“Хангайн сайхан нуруунаас эх авсан Идэрийн сайхан гол өндөр уулнаас буусан тул урсгал түргэн түргэн эрэг дээр сууж чагнахуйяа бас хөгжим мэт” гэж их зохиолч Д.Нацагдорж нэгэн өгүүллэгээ эхэлснийг хүүхэд бага балчир насны сэтгэлд хоногшсон байх юм. Эх орны минь нэгэн гайхалтай чимэг болсон Идэрийн гол уртаараа дэлхийд тавдугаар байранд ордог гэдгийг өдий болтол мэдээгүй явж. Үүнийг манай газарзүйчид яагаад мэдүүлээгүй, хүмүүсийн чихэнд хүргэхгүй байсаар өдий хүрсэн юм бол? Энэ тухайд Америкийн адтай жуулчин Дон Кронер гэгчийн “Монгол орны хоймор нутгаар” номоос л мэдлээ. Энэхүү номонд гоё ганган, гялбуур хуурай үг нэг ч байсангүй. Үгийн сэрэл, үгийн мэдрэмж, үгийн сэтгэмж гэж юм бий. Тэр чигээрээ үгийн утгазүй сэрэл, сэтгэмжийг шингээсэн энгүүн, ончтой, амтлаг, утгат, зохист найрууламжтай сэтгэлд нэн таатай бууж байгаа нь зохиогчийн чадвар гэж болох ч орчуулагч Л.Амарбатын эх хэлний найруулгын ид шид, дүйцүүлэн буулгах чадалтай холбомоор байна. Үгийг тод өнгө, зохист эгшиглэнтэй нь хам хөрвүүлэгч ийм орчуулагч бусдын хараанд өртөлгүй чимээгүй даруу хаагуур явсан юм бол? Корнерийг адтай жуулчин гэдэг үгийг зөнд нь зүгээр унагасангүй. Хойд мөсөн далайн ай савд хамгийн түрүүн цутгаж хүрдэг Енисей мөрнөөс хөөн Ангар, Сэлэнгэ, Байгаль гэж туучуулан яван явсаар хамгийн цаад тулгарах эхийг олох гэж зориглосоор мэтгэсээр түүний эх нь Идэр гэдгийг “алх цохих” мэт тогтоожээ. Утга зохиол судлаач нэг үг, өгүүлбэрийн хойноос эрэл болдог бол, газарзүйн шинжээчид ингэж уул уул, мөрөн мөрөн, гол гол дагаж явсаар нээлт хийдэггүй юмаа гэхэд баталгаа нотолгоог бий болгодог байна. Сонирхлыг өдөөгч энэхүү ном болоод “Бөхөн шарын нурууны” аяллаас олсон олз гэвэл энэ. Идэр голын хөвөө эрэг дээр шарз шимсхийн зогсож байхдаа энэ ертөнцийн цэвдэг умард туйл хязгаар Хойд мөсөн далайн эцэс дээр зогсч байна гэхээс говийн хүний хувьд сэтгэл хөдлөхөөс өөр аргагүй байв.
Ертөнцийн юмс бүхэн цаанаа учир шалтгаацалтай. Үндэснийхээ эх хэлээ хайрласан, бахархан хөгжүүлсэн, баяжуулсан хувьсгалын эхэн хаанаас үүдэлтэй вэ? гэдгийг чангаар дуулгах цаг ирж байна. Тэгвэл Идэрийн голоос гэж болно. “Оюун санааны Идэрийн гол” жилээс жилд, хавраас хаварт монгол газар нутгийнхаа зүүн, өмнөд, хойд руу салаалан урсан орон даяар дархаж эхэллээ.Энэ бол жил бүрийн хавар гол мөрөн мөсөн баринтагаа тайлж, цэцэг ногоо жигдэрч, хүн малын зоо тэнийсэн байгаль цагийн уур амьсгал уясан газраас манан дэгдэн хөөрөх үеэр зорьдог байна. Энэ бол Завхан аймгийн Идэр сумын харьяат монгол хэлний нэрд гарсан багш сурган хүмүүжүүлэгч Лутын Лхагважавын нэрэмжит эх хэл бичгийн олимпиад юм. Улс орон даяар хүчээ авч байгаа энэ сайхан үйлсийн эхлэл багш шавийн ариун барилдлага дороос анх сэдэгдэн гарчээ. “Шинэ Ази” группийн ерөнхий захирал Лхамсүрэнгийн Төрбаяр нөхдийн хамт багшийнхаа нэр алдрыг өргөх зорилгоор үүсгэсэн эрдмийн өглөг бэлэг юм. Манайханд ямар нэгэн үйлсийг сүржин эхлээд даржин хаячихдаг гэм бий. Урлаг, уран зохиол, соёлыг бишрэн хүндэтгэдэг, түүний хамаг нандин гоо сайхны ертөнцийг өөртөө шингээсэн энэ эрхэм сэдсэн бүхэндээ тангараг тавьсан мэт үнэнч явдаг нэгэн гэж хүмүүс ярьж байна. Эх орны газрын зураг дээр эх хэлнийхээ тунгалагшилын тугийг хатгажээ. Зөв хүний бүх зүйл зөв, тэр тусмаа наргиж хошигнохдоо ч зөв байх юм.
Үүнийг бичигч “За даа, энэ олимпиад ч зөвхөн баруун бүсийнхний явдал биз ээ” гэж боддог байснаа нуух юун. Гэтэл “Монгол эх хэлний хувьсгал” Идэрийн голын эрэг хөвөөнөөс нүүн нүүсээр хаа тэртээ говийн аймагт хүрч очжээ. “Эх хэл ядуурлаа, сүйрлээ, мөхлөө” гэж олон жилийн туршид хашгирсаар ирсэн боловч үнэндээ олныг цочирдтол, түмнийг дэнсэлтэл, шаагиж нижигнэтэл зуурч авсан нь цөөхөн шүү дээ. Уг нь манайхан эрдэмтдээр дутаагүй, хэлбичгийн ухааны докторуудын нэг хүнд ногдох тоогоор дэлхийд дээгүүр давхинаа. Эх хэлний үгийн сан хомсдож, утгазүй саарч, монгол хэл сэтгэлгээ захаасаа хуурайшиж намагшиж байгаа нь үнэн. “Төсвийн өсөлт явагдаж байна, авлига төрийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа, тэмүүлэл рүү явах, магадлал өндөр байгаа тийм зарчим руу хатуу явах, дасгалжуулалт авах, 240 обьектын хөрөнгө оруулалтыг царцааснаар, төсвийг царцааснаар, тоглоомын дүрэм, зар сурталчилгаа хүмүүсийн үг ярианы цэвэршилтийн түвшинг ихэсгэж, багасгадаг, эерэг хүлээн зөвшөөрөлт, ойрын үед цаг агаарын муудалт болно, аягүй гоё арга хэмжээ, дээрэмчин маань, ДОХ маань, хулгайч маань, эдийн засгийн солонгорол, эдийн засгийг долларжуулах” зэрэг албархаг хэллэгийн хив хорхой хаа сайгүй гүйлдэж байдаг. Гадаадад хэдэн арван жил суралцсан гэх зөв ч бичиж чаддаггүй төрийн алба хашдаг эрхмүүдийн албан бичгийн найруулгын наад захын зүйл бол энэ.
Ийн атал эх хэл соёлын хүрээлэл бүснээс хол, харь хамаагүй өөр мэргэжлийн гэж болохоор Л.Төрбаяр бизнесмен шууд өөрөө үлгэрлэж, өөрөө нөлөөлж, өөрийн биеэ болон өөрийн мөнгө санхүүгээ харамгүй шидэн байж энэхүү “эх хэлний хувьсгалыг” эхлүүлжээ. “Хувьсгал” гэдэг үг сүржин сонсогдож магад. Гэвч ядаж л өнөөгийнхний амны уншлага болсон ”ногоон, цагаан хувьсгалаас” дутахгүйгээр түргэн зуур түгэх нигууртай нь мэдэгдэж мэдрэгдээд байна лээ. Газрын хол, замын урт хамаагүй болсон нь энэ жил Говь-Алтай, Ховд, Увс, Завхан, Эрдэнэт, Дархан, Дундговь аймгаас монгол хэлбичгийн олимпиадад 100 гаруй багш, 500-аад сурагчид монгол бичгээр зөв сайхан бичих, яруу сэтгэе нэрийн дор шүлэг зохиох, уран сэтгэмжийн эсээ бичлэгийн зэрэг дөрвөн төрлөөр оюун ухаанаа сорилоо. Маш хатуу даваа давдаг аж. Энэ даваанд багш нар ч, сурагчид ч, шүүгчид ч долоо хоногийн турш өдөр шөнөгүй үзэлцсээр сульдахыг харлаа. Мань мэт нь гэхэд л шилдэг эсээ шалгаруулахад 150 сурагчийн бүтээлийг нэг бүрчилэн уншив. Талдаа 1200 км туулаад ирсэн Дундговийн багш, сурагчидтай уулзаад “Тэртээ говь нутгаас та нар анх удаа иржээ. Энэ жил ч ганзага хоосон буцаж магадгүй шүү. Сэтгэлээр бүү унаарай. Идэрийн голын уснаас амсаад, магнайдаа хүргээд буцахад алсдаа учиртай. Хамба гэгээн, Ялгуулсан хутагт гээд төр шашныг хослон баригч Богд хаан Жибзундамбаас адислаж, жанлайлавласан хоёрын хоёр халхын тамгатай хувилгааныг төрүүлсэн энэ баян хангай газрын Бөхөн шарын нуруу, Сэвжидбалбар хайрхандаа мөргөж сүшиглээд гарна бизээ” гэсэн чинь юу вэ? төдөлгүй амаа алгадуулав. Ядаж энэ үгээ журмын нөхдийн өмнө хэлчихсэнийг хэлэх үү? Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын III дунд сургуулийн монгол хэлний багш Б.Отгонсүрэн урд жилүүдийн аваргуудыг ханаруулан шуудхан түрүүлчихлээ. Энэ чинь одоо цолгүй ирээд улсын заан болоод явчихлаа гэсэн үг. Энэ олимпиадын маш чухал нэгэн онцлог байна. Шударгаас шударга, чанадаас чанд, журамлагаас журамлаг, цэгцээс цэгцлэг, үнэнээс үнэн гэсэн баримтлал хууль шиг үйлчилж байнаа. Отгонсүрэн багшийг аян замд үдэгсэд ингэж хэлж байжээ. “За даа, тээр хол яваад нэмэр байна уу даа. Тэрүүгээрээ л болоод өнгөрнө шүү дээ” гэжээ. Үнэндээ ч одооны уралдааны тэмцээн ямархан болсон билээ??? Цул хуйвалдаан, нутгархал, талцал, найзархал, бүлэглэл дунд болдогийг хэн хүнгүй мэднэ. Нууцлалыг дээд зэргээр хангаснаараа хаанахын хэн ч түрүүлж болдгоороо гайхалтай бөгөөд, шүүж тунгаах үйлдэлд бас нэгэн хувьсгал гаргаж байгааг харлаа. Тэртээ холоос шавар шавхай, тоос тортог болчихсон, хүүхдүүд нь бүр борлож харлачихсан ирсэн орос “Пургоныхон” маань дорхноо сэргээд гялалзаад ирэв.”Орос пургон” энэ олон “Land”, “Лексусын” дунд бараг өнгө зүс ороод “янцгаах” шахаж байв. Түрүүлсэн багш гурван сая төгрөг, араас байр эзлэгсэд хоёр, нэг сая төгрөгийн шагнал хүртсэн нь ерөөсөө оюуны хөдөлмөрийг ингэж үнэжүүлж, ингэж мандуулж, ингэж бадруулсныг би л лав дуулаагүй, үзээгүй. Говь-Алтайн Сүнжидмаа багш энэ олимпиадын анхны аварга гэсэн бууриа хадгалсаар энэ удаа хоёрдугаар байрт орлоо. Нууц л байх даа, хэл ам загатнаад болдоггүй, энэ удаа 150 сая төгрөгийг зарлагадсан гэсэн үг чих шүргэсэн. Улсын хэмжээний монгол хэлний олимпиадад ийм хэмжээний хөрөнгө мөнгө зарж чадах уу? Төрбаяр захирал үгээ бодож хэлдэг, бодож амладаг, бодож гүйцээдэг хааш хаашаа Хангай нуруу шигээ ханатай эр юм билээ. Ингээд оюун руу, эрдэм мэдлэг рүү, шинжлэх ухаан руу хөрөнгө мөнгөө хаяад урлаг соёлыг дээдлэгсэд хошуураад, өрсөлдөөд ирвэл Монгол орон маань ямар гоо үзэсгэлэнтэй сайхан харагдах болоо? Эх орны маань байгалийн ховор гоо үзэсгэлэнгээс гадна оюун ухаан, шинжлэх мэдлэгийн үзэсгэлэн бүүр ч илүү гайхамшиг шүү дээ.
Хөдөөний багачуудыг ажлаа. Зургаа, долоо, наймдугаар ангийн хүүхдүүд гэхэд тохойн чинээ жаахаан амьтад юм. Нүд нь цогтой, гар нь борхон, хацраас бараг цус дуслам улаан аж. Яахлаараа хүүхдүүдийн бие хаа ингэтлээ жижгэрээ вэ? гэхлээр үнэндээ зургаан настайгаасаа сургуульд ордог л доо гэдгийг сүүлд санав. Яруу сэтгэлгээ, эсээ бичлэг гээд олон зүйлийг шалгав. Эсээ бичлэгийг гэхэд л үг бүрийг барихыг хичээв. Их эрдэмт Д.Урианхай, Д.Галбаатараар гар дамжуулан шүүлгэв, энэ цагийн зохист аялгууны дархчуул Х.Чилаажав, Г.Мөнхцэцэг, Б.Золбаяр Н.Гантулга нараар дахин дахин дамжуулан шалгуулав. Тархинд гадны вирус нэвтрээгүй, эх онгон байгалийнхаа уснаас амсаж, аав ээжийнхээ эх хэлээс хөхөж, хөх борог өвсөн дээгүүр хөл нүцгэн гүйж, адуу малынхаа хойноос хөөцөлдөж гүйснийхээ үрээр “хэл нь ээдрээгүй, хөл нь солбиогүй, үг нь алт, үйлс нь тостой” юм. Хэзээний зохиолч шиг уран дүрслэлтэй, утга төгс санаатай, урамтай сайхан найруулгатай маш олон эсээ шалгаруулсан ч 146 нь хоосон үлдэх нь харуусмаар ч юм шиг.
Гоо бүсгүйн гишгэсэн мөрөөр галбараа цэцэг ургадаг гэсэн мөр бий. Бичгийн билэг авьяастан, уран үгийн дарчхуул, урлагийн бурхад, хүчит бөхчүүд багтсан энэхүү “Бөхөн шарынхны” явсан газар,туулсан зам мөрөөр цас бороо холилдон орж байгаль дэлхий сэргэж, төд удалгүй үүлний цаанаас хурц нар гялбан гарч ирээд цас мөсийг хайлуулж, урд намрын цасан доороос гарч ирсэн хөвд, хаг өвсний дороос нялх ногоо, яргуй цухуйж байв. “Дөрвөн улирлын дөрвөн өнгийг” долоохон хоногийн дотор бүрэлдэх юмаа гэлцэж байлаа. Монголоо, үндэсний уламжлалаа, эх хэлээ гэсэн сэтгэл байгаль дэлхийг ч баясгаж тэнийлгэх шиг санагдлаа. Адис дээдсийн маань сэтгэлийн чилээрхэл, төөнөрч хурсан атираа тэнийх шиг болов.
Энэхүү оюуны чуулганы эзэн багш Лутын Лхагважав гуайн намхан бие улмаа ханхайж, хүрэн бор царай сүлэгдэн, магнай тэнийж, үг хэллэг нь улмаа цэцэн болж, “Дараа жил ч хол байна шүү. Газар газраас та нар минь давхиад л ирнэ дээ, хүүхдүүд минь. Говь, тал, уул хангай зүг зүгийн замын тоос харж зогсдог болсон шүү, өвгөн багш нь…” гээд хэдэн өдрийн турш галтай цогтой гялалзаж байсан нүдэнд ялигүй гуниг тунарах шиг болсон. Байгаль дэлхийн дэлэгнэл, уулнаас хайлан буусан хур цасны шар ус Идэрийн голыг улмаа өргөн арвин, улмаа хүчтэй болгож шаагин шуугин тэртээ хол руу гялалзан урсахыг хараад эх хэлний маань ч гол мөрөн ингэж сэлбэгдэн гадаад далай тийш урсах болноо гэж бодогдсон билээ.
До.ЦЭНДЖАВ
Өглөө гадаа гартал өвдгөөр татам манан суунаглаж, уулын орой бүдэг бадагхан харагдана. Зуслангийн айлууд арай л босоогүй бололтой нам гүм. Анир чимээгүйд гэнэтхэн адууны зөөлхөн тургилах чимээ сонсогдоод, өтгөн манандундаас сугаран гарах шиг нэгэн буурал морь манай урд замаар уруудан аажуухан явсаар эргээд саарал мананд сарнин уусах мэт замхран алга боллоо. Будан дундаас гарч ирсэн энэхүү буурал морь, сэтгэлд маань үе үехэн бодогдсоор байдаг нэгэн дурсамжийг санагдуулсанд өөрийн эрхгүй хоолой минь зангирав.