Category: өд-бэх

Шинээр төрөн гарч буй залуу шүүмжлэгч, судлаач, СУИС-ийн багш Х.Чойдогжамцын “Гүн хэлмэр” хэмээх шинэхэн номын тухай уншигчидтайгаа хуваалцахаар шийдлээ. Нэрнээсээ авахуулаад л гүн гүнзгий утга агуулгатай, Монголын утга зохиолын шинэ зууны шүүмж судлалд өөрийн гэсэн орон зайг эзэлж буй энэхүү бүтээлд Монголд бараг үгүй болоод буй театрын шүүмжүүд орсон нь олзуурхууштай юм. “Хараачлах үнэний бараа буюу Ч.Түвшний “Эдип хаан”, “Байгалийн шинэ жам уу, Шинэ байгалийн жам уу” зэрэг театрын шүүмжүүд нь тайз, үзэгчийн хоорондох харьцааг шинээр нээж сэтгэлгээний өргөн загвараар боловсруулсан нь нэлээдгүй даацтай шүүмжүүд болсон байна.

Мөнхүү уран зохиолын хүрээний ахмад үеийнхэн гэхээс бус шинээр төрөн гарч буй залуу зохиолч, яруу найрагч, шүүмжлэгчид төдийлөн мэдэхгүй Ж.Төмөр хэмээх шүүмжлэгчийн “Үндэс үрнээсээ” номын тухайд “Салхин дундах зул” хэмээсэн тэмдэглэл нь ч өнөөгийн уран зохиолд үгүйлэгдэж байсан зүй тогтлыг олж харж, өмнөх үеийнхээ зохиолчдын олон сайхан бүтээлийг хойч үедээ таниулсан явдал юм.

Номын өмнөтгөлд МУСГЗ, яруу найрагч, утга зохиол судлаач Л.Нямаа “XXI зууны, оюун мандлын эриний хүмүүсийн оюуны хэрэгцээг хангах жинхэнэ урлагийг бүтээхийн төлөө зүтгэхэд Х.Чойдогжамцын “Гүн хэлмэр” ном тус болно” хэмээжээ. Өдгөө бид ертөнц текист гэдгийг ухаарсан, оргүй хоосонд орших олон хий биетүүдийн хөдөлгөөн, амьсгалахыг олж нээх хэмжээний оюун сэтгэхүйд хүний ертөнцөд аж төрж байна. Нөгөөтэйгүүр энэ л нийгмийн бурангуйг үл анзааран, эсвэл анзаарсан сэтгэлийн шаналангаа үгийн урнаар илэрхийлж буй жинхэнэ урлагийг бүгтээгчдийн дунд, тэдний бүтээлийн амин сүнсийг нээн илрүүлэхийн тулд “гүн хэлмэрч” мэндэлж буйд талархууштай.

МУИС-ийн багш доктор Д.Галбаатар нэгэнтээ “Шүүмжлэл бол нохойд барьдаг мод биш” хэмээсэн. Шүүмжлэл гэдэг шүүн тунгаах, зохиолын сайн мууг үнэнээр нь ялган салгаж, шинжлэхийн нэр биз ээ. Тийм л учраас залуу судлаач Х.Чойдогжамц “Гүн хэлмэр” номондоо “Л.Өлзийтөгсийн шүлгүүдийг уншихад хэзээ ч ийм удаан байдаггүй байлаа” гэж хүүрнэл зохиолчийнх нь тал дээр зоригтой дуугарч чадсан бол “Л.Өлзийтөгсийг яруу найрагчийн хувьд өмөөрөхийн тал дээр ярих ч хэрэггүй. Тэр шинэчлэгч (уншигчдаасаа “зул задарчихсан”) уран бүтээлч, жинхэнэ (гэхэд л хангалттай) яруу найрагч” хэмээгээд “Буриадын нэрт яруу найрагч Сергей Тумуровын “Хүннү уулын нойрсогч өвс” шилмэл шүлгийн түүвэр оюун санааны минь ойд оршигч нэгэн сүнсийг сэрээх шиг болов”, “Мэдрэхүйн бүхэллэг чанар-хайку” зэрэг шүүмжүүд нь зохиолчдын оюун сэтгэлгээ, өөрөө төрсөн бүтээлийн чанарт шинээр хандсан байна.

Уран сайхны шүүмж гүн хэлмэрч Х.Чойдогжамцын номын шүүмжүүд ийм буюу. Бусдын бүтээлд хэрхэн ажиглалт хийж, үнэн зөвөөр нь зохиолчийг нээж гаргах нь судлаачдын хэрэг боловч нэг ёсондоо шүүмж гэдэг тэдний өөрсдийн оюун санааны томоохон бүтээл юм. Яг үүнтэй адил эл номыг бүтээгчийн өөрийнх нь хэлсэн шиг уран бүтээл, уран сайхны шүүмжлэл “бүтээгдэнэ, бүтэцлэгдэнэ, дүрслэгдэнэ, тэмдэглэгдэнэ” гэдэг энэ билээ. Дашрамд дурдахад Х.Чойдогжамц “Гүн хэлмэр” номоороо Г.Сэр-Одын нэрэмжит шагнал хүртсэн бөгөөд МЗЭ-ийн 87 жилийн түүхэнд анх удаа энэхүү шагналыг шүүмж, судлалын мэргэжлийн хүн хүртэж буйгаараа ихээхэн онцлогтой юм.

Л.Цэнгэл

Оросын алдарт зохиолч Л.Н.Толстойн “Иван Ильичийн үхэл” туужийг унших явцдаа Иван Ильичийн амьдралтай өөрийнхийгөө жишиж зэрэгцүүлж, сэтгэл хөдөлж, баясаж, бачимдан уурсаж, 95 дугаар хуудасны хэсэг дээр мөн түүн шиг уйлж ч үзлээ.

Тэгээд дараа нь Иван Ильич шиг амьдралын аахар шаахар бүхэнд хууртаж, жинхэнээсээ амьдрахгүй байгаа юм биш биз гэсэн бодол төрснийг нуух юун. Эл жижигхэн туужийн 110-аадхан хуудсанд хүний амьдралын үнэн дүр төрх, түүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлс, хандлага зэргийг ямар ч нэмэр хачиргүй өгүүлжээ.

XVIII зууны сүүлийн хагаст зохиогдсон эл тууж зуун дамжин өдгөө хүний ухаан сэрэхүй, мэдрэмж мэдрэхүйд цоо шинээрээ хүрч байна. Сонгодог зохиол мөнхийн бүтээл байдаг аж.

Зохиол, Иван Ильичийн үхсэнийг ажлын хамт олон буюу шүүхийн зөвлөлийнхөн нь сониноос мэдэж буйгаар эхэлнэ. Тэд дор бүрнээ түүний албан тушаалд сэмхэн санаархацгаах аж. Хэзээ нэг цагт хүмүүс бүгдээрээ үхнэ гэдгийг мэддэг мөртлөө хамгийн эхлээд Иван Ильич үхсэнд л сэтгэл ханацгаана. Ийм хувиа хичээх үзлийг эл зохиолд үзүүлж, “Иван Ильичийн үхэл” туужийг бичсэнээрээ үхэлтэй нүүр тулж үзэх боломжийг Лев Толстой хүн төрөлхтөнд олгожээ. Энэхүү зохиол эртний бүтээл. Тиймээс уншиж мэдэрсэн хүн ч олон, уншиж мэдээгүй нь хүн төрөлхтний ирээдүй үе гэж бодохоор түүнээс ч олон биз ээ.

Харин, алдарт хөгжмийн зохиолч П.И.Чайковский уг туужийг уншсан тухайгаа 1886 оны долоодугаар сарын 12-ны өдрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн байдаг юм байна.

Юу гэвэл “Би “Иван Ильичийн үхэл” туужийг уншлаа. Хэзээ нэг цагт, хаа нэг газарт байсан уран бүтээлч зохиолчдоос хамгийн агуу нь Л.Н.Толстой мөнөөс мөн гэдэгт би одоо хэзээ хэзээнээс итгэл төгс боллоо. Хүн төрөлхтөнд Европын өгсөн агуу болгоныг гаргаж тавих тэр цагт орос хүн толгой гудайлган ичихгүй байхад ганц энэ зохиолч л хангалттай” хэмээжээ.

Эл зохиолоос бид гэр бүлдээ хүн хэрхэн хандах тухай ойлгож болно. Түүнээс наана гэр бүл зохиохоосоо ч өмнө хайр дурлалын асуудалдаа хүн ямар шийдвэр гаргах ёстойг ухаарах болов уу. Иван Ильичийн амьдрал болоод л байсан хэрнээ огт болохгүй байж. Тэр хэзээ ч албан тушаалаа урвуулан ашиглаж байгаагүй хэрнээ уг чанараараа буруу байж. Тэр хэзээ ч хүүхдээ зодож занчиж байгаагүй ч гэлээ тэднийхээ төлөө юу ч хийдэггүй байж. Мөнгө сайн олдог байсан ч гэлээ мөн чанартаа тэр өрхийн тэргүүн биш байж. Харин түүний эхнэр, дүр эсгэсэн нэгний өмнөөс, дүр эсгэгч, баг зүүсэн нэгний өөдөөс баг зүүсэн нэгэн байжээ.

Эцэст нь хэлэхэд энэ зохиолыг хүн хоёр, гурван цагийн дотор уншчихна. Тэгээд 20, 30 жилийн дараахь өөрийгөө төсөөлөөрэй.

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч Лувсангийн Одончимэдийн шинэ бүтээлээс хүргэж байна. Тэрээр “Ээжтэй орчлонгийн наран”, “Хоржоонтой дурсамж” тэргүүт зургаан боть бүтээлээ уншигч олондоо хүргэсэн юм.

Тамганы найрнаас бүлэмцүүхэн мордсон Нэрэндоо гэртээ яаж очихыг өөрөөс нь илүү мэдэх ижилдэн дассан хээр мориныхоо эрхэнд жолоогоо даатгаад дуу ч юм уу, маань мэгзэм ч юм уу нэг юм амандаа гүвтнүүлэн гэлдрүүлж явлаа. Аравдын шаргал сар цайвар туяагаараа орчлонг гийгүүлээд баруун хярын дээхнэтэй асар том зул бадамлах мэт мэлтийнэ. Уул нь сартай байхад гэр лүүгээ дөхчихье гэж бодон өнгөлзөж суусан ч мордохын молор хундага, отголсон тамгын хувь, ирэх жилийн айргийн ерөөл гэж элбэг найрын дугараанд шахуулсаар жаахан оройтжээ. Нэрэндоо “Сар гэдэг ер нь янзын барам шүү. Гийж байхдаа хөдөлж шилжиж байгаа нь мэдэгдэхгүй мөртлөө шингэх дөхөөд ирэхээрээ унтарч байгаа чийдэн шиг улам улайсаар доошоо ойчиж байгаа юм шиг хурдан далд ордог” хэмээн бодоод гэдэс гүзээ нь эмээлийн бүүргэнд шахагдсанаас золтой л гулигуулчихалгүй, хааяа нэг хэхрүүлж явна. Бас ирэх зунтай золготол ийм сайхан араанд тос амтагдсан айраг хамар амаараа сэнгэнэтэл хэхрүүлэхгүй дээ хэмээн харуусч бодсоноо хүн мэдчихвэл заваан бүдүүлэг гэж хэлнэ дээ гэж бодоод ганцаараа яваа мөртлөө ичих шиг эргэн тойрноо ажиглах янзтай харна. Хээр мориноос нь өөр хэн байх билээ. Сар баруун хярын цаагуур ороход харанхуй нөмөрч сэрүү татаж эхэллээ. Жаахан шогшуулдаг юм билүү гэж бодон морио давирч үзвэл, чиний наад айраг бялхсан ходоод гэдэс чинь цал цүл зайлагдаад, задгайлж орхисон энгэр заамаараа хамаг юмаа гээчихнэ гэсэн шиг огт тоохгүй сажилна. Намайгаа элэг бариад явахгүй болжээ, муухай барам чинь.

Морины хөлд өндөр дэрс орооцолдон, шажигнаж нүүр нүд рүү хатсан өвс үсчиж өлөн тоос ханхлаад эхлэх нь “Цагаан хоолой” руу орж ирж байгаа юм байна. Мөн ч өнтэй сайхан нутагсан. Биднийг багад энэ дэрснээс тэмээний бөх, толгой л харагддагсан. Даанч өвөлжөө бууц байхгүй, айл огт буудаггүй нутаг. Нэгдэл нийгэм гэж анх байгуулагдахад адуучдыг ийш нь нутаглуулах гээд бараагүй л юм даа. Эртнээс хүн тавьдаг байсных биз. Сүрэг сүрэг зээр л дэрсэн дотроос хуйлраад гарна. Нутаглуулсан хүний гүрцэгний даавууг урж, хөсрий ясыг нь мэрж долоож байгаа нь тэр. Зээр их хужиршдаг амьтан гэж ээжийг хэлэхэд нь хүний хүүр иддэг зээрийн махыг бид иддэг юм байна гэж бодоод дотор эвгүй оргидогсон. Одоо ч ямар ил тавих биш. Гэхдээ “Цагаан хоолой”-н дэрсэн дотуур шөнө байтугай өдөр явахад заавал нэг шарил марил санаанд ордогсон. Нээрээ тийм. Гэнэн Думаа гэж ганц бие хөгшнийг нутаглуулсан чинь өндийгөөд суучихсан үс нь хийсч байсан. Дараа нь бүлтэн Ням гуайг үүгээр явж байтал сэгсийсэн үстэй шалдан чавганц туулгаад мориных нь сүүлнээс атгаж тавьж байсан гэж ярьдагсан. Сонсоход эвгүй барам шүү.

Нэрэндоо, бодолдоо гүнзгий автаж, дээр үед нээрээ чөтгөр шулам гэж байсан юм болов уу гэсэн шүү юм санаж явтал гэнэт чанх хажууд нь бүдэгхэн хөх гэрэл гарч морь нь буруу тийшээ бусгаад золтой л ойчсонгүй. Номхон хээр нь хоёр чихээ солбиж хамраа тачигнуулах ийм номхон амьтнаас гармааргүй догшин сүртэй гэж. Анивчсан хөх гэрлийн тэндээс бас нялх тугал мөөрөх шиг бүдэгхэн дуу сонсдоно. Эргэн очоод үзмээр санагдсан ч морь нь үргээд, бас өөрөө ч жаахан зэвүүцээд дөрөөн дээрээ өндийж, ташуур өгч ергүүллээ. Ташуурдуулсан морь ч тайвширсан мэт сэвэлзүүлнэ.

…Айхад аргал хөдөлнө гэдэг. Би хий юм үзлээ гэхэд энэ адгуус яагаад үргэв. Юун муу ёрын сүүдийсэн хөх гэрэл, бас юун дуу вэ. Хүн тавиагүй удсан болохоор одооны хүүхдүүд бол энэ тухай төсөөлөх ч үгүй биз. Гүйдэл мүйдэл гэж сонсогдохоо больж мартагдсан цагсан. Муу мотоцикльтойгоо явсан бол гэрэл тавиад харахгүй юу. Ядахдаа нүх шиг харанхуй болчихлоо, барам чинь.

Нэрэндоог харихад сургуулийн хүүхдүүд нь сум руу буцчихсан эл хуль ханхай гэрт гэргий нь хараахан хажуулдаагүй хүлээж байлаа.

-Найр сайхан болов уу, яасан их оройтов?

Бодлоос нь хөх гэрэл салаагүй Нэрэндоогийн амнаас олигтой хариу гарсангүй. Зуухны хажууд байсан данхтай зэлгээн цайнаас аягалж балгаад араас нь нэг юм орж ирэх юм шиг үүд рүү харна. Гэргий нь гарч эмээлийг нь авч мориных нь нуруунд өлөн шороо түрхээд орж ирэв.

-Морио усан хулгана болтол яасан их давхисан юм хэмээн асуух зэмлэхийн завсар өгүүлэв. Дээлээ ч тайлахгүй суусаар байгаа Нэрэндоог гайхаж харснаа:

-Чи чинь одоо бүлх залгичихсан юм шиг яагаад чимээгүй суугаад байгаа хүн бэ, бие чинь зүгээр үү, согтчихсон юм уу. Хүүхдүүдийг Дэрэмийн пургоноор явуулчихсан. Дэрэмд бензинд нь нэмэр гэж хэдэн төгрөг өглөө. Бага нь их л дурамжхан явсан гэж ганцаараа баахан ярьснаа би морийг чинь тавьчих уу гээд гарлаа. Нэрэндоо халуун савтай цай, аягалж тавьсан хоолноос ч амссангүй. Орондоо орсон ч дуугарсангүй буруу хараад хэвтлээ. Цагаан хоолойн дэрсний хөх гэрэл түүний нүдэнд харагдана, бас тугал мөөрөх шиг дуу сонсдоно. Мөн хачин барам юм даа. Одоо болтол чөтгөртэй л байгаа хэрэг үү. Цогзолд хэлэх үү, байх уу. Нэг л хүн сонсвол нутаг усаар бөөн шуугиан болно. Нэрэндоо чөтгөр үзсэн гэнэ. Дээр үед хөх гэрэл гардаг байсан. Одоо бүр анивчаад дохиод байдаг болсон гэнэ. Тэгээд үхэр шиг мөөрдөг. Нэрэндоогийн хойноос хөөгөөд усан хулгана болтол зугтааж хээр мориныхоо хөлийн хурдаар холдож салсан гэнэ. Цагаан хоолойн дэрсээр бүү яваарай, та минь гээд л цуурч гарна даа. Аягүй бол цагдаа сэргийлэх болж, чухам хаана байсныг зааж өг гээд дагуулж явах хэрэг мандана. Багаасаа хөндлөн гулд давхисан болохоор багцаа ч байна аа. Тэгээд юу ч олдохгүй. Эцэстээ “чөтгөр” Нэрэндоо нэртэй өвгөн болж, манайх гэдэг хүн ордоггүй айл болно. Хүүхдүүд ч амар заяа үзэхгүй. Ерөөсөө больё, тас нууя муухай бармыг. Нуулаа гэхэд юу нь хорогдох билээ. Би л түүгээр явахаа боливол барж.

Үүнээс юу ч асуугаад нэмэргүй, өглөө л ярья гэж бодож хэвтсэн Цогзол ч намуухан хурхирч эхлэв. Нэрэндоо ч айраг, архиныхаа ааганд цохиулаад тэгсгээд дугхийжээ. Шөнөжин гартаа хөх гэрэл барьсан шалдан хүүхнүүд гадаа нь ирээд “чөтгөр Нэрэндоо” гараад ир! гэж орилолдож байна гэж зүүдлээд олигтой унтаж чадаагүй Нэрэндоо үүрээр сэрж ойртож яваа машины дуунаар гэрээс гарлаа.

Морь ачдаг өндөрлөгтэй машинтай нутгийн хэдэн залуус тамганы найрнаас сая л салсан бололтой дуу шуугиан болсоор гадаа нь буулаа. Тэдний дундаас “задгай шар” хочтой Лхамаа гэгч уяач:

-Нэрэндоо гуай та нэг чухал юмаа хаясан байна даа. Шагнавал эргүүлж өгнө хэмээн хашгичиж байв. Нэрэндоо ч нэг их юм ч бодсонгүй. Ганц шил юм горьдож байгаа хэрэг, муухай барам гэж бодлоо.

-Орцгоо хүүхдүүдээ гээд гэр рүүгээ явлаа. Энэ яриаг сонссон Цогзол тэднийг оронгуут:

-Нээрээ чи чинь хөөргөө яасан хүн бэ гэлээ. Нэрэндоо хөөрөгтэй явснаа сая л санаж, малгай бүс, хөнжил гудас, авдрын ар өврөөр жаахан хайлаа. Үүнийг харсан Лхамаа:

-Хөөрөг чинь энэ байна аа гэсээр түүний хоргой даалинтай их гарын манан хөөргийг гаргаж ирлээ. Нэрэндоо мэл гайхаж,

-Энэ чинь одоо миний л хөөрөг байна даа, алив гэхэд задгай шар:

-Цагаан хоолойн дэрснээс олсон юмаа, уртаашаа ганцхан борлонгоор шагнуулна гэж марзаганалаа.

-За за, өвөө нь төлөг өгнө өө гэсээр хөөргөө тосч аваад:

-Та нар чинь тэгээд харанхуй шөнөөр Цагаан хоолойн дэрсээр явдаг, тэгээд миний хөөрөг тэнд хэвтэж байдаг мөн хачин барам аа гэвэл, задгай шар хамт яваа нэг бандийгаа зааж,

-Манай энэ мануухай өчигдөр Тамганы найр руу явж байхдаа гар утсаа гээчихээд, бид шөнө найрнаас гараад ноймор луу нь залгаад л Цагаан хоолойн дэрсийг нэгжээд л байлаа. Гэтэл нэг хөх гэрэл сүүмэлзэнэ биз дээ. Очоод утсаа автал хажууханд нь энэ хөөрөг хэвтэж байхгүй юу, аваад үзвэл таных… ха ха. За, Доо ах ганц юм гаргачих, бид хэд явлаа. Гээсэн утсаа олж, Доо ахыгаа баярлуулж бас ганц шил юмаар шагнуулсан залуус бас л ха ха хэ хэ гэсээр хөдөллөө.

Нэрэндоо сая л тайвширч, чөтгөр шуламтай дайралдаж, айсан ичсэнээ Цогзолдоо ярьж санаагий нь зовоогоод бас хавийн амьтны элэг доог болоогүй өнгөрсөндөө ханцуй дотроо залбирч, тэр муу борлон зэрэг ч яамай. Үгүй, тэр муухай барам утсаа гээгээгүй бол яалаа гэж ингэж хөглөх вэ хэмээн бодож өчигдрийн цатгалдаад байсан сэнгэнэсэн айрагнаас одоо л хулаар нь залгилмаар санагдлаа. Цогзол авгай, айраг архины халуунд хөөргөө гээчихээд л хэлэх үггүй болоод дуугарч өгөхгүй байсан юм байж хэмээн бодоод гэмгүй сайхан ханиа өрөвдөж суулаа.

“Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Гомпилдоогийн Мөнхцэцэгийн “Болзоогүй цагийн хураангуй” хэмээх шилмэл афоризмын бүтээл саяхан хэвлэгдсэн. Уг бүтээлийн өмнөтгөлд Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Ж.Баяржаргал “Уран зохиолын эл төрөлд Монголын эмэгтэй зохиолчдоос ертөнцийн хязгаар дахь хатан говиороо овоглосон найрагч анхны салхийг хагалж афоризмын бүрэн түүврээ гаргалаа. Орчлон хорвоогийн явдал зам бүсгүй хүний сэтгэлийн нүдэнд тэр тусмаа монгол эх хүний мэлмийд хэрхэн яаж тусдагийг молхи би догдлон уншиж суув. Надад энэ хорвоог дахин цоо шинээр харах, мэдрэх хосгүй хувь завшаан тохиов” гэж өгүүлсэн байна. Уг бүтээл нэрт орчуулагч, гүүш Готовын Акимын өмнөтгөлтэйгөөр англи хэлээр ном болон хэвлэгджээ. Монголын эрхэмсэг найрагчдын нэгэн Г.Мөнхцэцэгийн бүтээлийн тухай ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжавын бичсэн туурвилыг хүргэе.

Уран зохиолын залгамж хойч үеийнхний тухай саналаа хааяа илэрхийлж байх нь зөв юм гэж бодох болсноо юуны өмнө хэлье.

Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн гүйцэтгэх захирлаар хоёронтоо сонгогдсон нэрт яруу найрагч Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг “Болзоогүй цагийн хураангуй” гэж нэрлэсэн шинэ номоо саяхан надад ирүүлэв. Үүний өмнө 2-3 удаа яруу найргийн номоо ирүүлснийг нь шимтэн уншсан хэдий ч уг ном буюу шилмэл афоризмд нь цөөн үгийг зориулмаар бодогдсон учир зүрхнийхээ тушаалаар үүнийг өгүүлэв. Энэ бол эмэгтэй зохиолчдын салхийг хагалсан анхны афоризмын түүвэр бөгөөд хоёр дахь удаагаа хэвлэгдэж байгаа ажээ. Үүнээс урьд Утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургуулийн захирал, уран зохиол шинжээч Ш.Цэнд-Аюуш “Охь үгс” гаргасанд би мөн өөрийн саналаа илэрхийлсэн юм. Г.Мөнхцэцэгээс Ш.Цэнд-Аюушийн ялгаатай тал нь түүнд голчлон улс төрийн сэдвийг хөндөж “Парламент бол эрх мэдэл, эд хөрөнгөнд шунагч их армийнхны дунд ганц таваг юм. Хэн хэл хурдтай нь долоож амталдаг улс төр хүнийг ёргио хөөрүү болгож эвддэг” гэсэн санааг дэвшүүлсэн байдаг. Парламентын гишүүн болсны маргааш тэнгэр ойрхон, хүн жижигхэн харагддаг гэсэн утгыг Ш.Цэнд-Аюуш улс төр нийгмийг голчилсон бол Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг нь “Сэтгэл нь ширгэж байгаа хүн хичнээн том явлаа ч бүх талаараа жижгэрч дуусдаг” гэжээ.

Эд хөрөнгийг барж болно

Харин нас буяныг барж болдоггүй

Чиний дотоод ухамсрыг

Хичнээн олон нөхөр хүртэвч

Нөхөж үл чадна” гэснээрээ хүний дотоод ертөнц рүү өнгийсөн хувь хүн талыг илүүтэй гаргасан нь сайшаалтай.

Г.Мөнхцэцэгийн афоризмыг уншихад хүний хамгийн шилдэг уран санаануудыг цуглуулах аваас тэр хамгийн их эрдэнэс баялаг болно гэж нэгэн яруу найрагчийн дурдсаныг санагдуулж байна. “Маш товчхон оновчтой хэлсэн санаанууд нь буйртай уншигчдын хувьд аливааг эргэцүүлэн бодож, бясалгах хөшүүрэг болно” гэж Грекийн их сэтгэгч Сократын хэлсэн үгийг сэтгэлд тодотгоном. Нэгэн үгнээс түмэн утга цацардаг гэсэн Монголын ард түмний билэгт үгийг санагдуулахын хамт ганцхан өгүүлбэр нь зузаан романаас ч ихийг сэнхрүүлэх амуй.

Орчлонгийн нар мэт хүмүүний мэлмий байнга гэрэлтэж байдаг. Г.Мөнхцэцэгийн афоризм үүнтэй утга нэгэн ажээ. Үүний жишээнд “Хилэнцэт хүн”, “Жонон хонгор” зэрэг олон дууны үгийг зохиосон өөрөө ч мөн ардын дууг эвлэгхэн аялдаг Л.Агваанжамбал тэргүүнтнийг хэлж болно.

Г.Мөнхцэцэгийн “Ямар ч тэнэгийн дотор ямар нэгэн сайхан юм гялалзах нь буй

Олж мэдрэх нь чухал” гэснийг шүлгээр илэрхийлбэл

Бусдын дотор ямар эрдэнэ нуугдаж байгааг олж харах сэрэл сэхээгүй хүн өөрийн дотор ямар муу угшин байгааг онож харах сэрэмж дорой байдаг гэсэнтэй утга дүйцэх мэт.

Түүнчлэн сэтгэл муутан өөрт заяасан ариун нандин бүхнээ их эрт барж дуусдаг гэснийг нь хэн хүн ямагт бодууштай.

Мөн Г.Мөнхцэцэгийн “Ертөнцөд үүл, үйлийн үр хоёр л буцаж эргэдэг” гэснийг уншихуй бурхан багшийн сургаалд буй

“Саасан даруйдаа сүү, сагаж гашилдаггүй нь адил

Үйлдсэн нүглийн үйлийн үр үтэр түргэн боловсрохгүй

Нурманд шургасан цог шиг

Нууцхан дагаж шатамхай”. (Ж.Гэндэндармын орчуулга) гэсэн мөрүүд санагдаж ухаарал гэдэг өөр өөрийн цаг үетэй байдгийг гэрчлэх мэт.

“Хувь хүний бусдаас ялгарах үлэмж давуу тал нь дув дуугүй байх явдал” гэж Г.Мөнхцэцэг афоризмдаа бичсэн шиг нэгэн цагт миний бие ч

“Дуугарч ярьж ханахаараа нэг боллоо

Дуугүй байхын хэлийг яаж суръя даа байз

Гадагшаа гаргасан бүхнийг

Дотогшоо хумих хэцүү

Гаргаж хаясан шүлсийг

Буцаад шалгихад ч бэрх” хэмээн нэгэнтээ бичсэнтэйгээ харьцуулан бодвоо.

“Одон медалиуд эзнийхээ үхсэнийг огт мэддэггүй.

Урьдын адил гялалзаж л байдаг гэсэн нь өнөө цагт олон хүнд нэгийг бодогдуулсан, хоёрыг эргэцүүлүүштэй үг мөнөөсөө мөн. Ард түмэн их зүүдэлсний эцэст сэрж босдог харин зүүд үймүүлэгчийг эрж хайж байдаг гэсэн Мөнхцэцэгийн афоризмыг сонгуулийн өмнөхөн олж үзээсэй гэж би бодном. Мөн эх орон үргэлж хүнээс арвин, хэнээр ч дутдаггүй гэсэн онч мэргэн үг нь үнэнээс үнэн юм аа. Хүний санааг зогсоох нь бүү хэл арчиж үл болно гэснийг нь уншихад

“Бичсэн бичиг дарсан тамгыг

Биетэй юмаар арчихад арилна

Бичээгүй зураг сэтгэлийн хайрыг

Билүүдэж баллуурдаад ч ер арилшгүй” (Ц.Дамдинсүрэнгийн хөрвүүлэг) гэсэн VI далай лам Цаянжамцын шүлгийг сэтгэлд сийлж, үүнээс үзвэл Гомпилдоогийн Мөнхцэцэгийг онч мэргэн үгс нь уламжлалт шүлгийг залгамжилсан шинжтэй бөгөөд урдах сайныг мартсан өнөө цагийн залууст нэн сургамжтай нь сайшаалтай юм. Мөн түүний мэргэн үгсийн дотор

“Монголчуудын их нүүдэл дууслаа

Одоо бид өөрсдийнхөө доторх үнэн буюу хуучин нутаг руугаа нүүх эрин цаг дор тулж ирлээ” гэсэн цэцэн санамжийг дээр дооргүй, ихэс багагүй уншиж эргэцүүлээсэй. Түүнчлэн

“Алт эрдэнэсээ алдсан газрын нэхэл барагдахгүй

Атан тэмээгээ өсгөсөн айлын хот харлахгүй” гэсэн зүйрлэлийг уншихад аргагүй л авьяас билигтэй төрсөн торгон мэдрэмжтэй бүсгүй хүний сэтгэлийн үг болой. Иймийн учир үүнийг бичигч би ч гэсэн нэгэнтээ

“Эрдэнэсээ уулс далдын далд гүндээ нуужээ

Энэ бидний үед уулыг тал, талыг там болгожээ

Илэнц өвгөд минь миний төлөө амьдраад бас үхжээ

Гэрээслэлийг нь бид галд шатааж, салхинд хийсгэжээ” гэж бичсэнээ ихэд бахдан санагалзвай.

Ер нь Г.Мөнхцэцэгийн энэхүү афоризм буюу онч мэргэн үгсийн түүвэр нь явж явж түүний эрж олсон зөв замын эхлэл байж мэднэ. Энэ ном бол яруу найрагч Г.Мөнхцэцэгийн ухаан, сэтгэмж, мэдрэмж, авьяасын нэг хэмжүүр яах аргагүй мөн. Ингээд 2013 оны тавдугаар сарын 1-ний өдөр Г.Мөнхцэцэгийн нэрээр бичсэн нэг шүлгийг мялаалга болгож эцэст нь шигтгэе.

“Монголын Дорнын говьд

Өнгийн чулууд алагладаг

Нарны өнгөөр дуралзаж

Хунгийн жигүүр цуцаадаг

Цэнхэр голдуу тэнгэрт нь

Эрдэнийн одод гялалздаг ч

Цэцэн найргаар гэрэлтсэн

Эрхэмсэг хатад нь ховор юм

Газраас түүнийг нүдлээд л гурван марал гэж зүсэлдэг”.

Манай сонины “Утга зохиол” буланд хэвлэгдсэн их сэтгэгч Дамдинсүрэнгийн Урианхай найрагчийн “Цээжин аглагийн шүүдэр буюу голын эргээс эргүүлэг рүү нь…” хэмээх афоризм, максимим, эсээ-бодролын номоос шинэхэн эсээнүүдийг нь хүргэж байна.

(ЭСЭЭ-БОДРОЛ)

Тэнгэрт багирдуу үүлтэй, Богд Дүнжингарав дүнсгэрдүү, бодлогошронгуйяа хөмсөг зангидан дүнхийж, юу хүүрнээд буй нь тодорхой сайн ойлгогдохгүй ч лавтайяа юухан нэгийг хөхөмдөг хөх агаараар, амгалан, түнэр ойнхоо ногоон салхиар тодхон тодхоноор чихнээ сонсгон, тасралтгүй шивнэнэ.

Цонхны цаана зөндөө зөндөө морин хараацайнууд далавчныхаа үзүүрээр цонхны шил маажин алдан, миний “Чачиртын гол”-ын загас, жараахайнууд шиг “буцлан” нисэлдэнэ.

Сониноос уншсанаасаа тогтоосон минь, “Хамгийн хурдан нисдэг шувуу бол морин хараацай. Цагт 200 км нисдэг!” гэж тогтоож үлджээ.

Яасан ч хурдан нисдэг жигүүртэн юм бэ дээ, Хайрхан! Тэдний нисэхийг хараад, “Агаар огторгуй далавчинд нь зүсэгдэхдээ өвддөггүй байгаа даа? гэж бодогдон, агаар огторгуйг өөрийнхөө хөрзгөр хөөрхий арьс шиг санан эмзэглэнэ.

“Агаар огторгуй зүсэгдлээ ч дорхноо л, хоромхонд л тасарсан тасархай нь уулзан нийлж, морин хараацайсын түрмэг, шалмаг далавчаар зүсэгдсэн “шарх”-аа уулзан учрахын баяраар дор нь эдгээнэ шүү дээ! Агаар огторгуй мөнхөд амьд, бүтэн байх агуу хүчирхэг, хувилгаан амьдралтай!..” гэж бодоод тайтгарна.

Морин хараацайнуудын далавч хүний нүдэнд гүйцэгдэхтэй, үгүйтэй жирс-жирс дэвэн, бие биеийнхээ хойгуур урдуур гялс-гялс хэрэн, тэгш, муруй, том, бага тойрог, тиг тэнгэрт зуран бүжицгээх нь газраар дүүрэн инээд цалгиан цацах агаад, тэгэхдээ, жишиг зүйргүй хурдан нислэгэндээ толгой нь эргэн зүг чигээ алдан эргэлдэх мэт санагдахаар харагдавч тийнхүү хурданаа нисэлдэн цэнгэлдэх нь оюуныг бүтээгч хүмүүний цээжинд элдэв ялдар санаа үүсгэн торниулдаг ид шидээрээ түмэнтээ түмэнтээ баярлуулдгийнхаа бахыг эдэлдэг биз дээ, тэд минь!

Тогоруу, тагтаа, бор шувууд мэт газарт буух нь харагддаггүй, газраар галуу, ятуу мэт явгалан гүйх нь ч харагддаггүй нь, “тэд угаасаа, ам руугаа хийх юм эрэн зүдрэхээр газарт хэзээ ч буудаггүй юм болов уу?” гэж бодогдуулна.

Ер, шувууд тэнгэрт нисэж явахдаа газрын хамаг амьтдаас өндөрт харагддаг ч газарт буугаад, өвс ногоонд явгалахаараа тун намхан, тун өрөвдмөөр, өвс боргийн ёроолоос үл цухуйх цох, гүрвэл, нүүнээ хорхойноос арай өндөр харагддаг нь яамай даа, хөөрхий! гэж залбирмаар санагдуулдаг нэг яльгүй харамсал барайлгадаг нь шувуудыг дээш нь өргөн татах “Тэнгэрийн өргөх хүч”-ийг шувуудыг доош нь чангаан буулгах “Газрын намсгах хүч” дийлдгээс шувууд газарт буухаараа намхан харагддаг ч юм бил үү, бүү мэд! Гэлээ ч, манай байрны цонхны цаахнуур морин хараацайнууд сая живаа, сая живаа навчтай саглагар саглагар үй түмэн салаа мөчиртэй модны навчис намрын ширүүн салхинд сэрэлзэн хөдлөх шиг өөдөө сөөргөө агаар өрөмдөн зурс-зурс нисэлдэн, далиа улам улам эрчлэн “шурагдах” мэт урагш шуухайн зүтгэх нь “Тэнгэрийн татах хүч”, бас ч нэгэн бодохноо, “Газрын татах хүч” хоёртой тэрсэлдэн тэнцэлдэх мэт урагшаа, дээшээ ч цахилан дэвэлдэж, хойшоо, дээшээ ч цахилан дэвэлдэж, “Хар гэрэл”, “хар цахилгаан” шиг харван халин зуралзах нь агаарын урсгалын “Үрэлт”, “Эсэргүүцэл”-ийг элэглэн тохуурхаж, хүний атаархлын хорыг цайруулан эеэрүүлж, үл үзэгдэх алсыг сүлжин одох мэт харагдана.

Тийн, тэнгэр сандчаан, үүл, хур дуудан үймэлдэхийг нь харахуй, газрын амьдралаас жишихэд, үүрээ эвдүүлсэн шоргоолжнууд нүд эрээлжлүүлэн нүдэнд газар дайвуулан, үүрнийхээ орчин тойрноор үерлэн гүйлддэг нь санаанд орж, “шоргоолжнуудын хурдан хөл нь хөл биш, далавч байсансан бол, тэд л, магадгүй, морин хараацайнуудаас түргэн нисэж чадах байсан байх даа!” гэсэн бодол сэрхийлгэвч морин хараацайнуудын нислэг өөрсдийнхөө тухай бодлоос бусад бүх бодлыг хором зуур л толгой дотроос ор мөргүй арчин устгана.

Морин хараацайс тэнгэрийнхээ өндрөөс зөвхөн тэдэнд л харагдах ямар нэг юмтай уралдах мэт агаар хэрчин сүлжиж, жирс-жирс нисэлдэн сандрах нь, тэд тэнгэрээс хааяа нэг доошоо (тэд үргэлж нар өөд, тэнгэрийн гүн рүү харж нисдэг биз!), газар руу, хүмүүс рүү харахдаа газрын болоод хүмүүсийн амьдралаас харц дальдран өөрийн эрхгүй уйлж байгаа нь л тэр юм билээ!

Газар, тэдний хувьд, өөр дээрээ үүдэж-төгсөж, өнгөрч-үлдэж байгаа аливааг өвөртөө тэврэн харуулагч шидэт “Толь” юм билээ!

Морин хараацайнууд үүлсийг шүргэн алдан нисэж явахдаа доошоо, “Газар-Толь”-доо Хүмүүс бидний ахуй амьдралыг хараад хүнийг өрөвдөн уйлдаг, морин хараацайнууд уйлахаар л бороо асгадаг юм билээ!

Морин хараацайнууд уйлахаар бороо ордгийг би сая л, өтөлсөн хойноо ойлголоо, чааваас!

Орчлонгоос ойлгосон бүгдээ би хайрладаг, “Хайртай!” гэж үнэнээ хэлдэг.

Хүүхэнд, Шувуудад, Шоргоолжинд, Наранд, Өвс ногоонд, Элс шороонд, Цэцгийн өргөсөнд, Эрвээхэйнд, Гол усанд, Салхи шуурганд, Дуунд, Гуниганд, Учралд, Жаргалд, Агаар огторгуйд, Аав, Ээждээ, Үр хүүхдүүддээ, Амьдралд… Амьдралд… Амьдралд үнэнхээр хайртайгаа насан туршаа бичсэн! Одоо, орчлонгоос ойлгоогүй, мэдээгүй бүгддээ ч хайртай болж байна! Гагц, өнөө эргээд бодохноо, “Хайртай!” байдаг үнэнээ зөвхөн цаасан дээр л бичиж! Заримдаа, залуудаа, элсэн дээр, цасан дээр, цасан шамрага шавсан цонхны шилэн дээр ч бичиж насны халуунаар томоогүйтэж ч л явж!

Одоо, Бурханы хайраар бүтээгдэж, Бурханы амь амьсгааг шингээсэн бүгдэд хайртай болсноо цаасан дээр биш, элсэн дээр биш, цасан дээр биш, цантсан цонхны шилэн дээр биш, морин хараацайнуудын далавчин дээр бичих л үлдэж!..

Морин хараацайнууд цонхны минь цаахнуур үймэлдэн нисэлдэнэ…

Цонхоо дэлгэхээс!..

Хараацайнууд над руу улам ойртон… улам ойртон нисэлдэж эхэллээ…

Далавчинд нь гар хүрэхээр… үзэгний минь үзүүр ч шүргэхээр маш ойрхон!..

2015.08.04-05. Алтан Тэвшийн хөндий.

“Цонхоор харагч” хийгээд “Цонхоор харагдагчид”

/ҮР-БОДОЛ/

“Цонхоор харагч” зурагтаа унтраагаад цонхоор харна.

“Цонхоор харагдагчид”-тай нэгдэхийг хүсэвч эс чадна.

“Цонхоор харагч”-ийн дотор, хаа нэгтээ нь “хашгичин” буй “дотоод юмс”-ын нь эсэргүүцэл час улайсч өөрийгөө хамгаалан тусгаарлаж, юугаар ч юм, эс мэд, ямар нэг үл үзэгдэгчээр “Цонхоор харагдагчид”-ыг хаана.

“Цонхоор харагдагчид” нь хичнээн “харь”, хичнээн “хүний” харагдах тусам “Цонхоор харагч”-ийн нүд болоод сэтгэл төчнөөн гайхан гунина.

Хичнээн их гайхах, гуних тусмаа төчнөөн хүчтэй уягдана…

Ойлгохыг… туслахыг… “цагаатгах”-ыг… эвлэрэн нэгдэхийг хүснэ.

Гагц, үл эвлэрэгч “дотоод юмс” эрс татгалзана.

“Цонхоор харагч”-ийг зовлонтойёо шаналган тамлаж, хоромхон ч эс эвлэрч өгнө. Эсрэгээр, эсэргүүцлээ улам улам нэмнэ. “Цонхоор харагч” цонхоор удаан харах тусам нь “Цонхоор харагдагчид”-тай нь улам зөрчилдөж, улам “харьшаана”…

“Дотоод юмс”-ын эсэргүүцэл, зөрчил, “харьсал”, үл эвлэрлийн ужгаар “Цонхоор харагч”-ийг үл амраагч, үргэлж шаналгагч Гайхашрал, Цөхрөл, Гэмшил, Эмзэглэл, эцэст, өөрөө өөртэйгөө “үл эвлэрэх”-ийн эмгэнэл азарган борооны үүлс мэт бөөгнөрөн барайж, ойлгохыг хүсэх -ойлгож эс чадах, хүлцэхийг хүсэх -хүлцэж эс чадах, нэгдэхийг хүсэх -нэгдэж эс чадахын гашууныг “Цонхоор харагч”-д хурцаар мэдрүүлнэ…

“Цонхоор харагч” цонхоо хаана.

Амьдрал, Үхлийн аль алинаас ангид харь зүүдээр амьдарна…

Цонхоор харахыг тэсгэлгүй хүсэвч эс харна.

Цонхоор харахгүй хичнээн тэсэвч харахгүй удаж… өнжиж… хонож эс чадна.

“Цонхоор харагдагчид”-аасаа нууцлагдан үлдэхийг үхэхээсээ дор мэт бодон үхтлээ айна.

2015.10.20-23. Хүн чулууны хөндий.

Нулимсаа үл харуулагч

(ҮР-БОДОЛ)

Хүн шиг хүн болж өгөөгүй үрийг нь хүмүүс муулахад бурууг нь өөртөө аван гэмших, үрдээ гомдох зэрэгцэн үрээ өмөөрч суугаа эх, үрээ өлгийтэй нялхад нь тоонондоо хүртэл өргөн бахаа хангаж, тэнгэр намсан чагнатал ялдам уяханаар бүүвэйлсэн өдөр шөнүүдээ зүүд мэт санан уйтайяа, уйтайяа уйлдаг.

Нулимсаа харуулдаггүй!

Ширгэсэн голын хуурай ёроолд хөхөр даан хэвтээ ангамал чулууд голынхоо урсгалын харгиа, боргио, алив амьтны балчирхан шулга үр мэт цовхчин шуугичин дайрч өнгөрөх “халуун” нойтон чимээнд шөнөжин нойргүй хонодгоо санагалзан санагалзан гунихарч, одоо хувхай цагаан тоос шороонд дарагдан унтанги ч юм шиг, сэрэнгэ ч юм шиг үүрэглэн цагийн “мөнх”-ийг эдлэхдээ урьд огт “Байгаагүй” мэт, эсвэл, “Байсан”-аа үхсэн мэт, огт дуулдахаа больсон Голынхоо урсгалын хий үер шуугианыг л өдөржин шөнөжин… өдөржин шөнөжин… өдөржин шөнөжин сонсон “өнгөрсөн”-өө зүүд мэт үзэн уйтайяа уйтайяа уйлдаг.

Нулимсаа харуулдаггүй!

Хавар, зундаа дандаа Тэнгэр өөд ширтдэг модод намрын салхи шамраганаар нүцгэрээд доошоо, газар руу… элс шороо руу Эх-Модныхоо саглагар саглагар мөчрүүдээсээ тасран унасан шаргалхан… шаргалхан… хорчгорхон… хорчгорхон үй живаа навчсаа нэгд нэггүй тоолон, ганцыг ч үлдээлгүй тоолон, уйтайяа уйтайяа уйлдаг.

Нулимсаа харуулдаггүй!

Миний харсан, дотроо шаналан бодсон минь: Амьдын насанд хамгийн хэцүү юм,- нулимсаа харуулахгүй уйлах!

2015.10.18-22. Хүн чулууны хөндий.

Моддын “ухаан”

(ЭСЭЭ-БОДРОЛ)

Ой…

Ойн захад ургасан өндөр, саглагар шилтэс модны хажууд зогсон модны орой руу ч, навчис шилмүүс рүү нь ч, тэнгэрт нүүдлэх үүлс рүү ч ширтэн бодлогоширлоо.

Гайхамшигтай!

Ямар гайхамшигтай юм!..

Хүн төрөлхтөн моддын “ухаан”-аас л суралцмаар санагдаад санаа алдлаа…

Модод хичнээн саглагар, том, хичнээн өндөр сүрлэг ургалаа ч нэг ч гишүү нь нэг ч гишүүгээ, нэг ч мөчир нь нэг ч мөчрөө, нэг ч навч нь нэг ч навчаа, нэг ч шилмүүс нь нэг ч шилмүүсээ сүүдэрлэлгүй, зай зайгаа гайхмаар “ухаан”-тай олоод ургачихаж!

Модны нэгхэн ч эс нэгхэн ч эсээ нарнаас халхлаагүй, нэг нэгнээ сүүдэрлээгүй хэрнээ нэгний нь сүүдэр нөгөөгийнхөө сүүдрээс саланги салгуу, тус тусдаа бус, зүүний сүвэгчээр нийтгэгдэж байгаа мяндсууд шиг нийлж эвлээд нэг дор, нэлэнхүй том сүүдэр болж газар дарсан харагдана.

Юухан нь ч бай, юухан нэгээсээ агаар, салхи харамлалгүй, нарны илч, гэрлийг өөр өөртөө хэрэгтэй хэмжээнээс илүү гаргахаар булаахгүй урган сүндэрлэнэ гэдэг “Амьд оршихуй”-н дээд хууль, дээд “далд ухаан” юм байна даа! гэж баярлах хүүхэдлэг гэгээн сэрэхүй ямар нэгэн шувуухай толгой, цээж рүү нисээд орчих мэт хаа нэгтээгүүр сэрхийнэ…

Моддын “ухаан”, үнэнхээр л, эгэл хүмүүс бидний байтугай хүний хорвоод заларсан (номноос уншснаар минь!) Найман Их Будда, -Амитаба Цаглашгүй Гэрэлт Будда, Шагжаа Муни Будда тэргүүтэн ч хүрээ энг нь даваагүй Дээд гэгээрэл, Дээд ухаарал байх! гэж бодогдоод алгаа халуунаар хавсран залбирлаа.

Ой руу жаахан дотогшиллоо.

Өө, бас нэг ёстой гайхамшиг!

Нэг үндэснээс Хус, Шинэс хоёр хамт зэрэгцээд ургачихаж!

Хоёулаа жигтэйхэн гоолиг, өндөр, хоёулаа үзэсгэлэн, сүрлэг, хоёулаа ногоохон ногоохон навчис, шилмүүсэнд хучигдаад нэлмийчихэж!..

Нэг үндэс!

Нэг үндэст болохоор “нэгэн амь” оршихуй!

Мөнх бусыг мөнх бусаар нь айлгахуй!

Мөнх бусыг мөнхөөр тэжээхүй!..

Бурхан минь!

Модод яасан ч нууцлаг үзэсгэлэнтэй юм!

Ямар нууцлаг увдис, хүчний жанлаваар ч дээшээгээ эгц, шулуухан, юунд ч үл хоригдон, үл саатан зүтгэж тэнгэрт ойртдог юм!?

Хаа нэгтээ, энд тэнд “Газрын татах хүч”-ний дийлдэшгүй эсэргүүцлээр муруй хазгай ургасан нь тааралдлаа ч эгц, шулуун ургасантайгаа ав адил үзэсгэлэнтэй нь яасан ч атаархаж үхмээр гоё “гажиг” агаад бурханлаг гоо сайхан юм!?

Яасан ч ажиггүй, яасан ч анир чимээгүйхэн ургаж, холтос дотуураа урсаж байгаа агуу амьдралын аймшигт зовлон, эсэргүүцэл, “Хэцүү”-гийн үер, шуургыг нам гүмд хувиргаж чаддаг ч юм, Бурхан минь!..

Модод минь, модод минь, -Монголд минь ургадаг модод минь, бүгдийг тань үнсье!

2015.08.26. “Төр Хурах”-ын ам.

2015.10.10-11. Алтан Тэвшийн хөндий.

Би найруулагчийн мэргэжилтэй болсон нь нэг бодлын их эртний хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн мэт. Нөгөө бодлын бараг тохиолдлоор ч юм шиг санагддаг. Учир нь бүр наймдугаар ангид байхын л кино “Экран”, “Советский фильм”-ийг дугаараар нь авч цуглуулдаг байлаа. Манай ангийн Долгоржав, Дариймаа, Алтанхуяг Заяа бид хэд сэтгүүлээ Төв шуудангаас зориуд очиж худалдан авдагсан.

Уншихаасаа илүү кино жүжигчдийн зургийг л биширцгээнэ дээ. “Советский фильм”-ийг бодвол “Экран” нь хямд болохоор сүүлдээ дагнаж Экранаа цуглуулсан юмдаг. Бүр чемодан дүүрэн сэтгүүлүүдээ, кино жүжигчдийн фото зурагтай открытуудынхаа хамт цөмий нь С.Даваахүүд (Монголын Пионерийн Ордны жүжгийн дугуйлангийн багш байсан одоо СГЗ болсон) долдугаар ангиа амжилттай төгсөж ахлах ангийн сурагч боллоо гэж бэлэглэсэн юм. Даваахүү бид ах дүүгийн өргөмөл, танхил охид байв.

Тэр үеийн сурагчид уран зохиолын ном зохиол, үзсэн киногоо ярьдаг, бас надаас бусад маань спортоор хичээллэж сагс тоглодог байлаа. “Советский фильм”, “Экран” цуглуулдаг сэтгүүлдээ хөтлөгдсөн эсэх нь юу юм ямар ч л гэсэн ангийнхнаасаа ганцаараа Пионерийн ордны жүжгийн дугуйланд орж билээ. Хоёр жил Чүлтэмжамц багшаар жүжигчний анхны мэдэгдэхүүнийг заалгаж суралцахдаа зохиолч болж кино зохиол бичих юмсан гэдэг хүсэлд автаж дүрийн тухай, зохиолын шүүмж зэргийг “Цог” сэтгүүлээс унших боллоо. Тэгээд “Монгол кино” гэсэн номыг, мөн “Цог” сэтгүүлд хэвлэгдсэн Намдаг гуайн “Нүгэл буян” кино нь өөр нэртэйгээр хэвлэгдэж байсныг уншлаа. Хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн би Хүүхдийн сэтгэхүйн нарийн шижмийг тал талаас нь хөндсөн “Учраа ололцсон нь” нэртэй кино тууж бичиж Лувсанжамц багшдаа уншиж өгтөл багш маань их л баярлаж “Би чамайг Э. Оюун руу явуулъя. Намайг явууллаа гэж хэлээд (40 мянгатад байдаг гэрий нь зааж өгсөн) шууд гэрт нь очиж уулз гэж хэлэв. Оюун гуайд учраа хэлбэл.

-Багш чинь уншиж танилцсан гэсэн. Чи тэгээд өөрөө бичсэн юм уу? гэж асууснаа. За яахав орхичих, би завандаа уншихыг бодъё. Утсаар асууж байгаад ирээрэй гэснээс хойш сар болсны хойно

-Уншиж үзлээ. Чи маргааш хичээлээсээ чөлөө аваад ирж чадах уу? Би чамайг киноныхонтой уулзуулъя гэлээ.

-Би та нарт кино зохиол бичсэн энэ охиныг танилцуулахаар зорьж ирсэн юм. Хөөрхөн юм, их сонин бичсэн байна. Та нар уншаад болбол дэмжиж юм болгооч гэлээ. Гэтэл нэг хүн танд тэгж бодогдож байгаа юм бол би уншаад үзье болмоор байвал дипломынхоо киног хийчихье гэсэн нь Доржпалам гуай байжээ.

Өнөө ах “Зохиолоор нь кино хийнэ. Уран сайхны зөвлөлөөр хэлэлцээд баталсан. Одоо Соёлын Яамнаас зөвшөөрвөл киногоо хийх ажилд орно” гэдэг байгаа. Баярласан гэдэг жигтэйхэн. Хэлсэн өдөр нь Гүржав багшаасаа чөлөө аваад Соёлын Яаман дээр очиж Доржпалам гуайтай хамт Лодойдамба сайдын өрөөнд орлоо. Миний сурагчийн гурван дэвтэрт бичсэн кино зохиолыг маань машинаар цохьчихсон, миний нэрийг зохиолын нэртэй томоор бичиж хавтасласныг сайдад өгөхийг нь хараад сүрдэж эмээх ч шиг.

-Сайд аа, хугацаа улам л давчуу болоод байдаг. Та хичээж түргэлэхийг бодвол их сайн байна гэтэл

-Чамд тэгээд боломжийн санагдсан бол би уншъя гээд

-Тэгээд энэ хүүхэд бичсэн юм уу?

-Тийм ээ энэ охин бичсэн гэхэд нь

Хэддүгээр ангид хаана сурдгийг минь надаас асуулаа. Би I сургуулийн 8-р ангид сурдгаа хэллээ.

Азын тэнгэр ингэж ивээдэг юм байх даа гэж гайхшруулсан мэдээг нэг өдөр Доржпалам гуай утсаар дуулгаж “Сайд баталсан шүү! Маргааш миний дүү бидэнтэй цуг сайдтай уулзана гэв. Төдөлгүй кино зохиол бичсэн гээд анги, сургуулиар тарж тэр ч байтугай “Залуучуудын үнэн” сонинд хүртэл бичигдэж олонд зарлагдчихваа.

Киноныхон ямар гоё улс вэ? Хаалгаар нь оруут л мэндэлсэн инээсэн ах эгч нар. Бас группийнхнээс Дамдин оператор дөнгөж төгсч ирсэн гэснээр нь ч юм уу? Бодвол арай залуу бараг үе тэнгийнх юм шиг харьцдаг болохоор нь түүнээс “Экран” дээр сюжет эфизод гээд л зөндөө бичсэн байдаг, бодвол дүрслэх үйл явдал юм уу? Кадр хоорондын холбох өгүүлэмж юм уу? гэж ирээд л асууж зүрхэлсэн… Дамдин ч надад Москвагийн сургуулийнхаа тухай, оюутнууд богино хэмжээний кино хийж дадлага хийдэг байснаа өөрсдийнхөө дадлагын киноноос жишээ болгож ярьсан нь маш их ойлголт өгсөн юм.

Нэг өдөр кино үйлдвэр дээр очтол Доржпалам найруулагч маань

-Хүүхдүүдийн шалгалт эхлэх гээд бас удахгүй тараад явчих болох нь зуны амралт өнгөрч намар хичээл эхэлж хүүхдүүд цугларахаар чиний киног хийе гэхээр миний дипломын ажил, хугацаа нь өнгөрөх гээд их бэрхшээлтэй байна аа. Ах нь дипломоо яаралтай хамгаалахгүй бол болохгүй. Итгэж болно гэдэг жүжгээр киногоо хийх болсон гэлээ.

-Юу? Лодойдамба гуайн өөрийнх нь бичсэн жүжиг биз дээ?

-Тийм тийм. Ах нь жүжигчид нь бэлэн болохоор бүр яараад бүр ажлаа бараг эхэлчихсэн байгаа. Ирээд дүүгийнхээ киног хийнэ ээ.

“Арай ч дээ. Яасан ичдэггүй улс вэ? Надад баяр хүргээд байсан өнөөх том сайд уу даа? Доржпалам гуай ямар муухай хүн бэ?” Ингэж бодсон би юу ч хэлж чадаагүй. Нүдээрээ дүүрэн нулимстай өрөөнөөс нь гарсан.

Хоног хугацаа ёстой харвасан сум шиг өнгөрсөөр. Олонд би л худлаа хэлсэн юм шиг, хачин эвгүй байдалд орж шаналж явах үед дипломоо онц дүнтэй хамгаалсан Доржпалам гуайн Энэ хүүхнүүд үү! кино нь дэлгэцнээ гарч эхэллээ. Үзэгчид ч надаас бусад нь сайхан хүлээж авлаа. Учир нь би л ганцаараа уйлж үзсэн юм чинь. Үнэндээ киногий нь нус нулимстайгаа холилдон байж (хоёр ч удаа) үзээд “Үнэ нь хямдарсан жүжиг” нэртэй шүүмжирхүү юм бичээд, намайг кино бичсэн гэж зарласан “Залуучуудын үнэн” сонины газарт аваачиж өглөө. Цэдэв гэдэг хүн сониндоо гаргана гэж байсан боловч таг чиг.

Ингээд л хоёр дахь киногоо бичиж Лодойдамба сайдад өгөхөөр очлоо. Нарийн бичгийн дарга нь сайддаа кино бичдэг охин ирлээ гэж дуулгаснаар орохыг зөвшөөрсөн бололтой.

Дөрвөлжин шугамтай нимгэн хоёр дэвтэрт хичээнгүйлэн хуулж бичсэн кино зохиолоо өглөө. Сайд шагнал гардан авах мэт хоёр гараараа тосч авахдаа

-Дахиад өөрийг бичсэн хэрэг үү?

-Тийм

-Тэр киногий чинь хийнэ шүү дээ гэснээ. За яахав бичээд ирснээс хойш үүнийг чинь уншина аа. Заавал гэхдээ санаа алдах шиг уртаар амьсгаа аваад

-Одоо харин ирсэн гадны төлөөлөгчдийг сайдтай хамт хүлээн авах ёстой гээд хошуугаа цорвойлгох мэт инээмсэглэх нь уучлалт гуйгаагүй хэрнээ буруугаа хүлээгээд байгаа юм шиг тун зөөлөн бүр уярмаар харагдаж, ер нь л энэ хүнтэй нүүр учирмагц л өнөөх гомдол уур хилэн маань дорхноо үгүй болж нэг их тайтгарлаар сэтгэл минь тэжээгдсэн билээ.

Хэд хоногийн дараа зохиолыг минь уншсанаа нарийн бичгийн даргаараа дамжуулан дуулгаад ирж зохиолоо аваарай гэжээ. Уулзвал өмнөх зохиолд анхааруулж байсан зүйлийг маш сайн засч чадсан байна. Киноны зохиол ер нь их товчхон, дүрийн тодотгол яаж авах нь найруулагч оператор хоёрын мэдлийнх байдгийм шүү дээ. Сайн байна. Гэхдээ түрүүчийн зохиолы чинь кино болговол илүү шинэлэг сонирхолтой болох байх. Энийг хоёулаа улам сайн болгоноо гээд инээснээ

-Чи богино өгүүллэг бичдэг үү? гэж асуулаа.

-Шүлэг л…

-Чи Эрдэнийн зохиолыг уншдаг уу?

-Уншсаан

-Аяс чинь их уянгалаг эерүү юм. Чи Чеховыг хэр уншсан бэ?

-Орчуулагдсаны нь л

-Сайн байна. Бүр эх хэлээр нь уншаарай. Их зөв санаатай, зөөлөн бичдэг хэрнээ намуунаар чанга дуугарсан, хэлэх зүйлээ ёжилсон, нийгэм рүүгээ их шүүмжлэлтэй хандсан байдаг юм шүү дээ. Заавал ахин дахин уншаарай. Эх хэлээрээ оростой нь тулгаад унш!

-За

-За тэгвэл өөр бичсэн зүйлтэйгээ ирж байж болох уу?

-За. Хэзээ ирж болох вэ?

-Дуртай цагтаа шууд миний утас руу ярьж байгаад ирээрэй гээд ажлынхаа утасны дугаарыг өглөө.

-За гээд намайг инээхэд сайд ч бас дагаж инээсэн нь дуугүй мөртөө хаш хундага харших шиг бөглүү атлаа цалгисан сэтгэл байлаа.

Би ямар азтай хүн бэ? Ийм мундаг зохиолч, сайд хүн өөрөө намайг урьж бичсэнийг минь сонсох гэж байдаг. Хоёр дахь кино маань тийм ч муу биш байж дээ! гэж бодсоноос киногоо хэзээ гаргах бол гэж огтхон ч бодсонгүй. Харин сайн зохиол, дөрвөн мөрт ч болов сайн л байх ёстой. Энэ хүнд гологдохооргүй бас Чехов шиг нийгэм рүүгээ хандаж сайн бичих хэрэгтэй.

Аравдугаар ангид орох сурагч өөр юугаа ч бодох билээ…

Нансалын Саалуут

Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт Дөнгөтийн Цоодолын яруу найраг, үргэл­жил­сэн үг, хєрєг нийтлэл, орчуул­гын дөрвөн боть уншигч­дын дунд хамгийн эрэлттэй байна. Эдгээр бүтээ­лийн редакцийн зөвлөлд Д.Цэдэв, С.Байгал­сайхан, С.Пүрэв, До.Цэнд­жав, Г.Аким, Т.Баасан­сүрэн, Ж.Саруул­буян нарын нөхөд нь багтжээ. Ингээд “Сєгдєж айлт­­гая” хэмээх шүлэг, дууль, найраглалын ботийн өмнөт­гөлд соёлын гавь­яат зүт­гэл­­тэн, доктор Долгорын Цэнджавын бич­сэнийг хүргэж байна.

Дөнгөтийн Цоодол авхайн яруу найргийг ярих бүр түүний тухай заавал хүн талаас авч үзсэн нь тааралдах юм. Яруу найрагч өөрөө хэн бэ гэдэг нь уран зохиолын судлал, шинжлэлд хам цуг авч явах ёстой зүйлийн нэг мөнөөсөө мөн. Тэрбээр шүлэг бүрийнхээ цаана аав, ээжээс эр хүнд ховорхон заяах ганагар бие хаа, энэ тэрийг хөөрхийлж өрөвдөх өр нимгэн сэтгэл, монгол хэлний агуу их зохицолдуулан илэрхийлэгч ухаалаг сэхээтэнлиг төрх, бас чиг заяаны дүрсгүй мондийн зан ааль, ер танихгүй нэгнийг ч тааралдаад шоглодог шооч байдлаараа бусадтай зүйрлэхийн аргагүй онцгойрч ханхайн харагддаг. Сайн, сайхан хүнийг л тэр чанарыг нь харуулдаг болохоос муу муухай сэтгэлтний тухайд бол үг ч эвлэхгүй. Тэгвэл Дөнгөтийн хөвүүний тухай ам нээсэн болгон түүний аль нэг сайхан шинжийг яруу найрагтай нь хамтад гарын үсэг мэт тод томруун тавьсаар иржээ.

Олон ч удаа бичсэн байна. Түүний анхны ном “Нутгийн зургаан өнгө” түүвэр гарсны дараахан нэрт утга зохиол судлаач Д.Цэнд найрагчийн авьяас, уран чадварыг маш өндөр үнэлж “Цоодолын анхны ном Монголын уран зохиолын ирээдүйг баярлуулж байна” гэж зөнч мэргэнээр бичсэн нь одоо бодоход нээрээ л үнэн хэлсэн санагддаг юм.

2000 онд хэвлэгдсэн “Миний муусайн найз нар” номын нь оршилд утга зохиолын судлаач Х.Сампилдэндэв “Д.Цоодолын “Нутгийн зургаан өнгө” тухайн цагтаа яруу найрагт гарсан үзэгдэл байлаа” гээд цааш цаашдын нь уран бүтээлийн тухайд “Үе тэнгийнхээ шүлэгчдээс түрүүлж анхны номоо хэвлүүлсэн энэ найрагч үе цагийнхныхаа хэлж амжаагүйг түрүүлэн хэлж ухаан бодол, уран санаа, уянга дүрслэл тэгш бүтээлүүдээрээ Монголын өнөөгийн яруу найргийг хошуучлагчдын нэгэн болсноо нотолж байгаа” тухай бичсэн байна. 1986 онд гарсан номын нь тухай нэрт шүүмжлэгч Ц.Хасбаатар “Дэлхийд цуутай уран үгийн мастеруудын өлгий гайхамшигт хот Москвагаас Д.Цоодол олз омог сайтай ирлээ” гэж найрагч М.Горькийн сургуульд суралцаад ирснийг нь олзуурхсан бол, түүний дараа гарсан “Өв хөрөнгө” номын нь редактор голч нямбай үгээрээ нөхдийнхеө дунд алдаршсан төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Нямаа “Яруу найрагч санаа, дүрслэл, бичлэгийн хувьд шинэ эрлийн замд гарч “Алаглан харагдах уулс”-ыг давав гэж үнэлсэн нь бий. Ийм жишээ үнэхээр олон. Мань хүн ч магтаалын үгнээс залхах, төвөгшөөх тийшээ болсон нь ажиглагддаг. Бага залуугаасаа цоллуулсан болоод тэр биз. Гэвч магтахаас өөр аргагүй юм бас байх. Түүнтэй хамт байхад зугаатай төдийгүй, шинэ санаа төрж, шинэ юм хиймээр болдог. Тэр болгонд монгол найраг, монгол найрагч, монгол эр гэж ийм гэдгийг харуулж, билэг танхай авьяасаараа бишрүүлж явсан Д.Сэнгээ, Ч.Чимэд, Д.Пүрэвдорж, Б.Явуухулан, С.Дашдооров, Ш.Сүрэнжав, Н.Нямдорж, Д.Нямаа зэрэг “горькийчуудыг” шууд залгамжилжээ. Тэр шүлгээ унших нь “Сүнжидмаа” хэмээх ардын дуу дуулж байгаа мэт санагддаг. Монгол шүлгийн аялгуу хөгжим, эгшиглэн, уян налархай, дээш доош цохилго гэж чухам юу болохыг монгол хэлийг төсөөлөх ч үгүй гадаадынханд дотор нь ортол мэдрүүлж чаддаг нь Японы уран зохиолын фен клубын гишүүдтэй уулзах үеэр харагдаж байсан. Үе нугалаа дагнаас, орхиц, цэг таслалыг ч нарийн мэдрэн гаргаж олон өнгийн шингээлттэй уянгалаг хоолойгоор сонсголонтойгоор хүний сэтгэл рүү хөвүүлж өгдөг. Бичих авьяас, ярих авьяас, унших авьяас энэ гурав нэгэн биед цогцолж байж гэмээн яруу найрагчийг жинхэнэ яруу найрагч болгодог болов уу. Тааруу муу уншдаг хүмүүс еөрийнхөе хамаг сайхан мөрүүдийг тариалан дотуур үхэр туучуулах мэт баллаад хаячихдаг. Энэ гурван шинжийг еөртөе хадгалсан хүн бол Цоодол найрагч яах аргагуй мөн.

Тэрээр өндрөө авч байгаа онгоц шиг хошуугаа улам л хөх тэнгэр өөд цоройлгож, маш богино хугацаанд учрыг олж, хэрсүүжин ухаажиж, шүлэг найргийн сүнс чухам юу болохыг хэзээний сийрэг ухаанаараа мэдэрч, алмай нялхсын өлгийг зад тийрч, өөрийнхөө нүдээр орчинг бясалган харж чадсан учраас дорхноо л томчуудын нүдэнд олзлогдоод эхэлжээ. Агуу их Б.Явуухулан бүр их тоож “Гүйлдээд байгаа залуучуудаас энэ Цоодол анхаарал татсан. Өнгөрсөн намар сүүлийн үед бичсэн шүлгүүдээ уншихад уран бүтээл нь илт өссөн байлаа… Авьяаст нөхрийн уран бүтээл өсөн дэгжиж байгаад чин зүрхнээс баярлаж байна” гэж аль 1968 онд “Цог” сэтгүүл дээр ам алджээ. Хэлж ярих нь удаан, сэтгэл хөдлөх нь удаан, үнэлж магтах нь удаан тэр чинээгээрээ учиртай үг унагачихдаг энэ агуу амьтнаас энэ зэргийн үнэлгээ авсан нь мэдээж “тэнгэрийн умдаг” атгах шиг болоо биз ээ.

…Дөнгөтийн Цоодол бол ялангуяа Төв аймгийн Бүрэн хэмээх их бор талд дөрвөн хөллөж унасан чардгар унага болохоор шүлэг болгоноос нь хөдөөний эгэлхэн бөгөөд борог бодь амьдрал өөрийн эрхгүй босон өндийж, хүмүүс, уул толгод, сүрэг малын тухай өөрийн бодрол бүхэн нь нээрэн л тийм гэмээр зөвшөөрөхгүй байхын аргагүй үнэнийг голд ортол хэлж чаддаг. Түүний шүлгийн агуулга, ур хийц торгоны ам шиг яв цав нийлж, жижигхэн гэмээр деталь, дүрслэл, өвөрмөц хэлцээр уншигчийн сэтгэлийг өдөж, хойноосоо дагуулсаар намдуухан эхэлсэн айзам далай мэт өргөсөн яруу тунгалаг симфонийн төгсгөл шиг бадрангуйгаар төгсдөг байх юм.

Тэр гурав түрүүлсэн аварга шиг “Болор цом”-ыг гурав гардсан. “Болор цом” авна гэдэг хэцүү. Магадгүй тэр болгон төрийн шагналтнууд ч санаа байвч, сачий хүрээгүй эд. Атаархал, хорсол, баяр гуниг бүхнийг дагуулдаг. Харин тэр сүүлийн үеийн “Болор цом”-уудад оролцох нь хойргошиж, хүсэмжлэгч, дэмжигчдээ гонсойлгодог болсон нь зөв эсэхийг мэдэхгүй. Тэрбээр хэзээ ч тулга тойрсон жижиг асуудлаар хөецөлдөж байгаагүй нь шүлгүүдээс нь тодорхой л доо. Улс төр нийгмийн арал жинтэй томоохон асуудлыг том хэмжээнд хөндөж тавьдгаараа өерөө гайхуулж ярьдаггүй боловч, ерээд оны өөрчлөлт шинэчлэлтийн дуу хоолойд хашгираа хоосон үгээр биш боловч ухаалаг, жинтэй, аралтай үгээр цаг үеийнхээ “цэнхэр туг”-ийг хамт өргөлцөж байлаа. Анхны “Болор цом”-ыг авсан шүлэг нь өөрчлөлт, ардчиллаар жирэмсэлсэн нийгмийн оюун санаатай яв цав тохирсон учраас судлаач, шүүмжлэгч, үзэгчдийн дэмжлэгийг шууд хүртсэн юм.

“Нэр нь тодроогүй баатрууд Танаа” шүлэг бол анхны “Болор цом”-ыг авчирсан бүтээл. Түүндээ,

Нэр нь тодроогүй баатрууд минь ээ, та нар

Нэлэнхүй энэ хорвоод яасан олон юм бэ?

Бичих нэргүй, оноосон хөшөө ч үгүй

Биднээс чухам хичнээн чинь үүрд буцсан юм бэ гэж ноцтойхон асуугаад өргөл дууллынхаа өнгийг улам хурцатгаж

“Ханагар дэлхийн энд тэнд

Хал үзсэн Европын төгөл дунд

Дунд чинь босгосон хөшөөн дээр

Дуурсах нэрийг чинь “нэргүй” гэж бичсэн байлаа хэмээн улам лавшруулжээ.

…Шүлгийн бас нэгэн өвөрмөц онцлог бол цаг үеийн баатрууд түүний шүлгийн амь сүнс болоод орчихсон байдаг нь түүх, түүхэн хүнийг шүлгээр үлдээж болно гэдгийг харуулж байгаа хэрэг. “Хүнээ хайрла. Амьдралыг хайрла. Монголоо хайрла” гэдэг үзэл санаа Д.Цоодолын уран бүтээлд нэвт шингэсэн гол философи мөн. Тэр энэ шугамаасаа хэзээ ч хазайж байсангүй. Ямар ч үед энэхүү гүн ухаан шүлгийнх нь дундуур их гол мөрөн мэт тунаран урсаж байдаг. Үүнийг зөвхөн хүнийг хайрлах нүнжигтэй, тал шигээ уужуу жинхэнэ монгол шүлэгчийн л сэтгэлийн угаас хөвөрдөн гарч чадах онгод, зүрхний нь шаналал гэж болно. “Манай үеийн баатруудаар” дамжуулж юм хийж, бүтээж үлдээсэн, гавьяагаа дархалсан хүмүүсээ үл тоон бассан юм шиг байгаа мартагдсан боловч мартаж болохгүй хүмүүсийг суга татан гаргаж гомдлоо тайлсан шинжтэй нь үнэндээ бол хатган шүүмжлэх гэхээсээ сэнхрүүлэн гэгээрүүлэх, учирлан ойлгуулах, эргэцүүлэн бодуулах гэсэн явдлаас эхтэй. Гэхдээ тэр хичнээн гашуун үг хэлж байлаа ч өр нимгэн сэтгэлээр түншиж, догшин хурцаар биш хоржоонтой ухаалаг үгээр сэтгэлийг нь маажиж хэлсэн байдаг. Ер нь түүнийг ертөнцийн олон өнгийг зурахаар Монгол хэмээх их гэрийн дотор хурц тод өнгөтэй будаг бүхий бийр бариад зогсож байгаа “Яруу найраг хэмээх дуурийн театрын хөрөг зураач гэж болно. Гэхдээ хүний хөргийг дотор сэтгэлийг нь уудлан, бодол санаа, алдаа оноо, олон өнгийг гаргаж зурна гэдэг бол Монголын яруу найргийн нэгэн олз омог, зөвхөн энэ найрагчийнх гэмээр маш сонирхолтой хуудас болж байгаа юм. Эл найрагчийг “Яруу найргийн хөрөг урлаач, хөргийн мастер, яруу найргийн дуулийн гол төлөөлөгч” гэж болно. Яруу найрагч, шүлэгчид ихэнх зориулалт шүлгээ хайр дурлал, дурлалт бүсгүй хүндээ зориулсан нь түгээмэл байдаг бол утга уянга, иргэний шинжийг ямагт баримталдаг тэрбээр түүхэн хүмүүст шүлгээ илүүтэй зориулдаг байна. Тэр зориулалт хөрөг шүлгээ улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандар, агуу сэхээтэн Лодонгийн Түдэв, ардын яруу найрагч Пунцагийн Бадарч, Дамдинсүрэнгийн Урианхай гээд олон бие хүмүүст зориулсан юм. Бас бус хүмүүс бишгүй байдгийн дотор лав л Мөөеө аваргыг нэгийн даваанд унаж байгааг хараад бичсэн шүлэг гэхчлэн хүний сэтгэлд үлдсэн зураглал цөөнгүй ээ. Энэ цаг үөийн соён гэгээрүүлэгч Л.Түдэв гуайн тухайд

“Уйтан, харанхуй, намхан мартагдсан мэт ерөөнд

Ундуй сундуй ном, бичиг цаасан дунд

Гуниггүй сайхан мишээж, гэрэлт үгээр ивлэж

Гуу нь багадсан бурхан шиг Лодонгийн Түдэв сууна” гэж “Гуу нь багадсан бурхан шиг” гэдэг үгийг олоод хэлчихэж байгаа нь чөтгөрийн гэмээр авьяас буюу “үгийн нүдийг” олж хатгана гэдэг энэ гэхээс яахав.

“Авьяас ухааны сүсэгтэнд эхлээд бодогдох нь Түдэв

Атаач мунхагуудын санаанд бол “яасан их мэддэг Лүдэв” гэхчлэн цааш үргэлжлэх энэ шүлэг нь ганцаардсан мэт магад ганц ч байж мэдэх сэхээтнийг өмгөөлж, хамгаалж, хайрлаж өнөө цагийн цэвдэг сэтгэлтэнээс хамгаалж илд бамбайгаа хөндөлсгөж бичсэн шүлэг юм.

Д.Цоодол гуайг “Дуулийн урлаач”, “Дуулийн эцэг”, “Дуулийн мастер” гэж болно. “Дууль” хэмээх төрлийг өөрийн арал болгон эзэмшээд, усалж тордоод, байшин барилга босгоод, хамгаалж цэцэглүүлээд, төлөөлел болгон авч яваа нь мань эр. Тэгээд ч ийм олон дуулийг хүмүүст удаа дараа лавшруулан хүргэж бичсэн өөр яруу найрагч хараахан зэрэгцэж ирэхгүй байгаа учраас дээрх цол чимгийг бид оноож хэлээд байгаа юм.

Дууль гэдэг бол амьдралыг жаргал ханасан өөхөн нүдээр бус, ялгуулсан бадрангуй мэдрэмжээр энэрэнгүй сэтгэлээ дэвссэн билгийн нүдээр харснаараа хамаагүй чансаалаг, гүнзгий ухаалаг, цартай агуулга, үр нөлөө хүртээмжлэг байдгаараа өвөрмөц төрөл юм. Түүнд гашуудал бий ч үнэн ялдаг. Д.Цоодолын дуулиуд бол баатарлаг эмгэнэл бөгөөд сэтгэлгээний том орон зайг хадгалж чадсан сэтгэц оюун дүгнэлтийн дотоод эерэгцүүлэх чанарыг өөртөө шингээн хадгалдаг. Түүний дуулийн сэдэв тэр болгон сэтгээд олохын аргагүй өөрийнхөөреө таньж мэдсэн, шүүн тунгаасан ертөнцөөс олж нээсэн, борог амьдралын дундаас ажиглаж харсан олон этгээд араншинт, зөрчилт баатруудад тулгуурладаг. “Тэнэг”, “Харамчийнхны дууль”, “Элчин Самбуу”, “Хуучин дэр модны дууль”, “Тэмээ Самдан, “Буруу Довдон”, “Ороо Эрэнцэн”, “Тайж”, “Хэнмэдэхэв” гээд эрдмийн ажлаар сэдэвчилэн судалмаар бүтээл юм билээ. Тэр бүхнийг дурдаж ярина гэдэг төвөгтэй. Амьдрал өөрөө агуу сэдэв. Хэн авах нь вэ гэх шиг зүгээр л хэвтэж байдаг. Заримд нь харагдаад, хөндөлсөөд байдаг атлаа юм хийе гэхээр эрээд олддоггүй, төөрүүлээд хаячихдаг нь хөөрхийлөлтэй.

“Харамчийнхны дууль”-д

Арван чимэгтэй эмээл, сайн морь эрчүүд нь эдлэхгүй

Амаа мэдэхгүй үрээтэй бөг бөг шогшицгооно

Хүүхнүүд нь дээлээ гурван наадмаар солихгүй

Хүүхдүүд нь цас ортол гутлын бараа харахгүй

Ийм л харамчийнхан байгаа төрх зураг нүдэнд дүрслэгдэж, сэтгэлд харагдана. Гэтэл Халхын голын дайн эхлэхэд тэд хаачив гэдэг асуултыг уншигчийн өмнө оруулж ирж байна.

Суналзсан уургаа барьсаар мань харамчийнхан

Сумын төв дээр адуугаа багширтал хурааж ирлээ

Буруу зөвгүй номхон аль хурдан хурцыгаа

Бузар дайсныг намнах баатрын хүлэг бол гэж өгцгөөлөө гэж сэтгэхүй, оюун бодомжийн сөрөг гаргалгаа хийж “магадлалын онол”-ыг мад тавин нугалсан байх юм. Харин харамчийнхан шилмэл адуугаа байтугай хоёр хүүгээ ч харамлалгүй дайны фронт руу үджээ. Хеөрхий тэр муу хоёрыг, “Сумаа харамлаж байж энэ хоёр сүйд болно доо гэж Суман, салааныхан нь дооглож үлдсэн юм” гэж хошигнох өнгө аяс цухайлгажээ. Дуулийн тайлал бүр сонин.

Бүрээн дуунаар нөхдөө давших цагт

Бүгдийн түрүүнд хоёр харамч явсан гэдэг юм

Хамгийн хүнд мөчид эх орон танаасаа

Харамчийнхан амиа бас харамласангүй ээ гэсэн байна. Даажин ч юм шиг, тохуурхал ч юм шиг… Үгүй ээ, энэ бол дахин олдохгүй ховор гайхалтай шийдэл. Дууль бол ерийн шүлгээс нулимстай харуусал, хайр эмгэнэл, драмлаг зөрчлөөрөө, юм бодогдуулах гүн ухаанаараа товойн ялгардаг, Ёстой нулимстай монгол дууль гэдэг энэ байх. Монгол найрагч л ингэж хэлж чадна бус уу.

“Өдрийн сонин” зохиолч, яруу найрагчдын шилдэг бүтээлийг хүргэж, уран бүтээлчдийн энэ гэгээн ертөнцөд өрнөсөн шинэ содон үйл явдлын мэдээ мэдээллийг хүргэхээр “Утга зохиол” булан нээсэн юм. Энэхүү буланд хэвлэгдсэн Г.Аюурзана зохиолчийн “Гүнз” өгүүллэгийг нийтэлж байна.

Үүр хаяараа ч үгүй байхад Гүнз сэрэв.

Үдэш хүүгээ унтуулчихаад, салхинд гарсан эхнэр нь шөнө дундаас хойш орж иржээ. Одоо жигдхэн амьсгалаад унтаж байна. Хацарт нь эрүүл цус гэрэлтэн туяарч байгаа даа хэмээн төсөөлөхдөө Гүнз залуу эхнэртээ хайр хүрч инээмсэглэв. Эхнэр нь хөнжлөө дэлгэн шургах зуураа амандаа ямар нэгэн дуу гүнгэнэн аялсан сан. Ямар дуу байв даа? Тэрүүхэн үед нь сайн тогтоож авсан ч, одоо бол мартжээ. Юутай ч тэр дууны үгийг өвгөн залуудаа буйд хөдөөгийн нэгэн тариачнаас олж сонсоод, цааснаа буулгаж тэмдэглэсэн билээ. Тэмдэглэсэн дууны тоо гурван зуу хол давсан тул чухам аль дууг эхнэр нь аялсаар гэртээ орж ирснийг санах амаргүй аж.

Гүнз насан өндөр болсон хойноо өөрөөсөө гурав дахин залуу, гурав дахин царайлаг, мэдээж гурав дахин тэнэг эхнэр авчээ. Мэдээж гэсний учир нь, ямар ч ухаалаг эм хүн тахианы хэрийн л уураг тархитай гэж үздэг Гүнзийн хувьд залуу эхнэр өөрөөс нь дор хаяж гурав дахин тэнэг л байсан байж таарна. Чалхтай өвгөн сайхан хүү хийж, залуу эхнэр гоц ухаантай хүү төрүүлсэн тэр гайхамшигт өдөр цагийн аясаар тэртээд хоцорч, өвгөний хувьд гэрээс гарах нь бүү хэл, хорин алхмын цаадтайх цэцэрлэгийн сэхээвч рүү очих ч хүчир хэцүү хэрэг болов. Харин тэрхүү сэхээвчинд өвгөнөөс, магадгүй, ес дахин мунхаг боловч хүч чадал, хүсэл тэмүүллээрээ ес дахин илүү идэрмэг эр үдшийн цагаар нуугдан суудаг болжээ.

Эхнэрийнхээ уулзаад буй хархүүг Гүнз сайн мэднэ. Тийм ч цэл залуухан эр биш. Яахав дээ, чихний үзүүрт бол “ганц бие эр хүн” гэдэг үг хэзээд дур булаам, магадгүй, эрэлхэг баатар гэх шиг сонсогддог байх л даа. Харин “хөгшин эрийн залуу эхнэр” гэдэг үг ямагт хялбархан олз мэт дуулдана. “Хялбар олз” өөр рүү нь харц унагасан “дур булаам баатарт” унаж гүйцэх нь аргагүй. Үнэн хэрэгтээ бол, инжний мөнгөгүй ядуу дорд нэгэн учраас л өдий хүртэл гоонь яваа гэдгийг нь олж харахын тулд эр хүн болж төрөх хэрэгтэй ч юм бил үү? Гүнз эхнэрээ өөрөөс нь ч илүү ойлгодог тул, хацар нь туяаран унтаж буйг төсөөлөхдөө ахин инээмсэглэлээ.

Ер нь хүмүүсийн мөн чанарыг нэвт шувт мэддэг байх ч дэмий зүйл юм даа.

Уг нь Гүнз авааль эхнэртэйгээ тавин нас хол давтлаа сэтгэл нийлж сайхан амьдарчээ. Гэвч эхнэр нь тавин тавтайдаа тэнгэрт одож. Нас барахынхаа өмнө энэ залуухан бүсгүйг гэрийн ажилд хамжилцуулахаар авчирсан бөгөөд яг үнэндээ бол эр нөхрөөсөө нууцаар эр нөхөртөө зориулан сүйлж, инж бэлгийг нь сэм төлөөд авчирсан хүүхэн байсан хэрэг. Ажилсаг, дуулгавартай, бага иддэг, бас цэвэрч бүсгүй талийгаач эхнэрт нь машид таашаагдсан юм. Хөгшин нь амьсгал хураахдаа дараагийн эхнэрийг нь бэлдсэнээ нөхөртөө дуулгаад, “Энэ бүсгүй бидний хүүг төрүүлэх ёстой шүү!” гэж хатуу сануулсан аж.

Тэнгэрийн санааг бид таах биш дээ.

Хөгшнөө нас барснаас хойш Гүнз чанд ёсыг даган, гурван жил гашуудав. Энэ гурван жилд бүсгүй журамтай, ажилсгаараа түүний сэтгэлийг татаж чадсан бөгөөд өвгөн өөрийгөө бараг залуугаараа байгааг гэнэт мэдрээд ахин аз жаргалтай болсноо одоо эргэн дурсаж хэвтэнэ. Талийгаачийнх нь насан туршаа мөрөөдөж байсан хүүг залуу эхнэр төрүүлж өгчээ. Гүнз удам залгах хүүгийнхээ нялх улаан царайг баясан ширтэхдээ тэнгэрт буй эхнэртээ илүү талархаж байсандаа одоо жаахан гэмшив. “Өөрт нь хангалттай талархаагүй учраас л шөнө болмогц сэхээвчний сүүдэрт нуугдан буй тэр харанхуй бүдүүлэг амьтан руу гүйх болсон юм биш байгаа?”

Хэдий асар их ухаантай боловч, Гүнз заримдаа өөрийнхөө өтөл насыг, эхнэрийнхээ залуу насыг мартчихдаг аж. Эр хүний л араншин даа. Гэвч түр зууртаа мартагдсан зүйлс эргэцүүлэлд нь баригдаад ухаан санаанд нь жам ёс ахиад л тов тодорхой болдог юм.

Эмэгтэй хүнд өөрийгөө биш, өөрийнхөө амьдралыг ч биш, зэрэг зиндаа, өв хөрөнгө, бүр үр хүүхдээ ч биш, эр хүнийг л илүүтэй бодох нас гэж байна. Энэ хорвоог Гүнз ямар мэдэхгүй биш дээ. Тэр өөрөө ч мөн эр хүн. Гэхдээ залуу эмэгчний хүсэл болсон эр хүн бол амьсгал бачимдтал нь тэврэх чийрэг гар, шунамгай халуун үнсэлт, хамаг биеийг нь бадайруулж орхидог тэр л ичгүүртэй хүчирхэг эрхтэн. Магадгүй, эм хүн өөрийгөө ямар нэгэн зүйл сох дутуу заяагдсан амьтан гэж дорд үзэж явдгаасаа болоод л бусдын илүү зүйлийг өөртөө оруулан барих мөчдөө жинхэнээсээ сэтгэл дүүрэн болдог ч байж мэднэ. Өвгөнд харин залуу эхнэрээ дүүрэн байлгах ид шид үлдсэнгүй. Гэвч энэ нь хорвоод гомдох шалтаг биш ээ.

Гомдолд ч, талархалд ч тэнцэх зүйл угаас хаа ч үгүй.

Гүнз залуу эхнэртээ нялуун үг хэлдэггүй. Эм хүний чихэнд наалдацтай уран гоё үг урсгая гэвэл хэн хүнээс илүү чадах ч тийм үгсийг шидтэйхэн хэлэх нас гэж бас байна. Тэгээд ч анхнаасаа л тэдний хооронд эзэн хийгээд үйлчлэгчийн л харьцаа оршсоор иржээ. Харин нөгөө сэхээвчний сүүдэрт нуугдсан ядуу эр бол “Чи ямар хөөрхөн нүдтэй юм бэ?” гэж хэлдэг байж таарна. Бас биеийнх нь нууж хааж явдаг өөр хэсгүүдийг ч хормойг нь сөхөнгөө магтдаг биз. Эм хүний хувьд эр хүнээс бие эрхтэн рүү нь хандсан магтаалын үг сонсоно гэдэг “Чамайг би жирэмслүүлье” гэж буй мэт, эм хүн өөрөө цаад эрдээ сайхан харагдахыг хичээх нь “Чамаас би хүүхэд олъё” гэж буй мэт тийм л нэг нууц хуйвалдаан юм. Гүнз чилсэн сүүжээ сэлгэн хөрвөөнгөө “Магадгүй, хүү минь төрсөн дүүтэй болбол сайн ч биз” хэмээн өөртөө хэлэв.

Эхнэр нь амандаа дуу аялсан ч, дуу нь нэг л гунигтай байсан шиг.

Нүүр царайндаа, хувь тавиландаа, хайр сэтгэлдээ, ерөөсөө энэ амьдралд сэтгэл дүүрэн явдаг нэг ч болов эм хүнтэй таарч байснаа Гүнз огт санахгүй байлаа. Ой ухаан нь ингэтлээ мохсон ч юм биш, сэтгэл дүүрэн байх гэдэг угаасаа л эм хүнд харш зүйл шүү дээ. За, тэгээд хов ярих, буруу замд бусдыг зуучлах дуртай авгайчуул хорвоогоор нэг байна. Эхнэрийг нь гоонь эрийн амраг болгохоор ятгахдаа “Хүзүүнд чинь үрчлээ гарах нь ээ. Өвгөжөөр нөхөртэй хүүхэн амархан өтөлдөг юм байна шүү. Одоохон, чамайг хүн шохоорхож байгаа дээр янаглаад амжихгүй бол, амьдрал чинь дууслаа!” гэж санаа тавьсан ч байж мэднэ. Эм хүн аминчилж шивнэсэн үгэнд автамхай, журамт эхнэр байх уу, эмэгчин амьтан явах уу гэдгээ ч хөндлөнгийн хүний үгээр л сонгодог. Өвгөрсөн нөхөр нь түүний дутуу гуцуу тал юм бол, залуу эртэй амраглаж л байхгүйгээ сэлбэхээс яах вэ?

Гэхдээ үүрийн энэ харанхуй тэнгэр насны бөгсөнд залуу эхнэр авсныг нь буруутган шоолж буй ямар ч шинж тэмдэг үзүүлсэнгүй. Харин ч залуу эхнэрийн хүчээр Гүнз өв залгамжлагчаа хорвоод үлдээж чадлаа шүү дээ. Эхнэр нь шөнөдөө сэм гарч гүйх бол яльгүй явдал. Өөр эр хүн шохоорхохын тухайд бол, аль залуу хүчирхэг эрчүүл хормой султай эхнэртэй байхыг тоочиж барах билээ? Эд хөрөнгөгүй, байр суурьгүй, нэр алдаргүй, ямар ч ирээдүйгүй эрд өөрийгөө зориулахаар хөгшин хэдий ч баян, нэр хүндтэй, язгууртан нөхрөө мэхлээд тэр сарампай сэхээвч рүү үдэш бүр гүйнэ гэдэг чинь цаад утгаараа бол эхнэр нь үнэн сэтгэлтэй хүн болохыг харуулж байгаа бус уу?

“Мэдэхгүй дээ, эм хүнийг гүйцэд танихын тулд өөрөө эм хүн болж төрөх ёстой дог оо” гэж Гүнз бодоод, нэг их тайвшралыг мэдэрч инээмсэглэв.

Тайвшрахад нь үүр цайж, дараа нь нар манджээ. Өдөржингөө Гүнз “Шүлэглэлт ном”-ыг энд тэндээс нь сөхөн уншсан бөгөөд нар шингэхтэй хамт түүний амь ч бөхлөө. Дараа нь бүрэнхий нөмөрч, чив чимээгүй суурингийн дээгүүр одод түгэв. Тэр л оддын зүг нисэн хөөрөх замдаа Гүнз сэхээвч рүү гүйн очих залуу эхнэрээ сүүлчийн удаа энхрийлэн харж, “Дулаан юм өмсөхгүй дээ!” хэмээн дуу алджээ.

Монгол Улсын төрийн шагналт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэнгийн өгүүл­лэгийг толилуулж байна.

Дэнсмаа булгаас хоёр хувин ус бариад гэр өөдөө явж байхдаа нэг морьтой хүн бөг бөг шогшуулан ирж явааг харлаа. Өнгө нь бүдгэрсэн цэнхэр тэрлэг, толгойдоо зангидсан хуучин цагаан алчууртай, ташуур барьсан баруун гараа өргөсхийн яваа тэр эрийг хараад “Зайлуул, Дагва шив дээ” хэмээн өөртөө шивэгнэн алхаагаа түргэсгэв. Гэртээ орж ирэхэд нэрж бай­гаа архины хурцхан үнэр, идээ цагааны исгэлэн үнэртэй нийлэн ханхална. Дэнсмаа, жалавчныхаа халсан усыг яаран уудалж, хүйтэн усаар со­лив. “Дагва маань азтай л яваа юм байна даа. Тогоо авах гэж байхад ирж байна” гэж бодоод дэлгээтэй үүдээрээ харвал Дагва ганц шон уяан дээр бууж байна. Тэр морио уячихаад, наашлахдаа үр­­­­чийсэн хормойгоо сэмэрсэн нударгаараа гүвж явав. Дэнсмаа түүний бөгтийсхийн өргөн цээжээ ганхуулан, майгадуу хоёр хөлөө зөөж тавин аажуухан явааг хараад “Өтлөх янз орж байх шив дээ” гэж харамсан бодлоо.

-За сайн байна уу?

-Сайн сайн. Чи сайн биз дээ. Ингэж тэр хоёр жирийн даруухан мэнд солилцов.

Дагва гэрийн зүүн талд завилан суусан дороо гаанс, тамхиа гаргалаа. Дэнсмаа өмнөх жижиг ширээн дээр нь тавагтай идээ тавиад, данхтай цай дөхүүлэнгээ,

-Танайх Цагаан нугад буусан гэв үү гэж асуулаа.

-Тэгсээн. Хөдөө нь сайхан гарсан байдаг шүү.

-Тийм гэнэ лээ. Манай энд ч гэсэн овоо. Ер нь энэ жилийн зуншлага сайхан байна.

-Тийм ээ хөө гэснээ, Дагва тамхиа хэд сороод

-Хүү хаачаа вэ гэж асуу­лаа.

-Хонь руу явсаан. Саа­халтын хонь хариулгагүй бэлчинэ лээ. Нийлчих байх гээд мордсон.

-Хүү минь овоо болж дээ, гээд Дагва санаа алдав. Дэнсмаа түүнийг түргэхэн нэг хараад жалавчныхаа усыг хутган

-Яахав хөөрхий минь өсч өндийж, миний ганц түшиг болж байна гэлээ.

Дэнсмаа тогоогоо авч, бүрхээрээ өргөсөөр Дагвын өм­нө очив. Дагва бүрхээрт тогт­сон ээрэмнээс хуруугаараа өл­гөн авч амсаад,

-Би ч азтай яваа юм байна гээд муухан инээмсэглэх аядав.

-Хүүгээ мартаагүй яваа хүний аз харьдаггүй юм гэсэн гэж Дэнсмаа бэлдэж байсан мэт хэлэв.

…Тэр хоёр энэ гэрт жаргалтай сайхан амьдарч байсан цаг бий. Таван нас хүрч яваа ганц хүү нь тэдний дунд эрхлэн дэрвэж жаахан гэрийг нь жаргалаар дүүргэж байсан. Дагва сумын начин цолтой, даруухан зантай, нүд булаам эр явжээ. Тэр нэгэн гайтай намар. Зуны эхээр тавьсан хэдэн тэмээгээ эрэхээр говь руу явсан Дагва хориод хоног сураггүй алга болчихож билээ. Дэнсмаа санаа зововч “Өнөөх л бага сургуулийн, цэргийн гэх найзуудтайгаа нийлээд гашуун ус эргүүлж яваа байх” гэж сэтгэлээ засч суув. Ирснээсээ хойш Дагвын үг яриа цөөрч, үе үе санаа алдан тооно ширтэн хэвтэх юмуу, хээр гадаа явах нь их болжээ. Дэнсмаагийн дотор нэгэн сэжиг төрж, “Царай алдахгүй” гэсэн шазруун бодлоор гялав цалав хийх болсон байна. Нэгэн орой хүзүүгээр нь тэвэрч мөр өөд нь авирсан хүүгээ мөрөөрөө түлхэн,

-Буу, боль чи. Яасан эрх золиг вэ гэж уцаарлахад Дэнсмаагийн дотор зарс­хийн,

-Чи ер нь юу болчихоов? Бүлх залгичихсан юм шиг л гөлийгээд байх юм гэсэнд,

-Чи ямар байлгах гээв гэж адарчээ.

-Байдгаараа байж бо­лохгүй болоо юу?

-Тийм болсон бол яах нь вэ?

-Жаргал чинь дэндэж л дээ.

-Хн. Чамтай жаргаж байгаа юм алга.

-Тэгвэл жаргал байгаа газар луугаа явахгүй юу!

Дагва энэ үгийг хүлээж байсан юм шиг ухасхийн босоод гарч явахад уцаар­ласан эцэгтээ гоморхон уруулаа унжуулж зогссон хүү Буян нь ямар нэгэн муу совин хатгасан юм шиг “аав аа” хэ­мээн цахиртан орилж билээ. Дагва тэгээд л эргэж ирээгүй юм. Урд бригадын “торгон” Намжилынд байх болсон гэж дуулджээ. Тэдний бага охин Бумжид гэдэг арваад насаар дүү царайлаг залуу бүсгүй зүрх сэтгэлийг нь булаасан байж. Олон хүн “Цаадах чинь толгой нь эргэчихэж. Чи өөрөө очоод авчир. Хүүгээ бод” гэж ятгасан боловч гомдож өширхсөн Дэнсмаа тэдний үгийг авсангүй. Яваа яваандаа түүний сэтгэлийн гомдол өшрөл сар жилийн урсгалд нимгэрэн элэгдэж, түүнийгээ айлын зарц шиг явааг дуулаад өрөвдөх шиг болдог болжээ. Буян хүүгийнхээ эцэгтэйгээ улам адилхан өсөж байгааг харж, элэг нь эмтрэн “Би ч бас түргэдсэн байх” гэж бодогдох болсон билээ.

Тэр гайт намраас хойш арван жил өнгөрчээ. Сүүлийн гурав, дөрвөн жилд нутаг ойртож. Дагва хааяа ирж хүүгээ үнсээд санаа алдан сууж тамхиа татаж байгаад явдаг болсон юм. Царайлаг сайхан зүс, баян тарган эц­гийнхээ буянд эрдсэн Бум­жидын дэргэд Дагва даанч хэцүү байх болов. Гэлээ гээд өөр орох оронгүй дөч хүрч яваа Дагва жаргаж чадсангүй. Нутаг усны зарим хүн “Хохь нь дээ, байж байгааг нь хараач” гэж тавлан шивэгнэлдэнэ. Дэнсмаа хор шарандаа ч юм уу, ганц хүүгээ бодсондоо ч юм уу дахиж эрийн царай харсангүй өдий хүрч яваа юм…

Дагва Дэнсмаагийн өгсөн халуун архи шимэн, тамхи татаж суусаар царай нь өн­гө орон ягаан туяа татаж байлаа.

-Танайхан сайн биз дээ?

-За даа… Сайн даа, сайн.

-Бумжид байгаа биз дээ?

-Саяхан хот руу явсан.

-Хэзээ ирэх юм бэ?

-Мэдэхгүй ээ. Дагва ийн эг маг хийгээд дахин архи аягалав. Хорвоогийн бас нэг хясал, тэр хоёрт үр заяасангүй. Ноднингоос энэ суманд ирж, ноос, ноолуур, арьс шир цуглуулдаг машин тэрэг хөлөглөсөн нэгэн эртэй Бумжид нөхцөөд болохоо байжээ. “Оройхон болохоор наймаачин нь аваад явдаг. Дагва гаансаа хөхөөд л үлддэг” гэж нутгийн залуус инээд хөөр болгон ярилцахыг Дэнсмаа бас сонсжээ. Ам муруйхад хүрвэл Бумжид “Чи зүгээр л зайл” гэж хэлэхэд бэлэн байхад Дагва яах ч билээ дээ.

Дагва нэлээд халж, зүрх орсон бололтой. Дэнсмаа руу талимаарсхийн хараад,

-Дэнсмаа би чамд нэг юм хэлмээр байна гэхэд

-Юу тэр вэ. Тэгээд хэлээч дээ гэв.

-Чи битгий уурлаарай. Би та хоёр дээрээ эргэж ирмээр байна гэлээ. Дэнсмаа гэнэт толгой руугаа цохиулсан мэт давхийгээд,

-Юу. Чи гэр орон, авгай хүүхнээ яах хүн бэ гэлээ.

-Тэр чинь миний юм биш ээ.

-Тэгээд бид хоёр чиний юм болж байна уу?

Дагва толгой дээрх ал­чуураа авч нүүрээ шудраад

-Би том алдсаан. Одоо хүү та хоёрыгоо ч өрөвдөх боллоо.

-Хн. Хүүгээ өсч гараас гараад ирэхээр тэр үү. Миний яаж шаналж, махаа идэж явсныг чи даанч мэдэхгүй л дээ гээд Дэнсмаагийн хоолой зангирч, нүүрээ дарав. Дагва дув дуугүй хэсэг суугаад, өмнөх аягатай архи авч зал­гилав. Тэгээд босч үүд рүү явснаа түр зогсон,

-Би ирнээ гэж хэлээд га­рав.

Дэнсмаа гэнэт сэхээ авч “Бүх юм өнгөрсөн шүү. Битгий амьтны шившиг болоорой” гэж хэлэхээр гүйн гарвал, хуучин нөхөр нь өөрийн ал­даа, харуусал гунигийг үүрч яваа юм шиг бөхийсөөр уяа руу явж байлаа. Дэнсмаа хэлэх гэснээ залгичихсан мэт дуугарч чадсангүй.