Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улсын 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой Үндэсний их баяр наадамд 1210 орчим бөх бүртгүүлсэн бөгөөд үүнээс 26 нь гадны улсын бөх байгаа юм байна. 1024 бөх барилдах тул залуу бөхчүүд хасагдахаар байгаа талаар Үндэсний бөхийн салбар хорооны дарга, ХЗДХЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга П.Сайнзориг хэллээ.
Бөхийн галуудын наадмын сорилго барилдаануудыг анзаарахад өнөө жил хэн хэн өнгөнд барилдах нь ерөнхийдөө харагдаж байна. Өнгөрсөн улирлын турш өндөр формоо хадгалсан Оргихын Хангай харцага энэ жил “Сүүж” ууланд улсын заан Ц.Мягмарсүрэн багшийнхаа удирдлагад бэлтгэл сургуулилтаа базаалаа.
Бэлтгэлийн үеэр бол Хангай харцагын энд ойртож барилдах хүн олдохгүй байгааг галынх нь бөхчүүд бүгд хэлж байна.
Тааралдсан бөхөө л чээжиндээ тээгээд хааш нь ч хамаагүй чулуудчихаад байгааг аймгийн цолтнууд нь ярьж байгаа юм. Сүүж уул орчмоор л Хангай харцагын бярыг шагшсан улс байна. Бэлтгэл нь онцгой сайн байгаа түүний тухайд долдугаар сар цухуйнгуут бэлтгэлийн ачааллаа бууруулж хөнгөн бэлтгэлдээ ороод байгааг Ховдын хурц арслан Б.Баянмөнх хэлж байна лээ. Өнөө жил 31 настай тэрбээр наадам дөхсөн өдрүүдэд нойр хоолондоо тун сайн, сэтгэл зүйн бэлтгэл мундаг байгаа гэсэн. Наадмын даваанд шийдвэрлэх барилдаанаа долоогийн даваанд харцага Б.Бат-Өлзий юм уу, Б.Орхонбаяр нарын хэн нэгэнтэй нь хийж таарна. Хэн хэнтэй нь өгөө аваатай л барилддаг. Гэхдээ энэ жилийн тухайд Хангайгийн форм бусдаасаа илүү байгааг багш нар нь нууцгүй хэлж байна. Сүүж уулын бөхийн гал руу хараа бэлчээхэд Ховдын хязгаараас аварга цолтон төрөх магадлал маш өндөр байна. Улсын манлай заан Донровын Долгорсүрэн гуай “Хангайг ард түмэн жил хүлээлээ. Өнөө жил тэр их хүлээлтийг тайлах байх. Их олон унаа даваа дууддаг. Ер нь Хангай түрүүлэх цаг нь болсон” гэж шууд хэлж байна лээ. Ахмад бөхчүүд ингэж онцлоод байгаа нь цаагуураа нэг юм хэлээд байгаа биз.
Улсын даян аварга Н.Батсуурь дархан аварга цолны төлөөх сүүлийн дайралтаа энэ жил хийнэ. Түүний хувьд 1024 бөхийн барилдаанд ес давж үзүүрлэхэд л үндэсний бөхийн оргил дархан аварга цолны болзол хангах учиртай. Өөрөөр хэлбэл А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нараас хойш анхны дархан аваргаа монгол үндэсний бөх өлгийдөж авна гэсэн үг. Өлгийдөх магадлал ч маш өндөр. Ингэж үзэх хэд хэдэн шалтгаан байна. Нэгдүгээрт Н.Батсуурь наадмын дэвжээнд амласан бөхдөө бараг унаж үзээгүй бөх. Энэ үзүүлэлтээс барилдаанаа маш нарийн, зөв тооцоолдог нь тодорхой харагдаж байгаа юм. Өөр нэг үндэслэл нь Увсаас том фракц наадамд зодоглоно. Өөрөөр хэлбэл Т.Баасанхүү, Ц.Мөнхбаяр, Ж.Ням-Эрдэнэ гээд залуус Батсуурийн замыг засч гол өрсөлдөгч нарыг нь “цэвэрлээд” өгөх байх. Шуудхан хэлэхэд “Увс нуур” гал дархан аваргатай болох зургаа аль хэдийнэ зурчихсан гэх яриа бөхийн гал тогоонд явж байна. Наадамд зодоглох дархан аваргууд тавын даваанаас дээш гарахгүй. Тавын даваанд л залгамж халаагаа бэлтгэж нутгийн дүү нараа дэмжиж улсын цолд хүргэнэ. Ингээд тооцоход Н.Батсуурь зургаагийн даваанаас цааш зүүний магнайг аваад явна. Зургаагийн даваанд начин болсон залуусаас зөөлчилж байгаад нэгийг нь дараад авна. Долоогийн даваанд нутгийн залуусаасаа гарч ирснийг нь амлачих байх. Харин найм болон есийн даваанд гол барилдаануудаа л хийнэ. Доорх даваануудад тунаж гарч ирсэн харцагуудаас нэгийг нь амлах болов уу. Арван хэдэн жилийн туршлага, их спортын мэдрэмжээрээ дараад унах магадлал өндөр. Н.Батсуурийн бусдаас хол давуу чанар нь наадмын өндөр даваанд сэтгэл зүй маш өндөр барилддаг. Тийм ч учраас наадамд хоёр түрүүлж, нэг үзүүрлэсэн амжилтаараа энэ цагийн бүх бөхчүүдийн оройд нь гарч зогсчихоод дархан аварга цолны төлөө дайрах гэж байна.
Архангайн М.Бадарч гарьд энэ улиралд гойд сайн бэлтгэлтэй байгаа. Дөрвөн ч удаагийн заалны барилдаанд түрүүлж, нэг удаа өнөөх О.Хангайд унаж үзүүрлэсэн. Спортын замналын оргил үедээ яваа Бадарч гарьд Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор түрүүлэх магадлал бий. Өнгөрсөн жилийн халуун намраар наадмын бэлтгэлдээ орсон тэрбээр энэ жил гол шийдвэрлэх барилдаанаа О.Хангай, Б.Бат-Өлзий нарын харцагуудын хэн нэгэнтэй нь наймын даваанд тунаж барилдах магадлалтай. Даваа унааны харьцааны тухайд хоёр харцага үл ялигүй илүүрхдэг. Архангайгаас харах өөр нэг бөх бол улсын харцага Б.Зоригтбаатар. Заалны барилдаануудад гойд амжилт үзүүлээгүй ч наадмын дэвжээнд хэнтэй ч таарсан шийдсэн мэхээ шууд хийдэг энэ бөх шуугиан тарьж мэднэ. Наадмын дэвжээнд түүнийг амлах аатай эр ховор. Улсын харцага, начин цолны давааг Зоригтбаатар шиг тунаж авсан бөх тун ховор. Өнөө жил зургаагийн даваанд Баярсайханы Орхонбаяртай тунах магадлал тун өндөр. Тэгвэл ч Хан богдыг өндөлзүүлж, Хатан туулыг цэлэлзүүлсэн ширүүн барилдаан Цэнгэлдэх хүрээлэнд болно. Энэ хоёрын тухайд хэн ч давахыг таахад хэцүү. Хэн нь ч юу хийж мэдэх учраас тэр л дээ. Өнгөрсөн намар гавьяат дасгалжуулагч Г.Элбэгийн эмчилгээнд хандив цуглуулах барилдаанд энэ хоёр бөх оноолт таарч талыг там болтол ноцолдоод Б.Зоригтбаатар сугадаж мушгиад туг тойрч байлаа. Бусдаар бол энэ хоёр бөх хоорондоо таарч барилдаагүй. Б.Орхонбаярын Зоригтбаатараас даагаа нэхэх барилдаан удахгүй болох наадмын зургаагийн даваанд тохиох байх. Б.Орхонбаяр даваад гараад ирвэл харин наадмын уур амьсгал шал өөр тийшээ эргэж мэдэх юм. М.Бадарчаас бусад том цолтнуудыг бол Орхонбаяр сугадаад л тонгорчихдог.О.Хангай, Б.Бат-Өлзий гээд харцагуудыг бүгдийг нь тонгороод улс тунхагласны ойн барилдаанд түрүүлж байлаа. Тэр түүх давтагдахыг ч үгүйсгэх арга үнэндээ байхгүй. Түүний бэлтгэлийн ирийг улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй багш тааруулж байгаа. Багш шавь хоёр бие биенээ дэндүү сайн мэдэрдэг талаар бөхчүүд хэлдэг. Хэдхэн жилийн өмнө Өсөх-Ирээдүй харцага үздэг хүнд шавиа авч очихдоо ирэх 100 жилийн түрүү бөхийг би бэлтгэж байгаа гэж ам алдсан байдаг.
Улсын отгон аварга Пүрэвийн Бүрэнтөгс аварга заал танхимын барилдаанд цөөн зодоглосон. Зодоглосон барилдуунууддаа гол төлөв доогшуур даваанд унасан. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойд их эртнээс ч бэлдсэн. Сүүлд болсон дөрвөн аваргын нэрэмжит барилдаанаар гарч ирэхдээ хачин их шуугдсан байна лээ. Хамт бэлтгэл хийдэг бөхчүүдийнх нь яриагаар бол наадмын формоо олохоор жингээ хассан нь тэр гэнэ лээ. Тухайн барилдаандаа ч үзүүрлэсэн байдаг. Аварга доогуур даваанд бага цолтнуудад гэнэ алдаад хазайчихдаггүй л юм бол Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд нар хэвийхэд зогсож л байна даа. Түрүүлж гэмээнэ дархан аварга болно.
Одоо онцлох бөхийн тухайд өнөө маргаашгүй Ерөнхийлөгчийн зарлигаар улсын арслан ч болж мэдэх юм. Өнгөрсөн жил хамаг Монголын хүчтэнүүд Хүй Мандалын дэнжид чуулахад Б.Бат-Өлзий хол тасархай түрүүлсэн. Энэ амжилтаараа тэр улсын арслан болж мэднэ. Залуучуудын холбооны ойд түрүүлсэн Б.Бат-Өлзийгийн жигдхэн форм одоо болтол үргэлжилж байгаа. Сүүлд болсон хоёр барилдаанд дараалж түрүүлсэн. Тэрбээр шийдвэрлэх барилдаанаа О.Хангай харцагатай л хийж таарна. Сэнжиг элэг бүснээс шийдсэн этээгээ хийвэл Бат-Өлзий дээр нь тусч түрүүлэх замаа засч болох талтай. Хангай ч босоо өрөлттэй арагшаагаа суучих гээд байдаг дутагдалтай. Төрөөгийн Баасанхүүд хоёр ч удаа этүүлж суусан байх. Мөн өнгөрсөн жилийн гол дуулианы эзэн Э.Нямаа арслан ч Хангайг наадмын гурвын даваанд этээд л суулгачихаж байсан удаатай.
Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал гэж эгэлгүй бөх гарч ирж буйгаа өнгөрсөн өвөл зарлаж бага наадамд түрүүлсэн. Сая “Бөх билэгт дэвжээний наадмын сорилго барилдаанд зодоглож их шөвөгт шалгарсан байна лээ. Тав давчихвал наадмын хувь заяаг яаж ч эргүүлж чадах бололцоо түүнд хангалттай байгаа. Сугадаад л авчихвал хэнийг ч мордоод дарж унадаг байгалийн өгөгдөлтэй аймгийн заан Мөнхжаргал начны даваанд Өвөрхангайн Ц.Бямба-Отгонтой тунаж барилдах зураг тод харагдаж байгаа. Бямба-Отгон дархан зүүн хөлтэй, Мөнхжаргал харин дархан мордоотой. Тунаад барилвал Мөнхжаргал л сугадаж мордоод өнөөх нь дагуулаад хөмөрч таарна. Идэрхэн хоёр залуу зааны барилдааныг бүх монголоороо нүд салгалгүй харах нь дамжиггүй. Их спортын авьяасаараа Мөнхжаргал боломж арай л илүү байж таарна.
Энд онцолсон бөхчүүдээс гадна улсын заан Б.Пүрэвсайхан, Д.Анар, улсын харцага Х.Гантулга, улсын өсөх идэр начин Чи.Батчулуун, улсын начин Д.Хүдэрбулга, Д.Мөнх-Эрдэнэ нар цол ахиж дээр дурдсан бөхчүүдэй ширүүн өрсөлдөөн үзүүлэх байх.
Харин 1980-аад оны төлөөлөл улсын аварга С.Мөнхбат, улсын арслан Ц.Содномдорж, улсын гарьд Б.Гончигдамба, Ө.Бат-Орших нарын бөхчүүд начны даваанд дүү нараа дэмжиж залгамж үеэ дэмжих байх. Улсын гарьд Б.Гончигдамбын галд цэргийн хурц арслан М.Лхагвагэрэл гэж улс аймгийн цолтнуудад түрүүлээд үзчихсэн бөх байгаа. Гончигдамба гарьд галын дүүгээ начны даваанд дэмжих нь дамжиггүй. Өнөөх нь ч цаашаа сайн барилдах байх. Харин Ө.Бат-Оршихын шавь аймгийн заан Очирбатын Түмэн өнөө жил удмаа дуурсгаж улсын цол авах болов уу. Начны даваанд гарьд ах нь дэмжиж таарах байх. Содномдорж арслан харин аймгийн заан Бямба-Отгонд насаа тоолуулсан гэхэд болно. Гурав таарч гурав унасан. Наадмын дэвжээнд амлаад ширүүхэн үзэж ч магадгүй. Үгүй бол Хөвсгөлийн арслангуудаасаа нэгийг нь дэмжиж таарна.
Улсын цолонд тулаад ирчихсэн аймгийн цолтнууд олон байна. Тэдний тэргүүн эгнээнд Б.Түмэндэмбэрэл арсланг онцолъё. Өнгөрсөн улиралд аймаг, цэргийн цолтнуудын барилдаанд гурав түрүүлсэн. Дүүрэн начингийн хэмжээнд барилдах боломжтой Түмээ арслан Булганы бөхчүүд ч дэмжиж тунаанаас гаргаж өгөх байх. Булганы Орхоноос өөр нэг бөх гялалзтал барилдаж байгаа нь аймгийн арслан Энхбатын Сумъяабат. Өмнөх наадмуудад эрэмбэ багатай гарч аварга арслангуудын аманд очоод байсан энэ бөх бүх цэргийн наадамд үзүүрлэж чимэг нэмж, эрэмбээ ахиулсан. Цол дагаж бяр ч орсон байна лээ. Үүнд нэмэгдээд Сүхбаатарын Н.Өсөхбаяр, Өвөрхангайн О.Наранбаатар, Хөвсгөлийн Э.Баасанжав, Хэнтийн Д.Алтанцоож, Төв аймгийн П.Эрхэмжаргал, Булганы Да.Пүрэвдорж, Увсын Л.Энхсаруул гээд залуусын бэлтгэл сургуулилт гойд сайн байна лээ. Энэ залуусаас л улсын цолтнууд төрөх байх.
Сүүлд нь онцлоход, дархан аварга А.Сүхбатын хүү аймгийн начин Хангай 100 жилийн ойдоо зодоглохоор эрчимтэй бэлтгэл хийж байна лээ. Баянаа аваргын зээ, Сүхбат аваргын хүү Хангай өнөө жил шуугиулаад гараад ирж мэдэх л байх.
Монгол Улсын аварга Ч.Санжаадамба “Би бүхий л цаг үед допингтой тэмцэнэ. Допингийг эсэргүүцэхийн тулд хэрэглэсэн бөхтэй барилдахгүй” хэмээн хэлж байв.
МҮБХ хэдхэн хоногийн өмнө хуралдан, барилдах эрхээ дөрвөн жилээр хасуулсан таван бөхийн эрхийг сэргээсэн. Үүнийг Ч.Санжаадамба аварга эсэргүүцэн, энэ жил улсын наадамд барилдахгүй байхаар шийджээ.
Тэрбээр “Zogii.mn” сайтад өгсөн ярилцлагадаа “Би энэ жилийн наадамд барилдахгүй. Хоёр удаа ес давж түрүүлсэн бөх нэг удаа арав давж түрүүлээд, аварга болсон бөхийн дээр эрэмбэлэгдэж байгаа нь буруу. 10 давж аварга болсон амжилтын үнэлэмж алга. Тэгвэл хоёр удаа тав давсан начин цолтой хүнээ нэг удаа зургаа давсан харцагын дээр эрэмбэлчих. Ийм шударга бус зүйлүүдтэй хэзээ ч санал нийлэхгүй. Допинг хэрэглэсэн бөх хугацаанаасаа өмнө барилдахгүй гэж хэлж байсан.Тиймээс хэлсэндээ хүрээд энэ жилийн наадмыг өнжиж байна” гэв.
Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хорооноос өнөөдөр хэвлэлийн хурал хийлээ. Энэ үеэр Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны гишүүн, ХЗДХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга П.Сайнзориг “Урьдчилсан байдлаар гадаадын 25 бөх барилдах хүсэлт өгсөн байна. Тодруулбал,
Баяр наадмын өдрүүдэд аливаа ялгаварлан гадуурхал байж болохгүй. Тиймээс хүсэлтийг зохих ёсоор хүлээн авахаар боллоо. Монгол туургатнууд маань оролцох хүсэлтээ илгээсэн байна. Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд нийцүүлж, өнгөрсөн долоо хоногт Засгийн газар журам баталсан. Үүнд, дархан аварга цолтой бөх дөрөв болон тавын давааны аль нэгэнд нь зодог тайлах хүсэлт гаргавал хүндэтгэн үзнэ. Олон түмнийг олон жил цэнгүүлсэн энэ алдрыг хүндэтгэж цолыг нь дуудаж есөн хөлт цагаан туг тойруулах, зодог тайлж шавь, үр хүүхдэдээ үлдээдэг монгол бөхийн уламжлал бий. Энэ зан үйлийг хийе. Монголын үндэсний бөхийн холбооноос тодорхой хүндэтгэл үзүүлнэ. Өмнө нь Б.Түвдэндорж аваргын үед ийм ёслолын арга хэмжээг хийж байсан удаатай” гэв.
УИХ Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг баталлаа. 2003 онд баталсан хуульдаа жижиг засвар хийж явсаар өнөөдрийг хүрсэн. Харин энэ удаа шинэчлэн найруулж өргөн хүрээнд өөрчлөлт оруулав. Монголчууд Үндэсний их баяр наадмаа эрийн гурван наадам гэж нэрлэдэг ч хамгийн их анхаарал татдаг, маргаан дагуулдаг нь үндэсний бөх, хурдан морь хоёр.
Бөхийн барилдаанд дөрөв, түүнээс дээш давсан бөх, үндэсний сурын харвааны эрэгтэй болон эмэгтэй тус бүр эхний найман байр эзэлсэн харваачдаас допингийн шинжилгээ авахаар хуульчилсан. Хуульд заасны дагуу шинжилгээ өгөх хүмүүс допингийн шинжилгээнд орохоос татгалзсан, зайлсхийсэн тохиолдолд допинг хэрэглэсэнд тооцно. Эрүүл мэндийн зайлшгүй шалтгааны улмаас Олон улсын допингийн эсрэг агентлагаас жил бүр баталсан Хориглосон жагсаалтад багтсан бодис, аргыг хэрэглэсэн буюу хэрэглэхээр болсон тохиолдолд тухайн агентлагт хандаж эмчилгээний зорилгоор чөлөөлүүлэх заалт орууллаа. Мөн бөх, харваачийн дасгалжуулагч, эмч нь дасгалжуулж байгаа үндэсний бөх, сурын харваачид допинг хэрэглэхийг санал болгохгүй байх, допинг хэрэглүүлэхгүй байх үүрэг хүлээх заалт орууллаа. Мөн Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хууль батлагдсан. Цаашлаад Монголын Үндэсний бөхийн холбооны Удирдах зөвлөл хуралдаж допингийн асуудалд холбогдож шийтгэл хүлээсэн бөхчүүдийнхээ асуудлыг нэг мөр болгоно гэдгийг тус холбооны тэргүүн Ц.Магалжав мэдэгдсэн. Тэрбээр “Допингийн зөрчил гаргасан бөхчүүдэд Монголын үндэсний бөхийн холбооны Удирдах зөвлөлөөс хариуцлага оногдуулсан. Тэдгээр бөхийн нэг нь улсын арслан Э.Оюунболд. Спортын арбитр төрийн бус байгууллагын гаргасан шийдвэрийг Баянзүрх дүүргийн шүүх хэлэлцээд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын албадан гүйцэтгэх даалгавар гаргасны дагуу Э.Оюунболд наадмын сорилгод барилдсан. Нөхцөл байдал ийм болсон, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой болж байгаа гэдэг үүднээс Монголын үндэсний бөхийн холбооны Удирдах зөвлөл бусад таван бөхийн асуудлыг хэлэлцэнэ” гэсэн юм.
Хэдэн зуун жилийн түүхтэй, үндэсний спорт болох үндэсний бөхөө мэддэггүй монголчууд үгүй. Эрийн гурван наадмын нэг Үндэсний бөхдөө хайртай ард түмэн сүүлийн үед бөхдөө “хайргүй” болж эхлэх вий.
Бөхчүүд ямар хууль батлагдсан, үүнтэй холбоотойгоор ямар шийдвэр, тушаал гарч юу өөрчлөгдөхийг мэдэхгүй явж байгаа. Допингийн асуудлаар үргэлж маргалддаг тэд Үндэсний их баяр наадмын тухай хуульд оруулсан өөрчлөлт болон түүнтэй холбогдуулан гаргаж буй тушаал шийдвэрүүдийг сайн унших хэрэгтэй. Бичиг үсэгтэй нь ядаж хуулиа уншиж судлаад бусдадаа хэлж өгөөсэй. Ер нь бөхчүүдийн ёс зүй, боловсролын тухай ярихад хэцүү. Сүүлийн үед бөхчүүдийн ааш авир ч дийлдэхээ больж. Үзэгчид бөхийн барилдаан биш, зодоон харах вий гэхээс айдаг болсон.
Бөхчүүд учраа бөхөө уран мэхээр бус уурын мунхгаар бэртээх нь элбэгшээд байна уу гэх яриа хөвөрч л байдаг. Хуулиар цол хасчихлаа гээд л лоозон бариад зогсчихно. Эвсэл наадах гэж ирсэн хүмүүсийн өмнө уурандаа шатаад барилдахгүй зогсож эсэргүүцлээ илэрхийлнэ. Шинэ гарсан хууль, дүрэм журамтайгаа танилцахгүй бол наадмын талбайд эсэргүүцлээ илэрхийлээд наадам дуусахгүй юм болох вий. Үндэсний их баяр наадам, бөхийн барилдаан зохион байгуулагчид хуулийг нь сайн хэлж ойлгуулах хэрэгтэй. Бөхчүүдийн амь амьдрал нь ганц бөх л барилдах. Энэ нь бүр бизнес болчихсон. Түүгээрээ мөнгө олдог. Түүнийхээ төлөө амиа тавьтал тэмцэнэ. Юун нөгөө монгол бөхийн өв тээгч.
Уяачид гэж бас бөхчүүдээс дутахгүй хэл ам, хэрүүл тэмцэлтэй улсууд бий. Амьдрал нь шууд адуутайгаа холбоотой болчихсон. “Хурдан морины уралдааны салбар хорооны морины бүртгэлийн дэд хороо нь улсын баяр наадам эхлэхээс 3-4 хоногийн өмнө монгол үүлдрийн адууны стандартын шаардлагад нийцсэн морийг уралдаанд оролцуулна” гэж заасан. Монгол морийг үүлдэрлэг байдал, сэрвээний өндрөөр нь тодорхойлох бөгөөд даага 127, их нас, соёолон 141 см-ээс илүүгүй байхаар хуульд тусгалаа. Ерөнхийлөгчийн хэлж байсанчлан толгой нь мөрөн дээрээ байгаа цагт эрлийз адуу Монголд орж ирэхээргүй боллоо. Үүн дээр Сүхбаатараас сонгогдсон хэдэн гишүүн ч гялайж, морь зардаг хүмүүс сэтгэл ханагар яваа байх.
Эрлийз морь уралдуулахгүй л юм бол монгол адууны тоо толгойг тогтоож өгөх хэрэгтэй. Гурван сая адууг уралдуулах зорилгоор тэжээж яах юм. Зөвхөн монгол морийг л уралдуулна гэж байгаа бол уралдааны зайг нь ойртуулах нь зүйтэй. Монгол адуу уралдаад ирэхдээ эцэж туйлдаад норсон нохой шиг л шогшоод ирдэг биз дээ. Ядахдаа давхиж яваа адуу хармаар байх юм.
Үндэсний их баяр наадмаараа олон нийт баярлан цэнгэхийг л хүсдэг. Түүнээс бус хууль, дүрэм журамд захирагддаггүй, ёс зүйн талаар бүр яриад ч хэрэггүй хэдэн хүмүүсийн хэрүүл маргааныг хэн ч сонсохыг хүсэхгүй. Тиймээс бөхчүүд, уяачид наадмын өмнөх энэ хэдэн өдрүүдэд шинээр батлагдсан Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийг сайн судал, уншиж танилц.
Увс нуур дэвжээний наадмын сорилго барилдаан өчигдөр буюу долдугаар сарын 02-нд Харзтайд болж, даян аварга Н.Батсуурь, улсын гарьд Ө.Бат-Орших, улсын харцага Ц.Мөнхбаяр нараар магнайлуулсан 128 бөх барилдав.
Уг барилдаанд Увс аймгийн Давст сумын харьяат аймгийн арслан Б. Сэр-Од долоо даван түрүүлж, Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат аймгийн харцага Хангайн Наранбаяр үзүүрлэлээ.
Их шөвөгт Увс аймгийн Улаангом сумын харьяат улсын гарьд Ө.Баторших, Увс аймгийн Малчин сумын харьяат цэргийн нэмэх начин Т.Батсүрэн нар шалгарсан юм.
Энэ хуульд заасны дагуу, улсын баяр наадмын үндэсний бөхийн барилдаанд барилдах бөх нь 18 насанд хүрсэн байна.
Харин сумын баяр наадамд 16 насанд хүрсэн 64 хүртэл бөх барилдах бөгөөд үзүүрлэсэн бөхөд сумын начин, түрүүлсэн бөхөд сумын заан цол олгоно.
-УЛСЫН ДАЯН АВАРГА Н.БАТСУУРЬ: БӨХЧҮҮД ИДЭЖ БУЙ ХООЛ ХҮНСЭНДЭЭ ОНЦГОЙ АНХААРАХГҮЙ БОЛ ИХ ЦӨВҮҮН ЦАГ ИРСЭН БАЙНА-
Наадмын бэлтгэлд гарсан бөхчүүдийн хоол хүнсэнд допингийн төрлийн бодис найруулж өгөхийг завдсан тохиолдол нэг биш удаа гарчээ. Идэх хоол хүнсэндээ анхааралгүй хандсантай холбоотойгоор бусдад хорлуулж допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн жишээ ч байгаа юм.
Улсын даян аварга Н.Батсуурь Ардын хувьсгалын 99 жилийн ойн их баяр наадамд үзүүрлэснийхээ дараа допингийн шинжилгээнд бүдэрч байв. Энэ талаар тайлбарлахдаа тэрбээр“Миний биеэс примецидан гэх зүрхний эм илэрсэн. Энэ эм эмийн сангуудад ширхэг нь 400 төгрөгөөр л зарагддаг. Надад ийм үйлчилгээтэй эм хэрэглэх ямар ч шалтгаан байхгүй. Миний зүрх цоо эрүүл. Надаас илрэхэд нь үнэхээр гайхсан. Идсэн хоол ч юм уу, уусан усанд маань нэг ширхэгийг л хольсон болов уу гэх хардлага надад байна. Идэж хэрэглэж буй хоол хүнсэндээ болгоомжгүй хандсан нь цэвэр миний буруу байлаа. Үндэсний бөхөөр хичээллэж буй найзууд, дүү нартаа захихад хоол хүнсэндээ анхаарал болгоомжтой хандахгүй бол их цөвүүн цаг ирсэн байна” гэх зүйлийг хэлж байв. Баяр наадам зохион байгуулах комиссоос Н.Батсуурийн улсын наадамд үзүүрлэсэн амжилтыг хүчингүй болгож, барилдах эрхийг нь арваннэгэн сараар хасах шийдвэр гаргаж байсан юм.
Түүний биеэс илэрсэн примецидан гэх бодис нь хүч тамир нэмэх үйлчилгээгүйг эмч нарын зүгээс онцолдог.
Хүний олон арван жилийн хөдөлмөр, нэр хүндийг унагах атгаг санаатай улс бөхийн галуудаар эргэлдэх болж
Энэ мэтээр атгаг санаатай хэн нэгний явуулгаар допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн жишээ олон. Тэдний төлөөллөөс тодруулга авлаа. Тэрбээр бөхчүүд бие биенийхээ хоол хүнсэнд янз бүрийн бодис хольж хорлодог болсон гэдгийг онцлов. Үүнтэй холбоотойгоор бөхчүүд ч наадмын бэлтгэлд гарахдаа хувийн тогооч дагуулж гардаг болсон талаар ярьж байлаа.
-Таны тухайд допингийн зөрчил гаргаж, улсын цолоо хураалгасан цөөхөн бөхийн нэг нь. Таны шинжилгээнээс ямар бодис илэрсэн юм бэ?
-Миний допингийн зөрчил гаргасан нэг үйлдэлд хоёр шийтгэл оногдуулсан. Цолыг маань хураагаад, барилдах эрхийг түдгэлзүүлсэн. Миний шинжилгээнээс өвчин намдаах үйчилгээтэй эмийн бодис л илэрсэн юм.
-Та наадмын бэлтгэлийн үеэр өвчин намдаах эм хэрэглэсэн юм уу?
-Үгүй. Галын багш нарын зүгээс бэлтгэлийн үеэр ямар нэгэн эм, тан хэрэглэхийг хатуу хориглодог. Бөхчүүд хаврын сар гарахад л наадмын бэлтгэлдээ ордог. Ямар нэгэн эм хэрэглэхийг цээрлэдэг. Ширхэг эм хэрэглээгүй байхад л шинжилгээний хариунаас өвчин намдаах эм илэрснийг гайхаж байна. Арван хэдэн жил хөдөлмөрлөж авсан цолоо хураалгалаа. Барилдах эрхээ хасууллаа. Бөх барилдах ч үндсэндээ миний мэргэжил шүү дээ. Хөдөлмөрлөх эрхээ хасуулж байгаатай агаар нэг тусч байна даа, надад. Ийм кейс дээр заргалдаад явахад хүлээж авах субьект манайд байдаггүй юм байна. Олон улсын арбитрт л хандах боломжой. Санхүүгийн бэрхшээлийн улмаас тэр бүр хөөцөлдөөд явж чадахгүй юм.
-Ямар нэгэн төрлийн эм хэрэглээгүй байхад хориотой бэлдмэл таны биеэс илэрсэн нь анхаарал татаж байна л даа…
-Тийм. Эрхээ хасуулаад явж байхдаа янз бүрийн л юм бодох юм. Хэн нэг нь л миний хоол хүнсэнд өвчин намдаах үйлчилгээтэй эм хийсэн байх. Допингийн шинжилгээний хариутай танилцахад хэзээ хэрэглэсэн нь хүртэл тодорхой харагддаг юм билээ. Яг наадмын бэлтгэл хийж байх хугацаанд л миний биед орсон байгаа юм. Шинжилгээний хариунд маш бага хэмжээгээр илэрсэн гэж тодорхой тэмдэглэсэн байгаа. Ямар нэгэн зорилготой, системтэйгээр хэрэглээгүй нь эндээс тодорхой харагддаг.
-Наадмын бэлтгэлд гарсан бөхчүүд маань нэг нэгнийхээ хоол руу эм тан хийдэг цаг ирчихсэн юм уу?
-Хохирогч нь энд сууж байна. Даян аварга Н.Батсуурь ч ийм цөвүүн цаг ирсэн талаар тодорхой хэлж л байсан. Ер нь тэгээд маш сэрэмжтэй байх хэрэгтэйг өөрийн биеэр амсаж мах ясандаа тултал ойлголоо. Бөхчүүд ч нэг үеэ бодоход ул суурьтай ханддаг болж. Наадмын бэлтгэлд гарахдаа хувийн тогооч дагуулж гардаг болсон байна шүү дээ. Бусдын олон жилийн хөлс хөдөлмөр, нэр хүндийг устгах атгаг санаатай нөхдүүд бөхийн галуудаар эргэлдэх болж. Бөхчүүд ч янз бүрийн эрсдэлүүдээс сэргийлж хувийн тогоочтой гарч байгаа нь зөв сонголт. Захын эмийн сан руу гүйж ороод толгойны эм аваад л нэгнийхээ хоол руу чулуудчихад өнөөх нь асуудалд орохоор тийм цаг үе иржээ. Маш анхааралтай байхгүй л бол хамрын цацлага хэрэглэхэд л допингийн төрлийн бодис илэрнэ гэв.
О.Хишигбаатар: Галыгахалж буй бөхчүүдхувийнхоол зүйч, тогооч авч бэлтгэлдээгарч байна
Бөхчүүдийн наадмын бэлтгэл энэ өдрүүдэд ид үргэлжилж байна. Бөхийн галууд руу холбогдоход долдугаар сар цухуйлгаад бэлтгэлийн ачааллаа бууруулах талаар дасгалжуулагч нар нь хэлж байв. Наадам тулаад ирэхээр бэртэл гэмтлээс болгоомжилж бэлтгэлийн ачааллаа бууруулдаг гэнэ.
Бид Бугын сангийн аж ахуйд баяр наадмын бэлтгэлдээ гараад буй сумын заан О.Хишигбаатартай холбогдож цөөн хором ярилцлаа.
-Бэлтгэл нь сайн уу. Энэ жилийн тухайд ямар зорилго тавьж бэлтгэлээ базааж байна вэ?
-Зургадугаар сарын 10-даар наадмын бэлтгэлдээ орсон. Энэ жил аймгийн наадамдаа зодогдож цол авах зорилготой бэлтгэлээ базааж байна. Өнгөрсөн жил цар тахал гээд наадам өнжсөн. Энэ жил бэлтгэлдээ гараад сайхан байна. Багш нарынхаа бэлдсэн системийн дагуу л сургуулилтаа базааж байгаа. Долдугаар сар гарахаар аймгийн наадамдаа барилдахаар нутаг буцна. Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоороо зодоглох бодолтой байсан ч аймгийн наадамтай давхцаж байгаа учраас амжихгүй нь шиг байна.
-Бэлтгэлд гарсан бөхчүүд ямар хоол хүнс хэрэглэж байна вэ?
-Энэ жилээс эхлээд галын том бөхчүүд хувьдаа тогоочтой гардаг болсон. Өөрсдөө бэлдэж ирсэн махаараа л гол төлөв шөл хийлгээд ууж байгаа харагддаг. Бага цолтой бөхчүүдийн тухайд хоолоо өөрсдөө хийгээд л идэж байна. Ер нь гаднаас хүмүүс хонь авч ирэхэд нь ажиллаад л бүгдээрээ тойрч суугаад иддэг цаг ард үлдсэн. Янз бүрийн эрсдэлээс сэргийлж гадны хоол хүнс хэрэглэхгүй байхыг галын багш нар ч бидэнд анхааруулсан.
-Бөхчүүд наадмын бэлтгэлд гарахдаа тус бүртээ тогооч дагуулж гардаг нь ямар учиртай юм бэ?
-Наадмын өндөр даваанд гарч барилдах зорилго тавьсан бөхчүүд хувьдаа тогоочтой гарч байна лээ. Бөхчүүд бие бялдрын онцлогоос шалтгаалаад өөр өөртөө тохирсон системийн дагуу бэлтгэлээ базаадаг. Үүнтэй холбоотойгоор хэрэглэх хоол хүнс, шаардлагатай амин дэм нь өөр хоорондоо харилцан адилгүй болсон. Ерөнхийдөө тогооч гэхээс илүү хоол зүйчтэй хамтарч ажиллах болсон. Нөгөө талдаа хэн хаанаас авч ирсэн нь мэдэгдэхгүй хоол хүнсийг бэлтгэлийн үеэр хэрэглэх нь эрсдэлтэй гэж үздэг болсон байна лээ. Хоол зүйч нь зөвхөн тухайн бөхөд л зориулж жор гаргаад хоолыг нь хийнэ. Өнгөрсөн жил бөхчүүдийн хэрэглэх хоол хүнсэнд янз бүрийн зүйл хийсэн асуудал хөндөгдсөн учраас ингэж сэрэмжилж байгаа байх. Саяхан л гэхэд аймгийн хурц арслан Б.Лхагвадорж гэж допингийн хэрэглээ ямар ч шаардлагагүй бөхийн шинжилгээнээс хориотой эмийн бодис илэрсэн нь бөхчүүдийг гайхшируулаад байна л даа. Багш, дасгалжуулагч нарын зүгээс идэх хоол ундандаа онцгой анхаарахыг цаг тутам анхааруулж байгаа хэмээв.
Спортын анагаах ухааны доктор О.Бат-Очирын онцолж байгаагаар бол ганцаарчилсан төрлийн спортоор тив дэлхийн хэмжээнд өрсөлддөг тамирчид зөвхөн хоол зүйчийнхээ бэлтгэсэн хүнсийг л хэрэглэдэг аж. Учир нь хоол хүнсэнд нь хэн нэгэн допингийн төрлийн бодис холих эрсдэл хажууханд нь байдаг гэнэ. Зарим бөхчүүдийн хэлж байгаагаар наадмын гал дээгүүр бие биенийхээ хоолонд янз бүрийн эм тан холих асуудал гарч байгааг хэлж байгаа юм. Тийм ч учраас хувьдаа тогоочтой гарахыг илүүд үзэх болжээ.
Б.Сайнбаяр
“Мөнхийн үсэг” группийн 30 жилийн ойд зориулсан “Үндэсний их баяр наадмын сорилго” барилдаан өнөөдөр /2022.06.26/ болно. Тус барилдаанд зодоглохоор бүртгүүлсэн улс, аймгийн алдар цолтой 256 бөхийг танилцуулж байна.
“Хааны эрэлд-2022” олон улсын энхийг сахиулах сургуулийн хүрээнд зохион байгуулагдсан “Бэсрэг наадам”-д барилдсан Итали улсын иргэн Григорий монгол бөхчүүдтэй барилдах хүсэлтээ илэрхийлсэн тул өнөөдрийн барилдаанд зодоглох юм. Мөн Тува улсын арслан Кара-Сал Цэдэн-Очир энэ барилдаанд зодоглоно.
1. дая.а Намсрайжавын Батсуурь
2. у.ар Рэнцэнбямбын Пүрэвдагва
3. у.г Өлзийтогтохын Бат-Орших
4. у.г Мягмарын Бадарч
5. у.г Жанцангийн Бат-Эрдэнэ
6. у.з Доржийн Анар
7. у.з Цэдэнбазарын Одбаяр
8. у.з Баттулгын Соронзонболд
9. у.х Шүхэртийн Уламбаяр
10. у.х Алтанбаганын Цацабшир
11. у.х Баярхүүгийн Бат-Өлзий
12. у.х Баярсайханы Орхонбаяр
13. у.х Нацагсүрэнгийн Золбоо
14. у.х Шарын Мөнгөнбаатар
15. у.х Баянзулын Цэдэнсодном
16. у.х Шархүүгийн Пүрэвгарьд
17. у.н Балжиннямын Суманчулуун
18. у.н Чинчулууны Батчулуун
19. у.н Болдын Эрдэнэхүү
20. у.н Лхагвасүрэнгийн Гантулга
21. у.н Болдпүрэвийн Сугаржаргал
22. у.н Болдбаатарын Батжаргал
23. у.н Бадамсамбуугийн Ганхуяг
24. у.н Лутын Батзориг
25. у.н Батчулууны Баатарцол
26. у.н Цэндзэсэмийн Чимэддорж
27. у.н Дармаагийн Тамир
28. у.н Шоовдорын Дарханбат
29. у.н Цогбадрахын Бямба-Очир
30. у.н Баярсайханы Батжаргал
31. у.н Дашдоржийн Цэрэнтогтох
32. у.н Алтангэрэлийн Давааням
33. у.н Доржхандын Хүдэрбулга
34. у.н Оюунбаатарын Мөнх-Эрдэнэ
35. у.н Цэрэнбатын Сандагдорж
36. а.а Эрдэнэцогтын Даваажаргал
37. а.а Төмөрбаатарын Пүрэвсүрэн
38. а.а Ёндонгийн Эрдэнэжаргал
39. а.а Одсүрэнгийн Баярхүү
40. а.а Чулуунтөмөрийн Энхмөнх
41. а.а Даваахүүгийн Цэвэлсодном
42. а.а Мядагмаагийн Адъяахүү
43. а.а Оюунгэрэлийн Наранбаатар
44. а.а Бэгзийн Мижидсүрэн
45. а.а Мөнхжаргалын Бямбадорж
46. а.а Эрдэнэбатын Нямаа
47. а.а Баарангийн Отгонбаатар
48. а.а Пэрэнлэйжамцын Баярхүү
49. а.а Доржсүрэнгийн Бадамгарав
50. а.а Дашнямын Ариунмөрөн
51. а.а Ганцогтын Бадрах
52. а.а Төмөрийн Дүүрэнсаран
53. а.а Гансүхийн Хишигбат
54. а.а Шараагийн Мөнх-Од
55. а.а Пүрвээгийн Өсөхбаатар
56. а.а Төрбатын Довчинсэмбээ
57. а.а Теликийн Эрболат
58. а.а Энхбатын Сумъяабат
59. а.а Энхболдын Тамираа
60. а.а Түмэнбаярын Буянжаргал
61. а.а Хүрэлбаатарын Оргилболд
62. а.а Балжиннямын Мөнх-Эрдэнэ
63. а.а Пүрэвдоржийн Эрхэмжаргал
64. а.а Энхбатын Тулга
65. а.а Цэвээнпүрэвийн Төмөрцоож
66. а.а Шагдарсүрэнгийн Чинтулга
67. а.а Баянбилэгийн Баянмөнх
68. а.а Хүрэлбаатарын Батбаяр
69. а.а Идэрийн Мандах
70. а.а Тулгаагийн Сүрэнжав
71. а.а Ядамсүрэнгийн Бумбаяр
72. а.а Цэвээнпүрэвийн Адъяа
73. а.а Цэрэндоржийн Ганбат
74. а.а Алтангэрэлийн Отгонбаатар
75. а.а Чинбатын Алтангэрэл
76. а.а Балдиржамцын Тайван
77. а.а Тогтохмэндийн Сайханжаргал
78. а.а Цэнд-Аюушийн Цогт-Эрдэнэ
79. а.а Хэвэлхүүгийн Энхчулуун
80. а.а Батмөнхийн Содхүү
81. а.а Нямдоржийн Өсөхбаяр
82. а.а Доржсүрэнгийн Батсүх
83. а.а Цэрэгбаатарын Эрхэмбаяр
84. а.а Даваасүрэнгийн Алтанцоож
85. а.а Осгондаваагийн Эрдэнэбат
86. а.а Бямбадоржийн Батдорж
87. а.а Чинзоригийн Эрдэнэсайхан
88. ц.а Ганзоригийн Жамбалдорж
89. а.а Даваацэрэнгийн Бямбацогт
90. а.а Батжаргалын Чинбат
91. а.а Мөнхжаргалын Бэлгүтэй
92. а.а Сандагдоржийн Галданцогт
93. а.а Гомбосүрэнгийн Отгонбаатар
94. а.а Жаргалсайханы Алтаншагай
95. а.а Усныкагийн Батгэрэл
96. а.а Батсүхийн Уугандаваа
97. а.а Буянтогтохын Пүрэвдорж
98. а.а Жаалаагийн Наранбаатар
99. а.а Даваадоржийн Эрдэнэтулга
100. а.а Эрдэнээгийн Буянтогтох
101. а.а Цэндээгийн Лувсан-Адъяа
102. а.а Мөнхдурсгалын Төрбат
103. а.з Мөнхбаатарын Гансүх
104. а.з Цэрэнноровын Анхбаяр
105. а.з Балтмөнхийн Бадамдорж
106. а.з Наранцэцэгийн Энхжаргал
107. а.з Дашнямын Ганцоож
108. а.з Оюунбаатарын Мөнх-Ирээдүй
109. а.з Очирбатын Түмэн
110. а.з Хүрэлбаатарын Ариунбаатар
111. а.з Даваадагвын Дарханбаатар
112. а.з Гэсэрийн Бат-Эрдэнэ
113. а.з Чинзоригийн Хасчулуу
114. а.з Жигжидсүрэнгийн Бадрал
115. ц.з Оюунбатын Батжаргал
116. а.з Баттунгалагийн Чүлтэмпунцаг
117. а.з Сайнбилэгийн Бат-Үүл
118. а.з Ганболдын Төрболд
119. а.з Батбаярын Мандалбат
120. а.з Энхтүвшингийн Батмагнай
121. а.з Лхагваагийн Батсайхан
122. а.з Сүхбатын Оргилбаатар
123. а.з Жаргалсайханы Жавхлан
124. а.з Галбадрахын Дармаажанцан
125. а.з Энх-Амгалангийн Өлзийбаяр
126. а.з Бат-Эрдэнийн Түвшинтөгс
127. а.з Эрдэнэбаярын Мөнхболд
128. а.з Отгонбаярын Төрбат
129. а.х Баянжаргалын Төмөрбаатар
130. а.х Бадрахгэрэлийн Анхжаргал
131. а.х Дөрбетханы Бейбит
132. а.х Нэргүйн Дашдаваа
133. а.х Улаанхүүгийн Мөнх-Оргил
134. а.х Төрмөнхийн Төгсдөлгөөн
135. а.х Оргодолын Үйтүмэн
136. а.х Хангайн Наранбаяр
137. а.х Төмөртогоогийн Түвшинтулга
138. а.х Галбадрахын Гантулга
139. а.х Баттөрийн Ганбаяр
140. а.х Амаржаргалын Анхбаяр
141. а.х Даваадоржийн Баясгалан
142. а.х Эрдэнэцогтын Шийравнямбуу
143. а.х Сэргэлэнгийн Чулуунхүү
144. а.х Ширнэндоржийн Алтангэрэл
145. а.х Ганболдын Анхбаяр
146. а.х Базаррагчаагийн Дагвадорж
147. а.х Гомбодоржийн Цэнддорж
148. а.х Болдбаатарын Одсүрэн
149. а.х Нямжавын Ширчинхүү
150. а.х Дашдамбын Цэрэндорж
151. а.х Баасанцогтын Өлзийсайхан
152. а.х Халтарын Бөхбаяр
153. а.х Самарханы Заманбек
154. а.х Лхагвадоржийн Даваажамц
155. а.х Эрдэнэ-Очирын Түмэн-Өлзий
156. а.х Болдын Түвшинтулга
157. а.х Галбадрахын Мөнхбаяр
158. а.х Мөнхбатын Жамсрандорж
159. а.х Баасандоржийн Бадрал
160. а.х Мөнгөнхуягийн Анхбаяр
161. а.н Батаагийн Даваадорж
162. а.н Хурцгэрэлийн Алтангэрэл
163. а.н Хадбаатарын Мягмарсүрэн
164. а.н Цэнд-Аюушийн Саранзолбоо
165. а.н Батсүхийн Баатарболд
166. а.н Дорждэрэмийн Цэнд-Аюуш
167. а.н Дэлгэрдалайн Пүрэвдорж
168. а.н Мишигдоржийн Лувсандорж
169. а.н Баасанжавын Сундуй
170. а.н Баттулгын Мөнхбат
171. ц.н Тоочингийн Батсүрэн
172. а.н Буяндэлгэрийн Мөнхтүшиг
173. а.н Хүрэлбаатарын Болдбаатар
174. а.н Мягмарцэрэнгийн Гантулга
175. а.н Ичинхоролын Баатарчулуун
176. а.н Дагвадоржийн Мянганбаяр
177. а.н Мягмарсүрэнгийн Нямбаатар
178. а.н Шукрайн Нямсайхан
179. а.н Базарсадын Отгонцоож
180. а.н Чойжилсүрэнгийн Золбоо
181. а.н Равдандоржийн Лхамжав
182. а.н Батбадралын Ганзолбоо
183. а.н Зайжидын Төртогтох
184. а.н Батаагийн Батбаяр
185. а.н Түмэн-Өлзийн Ганзаяа
186. а.н Баттулгын Дашдаваа
187. а.н Батсайханы Батбилэг
188. а.н Цогтбаярын Хашбат
189. а.н Лхагвасүрэнгийн Энхсаруул
190. а.н Дашжамцын Балжинням
191. а.н Төмөрсүхийн Дэчинжүрмэд
192. а.н Чулуунбатын Даш
193. а.н Энхмэндийн Өлзийсайхан
194. а.н Дэмчигийн Урианхай
195. а.н Бямбацогтын Цогтбаяр
196. а.н Эрдэнэтуяагийн Санчир
197. а.н Товуусүрэнгийн Лхагвасүрэн
198. а.н Отгонбаярын Пүрэвбаяр
199. а.н Тамжидын Дэлгэр
200. а.н Батсүхийн Эрдэнэбуян
201. а.н Баттулгын Түмэн-Өлзий
202. а.н Дашжамцын Дагвадорж
203. а.н Мөнхбаатарын Баярбат
204. а.н Цэрэннамидын Пүрэвбаатар
205. а.н Дашдоржийн Батхөгжил
206. а.н Улаандалайн Цэндпүрэв
207. а.н Норовсамбуугийн Бямбажаргал
208. а.н Баасанжавын Самданжамц
209. а.н Даваагийн Уламсайхан
210. а.н Батбаярын Дэлгэрдалай
211. а.н Ганцогтын Бадамгарав
212. а.н Дашийн Төрбаяр
213. а.н Пүрэвсүрэнгийн Авирмэд
214. а.н Цэдэнсодномын Сүрэнмандах
215. а.н Мөнхбатын Хүрэлбаатар
216. а.н Нацагдоржийн Даваадорж
217. а.н Тогтохын Хайдавдорж
218. а.н Баярхүүгийн Улаалзгана
219. а.н Батбаатарын Хүдэрбаатар
220. а.н Баяржаргалын Очирхуяг
221. а.н Лхамсүрэнгийн Энхтүвшин
222. а.н Буянтогтохын Ганзолбоо
223. а.н Мейромбекийн Бекежан
224. а.н Дэлгэрийн Түмэнжаргал
225. а.н Санжсүрэнгийн Амарсанаа
226. а.н Чойжоогийн Ренчиндаваа
227. а.н Сандагийн Пүрэв-Очир
228. ц.н Эрдэнэбатын Мөнх-Эрдэнэ
229. а.н Батдоржийн Батжаргал
230. а.н Бүдээгийн Баяраа
231. а.н Дээжээгийн Ганбаатар
232. а.н Ганбатын Ганзориг
233. а.н Мөнхжаргалын Мөнхболд
234. а.н Сугирын Лундаа
235. а.н Нэмэхбаатарын Будцэрэн
236. а.н Энхболдын Нандин-Эрдэнэ
237. а.н Батмөнхийн Лхагва-Очир
238. а.н Баяраагийн Өсөхбаяр
239. а.н Гонгорын Пүрэвбаатар
240. а.н Гансүхийн Баярсайхан
241. а.н Бүргэдийн Ганзориг
242. а.н Даваанасангийн Төртогтох
243. а.н Хадбаатарын Нямдорж
244. а.н Баярсайханы Батзориг
245. а.н Цэрэнчимэдийн Билэгсайхан
246. а.н Хүрэлбаатарын Балжинням
247. а.н Сэнгэдондогийн Пүрэвжанцан
248. а.н Отгонбатын Баярбаасан
249. а.н Оргодолын Мягмардорж
250. а.н Ариунбаатарын Сүх-Очир
251. а.н Чойжилсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ
252. ц.н Ганбатын Эрдэнэтогтох
253. а.н Мягмардоржийн Баяржавхлан
254. а.н Батсуурийн Бат-Эрдэнэ
255. а.н Цогтбаярын Мөнхбаяр
256. а.н Ламчогдонгийн Мөнхтулга
257. ц.н Сүхбаатарын Сүхбат
258. ц.н Ганболдын Баянмөнх
259. а.н Сэргэлэнгийн Одхүү
260. с.з С.Өсөхбаяр /Мөнхийн үсэг групп/
261. с.з Г.Мөнхтулга /Мөнхийн үсэг групп/
262. Кара-Сал Цэдэн-Очир /Тува/
263. ..Григорий /Итали/ … нарын бөхчүүд бүртгүүллээ.
Барилдаан 12:00 цагаас эхэлнэ.
Маргааш буюу зургаадугаар сарын 26-нд “Мөнхийн Үсэг” группийн 30 жилийн ойд зориулсан, үндэсний их баяр наадмын сорилго барилдаан Бөхийн өргөөнд 12:00 цагт болно.
Улс, аймгийн алдар цолтой 256 бөхийн барилдаанд зодоглохоор улсын арслан Р.Пүрэвдагва, улсын гарди М.Бадарч, улсын заан Б.Соронзонболд, улсын харцага Б.Орхонбаяр, Н.Золбоо, Б.Цэдэнсодном нарын тэргүүтэй бөхчүүд бүртгүүлээд байна.
Мөн Тува улсын арслан Кара-Сал Цэдэн-Очир, Итали улсын иргэн Григорий нар бүртгүүллээ.
Барилдах бөхчүүдийг өнөөдөр 10:00-17:00 цагийн хооронд бүртгэнэ.