Тулгар төрийн 2229, Их Монгол Улсын 814, Ардын хувьсгалын 99 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадамд хүчит 512 бөх барилдаж байгаа.
Даяар дуурсагдах далай даян дархан аварга Г.Өсөхбаяр, улсын аварга Н.Батсуурь, улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын аварга Г.Эрхэмбаяр тэргүүтэй аварга, арслан, гарьдууд хоёр даваад туг тойрлоо.
Ардын хувьсгалын 98 жилийн ойн Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдааны ТАВЫН даваа тун удахгүй эхлэх гэж байна. Тавын даваанд ам авсан байдлыг танилцуулбал:
У.ав Ч.Санжаадамба-Ц.з Батжаргал
У.ав Г.Эрхэмбаяр- А.а Баярбаатар
У.ав Н.Батсуурь- У.н Ганхуяг
У.ав С.Мөнхбат-А.а Мөнхбат
У.ар П.Бүрэнтөгс-А.а Бадамгарав
У.ар Э.Оюунболд- А.а Мустафа
У.ар Ц. Содномдорж- У.н Одбаяр
У.г Б.Гончигдамба- А.а Тайван
У.з Н.Жаргалбаяр- А.а Ням-Эрдэнэ
У.х Б.Бат-Өлзий- А.а Давааням
У.х Х.Гантулга- У.н Амарзаяа
У.х М.Бадарч- А.а Бат-Амгалан
У.х О.Хангай- У.н Цэрэнтогтох
У.ө.и.н Э.Энхбат- А.а Цэдэнсодном
У.н Д.Анар-У.н Амарсайхан
А.х.а Б.Орхонбаяр- А.а Сандагдорж нар тунажээ.
Монголын үндэсний бөхийн холбооноос хүчит бөхчүүдийн чансааг шинэчлэн гаргажээ. Уг чансааг улсын харцага О.Хангай тэргүүлж байгаа бол удаах байрт улсын харцага Б.Бат-Өлзий бичигджээ.
Мөн Монгол Улсын аварга Ч.Санжаадамба, Н.Батсуурь, улсын арслан П.Бүрэнтөгс дээгүүр эрэмблэгдэж буй.
Энэхүү жагсаалтад 2018 оны сар шинийн баярт зориулсан барилдаанаас эхлээд өнгөрсөн сард болсон шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 27 жилийн ойн барилдаан хүртэлх нийт 13 барилдааны дүнг хамаатуулжээ. Эхний 50 бөхийн чансааг танилцуулъя.
1 Оргих Хангай у.х 15015
2 Баярхүү Бат-Өлзий у.х 14914
3 Намсрайжав Батсуурь у.ав 13344
4 Пүрэв Бүрэнтөгс у.а 12035
5 Чимэдрэгзэн Санжаадамба у.ав 11025
6 Дорж Анар у.н 10585
7 Энхтөгс Оюунболд у.а 9737
8 Рэнцэнбямба Пүрэвдагва у.а 9404
9 Цэдэв Содномдорж у.а 9390
10 Баатар Амарзаяа у.н 8495
11 Батнасан Гончигдамба у.г 8140
12 Батбаяр Даваа-Очир у.н 8070
13 Нэгдэл Жаргалбаяр у.з 7685
14 Мягмар Бадарч у.х 7672
15 Төрмөнх Бэгзсүрэн у.х 5650
16 Нацагсүрэн Золбоо у.х 5235
17 Дашдорж Цэрэнтогтох у.н 5072
18 Чинчулуун Хөхчирэнгэр у.н 5055
19 Булган-Эрдэнэ Түмэндэмбэрэл а.а 5042
20 Дашзэвэг Амаржаргал у.н 4780
21 Хүрэл-Очир Гантулга у.х 4670
22 Сүхбаатар Мөнхбат у.ав 4620
23 Болдбаатар Батжаргал у.н 4288
24 Дэлгэрсайхан Амарсайхан у.н 4268
25 Жаргалсайхан Чулуунбат у.н 4232
26 Бэрдмурат Серик у.н 4163
27 Шоовдор Дарханбат у.н 4125
28 Батцэнгэл Чимэдвандан у.н 3940
29 Шар Мөнгөнбаатар у.х 3925
30 Жанцан Бат-Эрдэнэ у.г 3890
31 Даваасүрэн Аззаяа а.а 3765
32 Цэрэнбат Сандагдорж а.а 3620
33 Ганпүрэв Ганбаатар а.а 3495
34 Болд Эрдэнэхүү а.х.а 3365
35 Балдиржамц Тайван а.а 3320
36 Эрдэнэбилэг Энх-Амгалан а.з 3302
37 Чотон Баянмөнх.Ч у.н 3250
38 Алтанбагана Цацабшир у.х 3230
39 Дамдин Тогтохжаргал а.а 3175
40 Лхагваа Лха-Очир у.н 3085
41 Цэдэнбазар Одбаяр у.н 3065
42 Малш Еркебулан а.а 3052
43 Шархүү Пүрэвгарьд а.а 3043
44 Жаргалсайхан Алтаншагай а.а 2980
45 Бадамсамбуу Ганхуяг у.н 2960
46 Чулуунбаатар Батчулуун у.н 2862
47 Төрөө Баасанхүү у.х 2860
48 Тогтохмэнд Сайханжаргал а.а 2820
49 Найдан Түвшинбаяр у.з 2800
50 Батзориг Батмөнх у.з 2795
Энэ сарын 11-ндаймаг, цэрэг, сумын цолтой бөхчүүдийн зөвлөлөөс хоёр дахь удаагийн барилдаанаа Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын харьяат Монгол улсын аварга Д.Хадбаатарын нэрэмжит болгон спортын төв ордонд зохион байгууллаа.
Бөхийн барилдаанд аймгийн хурц арслан Г.Өсөхбаяр, Б.Мижидсүрэн, Э.Ууганбаяр нараар ахлуулсан 256 бөх хүч үзэхэд Булган аймгийн Орхон сумын харьяат аймгийн арслан Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл түрүүлсэн юм. Харин Өвөрхангай аймгийн харьяат аймгийн арслан Баянзулын Цэдэнсодном анх удаагаа үзүүр булаав.
Их шөвөгт Увсын Тэсийн аймгийн арслан Жамсрангийн Ням-Эрдэнэ, Цэдэндоржийн Мөнхбаяр нар шалгарлаа.
Уран барилдааны тусгай шагналыг Өвөрхангай аймгийн харцага Б.Өлзийсайхан хүртсэн. Тэрбээр энэ өдөр аймгийн арслан Б.Отгонбаатар, хурц арслан У.Бреке нарыг өвдөг шороодуулсан юм.
Бөхийн барилдааны дүйз.
Тавын даваа
1. А.х.а Б.Мижидсүрэн– а.а Ш.МӨНХ-ОД
2. А.а Б.ТҮМЭНДЭМБЭРЭЛ- а.х Б.Өлзийсайхан
3. А.а Д.БАДАМГАРАВ– а.а Г.Хишигбат
4. А.а П.Өсөхбаатар– а.н Д.БАТБААТАР
5. А.а Ж.НЯМ-ЭРДЭНЭ- а.а Г.Ганбаатар
6. А.а Ц.МӨНХБАЯР- а.а Ц.Адъяа
7. А.а Х.Цогтгэрэл– а.а Б.ЦЭДЭНСОДНОМ
8: А.з Э.ЭНХ-АМГАЛАН- а.ө.н М.Амарсанаа
Зургаагийн даваа
1. А.а Б.ТҮМЭНДЭМБЭРЭЛ- а.н Д.Батбаатар
2. А.а Д.Бадамгарав– а.а Б.ЦЭДЭНСОДНОМ
3. А.а Ш.Мөнх-Од- а.а Ж.Ням-ЭРДЭНЭ
4. А.а Ц.МӨНХБАЯР- а.з Э.Энх-Амгалан
Долоогийн даваа
1. А.а Б.ТҮМЭНДЭМБЭРЭЛ- а.а Ц.Мөнхбаяр
2. А.а Ж.Ням-Эрдэнэ- а.а Б.ЦЭДЭНСОДНОМ
Наймын даваа
1. А.а Б.ТҮМЭНДЭМБЭРЭЛ- а.а Б.Цэдэнсодном
Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 856 жилийн ой, Монгол бахархлын өдөрт зориулсан үндэсний бөхийн барилдаан Буянт-Ухаа спорт цогцолборт боллоо.
Барилдаанд улсын аварга Н.Батсуурь, улсын арслан П.Бүрэнтөгс, Э.Оюунболд, Ц.Содномдорж, Р.Пүрэвдагва, улсын гарьд Б.Гончигдамба нарын магнайлсан чансаа өндөр 128 бөх барилдсанаас Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын харьяат улсын начин Д.Анар түрүүлж, Ховд аймгийн Зэрэг сумын харьяат улсын харцага Б.Бат-Өлзий үзүүрлэв.
Их шөвөгт Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын гарьд Б.Гончигдамба, Архангай аймгийн Цэнхэр сумын харьяат улсын харцага М.Бадарч нар шалгарлаа.
Аварга цолтой анх удаагаа зодоглосон Н.Батсуурь тавын даваанд наадмын түрүү бөхөд өвдөг шороодсон бол Э.Оюунболд энэ даваанд улсын харцага М.Бадарчийг амлаж барилдаад барсангүй. Мөн 2016 оны наадмын түрүү бөх Цэдэвийн Содномдорж барилдааны дөрвийн даваанд Анар начинд тахим буулгажээ. Дээгүүр барилдах тааварт байсан Р.Пүрэвдагва гурвын даваанд хурц арслан О.Гантулгыг амласан ч хавируулж өвдөг шорооджээ.
Чингис хааны мэндэлсэн өдөр, “Монгол бахархлын өдөр”-т зориулсан хүчит бөхийн барилдааныг 2012 оноос эхлэн Монголын Үндэсний бөхийн холбооноос зохион байгуулж эхэлсэн байдаг.
Эхний жил 256 хүчтэн барилдахад тухайн үеийн улсын арслан Г.Эрхэмбаяр, П.Бүрэнтөгс нартай улсын заан Ч.Санжаадамба, харцага Ц.Содномдорж нар үлдэж дүү цолтнууд нь түрүү булаалцахад Чимэдрэгзэнгийн Санжаадамба илүүрхэж байсан түүхтэй.
2013 онд ч Ч.Санжаадамбыг хазайлгах хүчтэн олдсонгүй. Тэрбээр улсын аварга Сүхбаатарын Мөнхбаттай үлдэж хоёр дахь түрүүгээ булааж байсныг бөх сонирхогчид санаж байгаа байх. Энэ оноос эхэлж чансаа өндөр 128 хүчтэнг барилдуулж эхэлсэн.
2014 онд “Увс нуур”-ын хүчтэнүүд одтой наадаж Өлзийтогтохын Бат-Орших улсын харцага цолтойдоо өмнөх жилийн үзүүр бөх улсын аварга С.Мөнхбатыг орхиж түрүүлж байжээ. Цэдэвийн Содномдорж, Батнасангийн Гончигдамба нарын мундаг бөхчүүд их шөвөгт шалгарсан байх юм.
Харин 2015 онд манлай арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсийн ээлж иржээ. Тэрбээр Говь-Алтайн бяртай начин Лувсандоржийн Цэрэнтогтохыг орхиж анх удаагаа манлайлсан. Хөвсгөлийн Хөхчирэнгэр начин улсын аварга Намсрайжавын Батсууриар тав давж их шөвөгт үлдэж байжээ.
Улсын арслан Р.Пүрэвдагва Дундговийн Эрдэнэбатын Даш начинд сууж өмсөх мэхийг даалгаж 2016 оны түрүү бөхөөр тодорч байсныг бөх сонирхогчид тодхон санаж байгаа болов уу.
Өнгөрсөн жилийн Бахархлын өдрийн барилдаанд өндөр гарьд Н.Ганбаатар чимээгүйхэн байж байгаад ирээд түрүүлчихсэн. 2016 оны үзүүр бөх Э.Даш шийр зааж амжилтаа бататгасан.
Бахархлын өдрийн барилдаануудыг эргээд харахад ийм байна.
Харин өнөөдөр хэн гээч ямар хүчтэн бахархлын өдрийн барилдааны түүхэнд шинэ хуудас нээж түрүүлэх бол?
Улсын шинэхэн аварга Намсрайжавын Батсуурь баяр наадмаас хойш анх удаагаа анх удаагаа зодоглохоор бүртгүүлжээ. Аравдугаар сараас “Увс нуур” дэвжээнийхэнтэйгээ бэлтгэлээ базааж буй залуу аварга үзүүрлэх гэж “Буянт-Ухаа” ордонг зорихгүй мэдээж. Увс нутгийн бахархал залуухан аварга Монгол бахархлын өдрийн барилдаанд өнгөлж баруун хязгаарын зон олныг баярлуулж мэднэ шүү.
“Увс нуур” дэвжээнээс өөр нэг идэрхэн хүчтэн түрүүлэхээр зодоглох нь Пүрэвийн Бүрэнтөгс. Намрын улирлын барилдааны түрүүлсэн тэрбээр бэлтгэл тун ч сайн байгаа харагдсан. Доогуур даваанд гэнэдээд бүдэрчихгүй дээшээ гарвал том цолтнуудаа бүгдийг нь аргалаад сурчихсан хүчтэн.
Цэдэвийн Содномдорж арслан намрын улирлын нээлтийн барилдаанд бэлтгэл жаахан дутуу зодоглосон уу яасан Архангайн Бадарчид мушгиж тонгоруулаад чангахан газардаж байгаа харагдсан. Туршлагатай арслан алдаа оноогоо дүгнэсэн нь мэдээж. Хоймор нутгийн арслангаас дэмжигчид нь зөвхөн түрүү л хүлээж байгаа. Бэртэл, гэмтэлгүй бол Содном арслан өндөр даваанд гараад л ирнэ дээ. Амаа зөв авч, эгзэгтэй барилдаанд тойлгойгоо зөв ажиллуулж хариулт мэх хийдэг нь түүний хамгийн том онцлог. Тэр л давуу талаараа төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодорсон.
Хоёр наадам дараалж тааруу барилдсан Энхтөгсийн Оюунболд арслан өнөө жил тун аятайхан харагдсан шүү. Бөх билэгтийн ойн барилдаанд торолгүй түрүүлсэн түүнээс улсын харцага байх үеийнх нь дайчин барилдаанууд харагдаж байна лээ. Өмнөдэлгэрийн “залуу мазаалай”-г барьц сонгож л аргалахгүй бол баргийн хүчтэн барж идэхгүй байх. Н.Батсуурь аварга, Бүрэнтөгс арслан гээд бөхчүүдтэй хэрхэн барилдах нь олон хүний анхаарлын төвд байна.
Аатай, шартай арслан Ренчинбямбын Пүрэвдагвыг тооцооноос хасч болохгүй ээ. Шүдээ зуугаад сугадаад мушгивал хэнийг ч аваад л зална. Хэтэрхий шатаж барилддаг нь барилдаанд сөргөөр нөлөөлөх гээд байдаг талтай. Амаа зөв аваад ааг омгоо зөвөөр ашиглаад барилдвал хоёр дахь удаагаа түрүүлэх боломж түүнд бий. Булганы Дамдинсүрэнийг Пүрэвдоржоос л зөрөөсэй. Тэгсэн цагт учир бий дээ арслан минь.
Өөр нэг ховрын хүчтэн энэ өдөр “Бунт-Ухаа”-д зодоглох нь улсын гарьд Батнасангийн Гончигдамба. Зун “Монгол туургатны наадмд түрүүлснээс хойш том барилдаануудад барилдаж харагдаагүй дээ. Алтан Овооны наадамд очиж барилдаад сумын заан Энхтөрийн Мөнх-Эрдэнэд тахим буулгасан сураг дуулдсан. Бэлтгэл нь хэр зэрг байгаа юм бол доо. Уул нь ч өндөр даваанд гараад л ирдэг гарьд. Ямартай ч бөхөд хайртай зон олон Гончиг гарьдынхаа барилдааныг үгүйлсэн нь дамжиггүй.
Эдэнтэй түрүү байрын төлөө эрсэлдэх идэрхэн харцагууд олон бий. Баярхүүгийн Бат-Өлзий сар шинийн барилдаанд аварга арслангуудыг нураагаад түрүүлж л байсан. Энэ удаа яах юм байгаая .
Оргихын Хангай гэж ид ирэн дээрээ яваа залуу том бодож очих биз. Хий гишгэчихгүй л бол их шөвөгт баараггүй үлдэнэ дээ. Шуудагдаад татвал хэнийг цээжиндээ гаргаж ирээд чулуудчих тэнхээ түүнд бий. Мягмарын Бадарч, Баатарын Амарзаяа нар Арын сайхан хангайгаа дуурсгаж хүч үзнэ. Аварга арслангуудаас хэнийг ч мордоод дайрах араам Амарзаяа начинд л бий.
Аймгийн цолтнуудад ах нарыг айлгах залуус олон бий
Том барилдаанд цойлоод гараад ирэх ирлэсэн тонгорог шиг залуу арслангууд байнаа байна. Төв аймгийн Ууганбаяр гэж “Ирээдүйн аварга” шагналын эзэн өнөө жил аймагтаа цолоо хурцалсан. Энэ өдөр зодоглох бөхчүүдээс хамгийн бяртай нь гээд хэлчихвэл буруудахгүй болов уу. Дан ганц бяр байгаад амжилт олоход бэрх. Бага зэрэг толгойгоо ажиллуулаад хүч үзвэл учиртайдаа. Жижиг аварга зүгээр ч нэг залууд “Ирээдүйн аварга” шагналаа хадгалуулаагүй нь мэдээж.
Дархан аварга Өсөхбаярын дүү Батбаяр харцагын гарын шавь Батсүхийн Зоригтбаатар гэж соёолон адуу шиг залуу гараад ирвэл ч гялалзана даа. Намрын улирлын нээлтийн барилдаанд улсын сайчуулыг хаяж их шөвөгт шалгарч байсан тэрбээр өнгөрсөн зун Орхон аймгийн наадамд түрүүлж аймгийн арслсан цол хүртсэн. Бөх билэгт дэвжээний ойн барилдаанд Булганы Амарсайхан начинг дунгуйлдаж татаад шөвгөрч байгаа харагдсан. Ах нарыг ч айлгаад сурчихсан хүү.
Булган-Эрдэнийн Түмэндэмбэрэл гэж сийлчихсэн юм шиг биетэй Булган нутгийн залуу арслан бий. Өнгөрсөн сар шинийн барилдаанд аварга Эрхэмбаяраар дөрөв давсан түүнийг тавын даваанд амлачих аавын хүү олдоогүй. Тухайн наадмын түрүү бөх Баярхүүгийн Бат-Өлзийтэй тунаж барилдаад тахим буулгана лээ. Бас дээгүүр даваанд л үзэх залуусын нэг.
Ардын хувьсгалын 97 жилийн үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаанд дархан аварга Г.Өсөхбаяр, О.Балжинням, Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат нараар ахлуулсан 512 бөх зодоглож байна.
Бөхийн барилдааны нэгийн даваанд чөлөөт бөхийн үндэсний шигшээ багийн гишүүн олон улсын хэмжээний мастер аймгийн харцага Ө.Батзул Өмнөговийн сумын заан Пүрэвбаатарын хөлд нь суух гээд хөндлөн дайруулчихав. Мөн дархан аварга Д.Дамдингийн ач, улсын гарьд Баяраагийн хүү аймгийн харцага Төрмагнайг жүдо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Мөнхжаргал араар нь хашиж мордоод тэнгэр харуулчихав.
Хоёрын давааны эхэнд арван жилийн өмнө төрийн наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян Улаан сумын харьяат улсын арслан До.Ганхуяг жүдо бөхий үндэсний шигшээ багийн гишүүн олон улсын хэмжээний мастер Г.Алтанбаганатай таарч тойруулж шахаж татсан ч өөрөө өрсөөд өвдөглөчих нь тэр. Дараахан улсын заан Д.Бумбаярыг Архангайн аймгийн начин Б.Чинбат хөнтрөөд өвдөглүүлчихэв. Эрийг нас, уулсыг цас гэж цагтаа цалгиж аархаж явсан хүчитнүүд залуусынхаа хөлийг гүйцэхэд хүнд болсонэ харагдана лээ.
Энэ даваанд дээгүүр барилдах тааварт байсан өөр нэг бөх өвдөг шороодсон нь улсын харцага Хүрэл-Очирын Гантулга. Өнгөрсөн оны наадмын тавын даваанд тунаж явсан харцага маань Архангайн аймгийн харцага Будаагийн Батсайхантай удтал хүч үзээд барсангүй. Мөн улсын гарьд Б.Гончигдамбаар начин цолоо баталж байсан аралтай бяртай начин Ч.Батчулуун энэ даваанд Хэнтийн Дэлгэрхааны аймгийн харцага Д.Аззаяаг дийлсэнгүй. Барьц сонгуулаад мордуулж унасан юм. Лутын Батзориг, Болдпүрэвийн Сугаржаргал, Лхагвасүрэнгийн Шинэбаатар нарын начингууд хоёрын даваанд аймгийн арслан П.Эрхэмжаргал, аймгийн заан Э.Энх-Амгалан, аймгийн арслан Б.Баянмөнх нарт тахим буулгав.
Хоёрын давааны төгсгөлд улсын цолны төлөө зүтгэж буй залуучууд хоорондоо оноолт таарсан нь бөх сонирхогчдын анхаарлыг ихээр татаж байсан. Сонсоход ч халгамаар оноолтууд хэд хэд дуулдсан шүү. Өнгөрсөн жилийн турш аймаг цэргийн цолтнуудын барилдаанд босоо байсан Баянхонгорын Н.Золбоо энэ даваанд нутгийн хүчтэн цэгийн шинэ арслан Ганзоригийн Жамбалдоржтой оноолт таарч зүүн хөлд нь орж дэрлээд давна лээ. Хэдхэн хоногийн өмнө Налайх дүүргийн баяр наадамд түрүүлсэн аймгийн арслан Б.Түмэндэбэрэл Увс нутгаас улсын цолд зүтгэж буй гол бөхчүүдийн нэг Цэ.Мөнхбаяртай нугарч зүүн золгооноос татаж хавираад хялбархан даваа авав. Мөнхбаяр арслан өмнө нь Түмэндэмбэрэлд хэд хэд өвдөг шороодож байсан болоод ч тэр үү барилдаан гаргаж чадалгүй тахим буулгав. Улсын цолны тааварт орсоор 10 хэдэн жилийн нүүр үзэж буй аймгийн хурц арслан Ш.Мөнгөнбаатар энэ даваанд Сэлэнгийн үлэмж биет Н.Баярбаатартай оноолт таарч илүү хөдөлгөөн хийлгүй барьц сонгохд аз нь шовойж туг тойрно лээ. Өнөө жил начны тааварт байсан Говь-Алтан аймгийн арслан Т.Сайханжаргал Ховдын Нямпүрэвийн Батсайхан арслантай таарч наадмаа өндөрлүүлэв. Алтайн өөр нэг найдвар Ж.Алтаншагай өнгөрсөн жилийн наадмын гол дуулианы эзэн Галсан-Очирын Ганжадыг давна дээ. Баян-Өлгийнхний найдвар Н.Мустафа арслан Баянхонгорын Загийн цэргийн арслан Д.Цэрэнтогтоход унасан бол хурц арслан У.Бреке, М.Эркебулан нар нь даваа авсан юм.
Улсын цолны тааварт буй арслангуудаас Баянхонгорын Б.Эрдэнэхүү, Завханы Т.Бэгзсүрэн, Ш.Пүрэвгарьд, Хөвсгөлийн Б.Даваа-Очир нар даваа авсан бол Өвөрхангайн Ж.Наранбаатар, Хөвсгөлийн Б.Хаш-Эрдэнэ, Ховдын Д.Бадамгарав, нарын шилдгүүд ирэх наадмыг хүлээхээр болж байна.
О.ДАШНЯМ
Увс аймгийн харьяат улсын начин Ө.Сумьяагийн нэрэмжит аймаг цэргийн цолтой хүчит 256 бөхийн барилдаан ням гаригт “Алдар” спорт хорооны зааланд болж өндөрлөлөө.
Увс нуур бөхийн дэвжээнээс зохион байгуулсан барилдаанд Булган аймгийн Гурванбулаг сумын харьяат аймгийн арслан Д.Амаржаргал түрүүлж, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат аймгийн хурц бадрангуй арслан Н.Золбоо үзүүрлэсэн юм.
Их шөвөгт Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын харьяат аймгийн арслан Д.Ариунмөрөн, Увс аймгийн Тэс сумын харьяат аймгийн заан Ж.Ням-Эрдэнэ нар шалгарчээ. Уран барилдааны тусгай шагналыг Хөвсгөл аймгийн харьяат сумын заан Халтарын Бөхбаяр хүртсэн байна. Тэрээр энэ барилдаанд сумын цолтой бөхчүүдээс ганцаараа гурав давж аймгийн хурц арслан Н.Золбоод тахим буулгасан юм.
Сонирхуулахад улсын начин Ө.Сумьяа улсын заан Тулгаагын төрсөн дүү нь бөгөөд Монгол бөхийн өргөөний нээлтийн барилдаанд Увс аймгаасаа ирж олон шилдэг бөхчүүдийг давж шөвгийн гуравт шалгарч байжээ.
О.ДАШНЯМ
2018 оны “Цагаан сар”-аас эхлэн Ардчилсан намын 28 жилийн ойн барилдааныг оруулан нийт дөрвөн үндэсний бөхийн барилдааны чансаагаар долоодугаарт (2985 оноогоор) эрэмбэлэгдсэн аймгийн арслан Батбаярын Даваа-Очиртой ярилцлаа.
-Хэдэн жилийн өмнө зодог шуудагтай багын зураг чинь цахимаар яваад байсан. Хэдэн настай үеийн зураг вэ?
-Дөрөв, таван настай үеийн зураг байх. Мэдээ орсон цагаасаа аавыгаа дагаад сумын наадам, хөрш зэргэлдээ сумдын наадмыг хэсч бөх үздэг хүүхэд байсан. Ээжийнхээ оёж өгсөн зодог шуудгаар гангарч аваад л явдаг байлаа. Би Хөвсгөл аймгийн Их-Уул суманд 1993 онд төрсөн.
-Эцэг эхээс хоёулаа гэсэн. Эгч чинь спортод хэр элэгтэй вэ?
-Манай эгч нэг их спорт энэ тэр гээд байдаггүй юм. Одоо хоёр хөөрхөн хүүхэдтэй. Хүүхдээ хараад гэртээ байдаг.
-Сумын наадамд анх хэзээ гарч байв?
-Жаахан байхад сумын наадамд 128 бөх барилдана. Хүний тоо хүрэхгүй бол багачуудаа оруулна. Тэгээд хүүхэд байхаасаа л сумандаа барилдаж эхэлсэн дээ. Тэгэж явсаар 14, 15 настайгаасаа нэг, хоёр давдаг болоод 17 насандаа үзүүрлэж 18 настайдаа сумынхаа 80 жилийн ойгоор түрүүлж заан цол хүртсэн дээ.
-Энэ жилийн бэлтгэл хэр байна. Улсын наадамд зодоглох уу?
-Бэлтгэлээ сайн хийж байгаа. Улсын наадамд хоёр жил барилдсан. Хоёуланд нь дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон. Ард түмний итгэл хүлээлтийг хангахын төлөө бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийгээд явж байна даа.
-Улсын цолтой бөхчүүдээс анх Т. Өсөх-Ирээдүй харцагатай барилдаж байсан гэсэн. Дараа нь ийм мэх хийдэг байж, тэгсэн бол давах байсан юм болов уу гэсэн бодол төрж байв уу?
-Барилдаан болгоныхоо дараа дотроо дүгнэлт хийдэг л дээ. Тэрэнтэй барилдахад тэгэж болохгүй, энэнтэй барилдахад ингэх буруу гээд л. Тухайн үед бол анх удаа л улсын цолтой бөхтэй барилдаж байсан болохоор асар том туршлага л болж үлдсэн дээ.
-Жилийн өмнө “Суйлаа мэхийг сурмаар байна” гэж ярьж байсан. Одоо хийж сурсан уу?
-Одоо хүртэл давтсаар л байна. Барилдаанд хэрэгжүүлж чадахгүй л байгаа. Сайн болж өгөхгүй. Бүрэн гүйцэт суртлаа давтсаар байх болно.
-Таны гол хийдэг мэх юу вэ?
-Ер нь сугадсан барьцнаас барилддаг. Сугадаж тонгорох, мордох гэх мэтчилэн түлхүү хийдэг. Тэгээд ер нь тийм барилдаан гэхээсээ илүү ямар ч бөхтэй таарсан тухайн үеийн барилдааны мэдрэмжээр ямар ч барьцнаас барилдана гэж боддог.
-Хүчний бэлтгэл хэр хийж байна?
-Энэ жилээс хүчний бэлтгэлээ “Хархорин” фитнест хийж байгаа. Я.Алтангэрэл гээд манай хүчний багш бэтгэлийг маш сайн хийлгэж байгаа. Их зарчимч, шудрага хүн байдаг. Ер нь бэлтгэлийг цагтаа эхлээд цагтаа дуусгадаг. Бэлтгэл таслуулах дургүй. 11 цагт бэлтгэл эхлээд яг 14 цагт тардаг.
-Бэлтгэл тасалж байв уу?
-Шаардлагатай үед би багш руугаа залгаж, учир явдлаа ойлгуулж хэлээд чөлөө авдаг. Түүнээс хэл сураггүй тасалж байгаагүй. Дуртай юмандаа өөрөө зүтгэж байгаа болохоор тасалж чадахгүй. Хүн ажилдаа явахдаа дуртай явдаг шиг бөх хүн бэлтгэлээ хийхдээ дуртай явдаг. Өглөөнөөс орой хүртэл өглөөний бэлтгэл, оройн бэлтгэл гээд яг л ажлын цаг шиг.
-Бэлтгэлийнхээ хажуугаар сурдаг уу?
-Сурах бодол байна. Одоогоор амжихгүй л яваад байгаа. Энэ жил Идэр дээд сургуулиас нэг урилга өгсөн. Дараа жил сурья гээд хойшлуулчихсан. Ер нь бэлтгэлээс бусдыг нь хаячихсан. Ар гэр гээд л. Аав ээж нар маань их тусалдаг даа.
-Аавтайгаа нэг барилдаанд таарсан байсан. Тэр үед аав тань үнсээд явуулж байсан. Барилдсан бол яах байсан бол?
-Тэр үед аав маань зүүний магнай. Би хамгийн бага нь байсан. Аав маань намайг өхөөрдсөн үү эсвэл хүүтэйгээ хүч үздэг аав гэж юу байхав гэж бодсон уу үнсээд явуулж байсан. Барилдсан бол ёстой яах байсныг бүү мэд.
-Багштайгаа бас таарч байсан байх аа?
– Манай нутагт “Чингүүнжавын мэндэлсний ой” болоод би зургаа даваад аймгийн харцага болчихсон байхад багш намайг аймгийн заан болгож байсан. Дараа нь багштайгаа 2011 билүү 2012 онд таарсан. Би улсын начин Оргилоор нэг даваад багштайгаа хоёрын даваанд таарч байсан.
-Цагаан сараас хойшхи барилдаануудад ямар ямар амжилт гаргаж долоод эрэмбэлэгдэв?
-Дөрвөн барилдаан болсон, бүгдэд нь оролцсон. Цагаан сараар дөрөв даваад, дараагийн барилдаанд нь гурав давсан. Нэг барилдаанд нь хоёрын даваанд өвдөг шороодсон. Сүүлд болсон Ардчилсан намын ойн барилдаанд шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Үндэсний бөхийн холбооны маргаанаас болж саяхан нэг барилдаан цуцлагдсан. Энэ хагас бүтэн сайнд болох байсан барилдаан бас болохгүй л юм шиг байна.
-Залуу бөхийн хувьд үндэсний бөхийн холбооны маргааныг юу гэж бодож байна?
-Би тиймэрхүү юманд оролцдоггүй, ёстой мэдэхгүй юм. Хоорондоо учраа олох байлгүй. Холбооных нь хүмүүс л мэдэж байгаа байх. Бид бэлтгэлээ хийгээд наадмаар л сайн барилдах зорилготой байна.
-Хотод анх 58 кг-тай хүүхэд орж ирж байсан гэсэн. Одоо хэдэн кг-тай байна?
-Одоо 125-тай байна. Хааяа 130 хүрчих гээд л. Жаахан барих маягтай л байна. Оройдоо хөнгөн юм иддэг болсон.
-Аав, ээж хоёрынхоо тухай яриач?
-Манай аав баазын жолооч хийж байгаад ардчилал гарах үед ээж аав хоёр маань гуанз ажиллуулдаг болсон. Ээж маань нэгдлийн нягтлан хийдэг байсан. Тухайн үед би төрсөн байсан уу үгүй юу Шивээ гэж одоо бараг тосгон маягийн газар гуанз ажиллуулдаг болсон. Тэнд 15, 16 айл байсан. Тэгээд л бүгд садан төрөл хүмүүс шиг биенээ сайн мэддэг. Ер нь Хөвсгөлийн бүх л хүмүүс Шивээгийн гуанзанд ирж хоол иддэг. Бөхчүүд тэр чигээрээ ирдэг байлаа. Одоо Хөвсгөлд барилдаан болвол багшийгаа дагуулаад автобус дүүрэн хүн чихэж аваад аав ээждээ очиж таван ханатай гэрт нь чихэж байгаад хооллочихдог. (инээв)
-Гэргий тань аль нутгийн хүн бэ?
-Эхнэр маань Булган аймгийн Сэлэнгэ сумынх. Анх бид хоёр 2014 онд танилцаж байлаа. Одоо нэг гэрт орчихсон. Анхныхаа хүүхдийг өлгийдөж авах гээд хүлээж байна.
-Гэргий тань эмч мэргэжилтэй гэсэн. Таныг хэр ойлгож, дэмждэг вэ?
-Манай хүн Анагаах ухааны их сургуулийг төгссөн. Германд магистр хамгаалсан. Одоогоор бие давхар болоод ар гэрийнхээ бүх ажлыг зохицуулаад явж байгаа. Намайг бүх л сэтгэл зүрхээрээ дэмждэг. Бэлтгэлдээ явах тоолонд хувцас хунар, хоол цай бүх зүйлийг минь бэлтгэж өгнө. Гэртээ ороод ирэхэд халуун хоолтой. Миний хань жинхэнэ монгол эмэгтэйн шинж бүрдсэн сайхан хүн бий.
-Аав болох догдлол хэр их байна? Хүү бол бөх болгох уу?
-Одоо сар гаруйн дараа боллоо доо. Мэдээж хүү төрвөл бөх болгоно доо.
-Ээж тань эмч бол гэж ятгадаг байсан гэсэн үү?
-Хүүхэд байхад “Миний хүү эмч болох ууу гээд л асуудаг байсан. Би жаахан уурлангуй “Юу яриад байгаа юм би бөхчин болно” гээд л тас зөрдөг байлаа. “Миний хүү эмч болбол гоё юм биш үү” гэнэ. Би “Үгүй ээ, үгүй би бөх болно” л гэдэг байлаа. Мэдээ орсон цагаасаа л бөх болно гэдэг үзэл тархинд суучихсан байсан шиг байгаа юм. Тэгээд аавыгаа дагаад, радио бариад л бөхийн барилдаан дамжуулахыг сонсоод, чихэндээ наагаад явдаг хүүхэд байсан гэсэн.
-Бөхөд хайртай, сонирхон үздэг, талархан дэмждэг хүмүүстээ хандаж үг хэлээч?
-Намайг дэмждэг олон сайхан хүмүүс байдаг. “Хөвсгөлийн хүчтэн” дэвжээний тэргүүн П. Ганхүү ах, Шадар сайдын зөвлөх Батчулуун дарга, “Сүлд” спорт хорооны хамт олон Ц. Амгаланбаяр даргадаа тэр дундаа спорт хорооны дарга А. Давааням ахдаа баярлаж явдаг. ТЭЦ-4 компаний хамт олон, “Имприал голд майнинг” компаний хамт олон М.Энхтайван ах, Т.Мөнхбаяр ах, Х. Мөнхбаатар багшдаа, Монгол Улсын харцага Г. Элбэг багшдаа, жудо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер О.Нарангэрэл багшдаа, Улсын их хурлын дэд дарга Л.Энх-Амгалан, Улсын их хурлын гишүүн Л.Мөнхбаатар мөн бид бүгдийг 2010 оноос гурван жил байр, хоол унд, заалаар хангаж, бэлтгэл сургуулилтыг эрчимтэй хийлгэж байсан Монгол Улсын заан С.Хүрэлбаатар багшдаа баярлаж явдгаа хэлье. Та бүхнийхээ дэмжлэгээр би өдий зэрэгтэй яваа. Цаашид улам хичээж, илүү амжилт гаргахын төлөө хичээх болно оо.
С. ОТГОНБАЯР
Тийн унжлагат хэмээх шороон нохой жилийн сар шинийн баярт зориулсан сар шинийн барилдаан өргөн дэлгэр боллоо. Барилдаанд улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат нараар манайлуулсан шилдэг 256 бөх зодоглов. Өнгөрсөн оны аравдугаар сараас хойш өргөөнд зодоглоогүй байсан улсын арслан Ц.Содномдорж энэ өдөр зодоглож олон бөх сонирхогчдыг баярлуулав. Харин улсын арслан Э.Оюунболд, улсын гарьд Ө.Бат-Орших, улсын заан Б.Пүрэвсайхан, улсын харцага Д.Бат-Эрдэнэ, улсын начин Э.Даш нар нохой жилийн сар шинийн барилдаанд зодоглосонгүй.
Бөхийн барилдааны нэгийн давааны эхэнд улсын заан Д.Бумбаяр Өвөрхангайн аймгийн харцага Б.Гүнсумьяад, улсын харцага Д.Батболд Өвөрхангайн аймгийн харцага Х.Энхчулуунд, улсын харцага Т.Амартүвшин Завханы аймгийн харцага Г.Анхбаярт тус бүр тахим өгөв. 2009 оны ардын хувьсгалын 88 жилийн их баяр наадмын түрүү бөх улсын арслан До.Ганхуяг энэ даваанд Арханхангайн аймгийн харцага Б.Батсайхантай удтал хүч үзээд барьц сонгож даваа авсан. Гэсэн ч залуу харцага Б.Батсайхан тахим өгөхөөс татгалзахад нь арслан хэл амнаас залхсан бололтой элэг бүсээ тайлаад орж байгаа харагдсан.
Зүүний манлай улсын аварга Г.Эрхэмбаяр дөрвийн даваанд аймгийн заан Б.Түмэндэмбэрэлд хутгуулж унасан бол С.Мөнхбат аварга аймгийн арслан Г.Ганбаатарт өвдөг шороодов.
Энэ өдөр УИХ-ийн гишүүн дархан аварга “Ирээдүйн аварга” шагналаа Завхан аймгийн Отгон сумын харьяат аймгийн арслан Т.Бэгзсүрэнд гардуулав. Тэрээр сар шинийн барилдаанд барилдаанд амжилттай барилдаж аймгийн арслан Ц.Цогт-Эрдэнэ, улсын начин Э.Ванданцэрэн, улсын начин Ч.Хөхчирэнгэр, улсын арслан Х.Мөнхбаатар нарыг өвдөг шороодуулсан юм.
Мөн “Улаанбаатар хивс” компаниас цахиур хагалах бөхийн шагналыг Хөвсгөл аймгийн Их-Уул сумын харьяат аймгийн арслан Б.Даваа-Очирт гардуулав. Б.Даваа-Очир энэ өдөр аймгийн арлсан Б.Ганзориг, улсын начин Б.Батжаргал, аймгийн арслан Ш.Пүрэвгарьд, улсын арслан Н.Батсуурь нарыг давсан юм.
Та бүхэнд барилдааны дүйзийг танилцуулья
Тавын даваа
Зургаагийн даваа
Долоогийн даваа
Наймын даваа
О.Дашням