Category: эдийн-засаг

ХЭҮК-ын гишүүн, хууль зүйн ухааны доктор Б.Энхболдтой ярилцлаа.

-ХЭҮК-оос УИХ-д өргөн барьсан 2022 оны хүний эрхийн нөхцөл байдлын талаарх илтгэлээс хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн асуудал анхаарал татаж байгаа. Тэр дундаа сэжигтэн, яллагдагчийг шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчилдаг явдал маш өндөр хувьтай байна. Гэхдээ үүнийг ярихын өмнө сэжигтэн, яллагдагч ямар эрхтэй байдаг юм бэ, тэдний эрхийг яагаад чухалчлах ёстой талаар тодруулахгүй юу?

-Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь илтгэлд хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн асуудлаар дөрвөн ойлголтыг хөндөж оруулсан. Тодруулбал, шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах ажиллагаа, цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ, бүх насаар хорих болон ганцаарчлан хорих ял эдлүүлж байгаа практик, эмнэлгийн чанартай албадлагын арга хэмжээ гэсэн хүний эрх чөлөөг хязгаарладаг онцгой арга хэмжээний талаар энэ удаагийн илтгэлд онцолсон.

Ер нь эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад оролцогчдын эрх, ялангуяа сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгчийн эрхийг хангах асуудал Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенциор хүлээсэн үүрэг байдаг.

Хүн төрөлхтний хөгжлийн түүхээс харахад гэмт хэргийг нотлохын тулд эрүүдэн шүүдэг, үүний улмаас хүний эрүүл мэнд, амь нас хохирдог бүдүүлэг хүний эрхийн зөрчлийн дунд хэдэн зуун жил явж ирсэн байдаг. Үүнээс татгалзаж, гэмт хэрэгт холбогдсон хүнийг ямар ч тохиолдолд төр гарцаагүй нотолдог байх ёстой, ингэхдээ эрүүдэн шүүж биш мөрдөн шалгах ажиллагааны тактик арга зүйгээр гарцаагүй нотолдог байх ёстой гэдэг зарчмыг хэрэглээд хэвшсэн. Энэ зарчмын агуулга нь нэгдүгээрт, гэм буруугүйд тооцох, хоёрт, мэтгэлцэх, гуравт, хүн өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх гэсэн хүний эрхийн үндсэн зарчмууд бөгөөд эдгээрийг Үндсэн хууль болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиудууддаа зааж өгсөн.Нөгөө талаас гэмт хэргийг мөрдөн шалгах ажиллагаа гэдэг нэг талд сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч буюу нэг хүн, нөгөө талд мөрдөх байгууллага, прокурор, шүүх, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага гэсэн дөрвөн том тогтолцоо ажиллаж байдаг. Тийм учраас энэ том тогтолцооны өмнө тухайн хүнд бүхий л арга хэрэгслээр өөрийнхөө эрх, ашиг сонирхлоо хамгаалах бололцоог олгох ёстой. Энэ үүднээс сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгчийн эрхийг хуулиар тодорхойлж, хангах зайлшгүй шаардлага тавигддаг.

-За, илтгэл рүү оръё. Шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах ажиллагаа нийт баривчилгааны 99 хувийг эзэлж байгаа нь тогтоогдсон байна. Үүний ард хүний эрхийн зөрчил байна гэж хардаж байгаа. Зөв үү?

-Өнөөдөр хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа ЭХХШТХ-д сэжигтнийг баривчлах хоёр төрлийг хуульчилсан. Нэгд, шүүхийн зөвшөөрөлтэй баривчлах, хоёрт, шүүхийн зөвшөөрөлгүй баривчлах гэсэн хоёр төрөл. Эндээс сүүлийн үед анхаарал татаад байгаа асуудал нь шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлах ажиллагаа маш их байна. Энэ нь бараг 98-99 хувьтай байна гэдэг шүүмжлэл гарч байгаа. ХЭҮК-ын судалгааны дүгнэлтээс үзэхэд шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлах ажиллагааг яах аргагүй 98-99 хувьтай хэрэглэсэн болох нь харагдсан.

Гэхдээ 99 хувийн шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлах гэдэг ойлголт нь ямар ч хүний эрхийн хяналтгүйгээр хэрэгжиж өнгөрдөг процесс гэсэн үг биш юм. ЭХХШТХ-д хэрэв сэжигтнийг шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчилж байгаа бол баривчилсан даруйд прокурорт мэдэгдэж, прокурор тухайн мөрдөгчийн тогтоолыг шүүхэд хүргүүлэн, шүүх 24 цагийн дотор энэ асуудлыг шийдвэрлэнэ гэж тодорхой заагаад өгчихсөн. Тэгэхээр ямар ч хяналтгүйгээр явагдаж байна гэж үзэх нь учир дутагдалтай. Учир нь гэмт хэрэгтэй тэмцэх үүднээс тухайн үед нь гарцаагүй тохиолдолд баривчлаад, баривчилсан тогтоолыг нөхөж прокурорт мэдэгддэг тогтолцоо явж байгаа юм. Эндээс харахад шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлах гэдэг нэр томъёо нь Монгол Улсын нэгдэн орсон Иргэний болон улс төрийн олон улсын пакт, Үндсэн хуулийнхаа зарчимтай нийцэж байна уу, үгүй юу гэдгийг эргэж харах шаардлагатай. Дээр нь шууд харахад хууль зөрчсөн шинжтэй томъёоллыг тусгасан байна гэж ХЭҮК дүгнэж байгаа.

-НҮБ-ын Дур зоргоор баривчлан саатуулах асуудал хариуцсан ажлын хэсэг шүүхийн шийдвэргүй баривчилдаг явдал 99 хувьтай байна гэж нийтэд зарласан. Комиссын шалгалтын үр дүн ч үүнийг баталсан байсан шүү дээ?

-Өнгөрсөн оны аравдугаар сард НҮБ-ын Дур зоргоор баривчлан саатуулах асуудал хариуцсан ажлын хэсэг ажиллаад 98-99 хувь нь шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр хавтгайруулан баривчилж байна гэдэг урьдчилсан дүгнэлтийг гаргасан. Комиссоос энэ удаагийн судалгааны үр дүнгээр үнэхээр бодитой хавтгайруулан баривчилж байгаа асуудал байна уу, үгүй юу гэдгийг тогтоох зорилгоор Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх 461 дүгээр цагдан хорих төвд сүүлийн гурван жилд шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчлагдаад суллагдсан 864 кейс дээр нэгбүрчлэн дүн шинжилгээ хийж үзсэн. Ингэхдээ шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчилсан тохиолдол бүрийг хууль бус гэж дүгнэх боломжгүй. Харин үүн дотор хуульд заасан үндэслэл журмыг зөрчиж, процессын ажиллагааг хуулийн дагуу явуулахгүйгээр баривчлах ажиллагааг явуулсан тохиолдол 60 орчим хувьтай байна гэж тогтоогдсон.

-Мөрдөгчид яагаад шүүхийн шийдвэргүйгээр баривчлах ажиллагааг илүү сонгоод байдаг юм бол. Нийт баривчилгааны 99 хувь нь бүгд оргон зайлахыг завдсан, баримт нотолгоогоо устгах эрсдэлтэй, дахин гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй нөхцөл байдалтай байна гэж харагдаад байна. Гэхдээ амьдрал дээр арай тийм биш биз дээ?

-Монгол Улсад жилд 71 мянга орчим хүн гэмт хэрэгт ямар нэгэн байдлаар холбогдож шалгагдаж байна. Эдгээрээс 2020 онд 798 хүнийг баривчилсан. 2021 онд 821 хүнийг баривчилсан. 2022 онд 1075 хүнийг баривчилсан. 2020 онд баривчилсан 798 хүнээс шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчилсан нь 793 буюу 99 хувь нь болчихоод байгаа юм. Гэхдээ энэ нь нийт гэмт хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн 99 хувийг шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр хавтгайруулан баривчлаад байна гэсэн үг биш шүү дээ. Олон нийт энэ талаас нь хараад байж болзошгүй. 71 мянган хүний 99 хувийг баривчилна гэвэл зах замбараагүй юм болно. Энэ баривчилгаа нь Монгол Улсад жилд эрүүгийн хэрэгт холбогдон шалгагдаж байгаа нийт хүний 1-1.5 хувийг эзэлж байгаа юм.

Комиссын хийсэн судалгаанаас тэд эрхийн эсрэг гэмт хэрэг дээр 46.3 хувь, хүний амьд явах эрхийн эсрэг гэмт хэрэгт 16.1 хувь нь баривчлагдсан байна. Эндээс харахад Монгол Улсад хамгийн түгээмэл үйлдэгддэг гэмт хэргүүд дээр баривчилгааг хийж байна дүгнэж болно. Яг кейсүүдийг уншаад үзэхээр баривчлахаас аргагүй нөхцөл байдалтай хэргүүд шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр баривчилсан ажиллагааны 80 орчим хувийг эзэлж байгаа юм. Харин 20 орчим хувь нь магадгүй шаардлагагүй үед баривчилчихсан юм биш биз, эсвэл нотлох баримтыг бүрэн гүйцэд цуглуулаагүй, сэжиг таамгаар, хэн нэгэн хүний нэрлэн зааснаар баривчилсан байхыг үгүйсгэхгүй байдал илэрч байгаа. Үүн дээр ХЭҮК баривчлах ажиллагааны дөрвөн үндэслэлийг нарийвчлаач гэдэг шаардлагыг тавьж байгаа юм

-Хойшлуулшгүй ажиллагаа гэх үндэслэлээр ихэнхдээ баривчилдаг юм байна. Энэ нь хэт ерөнхий байгаагаас хүний эрх зөрчигдөх байдал гарч болзошгүй гэж та бүхэн дүгнэсэн байсан уу?

-Жишээ нь, хойшлуулшгүй тохиолдол гэдэг бол хүний амь нас, эд хөрөнгөд хохирол учруулж болзошгүй нөхцөл байдал илэрсэн бол сэжигтнийг баривчилж болно гэж үздэг. Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад зааснаар баривчлах үндэслэл нь хэт ерөнхий байж болохгүй гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, дураараа тайлбарлаж хэрэглэх бололцоог олгохгүйгээр хуульчилсан байх ёстой. Бидний судалгаагаар хойшлуулшгүй тохиолдол хэт ерөнхий шинжтэй байна, энэ нь хүнийг шаардлагагүй тохиолдолд баривчлах хандлага байж болзошгүй байна. Хоёрдугаарт, гэмт хэрэг үйлдсэн гэж гэрч хохирогч шууд заасан гэдэг үндэслэл нь өргөн хүрээнд байж болзошгүй. Учир нь тэр хүн тэр гэмт хэргийг үйлдсэн гэж хэлэхээр шууд баривчлах үндэслэл бүрдээд байгаа учраас үүн дээр тодорхой хязгаарлалтыг тогтоож өгөөч гэдэг шаардлагыг тавьж байгаа.

-Илтгэлд ажлын бус цагаар болон оройн цагаар баривчилдаг явдал нэлээд өндөр хувьтай дурдагдсан байсан. Бас л хүний эрхийн зөрчлийн нэг хэлбэр гэж харж болох юм?

-Ажлын бус, шөнийн цагаар баривчилсан статистик өндөр харагдаж байгаа нь үнэн. Энэ нь магадгүй үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн шинж чанар, онцлогтой холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Учир нь нийт баривчилсан тохиолдлын 46 хувь нь хулгайлах гэмт хэрэг, 16 хувь нь хүний амь нас эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг, найман хувь нь хүний эрүүл мэндэд халдсан гэмт хэрэг, 12 хувь нь хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг байна. Судалгаанаас харахад шөнө оройн цагаар үйлдэгдсэн байдаг. Энгийнээр ярихад баар ресторанд согтууруулах ундаа хэрэглэдэг, гараад зодолддог, нэгнийхээ эрүүл мэндэд хутга мэс хэрэглэж гэмтэл учруулдаг. Хууль сахиулагчид тэр үед нь таслан зогсоож баривчилж таарна. Хулгайлах гэмт хэрэг гэхэд аль болох хүнийг унтаж амарч байх үед, эзгүй байхад удаа дараагийн хулгай хийх нөхцөл үүсдэг учраас баривчилж байгаа цаг хугацаа нь тэгж таарч байж болзошгүй. Түүнээс гадна ХЭҮК-т хүний нэр, хаяг, ажлын газар, оршин суугаа газар нь тодорхой байгаа, дуудсан цагт асуудалгүй хүрэлцэн очих боломжтой хэргийн холбогдогч нарыг заавал ажлын бус цагаар, гэр орноос нь, эсвэл өөр газарт байхад нь баривчлах хандлага гараад байна гэдэг гомдлыг ирүүлж байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор бид мөрдөх байгууллагуудаас тайлбар дүгнэлтүүдийг гаргуулж авсан. Ямар төрлийн гэмт хэрэг вэ гэдгээс хамаарч мөрдөн шалгах байгууллагуудын нарийн тактикийн асуудал байдаг юм билээ. ХЭҮК кейс бүр дээр ингэж болохгүй гэж зөвлөх нь хуулиар хязгаарлагдмал.

Харин бид олон улсын гэрээ конвенци, мөрдөн шалгах ажиллагаанд хүний эрхийг дээдэлдэг дэлхийн улс орнуудын сайн туршлага, практикуудыг нэвтрүүлэх талаар зөвлөмж өгч байгаа. ХБНГУ, Франц, Япон зэрэг улс орнуудад тодорхой хязгаарлалтуудыг зааж өгсөн байдаг. Хэрэв сэжигтэн оршин суугаа хаяг нь тодорхой, оргон зайлах бодит үндэслэл байхгүй, ажил хөдөлмөр эрхэлдэг байвал аль болох ажлын бус цагаар баривчлахгүй байх, тэдгээрийн гэр бүлийн хүмүүс хамаарал бүхий хүмүүст сэтгэл зүйн болон бусад дарамтыг учруулахгүй байхаар мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулах зохицуулалтуудыг хуульчилж өгсөн. Үүнийг бид судалж ЭХХШТХ-д хязгаарлалттайгаар оруулж өгөх нь хүний эрхийн зарчим, хэм хэмжээнд нийцнэ гэж дүгнэж байгаа.

-48 цагийн баривчилгааны талаар тодруулахгүй юу. Баривчилсны дараа 24 цагийн дотор үргэлжлүүлэх эсэхийг шийдэх ёстой гэдэг. Гэвч олон нийтэд ил болсон кейсүүд дээр 48 цаг баривчилна гэдэг ойлголт хэвшмэл харагддаг. Энэ нь юунаас үүдэлтэй вэ?

-2017 оны ЭХХШТХ-ийн нэг дэвшилтэт заалт бол сэжигтнийг баривчлах дээд талын хугацаа 48 цаг гэсэн нь өмнөх хуультай харьцуулахад хугацааг богиносгосон зохицуулалт болсон. Гэтэл судалгааны явцаас харахад 50 орчим хувь нь заавал 48 цаг тулгаж асуудлыг шийдвэрлэдэг, эсвэл сэжигтнийг сулладаг хандлага байна. Гэтэл ЭХХШТХ-ийн үзэл баримтлал нь аль болох богино хугацаанд, хамгийн цаад тал нь 48 цаг шүү гэдэг үзэл санаагаар бичигдсэн. Бүр сэжигтнийг баривчилсан даруйд үндэслэл нь хууль ёсны эсэхийг шүүх 24 цагийн дотор шийдвэрлэнэ гэж заасан. Бүр тодруулбал, 24 цагийн дотор шүүхийн хяналтанд энэ үйл ажиллагаа орсон байх ёстой, шүүх суллах, эсвэл 48 цаг хүртэл сунгах шийдвэрийг гаргаж байх хуультай.

Гэтэл энэ хуулийн заалт практик дээр төдийлөн сайн хэрэгжихгүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор магадгүй 48 цаг хүртэл байх ёстой гэдэг хандлагууд гараад байхыг үгүйсгэхгүй. Цаашид баривчлах ажиллагааны 48 цаг гэдэг бол туйлын заавал байх ёстой цаг биш, аль болох богино хугацаанд үргэлжлүүлж цааш нь цагдан хорих уу, эсвэл өөр таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах уу гэдгийг шүүх нэн даруй шийдэж байх ёстой. Ийм үзэл санааг ЭХХШТХ-д хуульчилчихсан. Энэ нь хүний эрхийн зарчмын хэм хэмжээндээ нийцсэн нэлээд дэвшилттэй зохицуулалт. Харин хэрэгжилт хангалтгүй байна гэж Комисс дүгнэж байгаа.

-Хууль хүчний байгууллагуудын хүний эрхийн мэдрэмж, хандлагын асуудал сүүлийн үед ихээр хөндөгдөж байгаа. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Хэд, хэдэн асуудал гарч ирж байгаа юм. Нэгд, хуулийнхаа үзэл санааг бүрэн ойлгож, хэрэгжүүлэхгүй байна. Хоёрт, хүн хүчний нөөц дутагдал, ажлын зохион байгулалттай холбоотойгоор хуулийг тэр бүр дагаж мөрдөхгүй байна. Ялангуяа шүүх ажлын бус цагаар, амралтын өдрүүдэд ажиллахгүй байгаатай холбогдуулаад мөрдөх байгууллагууд, прокуророос нэн даруй шийдвэрлүүлэхээр хүргүүлсэн энэ шийдвэрүүдийг хянаж шийдвэр гаргах ажиллагаа удаашралтай байгааг засах шаардлагатай.

Түүнээс гадна мөрдөх, хяналт тавих, шүүх эрх мэдлийн албан хаагчдын хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрх, ялангуяа хүний эрхийг хязгаарлаж байгаа энэ арга хэмжээ маш онцгой төрөл. Баривчилгааг эцсийн арга хэмжээ болгож хэрэглэх ёстой юм. Хэрэглэсэн тохиолдолд аль болох шуурхай шийдвэрлэх ёстой гэдэг хандлага дутмаг байна уу гэж харагдаж байна. Тэгэхээр хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах хэрэгтэй, мөн алба хаагчдын энэ талаарх мэдлэг хандлагыг дээшлүүлэх нь зүйтэй. Дээр нь иргэд өөрсдийнхөө эрхийг хамгаалах чиглэлээр, хэрэв өөрийг нь хууль зөрчиж баривчилсан гэж үзэж байгаа бол энэ талаар гомдол мэдээллээ гаргадаг соёл хандлагыг төлөвшүүлэх шаардлагатай.

-Хуулийн хэрэгжилт хангалтгүй байна гэж та хэллээ. Хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд яах ёстой юм бэ. Эцсийн дүндээ энэ нь монгол хүний эрх, эрх чөлөөний чухал асуудалтай холбогдож байгаа шүү дээ?

-Баривчилсан тогтоолыг прокурор нэн даруй шүүхэд хүргүүлнэ. Шүүх тухайн асуудлыг 24 цагийн дотор шийдвэрлэнэ гэж заасан. Эндээс үзэхэд сэжигтнийг баривчилж байгаа тохиолдол бүрийг шүүх мэдэж байх ёстой болно. Ингэж байж шүүхийн хяналт бүрэн тогтоно. Гэтэл өнөөдөр манай практикаар шүүх баривчилгааны 73 орчим хувийг мэдэхгүй өнгөрч байна. Үүнийг арилгах ёстой. Яагаад мэдэгдэхгүй байна вэ гэхээр сэжигтнийг баривчилсан тогтоол шийдвэрийг шүүхэд хүргүүлэхгүй байх тохиолдол түгээмэл байна. Угтаа хуулиараа заавал хүргүүлж шүүх шийдвэрээ гаргаж байх ёстой.

Түүнчлэн 48 цагийн хугацаа дуусаад дараа нь суллах тухай асуудал яригддаг. Комиссын хийсэн судалгаанаас үзэхэд нийт сэжигтний 864 кейсийн 231-ийг шүүгч сулласан. 529 нь прокурор тогтоолоор сулласан, 102-ыг нь хорих ангийн дарга сулласан, байна. Эндээс харахад баривчлагдсан хүмүүсийн 73 орчим хувийг шүүхээс бусад субьектууд сулласан гэсэн үг. Нэг ёсондоо ийм тооны кейс шүүхэд хянагдахгүй байна гэсэн утга. Уг нь бүх суллах ажиллагааг шүүх шийдвэрлэсэн байх ёстой шүү дээ.

ХЭҮК-оос Иргэний олон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, гадаадын сайн туршлагуудыг судалж үзэхэд ийм тохиолдол дэлхийн улс орнуудад гардаг. Үүнийг яаж зохицуулдаг вэ гэхээр хэрэв шүүгчид мэдэгдээгүй бол яагаад мэдэгдээгүй тухай шалтгаанаа үндэслэл бүхий тайлбартайгаа тухайн арга хэмжээг хэн, ямар албан тушаалтан, хэзээ хэрэгжүүлсэн бэ гэдгийг 30 хоногийн дотор шүүхэд нөхөж мэдүүлдэг процесс явагддаг юм байна. Ийм эрх зүйн зохицуулалтыг тусгаж өгөх нь хүний эрхийг хангаж хамгаалахад ач холбогдолтой гэж дүгнэж байгаа юм.

-Сүүлд нь нэг зүйл тодруулахад баривчлагдсан иргэд өөрийг нь ямар хэрэгт холбогдуулж шалгаж, баривчилж байгааг мэддэггүй. Зарим нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс өөрийнхөө мэдээллийг авдаг гэж ярьсан байсан. Сэжигтэн яллагдагчийн эдлэх эрх баривчлагдах үеэс эхлээд зөрчигддөг юм биш биз?

-Иргэний олон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт, Монгол Улсын Үндсэн хуульд сэжигтнийг баривчлах үед нь ямар хэрэгт холбогдсон болон баривчилж байгаа шалтгаан үндэслэлийг заавал тайлбарлана гэдэг. Ингэснээр тухайн хүн ямар хэрэгт холбогдсоноо мэдэх, мэдсэнээр баривчилгаа нь хууль ёсны болон хууль бус гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгч шүүхэд гомдол гаргах эрхийг нь баталгаажуулдаг. Тодруулбал, баривчлах ажиллагааны явц ил тод бөгөөд таныг ийм хэрэгт холбогдуулж, ийм үндэслэл байгаа учраас баривчилж байна гэдгийг маш тодорхой, мэддэг хэлээр нь баривчлах ажиллагааны явцад тайлбарлана гэдэг олон улсын зарчим бий. Үүнийг ЭХХШТХ-д тусгачихсан. Энэ эрхийн хэрэгжилт хэр зэрэг байна вэ гэдэгт үнэлэлт дүгнэлт өгсөн. Зарим тохиолдолд ямар хэрэгт холбогдсон талаар танилцуулга, мэдэгдэх ажиллагаа учир дутагдалтай байна гэдэг нь тодорхой болсон. Энэ нь хүний эрхийг хангах соёл, хандлагатай шууд холбоотой.

АНУ-д маш алдартай кейс байдаг. Мирандагийн зарчим гэж. Баривчлах үед нь ямар хэрэгт холбогдсон талаарх мэдээллийг өөрт нь өгөөгүйгээс ганцхан тэр процессын алдаанаас болж хэрэг нь хэрэгсэхгүй болж байсан алдартай түүх. Тухайн хэрэгт баривчлагдсан шалтгаан нөхцөлийг нь тайлбарлаагүй учраас тухайн хүнд хууль бус үйл ажиллагаа явуулсан гэж шүүх дүгнэж хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон байдаг. Энэ бол дэлхий нийтэд хүний эрхийг хангах зарчимд том хувьсал авчирсан тохиолдол юм.

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Л.Оюунтай ярилцлаа.

-Хөгжлийн банкны нээлттэй гурван шатны сонсгол Төрийн ордонд болоод дууслаа. Эдийн засагч хүний хувьд та ямар дүгнэлттэй байна вэ?

-Энэ сонсгол Монгол Улсын банкны тогтолцоо, Хөгжлийн банк хэрхэн ажиллаж ирснийг харууллаа. Засаглал ямар байгааг, улс төрийн албан тушаал хашигч түшмэлүүд хэрхэн ажиллаж байгааг олон түмэн мэдэж авлаа. Хэрэг алга л гэж хэлэхээс дээ. Хэн, хэн энэ банкнаас хэчнээн төгрөгийн зээл авсныг ард түмэн мэдэж авлаа. Төлөлт нь ч ямар байгааг харууллаа. Банкнаас хэн зээл авдаг нь, хэрхэн авдаг нь харагдаж байна шүү дээ. Жирийн хүмүүст тэр хэмжээний зээлийг авч чадахгүй. Танил талтай, дээгүүр албан тушаал хашдаг хүн л ийм зээл авч болох юм байна. Ямар нийгэмд, банк санхүүгийн ямар тогтолцоонд амьдраад байна даа гэж харамсаад сонсож байлаа.

-Хөгжлийн банкнаас тодорхой төслүүдэд арилжааны банкуудаар дамжуулж зээл олгож ирсэн юм байна. Ингэхдээ нэг хувийн хүүтэй авсан зээлээ арилжааны банкууд иргэдэд гурав нугалж хүү тооцохоор олгосон байна. Энэ ер нь зөв үү?

-Харин тийм. Хөгжлийн банк бол ашгийн төлөө бус, бодлого хэрэгжүүлэх санхүүжилтийг гаргадаг банк гэдгээрээ үйл ажиллагааны хувьд бусад арилжааны банкнаас зарчмын ялгаатай. Хөгжлийн банк маш тодорхой төслүүдийг санхүүжүүлэн ажиллах ёстой юм. Тухайлбал, экспортыг дэмжих, импортыг орлох төслийг санхүүжүүлнэ. Энэ үндсэн дээр улс орон хөгжих ёстой. Олон улсын туршлага ийм байдаг. Дэмжиж байгаа байгаа төслүүддээ маш бага хүүтэй зээл олгодгоороо, тэгснээрээ улсын хөгжлийг урагшлуулдгаараа Хөгжлийн банк ялгардаг. Жишээлбэл, БНХАУ-ын Хөгжлийн банкууд хөдөө аж ахуйн, экспорт, импортын болон дэд бүтцийн барилгын гэх зэргээр төрөлжсөн байдаг. Үйл ажиллагааныхаа чиглэлийн дагуу салбаруудаа дэмжиж улс орныхоо хөгжлийг дэмжиж ирсэн байдаг. Манай орны хувьд Хөгжлийн банк нь тодорхой бүлэг этгээдүүдийн идэж ууж, баяжиж хөлжих суваг болж ирсэн байна. Тун харамсалтай. Эндээс бид сургамж авах ёстой. Ямар сургамж вэ гэхээр Хөгжлийн банк манай улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулах ёстой. Үүний хэрэгжилтийг тогтмол үнэлдэг, шинжилдэг, дүгнэдэг механизм ажиллах ёстой юм. Зээл авсан байгууллага улсын хөгжилд ямар хувь нэмэр оруулав. Экспортын хэмжээг хэдээр нэмсэн, импортын ямар барааг орлуулах үйлдвэр байгуулав гэх зэргээр үр дүнг нь дүгнэж болно л доо.

-Үүнийг яагаад хэмжихгүй байна вэ. Тийм амаргүй асуудал уу?

-Хэмжье гэвэл хэцүү биш. Зээл авахаас өмнөх санхүүгийн баримт тайлан, авснаас хойших санхүүгийн үзүүлэлтүүд яаж өөрчлөгдсөнийг харахад л болно. Энэ тайлагнал манай оронд тогтчихсон учраас боломжтой. Тэгээд зээл олгохдоо компанид олгож байгаа зээлийн хэвтээ болон босоо шинжилгээ хийж, түүний хөгжиж ирсэн түүх, чиг хандлага, зээл авснаар цаашид ямар үр дүн гарахыг төсөөллийн шинжилгээгээ хийж байж олгох зарчимтай байдаг. Зээл авах нөхцөлийг тухайлбал, авах зээлийн хэмжээ, хугацааг энэ санхүүгийн төсөөллийн тайлан, мөнгөн урсгалын болон орлого үр дүнгийн тайланг тооцоолж тодорхойлдог. Ер нь санхүүгийн шинжилгээг иж бүрэн хийж байж зээлийн эрсдэлээс хамгаалдаг. Энэ хэлэлцүүлгийг сонсоод сууж байхад энэ бүгд хийгдсэн гэхэд эргэлзэж байлаа.

-Таныг банкны Л.Оюун багш гэдгээр тань хүмүүс андахгүй. Өөр ямар зүйл дээр анхаарах хэрэгтэй гэж харагдаж байв. Засч залруулах ямар боломж байв?

-Маш олон зүйл ажиглагдсан. Тэр бүрийг ярьж барахгүй. Гэхдээ зээлийн зориулалт, түүний хэрэгжилт дээр нэг хоёр зүйл хэлэх хэрэгтэй. Цаашдаа хэрэгтэй юм даа.

Зээлийн зориулалт их чухал байдаг. Зээлийг зориулалт дээр нь шинжилгээ хийгээд ашиглалтыг судлаад ирээдүйд эргээд төлж болох юм байна гэж тооцоолоод олгодог. Гэтэл зориулалтын бусаар хэрэглэдэг юм. Худлаа хэлж авдаг юм байна гэдэг нь харагдлаа. Зээл зориулалтаараа хэрэглэж байна уу гэдгийг зээл олгосон банк байнга хяналт тавьж явах ёстой. Манайд бол зээл олгочихоод хэдэн арван жил зүгээр л хаядаг юм байна. Санхүүжилтийн талаар ямар ч мэдлэггүй юм шиг хандаж ирсэн байна. Бүүр бүдүүлэг, хөгжлийн түвшин талаас нь яривал хамгийн эхний, энгийн шатанд явж байна. 1990-ээд оны эхэн үед манай орон зах зээлд шилжиж байх үед л ийм байдал байсан. Банк санхүүгийн шинжлэх ухааны үүднээс зээл зориулалтаараа хэрэглээгүй үед зээлийг шууд буцаан дууддаг.

-Зээл авсан нөхдүүд нөгөө мөнгөө зарцуулчихсан байдаг байхдаа. Зээл буцаан дуудна гэхээр төлүүлнэ гэсэн үг биз дээ. Тэдэнд мөнгө нь байх уу?

-Зээл буцаан дуудна гэдэг нь зээлийн нөхцөлүүдийг нь өөрчилнө гэсэн үг. Хугацааг нь богиносгоод, хүүний хувийг нь нэмээд, барьцаа хөрөнгийг нь мөрдөөд чанга нөхцөлтэй болгодог. Хариуцлагагүй зээл олгосон банкийг нь мөн эдийн засгийн аргаар шахдаг. Би бодохдоо банкны салбарынхан ийм арга хэмжээнүүдийг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Гагцхүү хэрэгжүүлэхгүйд учир байна л даа. Ийм жирийн биш, гаж зүйл гараад байна гэдэг нь нөгөө л танил тал, авлига, хээл хахуультай л холбоотой. Жирийн хүмүүст болохоор санхүүгийн дүрэм, журам, зарчим үйлчлээд байдаг, гэтэл зарим хүмүүст үйлчлэхгүй байна гэхээр тэгж бодогдоод байна.

-Ингэхдээ арилжааны банкууд нэг хувийн хүүтэй авсан зээлээ иргэдэд гурав нугалж хүү тооцохоор олгосон байна. Энэ ер нь зөв үү?

-Зээлийн хүүний хувь нь зээлдэгч зээл авснаар ашигтай байх тийм хүүний хувь л байх ёстой. Тэгэхээр зээлдэгч, зээлдүүлэгч хоёр зэрэгцэж суугаад зээлээр хэрэгжүүлэх төслийн үр ашгийг тооцоолж тогтоох ёстой юм. Зээлдүүлэгч нь ганцаараа монопольт байр сууринаас хүүний хувийг тогтоож болохгүй. Онолоороо бол энд хоёр зүйл яригдана. Нэгд, банк харилцагчгүйгээр оршин тогтнохгүй. Тиймээс харилцагчаа дэмжиж байж оршин тогтоно. Банкны харилцагч санхүүгийн хүнд байдалд орвол зээлээ төлж чадахгүйд хүрвэл банк санхүүгийн хүнд байдалд ордог зүй тогтолтой. Хоёрт, ашгийн төлөө ажилладаг хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэг учраас арилжааны гэж нэр авсан бөгөөд зээлийн бүтээгдэхүүний үнэ болсон зээлийн хүүний хувь дээр харилцаанд орж байгаа талтайгаа тохиролцох ёстой байдаг. Энэ мэдээжийн зүйл ч манайд байхгүй байна.

-Сонсголын үеэр яригдаж байсан бас нэг асуудал бол Хөгжлийн банк өөрөө арилжааны банкнуудад хадгаламж байршуулсан гэж байсан. Бодлогын банк ингэж болдог юм уу?

-Болохгүй гэж бодогдож байна. Хэнээс авсан, юун хадгаламж вэ. Хөгжлийн банкинд мөнгө байдаг юм бол хадгаламжид хийж байхын оронд улс оронд хэрэгтэй төслүүдийг санхүүжүүлэх ёстой шүү дээ. Олон улсын банкны тогтолцоо их сайхан байдаг. Жишээ нь, улс оронд хэрэгтэй төслүүдийг санхүүжүүлэхийн тулд арилжааны банкууд нь хөгжлийн банкнууддаа албан журмаар, харин хадгаламжаасаа тодорхой хувь буюу 14 хувийг нь байршуулж улсын хөгжилд хувь нэмэр оруулж байдаг тогтолцоо байдаг.

-ТЭЗҮ байхгүй төслүүдийн санхүүжилтийг зээлээр босгосон гэж байгаа шүү дээ…

-Харин тийм, тийм зүйл яригдаж байна лээ. Ёстой дампуу юм. Энэ талаар ямар байх ёстойгийн зах зухаас нөгөө шинжилгээ хийж зээл олгодог гээд дээр ярьсан. Мэдээлэлд ойр, эрх мэдэлтэй хүмүүс л Хөгжлийн банкнаас зээл авсан байна лээ.

-Хөгжлийн банкны өрийг төлүүлэхдээ боломжийн өртгийг тооцох ёстой биз дээ?

-Юуны өмнө банкны хичээл дээрээ хэлэх ярих арвин кэйстэй боллоо. Нөгөө талаар зээл авсан л бол төлөх ёстой гэдгийг энэ тохиолдлуудаар харуулах нь зүйтэй. Завшуулж болохгүй. Зээлийг төлөхдөө алдагдсан боломж гэж ойлголт байдаг. Түүнийг тооцож улсыг хохиролгүй болгох ёстой. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр зээл хугацаандаа эргэн төлөгдсөн бол түүнийг өөр компанид зээлдүүлж орлого бүтээж, бүтээн байгуулалт явах ёстой байсан гэдгийг тооцоолох тухай ярьж байна. Доллараар орлого олдоггүй компанид доллараар зээл өгч болохгүй. Зээлийн нөхцөлийг чангаруулах хэрэгтэй, төлөхгүй байснаас завшилт гарч болохгүй.тэгээд зээлийн шинжилгээг олон улсын банкны практикт хэрэглэдэг тоон болон чанарын шинжилгээний аргачлалаар хийх, ЖДБ -ийн санхүүжилтэд мөн олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн аргачлалаар хийх гээд олон зүйлийг хэлэх хэрэгтэй.

-Жижиг, дунд бизнес (ЖДБ)-ийн санхүүжилт хийхэд хэрэглэдэг эрсдэлийг тодорхойлдог аргачлалыг асуумаар санагдчихлаа?

-ЖДБ-ийн санхүүжилтэд ашигладаг маш ухаалаг аргачлал байдаг. Тухайн аргачлал нь ЖДБ -д зээл олгохдоо эрсдэлийн зэрэгт нь тохируулан зээлийн нөхцөлийг нь тодорхойлж зээл хүссэн ЖДБ бүрд зээл олгодог. Энэ аргачлалын давуу тал нь их чухал. Юу вэ гэхээр энэхүү аргачлалаар зээл өгөхөд зээл авч байгаа тал юун дээр анхаарах ёстойгоо мэдэж аваад сул талаа арилгах арга хэмжээг зайлшгүй авч явдагт байдаг. Нээрээ энэ аргачлалыг бидний хэдэн судлаачид Монгол Улсад тохирох байдлаар сайжруулсан ба ХХААЯ -д танилцуулах хүсэлт илгээсэн боловч хариу ч байхгүй, нөгөө усанд хаясан чулуу шиг таг болсон. Тэгээд дүгнэхээр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн, Монголын нөхцөлд тохирсон аргачлал сонирхолгүй юм шиг байна лээ.

-Ингэхэд долларын ханш 3500 давчихлаа. Цаашид долларын ханш яахаар байна вэ. Сайн, муу ямар таамаг байгаа бол?

-Манай улс импортлогч орон учраас долларын эрэлт байсаар байх болно. Ханш нь нэмэгдэнэ. Долларын ханш нэмэгдэхэд экспортлогчид маань гаднын зах зээл дээр үнэтэй зарах боломжтой болдог ба эсрэгээрээ импортлогч тал үнэтэй доллараар бүтээсэн бараагаа хямдхан төгрөгөөр борлуулахад хүрдэг. Тиймээс долларын ханш өсвөл экспортлогчдод ашигтай, импортлогчдод алдагдалтай байдаг бол долларын ханш буурвал байдал эсрэгээрээ эргэнэ. Хятад улс юанийн ханшаа зориуд цул байлгадгаас экспортлогчоо дэмждэг, долларын урсгалыг дотогш нь нэмэгдүүлдэг. Тэгээд маш олон жил олон улсын худалдааны байгууллагад АНУ, Хятад улсад гомдол гаргаж ирсэн. Үр дүнд нь яг дээрх зүй тогтлоор Хятадын экспортын бараа очоогүй дэлхийн өнцөг булан үлдээгүй гэж хэлж болно. Манай улс экспортоо нэмэгдүүлэх бодлого барьж байгаа учраас долларын ханшийг нэмэгдэхэд уг нь зорьсон бодлого хэрэгжих нөхцөл бүрдэх юм. Ийм сайн талууд байхад ард түмэнд таалагдах гээд үүнийг ярьдаггүй юм.

-Долларын ханшийг буулгах ямар аргууд байж болох вэ?

-Долларын дотогшлох урсгалыг нэмэгдүүлэх арга зам байна. Энэ нь экспортыг нэмэгдүүлэх замаар л шийдвэрлэгдэнэ. Долларын ханшийн өөрчлөлт эдийн засагт нэг талын үр дагавар, муу эсвэл сайн нөлөө үзүүлэхгүй. Засгийн газрын бодлого л үүнийг Төв банкаараа дамжуулан шийдвэрлэнэ.

-Ингэхэд долларыг яавал 2000 төгрөг болгох вэ?

-Хол байна даа. Долларын эрэлт буурвал л 2000 төгрөг болно. Өөрсдөө үйлдвэрлэгч орон болж байж л ийм зүйл үзэх байх.

-Бидэнд уул уурхайгаас гадна доллар олох ямар боломжууд байна вэ?

-Уул уурхайн түүхий эд ашигт малтмалаа боловсруулах үйлдвэртэй болох. Хөдөө аж ахуйн түүхий эдээ боловсруулах үйлдвэртэй болох хэрэгтэй дээ.

-Алт, зэс, хүдэр гээд экспортолж байгаа эрдэс баялгийнхаа орлогыг төв банкаар дамжуулдаг болбол долларын нөөц нэмэгдэж, ханш нь буурах юм биш үү. Тухайлбал, Оюутолгойн мөнгөн гүйлгээ, төлбөр тооцоо зэрэг төв банкаар дамждаг болбол долларын урсгал сайжирна гэдэг шүү дээ. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Ер нь бол аж ахуйн нэгжүүд тэр дотроо Оюутолгой компани аль нэг арилжааны банкны харилцагч байдаг. Тэр банкаараа төлбөр тооцоогоо хийдэг. Нэг компани хэдэн ч арилжааны банкны харилцагч байж болно. Тэгэхээр Төв банкаар шууд төлбөр тооцоо, орлого, зардлаа гүйлгэхгүй. Зарчмын хувьд төв банк байна уу, арилжааны банк байна уу ялгаа байхгүй манайд долларын нөөц нэмэгдэнэ.