Цагаан сарын шинийн нэгэн бол монголчуудад жилдээ ганц тохиодог онцгой өдөр. Хүн бүхний царай гэгээн гэрэлтэй, үг бүхэн ерөөл бэлгэтэй байдаг. “Шинийн нэгний өглөө хүмүүс зүг бүхэнд мөрөө гаргадаг. Зүг бүхэн хүнд ээлтэй. Зам мөр зөв бол хаашаа ч явсан бурхны хутагт дөхнө. Хамгийн гол нь сэтгэлийн чинь зүг зөв байж зөв мөрөө үлдээсэн байх ёстой” гэж төрийн шагналт Б.Цэнддоо саяхан “Өдрийн сонин”-д бичсэн дээ. Үнэхээр энэ өдөр бид ямар нэгэн шалтаггүйгээр баярладаг. “Ууртай ууртай өвөө нарын дандаа зангилаастай явдаг хөмсөг энэ өдөр л тайлагддаг” гэдэг шиг Цагаан сар бол монголчуудын хайр талархлын баяр гэдэг нь үнэн юм. Хотын гудамжинд шүргэлцсэн жолоочид инээд алдан машинаасаа бууж ирээд хоорондоо золгочихоод “Өө зүгээр зүгээр” хэмээн хараалын үг хэлэх нь бүү хэл, хоорондоо муухай ч харалцалгүй салдаг ганц өдөр гээд бодохоор онцгой байлгүй яахав.
Цагаан сараар өвгөд хөгшдийнхөө амрыг эрэн золгох, айл хотлоороо шинэлэх үед энерги цацарсан ерөөл билгийн үгэн дунд заавал яригддаг нэг зүйл нь битүүний өдрийн бөх юм. Сар шинийн бөх ямар нэгэн маргаангүй, эрэмбэ жудагтай, ёс төртэй сайхан болоход тэр жилийн өнгө мэдрэгддэг гэж хуучцуул хэлдэг. Энэ бол зүгээр нэг мухар сүсгийн ойлголт биш байх. Гол нь Монголын ард түмний өв соёлын дархлаа болсон үндэсний их баяраа хүндэтгэсэн дээдсийн хүндэтгэл. Мөн зуун дамжиж ирсэн түүхийн уламжлал хийгээд түүнийгээ хир буртаг суулгалгүйгээр дараа үедээ өвлүүлж өгөх ухагдахуун. Түүнээс зодог өмссөн хэдэн бөхдөө ч бас биш болов уу. Цагаан сарын барилдааныг тухайн жилийн “Өнгө шинжсэн” барилдаан гэж тодорхойлдог, энэ нь дээрх ойлголттой утга дүйж байгаа юм. Сар шинийн барилдаанд түрүүлсэн бөх тэр жилийнхээ улсын наадамд түрүүлэх юм уу, дээгүүр барилдаж өндөр цолонд хүрдэг жишээг судлаачид хэлдэг. Уг барилдаан 1963 онд анх “Малчдын баяр” нэртэйгээ болоход Мөөеө аварга түрүүлж байсан, тэр жилийнхээ улсын наадамд түрүүлсэн. Дараа жил нь Цагаан сараар мөн л түрүүлсэн, төрийн наадамд ч дараалж түрүүлсэн.
Баянаа аварга Сар шинийн барилдаанд найман удаа түрүүлснээс 1972, 1975, 1977, 1979 онуудад улсын наадамд давхар түрүүлж байсан түүхтэй. Д.Цэрэнтогтох аварга далан найман оны Цагаан сарынбарилдаанд улсын заан цолтойдоо Мөөеө аваргатай үлдэж түрүүлсэн бол тэр жилийнхээ наадамд мөн л Мөөеөтэй үлдэж түрүүлэн улсын арслан цолонд хүрч байсан. Ойн одтой бөх гэгддэг Сэрээтэрийн Цэрэн аварга 1971 оны Сар шинийн барилдаанд алдарт Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлээд тэр жилийн улс хувьсгалын 50 жилээр Баянаа аваргатай үлдэж үзүүрлэн даян аварга цолонд хүрч ойн одтой бөх гэдгээ бататгасан байдаг. Энэ мэт жишээ олныг дурдаж болох юм. Ер нь төрт ёсны баяр Цагаан сарын барилдаанд бөхчүүд үнэн хүчийг үздэг, ямар нэгэн найраа, хуурамч худлаа зүйл, аваа өгөөний асуудал байдаггүй. Бэлгэ ерөөл, хийморь лундаагаа боддог гэж ярих нь бий. Хуучны бөхчүүд, бөхийн зүтгэлтнүүд битүүний өдрийн барилдаан хамгийн жудагтай нь гэж зориуд тэмдэглэдэг. Энэ нь жудаг журам, ёс төрийг эрхэмлэх учиртайг шинэ залуу бөхчүүддээ сануулж хэлж буй үг болов уу.
Цар тахлын нөхцөл байдлаас болж Цагаан сарын барилдаан сүүлийн хоёр жил цуцлагдсан. Бүтэн хоёр жил бид сар шинийн бөхөө үзэж чадаагүй. Мөн өнгөрсөн жил наадам болоогүй. Ардын хувьсгалын 100 жилийн их ой бас л цуцлагдсан.Тэгэхээр бөхөө шимтэн үзэх дуртай ард түмний хүсч хүлээсэн энэ их итгэл, хүлээлт дээр усан бар жилийн Сар шинийн барилдаан болох гэж байна. Гэхдээ үзэгч олонд цагаан сарын бөх яадаг бол, маргаан мэтгээн талцалгүй болох нь бүү хэл ер нь болдог байгаа даа гэсэн үл итгэх хандлага байна. Хамгийн жудаг журамтай болдог, тухайн жилийнхээ өнгө нь гэж хэлцэгддэг битүүний өдрийнхөө бөхөд бид яагаад үл итгэх болов. Маргаан мэтгээнгүй, жагсаал цуглаангүй, талцал хуваагдалгүй болно гэдэгт эргэлзэх болов гэдэг нь өөрөө маш том харамсал юм. Нэг хэсэг монгол бөхийн нэр хүнд өндөрт хүрэхтэй зэрэгцээд бөхчүүд маань бүх зүйл дээр улангассан амьтад шиг болсон. Нэг хэсэг нь допинг хэрэглэн бусдыгаа хуурч мэхлэх гэж улангассан, нэг хэсэг нь ерөөсөө л давахын төлөө, ялахын төлөө хамаг чадлаараа улангасан зүтгэсэн. Одоо нэг хэсэг нь допингтой нөхдүүдээ барилдуулахгүй гэж улангасан дайрч байна. Бас нэг хэсэг нь допинг хэрэглэснээ хүлээн зөвшөөрч шийтгэл хүлээсэн ч барилдах эрх маань сэргэсэн гээд зодог шуудгаа өмсөөд үхэн хатан тэмцэж байна.
Өнөө жилийн Цагаан сараас эхлээд бөхчүүд маань энэ бүх улангассан тэмцлээ дор бүрнээ больчихвол яасан юм бэ. Зүгээр л ном журмын дагуу эрэмбэ жудгаа сахиад сайхан барилдвал болоо юм биш үү. “Бөх гэдэг дандаа давахын нэр биш” гэж Өсөхөө аварга нэгэнтээ хэлж билээ. Ямар үнэн үг вэ. Бөхчүүд гэдэг чинь ерөөсөө ард түмнээ зугаацуулах цэнгүүлэх үүрэгтэй. Баянаа аваргын инээд наргиан болгож хэлсэн “олныг баясуулагч” гэдэг цол чимэг чинь жинхэнэ утгаараа тэр байхгүй юу. Гэтэл өнөө цагийн бөхчүүд асар хурдан нэр төртэй болохын төлөө, хүлээн авч байгаа нь “Та бүхэн монголчууд биднийгээ цэнгүүлэх, зугаацуулах үүрэгтэй” гэсэн ойлголтыг л өгч байгаа юм. Түүнээс монголчууд бөх гэхээр нэг их алдар суутай, амьд бурхан шиг тахигдсан хүмүүс гэж дээдлэн өргөмжлөөд байгаа юм биш. Басхүү дорд үзээд муу муухайгийн жишээ болгоод ч байгаа юм биш.
Харин бөхчүүд маань өөрсдөө үнэ хүндгүй байдлыг бий болгочихлоо. Өнгөрсөн жилийн наадам хойшилсон байдалд бөхчүүд өөрсдөө буруутай байсан. “Төрийн наадмаар худлаа барилдаж олны өмнө жүжиг тоглодог алиа салбадайнууд. Наадмын давааг үнэн хүчээрээ давах бус найраа хийж авлига өгч авалцаж ард түмнээ, төр засгаа доромжилдог ийм бөхчүүдийг худлаа барилдуулахын төлөө бид наадам хийх хэрэг байна уу. Түүний оронд ард түмнийхээ эрүүл мэндийг бодож амьсгалын аппарат авъя” гэж залуучууд жагссан. Тэгээд л наадам хойшилсон.
Бөхчүүдийн хоорондын хуваагдал тэмцэл хэрээс хэтэрч төрийн дээд түвшинд яригдах боллоо. Хэдхэн хоногийн өмнө Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүлэгчдийг У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзаад айхтар үг хэлнэ лээ. “Бөхчүүд ард түмнээ хүндэтгэхгүй, төрт ёсоо дээдлэхгүй бол Монголын төр өгсөн цолоо буцааж авч болно шүү” гэдгийг хэлсэн. Тэгэхээр энэ жилийн Сар шинийн барилдаан бол монгол бөхийн цаашдын ирээдүй ямар байхыг, бөхчүүд жудагтай журамтай, эв эеийг эрхэмлэсэн төрт ёс, түмэн олноо хүндэтгэсэн байхыг бөхчүүдээс өөрсдөөс нь шаардсан ийм барилдаан болох гэж буйгаараа ихээхэн онцлогтой.
Хуучин Сар шинийн барилдаан ямар гоё болдог байсан тухай ард түмэн сэтгэл сэргэм ярьдаг. Тэр жил Хадаа аварга түрүүлэхдээ эхний даваанаас л үзэгчдийг уухайлуулж, “Хадаа дүүгүүрд дүүгүүрд” гэж хэлэхтэй нь үзүүр түрүүнд Долгорсүрэн зааны монгол гутлыг сугартал дүүгүүрдэж хаян түрүүлсэн байдаг. Мөн хоёр дахиа түрүүлэхдээ Цэрэнтогтох аварга, Өвөрхангайн Ёндонгийн Ишгэн заан нарыг хэрхэн хаясныг үзэгчид кино зургийн кадр шиг тодхон ярьдаг. Мөн наяад оны сүүл ерээд оны эхээр Увсын Тулгаа заан Спортын төв ордны гадаа ЗИЛ-130 машинаа тавиад “Хархираагийн тэжээлийн аж ахуйн бөх” гэж зарлуулаад битүүний өдрийн барилдаанд аяны тоосоо гөвөөд зодоглож байсан түүхтэй. Увсын хязгаараас ирж барилдахдаа Тулгаа заан Баянаа аваргыг, Ганбаатар арсланг давж хоёр ч удаа их шөвөгт шалгарч байсан. Говь-Алтайн цахилгаан Мөнхөө гэж ерээд оны эхэн үед цагаан сарын бөхийн гол чимэг нь байлаа. Нас дээр гарсан хэрзийсэн тэр хөгшин Алтайн хязгаарт байгаа ижийдээ очиж золгож чадахгүй, амьд мэнд байгаагаа “араажив”-аар дуулгаж Сар шинийн барилдаанд зодоглодог байснаа дурссан удаатай.
Ингэж л хуучин цагийн бөхчүүд ард түмнээ зугаацуулах, үзэгч олонд сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлэх тэр үүргээ гүйцэтгэж байжээ. Тэд түрүүлэхийн төлөө, нэр алдарт хүрэхийн төлөө үхэн хатан зүтгээгүй байна. Тиймээс одоогийнх шиг хэл ам, хэрүүл тэмцэл улангассан энэ байдал байдаггүй, бөх нь бөх шиг байж. Баянаа аварга, Дамдин аварга, Эрдэнэ-Очир арслан, Сосорбарам арслан гээд бүгд л нас өндөр болтлоо төр түмнээ хүндэтгэж сар шинийнхээ барилдаанд зодоглодог байсан, хийморь лундаа нь ч сэргэдэг байсан биз. Гурван жилийн өмнө байна уу, Өсөхбаяр аварга зүүний магнайд гарахад “Дархан аваргатай Цагаан сар сайхан юм” гэж үзэгчид баярлаж байсан. Өнөө жил Эрхэмбаяр, Мөнхбат, Санжаадамба аваргууд төр түмнээ хүндэтгэж зодоглох л хэрэгтэй. Давах унах нь дараагийн асуудал. Батсуурь аварга, Пүрэвдагва арслан нарын асуудлыг эрхбиш Бөхийн холбоо нь нэг тийш шийдчихээ болов уу. Бүдүүн хадуун нөхдүүд барилдана, барилдахгүй гэж жагсаад Цагаан сараа гутаахгүй байлгүй дээ. Сүүлд нь дахиад хэлэхэд, ямар нэгэн маргаан мэтгээнгүй, эрэмбэ жудаг, ёс төрөө эрхэмлэсэн барилдаан болно гэж хүлээж байна.
