо хадгалах хэмжээнд барилдмаар байгаа юм. Улсын наадамд түрүүлж арслан цол аваад дараа жилийнх нь наадамд дөрөв, тавын даваанд унаж байна. Энэ чинь юу гэсэн вэ. Магадгүй бяр тэнхээ нь бүр илүүдээд юм уу, мөнгө төгрөг, хоол унд нь бялхчихаад байж болох юм л даа. Улсын наадамд тэр түрүүлнэ гэсэн баталгаа алга. Идэр залуу хоёр аварга хүртэл дор даваанд унаж эхэллээ шүү дээ.
-Д.Сумьяабазар аварга танай нутгийн бөх. Таны шавь ч гэж хэлж болно. Аваргад хандаж та ямар нэгэн зүйл хэлдэг үү?
-Д.Сумьяабазар бизнесийн ажилдаа түлхүү ороод бэлтгэл хийж өгөхгүй байна. Энэ тухай хэлэхээр “Зав чөлөө олдохгүй юм” гэдэг. Уул нь одоо л тогтож барилдаж, амжилтаа хадгалдаг нас нь юм байгаа.
-Хад аварга та хоёрыг “Алдарын хоёр” гэж ярьдаг байсан. Энэ тухай дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?
-Бид хоёр нэг оны начингууд. Мөн нэг тогооноос хоол идэж явсан эрхэм дотны анд нөхөд. Хоёулаа “Алдар”-ын тамирчид байхгүй юу. Би чөлөөт, Хад самбогийнх. Тэмцээнд жин таарч барилддаггүй байв. Харин үндэсний бөхөөр мөнхийн өрсөлдөгчид байсан даа. Бие биенээ хурцалж байлаа. 1979 онд МБАТ-ний зургадугаар спартакиадаар бид хоёрын барилдааныг үзэх гэж Спортын төв ордон дотор гадаагүй пиг дүүрч билээ. Бид хоёрын хэн давсан нь аварга болох байсан.
-Та хоёр хамгийн сүүлд оноолт таарсан байв уу?
-Бараг л тийм. Дараа нь хоёр хоёр л барилдах байсан. Ингээд би давж аварга болж, цолны эрэмбээр Хадынхаа өмнө гарсан. Мөрөөдөж явснаа олж авсан хэрэг. Би чинь Хадын арслан болчихсон байхад начин байлаа шүүү дээ. Гурван жил араас нь хөөгөөд л өмнө нь гарсан юм. Ер нь би заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн бөхийн дээд таван өндөр цолыг таван жилийн хугацаанд дараалуулж хүртсэн. Ингэж авах хэцүү л дээ. Монгол бөхийн түүхэнд Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга бид гурав л байх шив дээ.
-Маргааш битүүний өдөр. Уламжлал ёсоор хүчит 256 бөх барилдана. Хэнийг түрүүлэх бол гэж таамаглаж байна?
-Үнэхээр хэлж мэдэхгүй юм. Одоо чинь тэр энэ гэж нэхр оноож хэлээд сууж байх ямар ч бололцоогүй болоод байна. Г.Өсөхбаяр аварга, И.Доржсамбуу гарьд хоёр сайн барилдах байх. Мөн Б.Ганбат заан, Н.Ганбаатар гарьд нар их шөвөгт очих болов уу. Залуу начин, харцагууд тэр бүү хэл аймаг, цэргийн цолтнууд их дээшээ гараад ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.
-Хүү Базаррагчаа чинь аавыгаа залгамжлах бөх болсон. Гэвч сүүлийн үед огт барилдаж харагдахгүй юм?
-Тийм ээ, хүү аймгийн цолтой залуу бий. Биеийн эрүүл мэндээс болоод хүнд хүчир ажил хийж болохгүй болоод байгаа юм. Яваандаа барилдах байлгүй. Уул нь бие хаа сайхантай гайгүй ноцолдоод байвал ноцолдмоор л юм байгаа.
-Ингэхэд танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Таван хүүхэд төрсөн юм. Хоёр эндсэн. Одоо хоёр хүү, нэг охинтой. Базаррагчааг хэллээ. Нөгөө хүүг маань Өвгөнбүргэд гэдэг. Өвөрхангай аймагт мал хуйгаа харж, мөн хажуугаар нь аж ахуй эрхлэнг амьдарч байгаа. Охиныг Урансүрэн гэдэг. Д.Рагчаа зааны гэр бүлийн хүн. Тэр хоёр гурван хүүхэдтэй. Би чинь тав, зургаан ач зээтэй болоод байгаа.
-Гэр бүлийн тань хүнийг Отгон гэдэг байх аа. Одоо юу хийж байна?
-Оригийн Отгончулуун гэдэг. Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын уугуул. Хөдөө төрж өссөн. Малчин айлын хүүхэд. Хань маань уран хүн байгаа юм. Залуудаа ч цаг наргүй дээл хувцас оёдог байсан. Одоо сар шинийн өмнө надад л нэг дээл хийж өгөхөөс хэтрэхээ байж дээ. Бид хоёр 1972 онд айл гэр болсон. Түүнээс хойш 37 жил өнгөрөөд байна. 37 жил нэг гэртээ хэрэлдэж сууна даа (инээв).
-Та улсад дөрөв түрүүлсэн. Түүнээс олон түрүүлэх боломж байсан гэдэг?
-Бололцоо байсан. Өөрийн нөхцөл байдлаас болоод алдсан гэж хэлж болох юм.
-Таныг ид үедээ бэртсэн. Энэ нь амжилтад нь нөлөөлсөн гэж хүмүүс үзэдэг. Энэ тухайд?
-Тэмцээнд оролцож байхдаа бэртэл авч ухаангүй эмнэлэгт хүргэгдэж байсан тохиолдлууд ч бий. Мөн аваар осолд орсон юмнууд ч бий. Энэ бүгд мэдээж амжилтад нөлөөлөлгүй яахав.
-Харамсалтай барилдаан олон байх ньв мэдээж. Гэхдээ ихэд харамсч байсан барилдаан гэвэл?
-1987 оны наадмын үзүүр түрүүнд Х.Баянмөнх аваргатай үлдээд унахдаа ихэд харамсч билээ.
-Ам мэхээр унасан гэх дам яриа байдаг. Энэ үнэн үү?
-Тиймэрхүү зүйл болох нь болсон юм аа. Баянаа “Чи ид гарч байгаа Бат-Эрдэнийг ийм амархан хаячихаад ирж байгаа юм чинь над шиг хөгшин амьтныг гарын үзүүрээр л хаяна. Тийм болохоор хөгшин хүнийг яарч хаях гээд яахав. Жаахан тогтож үзээрэй. Тэртэй тэргүй чи түрүүлэх нь тодорхой” гэв. Ингэж хэлэхээр “нээрээ ч тийм дээ” гэсэн юм бодоод тулаад зогсч байтал гэнэт хүчтэй зайлдаг юм. Би тэр дороо суучихгүй. “Чи яаж байгаа юм” гээд босоод иртэл Баянаа аль хэдийнэ дэвээд явчихсан. Наадмын дэвжээн дээр ямар цохиод авалтай нь биш. Ингээд Баянаа 10 дахиа түрүүлж байгаа юм.
-Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг яаж амархан хаяв?
-Б.Бат-Эрэдэнэтэй их л удаж байж хаялцах байсан. Гэвч зүүн хөлөнд нь хонгодож дайраад минут хүрэхгүй хугацаанд хаячихсан юм. Би энэ мэхийг бүтэн хоёр жил хадгалж байж тэр жилийн наадмын наймын даваанд Бат-Эрдэнэтэй тунахдаа хийж байлаа.
-1986 оны наадамд Хадтайгаа түрүү үзүүрт үлдсэн. Энэ барилдааны талаар яривал сонин байх болов уу?
-Бид хоёр багагүй удаан барилдсан. Олон дахин ч шуудагдсан. Хадын хоёр суларч байгааг би мэдэрсэн л дээ. Тэгтэл мань эр хүчээ шавхаж намайг эргүүлээд газар буухад хоёр хөл нь миний хоёр хөл дээр яг гишгэж таарч байгаа юм. Тэгээд би суучихсан юм. Хэрэв хоёр хөлийнх нь гишгэдэл таараагүй бол би хаях байсан. Ер нь манай Хад чинь их тэвчээргүй бөх байсан. Хүнтэй удаан ноцолдож чадахгүй. Бушуухан л хаях гэж яараад тэр нь болдог ч үе байсан.
-Аварга цол хүртсэнийхээ дараа дор даваанд унаж байсан тохиолдол бий юу?
-Байхгүй ээ. Миний барилдаан бусдаас арай өөр үзүүлэлттэй. Улсын наадамд анх зодоглож начин цол хүртсэнээсээ хойш 41 нас хүртэлх хугацаанд би хоёрхон удаа зургаа давж их шөвгийн наймд шалгарсан байдаг. Бусад нь дандаа түрүү, үзүүр, шөвгийн дөрөвт үлдсэн байгаа юм. Миний тогтоосон амжилт энэ л дээ. 1990 онд 41 настайдаа тэр үеийн наадмын босоо бөх Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай түрүү үзүүр булаацалдан хоёр цаг 37 минут барилдан унаж байсан. Өнөөгийн бөхчүүдтэй харьцуулахад өндөр нас. Одоо чинь 30 гараад л харьчихаад байна.
-Өндөр цолтой бөхчүүдэд нэг хэцүү зүйл нь тавын даваа байдаг шиг санагддаг. Яагаад вэ гэхээр улсын цол горилж яваа залуучуудыг яалт ч үгүй амалж таардаг. Танд амлуулж унаад улсын цолгүй үлдэж байсан бөхчүүд олон уу?
-Тун цөөн дөө. Тавын даваанд цол горилоод зогсч байгаа залуучуудыг бараг л амалдаггүй байлаа. Өвөрхангайн Цэрэндорж, Төв аймгийн Бадарч, Булганы Нансал гэх тоотой хэдэн бөх бий.
-Өмнөх үеийн аваргуудтайгаа гар зөрүүлж байв уу. Тэднй тухай хуучлаач?
-Ид залуугийнх нь барилдааныг мэдэхгүй юм. 1972 онд намайг анх барилдаж байхад тэр үеийн арван аваргын долоо нь барилдаж байсан санагдана. Аварга аваргаараа төрдөг гэдэг шиг мөн ч хийморьтой харагддаг байлаа даа.
-Чөлөөтөөр хэдэн кг-д барилддаг байсан бэ?
-90 кг-д барилдаж байсан. Энд нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байгаа. Би дээр яриандаа манай залуучууд их таргажл байна гэж хэлсэн. 1921 оноос 1990 он хүртэлх хугацаанд 100 кг-аас дээш жинтэй хоёр бөх л улсын наадамд түрүүлж байсан болов уу. Б.Түвдэндорж аварга, Д.Хадбаатар аварга хоёр. Г.Дэмүүл гуайг хэлж болох юм. Гэхдээ найм давж түрүүлсэн болохоор тооцсонгүй. Д.Дамдин аварга, Ж.Мөнхбат аварга би ч гэсэн ердөө 80 гаруйхан кг жинтэй байхдаа түрүүлж байлаа. Мөөеө, Баянаа хоёр улсад хоёр, гурав түрүүлсэн байхдаа жаахан жин хасаад 78 кг-д барилддаг байлаа шүү дээ.
-Таны өндөр хэд байв?
-Ид барилдаж байхад нэг метр 83 сантиметр байсан. Чөлөөтөөр олимп, тив дэлхий, олон улсын тэмцээнд бүгдэд нь оролцож байсан. 80 гаруй медаль авсан байдаг: Сонирхолтой нь хүрэлд медаль бараг авч үзээгүй. Дандаа алт, мөнгө дээр бууна. Чадахгүй бол мултарна.
-Тантай нэг сум (Өвөрхангайн Нарийнтээл)-ын уугуул, улсын харцага Ч.Даваадорж гэж сайхан бөх байлаа. Та хоёр хэр ойр дотно байсан бэ?
-Бид нэг голын хүмүүс. Сайнаар ярьвал хамаатан садангууд. Манай сумаас төрсөн сайхан бөх. Цолоо баталсан. Самбо, жүдогоор сайхан барилдаж тив, дэлхийн тэмцээнүүдээс медаль авчирч байсан. Бие нь жижгэвтэр байсан болохоос сайн бөх байсан.
-Хамгийн сүүлд ямар наадамд, хаана түрүүлж байсан бол?
-2003 онд Өвөрхангай аймгийн наадамд Д.Мөнх-Эрдэнэ арслантай үлдэж үзүүрлэж байлаа. Түрүүлснээ санахгүй байна.
-Одоо ямар ажил эрхэлж байна?
-Ээрмэлийнхээ үйлдвэрт ажиллаж байна.
-Юу хийдэг юм?
-Борлуулагч, менежер, аж ахуйн дарга гээд олон төрлийн ажил хийнэ.
-Нутагтаа олон очдог уу. Сүүлд хэзээ очив?
-Жил бүр очдог.
-Дотны найз нөхдийнхөө тухай ярихгүй юу?
-Үе тэнгийнхээ бөхчүүдтэй их үерхэнэ. Бөх хүнд байх эр хүний сайхан жудгийг их хүндэтгэдэг. Барилдаанаас болоод бөхчүүд хоорондоо муудалцдаг. Надад тийм зүйл байсангүй. Бас энд Д. Мягмар зааныг хэлмээр байна. Заанууд дотроос энэ хүнтэй би олон барилдсан. Гэвч “Чи намайг олон дахин амаллаа. Чамд надаас өөр амлах бөх олон байсан” гэж нэг удаа ч боло хэлж байгаагүй. Амлах нь чиний эрх, барилдах нь бидний үүрэг гээд ”үздэг” байлаа.
-Бөхчүүд улс төрд ордог жиши г манайд тогтоод байгаа. Таны улс төрийн сонирхол ямар бол. Ер нь улс төрд оръё гэж боддог уу. Аль нэг намыг дэмждэг үү?
-Улс төрийг сонирхоно. Гэхдээ айхтар шимтэхгүй. Намайг настай хүн болохоор Ху намынх байх гэж олгож магад. Би аль нэг намын гишүүн биш.
-Намд элсээд нутагтаа сонгуульд өрсөллдвөл Б.Бат-Эрдэнэ аварга шиг гараад ирэх юм биш үү?
-Сонирхоод, ер нь нэрээ дэвшүүлчихдэг ч юм уу даа гэж бодсон бол магадгүй гараад ирж болох л юм шүү. Анхдугаар бага хуралд сум сумаас төлөөлөгчид сонгож байхад манай том эгчийн хүү Чинбат сумаасаа төлөөлөгчөөр сонгогдож байв. Хэрвээ би зүгээр нэрээ явуулахад л гараад ирэх байсан. Гэвч тэгээгүй.
-Шинийн нэгэнд шавь нар чинь ирж золгодог байх. Хамгийн түрүүнд хэн ирдэг бол?
-Цолныхоо эрэмбээр Д.Сумьяабазар ирдэг юм.
-Та ах аваргууддаа очиж золгодог уу?
-Уул нь хүндэтгэл үзүүлж золгох ёстой л доо. Гэхдээ тэд ойлгодог байлгүй. Сар шинэ хуучиртал манай битүү хүнтэй байдаг.
Тавын даваанд Ч.Санжаадамба аварга Төв аймгийн харьяат аймгийн арслан Г.Ганжадтай хүч үзсэн. Барилдаан маргаантай болсон. Хөлийн цэцийн шийдвэр Г.Ганжадыг давсанд тооцсон. Гэвч Санжаадамба эсэргүүцэж байна. Телевизийн бичлэгийг хөлийн цэц Д.Мягмар заан нарт үзүүллээ. Тэрээр Төв аймгийн харьяат улсын заан Ц.Баярсайхан нар нутгархаж шийдвэр гаргалаа хэмээн үзэж байна. Ийнхүү өнгөрөгч жилийн түрүү бөх Санжаадамба аваргын барилдаан маргаантай байгаа бол түрүү жилийн үзүүр бөх улсын арслан Р.Пүрэвдагва улсын харцага А.Цацавширт барьц сонгуулиад өвдөг шороодлоо.
Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын харьяат аймгийн арслан Дармаагийн Тамир улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсөөр тав давж улсын начин цол хүртлээ. Тэрээр дөрвийн даваанд улсын арслан Н.Батсуурийг өвдөг шороодуулсан юм. Ийнхүү Дармаагийн Тамир өнөө жилийн наадмын түрүү үзүүрт яригдаж байсан улсын хүчит арслангуудыг дараалуулан орхиж улсын цолны босго алхлаа. Мөн Баян-Өлгий аймгийн харьяат аймгийн арслан Б.Серик уран барилдаант харцага Т.Баасанхүүгээр тав давж улсын начин цол хүртлээ.
Монгол төрийн наадмын тавын даваа буюу начны даваа хэдхэн мөчийн дараа эхлэхэд бэлэн болоод байна. Ингээд аварга арслангууд тавын даваанд хэрхэн ам авсныг танилцуулъя. Дархан аварга Г.Өсөхбаяр Архангай аймгийн Батцэнгэл харьяат аймгийн заан Ж.Дагва-Очирыг, Сэлэнгэ аймгийн харьяат улсын аварга Г.Эрхэмбаяр улсын арслан Д.Азжаргалыг, улсын аварга Ч.Санжаадамба Төв аймгийн арслан Г.Ганжадыг, С.Мөнхбат улсын заан Д.Баасандоржийг, улсын арслан П.Бүрэнтөгс Булган аймгийн арслан Д.Тамирыг, улсын арслан Р.Пүрэвдагва улсын харцага А.Цацавширыг, улсын арслан Э.Оюунболд Ховд аймгийн арслан О.Хангайг, улсын гарьд Б.Гончигдамба улсын начин Ч.Батулууныг тус тус амлаад байна.
Наадамчин олны хамгийн их хүлээлгэж, улсын цол авна хэмээн горьдож хүлээж байсан Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат аймгийн арслан Шарын Мөнгөнбаатар дөрвийн даваанд өвдөг шороодлоо. Тэрээр улсын харцага А.Бямбажаваар гурав даваад дөрвийн даваанд Дорноговь аймгийн харьяат улсын харцага А.Цацавширт тахимаа өглөө.
Тэрбээр өнөө жилийн сар шинийн барилдааны тавын даваанд улсын арслан П.Бүрэнтөгсийг өвдөг шороодууж, шөвгийн наймт шалгаран үлдсэн билээ. Мөн дөрвөн уулын хишиг барилдаан, болоод чансаа өндөр барилдаануудад тогтмол дээгүүр барилдаж, шөвгөрч байсан юм. Түргэн шуурхай, бие жижигч уран мэхтэй, хүнд бярдуулдаггүй өөрийн гэсэн онцлог барилдаантай өнөө цагийн шилдэг аймгийн арслангуудын нэг яахын аргагүй Ш.Пүрэвгарьд юм. Удахгүй болох наадмаар ч аварга, арслан, гарьд, заануудыг сандаргах бөхчүүдийн нэг билээ. Мөн сүүлд болсон томоохон барилдаан болох улсын арслан цолны хүндэтгэлд зориулсан улс аймгийн алдар цолтой хүчит 256 бөхийн барилдаанд томчуудыг дараалан давж, урамтай сайхан барилдан түрүүлсэн, аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдаанд мөн л адил иртэй барилдаж өнгөлсөн Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат аймгийн арслан Оргихын Хангайг өнөө жил дээгүүр барилдах болов уу гэсэн бөх сонирхогчдын зүгээс ихэд харж буй. 
О.Хангай арслан хүчтэй, чацтай, мэхэнд үлдэцтэй, шуудагнаас ч, задгайгаас ч тэр сайн барилдаг хүчтэй арслан билээ. Тэрбээр өнөө жилийн баяр наадын гурвын даваанд тунан барилдах өндөр магадлалтай. Харин дөрвийн давааны оноолтод улсын арслан Э.Оюунболд, П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь нарын хүчтэй арслангуудын нэгэнтэй нь таарч болзошгүй. Ингээд давчихвал тавын даваанд О.Хангай арсланг амлан авч барилдах бөх ховор болов уу. Доороос гарч ирсэн шилдэг аймгийн арслантай эсвэл улсын заан Б.Пүрэвсайхан, Ц.Содномдорж нарын нэгтэй тунж магадгүй л юм. Хэрэв Б.Пүрэвсайхан заантай тунчихвал О.Хангай арслан начин болох магадлал өндөр. Учир нь өмнөх заалны барилдаанд Б.Пүрэвсайхан заантай дөрвөн ч удаа таарч барилдахдаа гурван удаа давсан болохоор тэр. Гэхдээ наадмын дэвжээ арай өөрөөр яригдах байх. Ямартай ч О.Хангай арсланд улсын цол авах боломж бий. Бүр П.Бүрэнтөгс арслангийн амжилтыг ч гаргаж болзошгүй бөх өө. Харин улсын цолтой бөхчүүдээс өнөө жил өнгөтэй байгаа нь өнгөрсөн жилийн түрүү бөх улсын аварга Ч.Санжаадамба. Өнгөрсөн хугацаанд болсон заалны барилдаануудад барилдахдаа ихэнхд нь түрүүлж, үзүүрлэсэн, шинэхэн аварга цолныхоо хэмжээнд хангалттай хүрч барилдсан юм. Тийм дээ ч өнөө жилийн наадмаар Санжаа аваргын гарыг нугалах бөх ховор болов уу. Түүний хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч нь улсын арслан П.Бүрэнтөгс. Тэрбээр Санжаа аваргатай барилдаан таардаг, аралтай, бяртай, барилдааны хий багатай бөх гэдгийг ард түмэн мэднэ. Өнөө жилийн баяр наадмын түрүү, үзүүрт аварга, арслан хоёр таарах магадлал бас бий. Хэрэв Санжаа аварга түрүүлбэл далай аварга болно. Харин П.Бүрэнтөгс арслан түрүүлбэл улсын аварга цолтон нэгээр нэмэгдэх билээ. Өөр нэг зүйл нь өнөө жилийн баяр наадмаар шинэ улсын цолтонгууд ховор төрөх хандлагатай харагдана. Улсын начин цолтон хоёроос ихтэхгүй, улсын харцага ч алил. Харин улсын заан цолтон нэг төрж магадгүй бол улсын арслан цолтон шинээр төрөхөд үнэхээр хэцүү болж таарна. Энэхүү цолонд Б.Пүрэвсайхан, Ц.Содномдорж болоод од нь гүйсэн аймгийн арслангуудын нэг нь хүрч магадгүй. Харин улсын аварга цолтон төрөх магадлал өндөр юм. Өнөө цагийн бөхийн өнгийг тодорхойлж буй шилдэг арслангууд болох П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь, Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва нарын нэг нь аваргуудын эгнээнд бичигдэж магадгүйл юм. Ерөнхий дүр зургийг гаргах хэцүү болж. Хэн нь ч унаж, хэн ч давж магадггүй. Гэхдээ л олон түмэн улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын арслан П.Бүрэнтөгс нарыг өнөө жилийн наадмын түрүү, үзүүрт үлдэнэ гэцгээх юм. 
Монгол улсын аварга цолны хүндэтгэлийн барилдаан өнгөрсөн бямба гаригт Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болж өнгөрлөө. Барилдаанд улс, аймгийн цолтой хүчит 256 бөх барилдсанаас Ховд аймгийн Буянт сумын уугуул, аймгийн арслан Оргихын Хангай найм даван түрүүлж, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул, улсын харцага Нэгдэлийн Жаргалбая долоо даван үзүүрлэлээ. Аймгийн арслан О.Хангай энэ сарын 13-нд болсон Монгол Улсын арслан цолтнуудад хүндэтгэл үзүүлэх барилдаанд улсын арслан Н.Батсууриар найм давж, түрүүлсэн билээ. Ийнхүү улсын аварга, арслан цолтнуудын барилдаанд дараалан түрүүлж, буй аймгийн арслан О.Хангай “Монгол бөхийн ноён оргил болсон аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдаанд түрүүллээ. Удахгүй болох наадмаар олон түмнийхээ итгэлийг алдалгүй, хичээж барилдах болно” хэмээв. Улсын аварга цолтны хүндэтгэлийн барилдааны их шөвөгт Сэлэнг аймгийн Мандал сумын уугуул, улсын аварга Гунаажавын Эрхэмбаяр, Увс аймгийн Баруунтуруун сумын уугуул, улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбат нар үлдсэн юм. Бөхийн барилдааны үеэр өнөө цагийн улсын аварга цолтонгууд зүлэг ногоон дэвжээн дээр гарч хүндэтгэл үзүүлсэн билээ. Энэ үеэр хүчит аваргуудын сэтгэлийг сонссон юм.