Category: томилолт

Түмэн хүн хөлхсөн
галт тэрэгний буудал түжигнээн тачигнаан дүүрэн. Ирж буцах хүний тавилантай
зүйрлэм одох, үдэхийн гэгээхэн гуниг хөшиглөн намиатна. Булган хангайн намар
өглөөгүүр будан хүдэнд нь хөлөө дүрж бууна гэхээс Эрдэнэт чигийн вагонд дөнгөж
суусан атлаа сэтгэл нэг л догдлонгуй. Эргэн тойрноо харвал над шиг догдлонгуй
хүн ч алга. Суудалдаа тухалсан зорчигчид “Одоо явдаггүй юм байх даа” гэж
битүүхэн хүлээсэн хүмүүс. Ер хүний хорвоо гэгч цаг мөч тутам хүлээж догдолж,
урагш тэмүүлэхийн гэгээн заяа гэлтэй. “Улаанбаатар” өртөөнөөс хөдөлснөөс хойш
хажууд тухалсан улаан тэрмэн дээлтэй, бүрх малгайтай хижээл нас­ны ах, сүүлд
танилцахад солонгос, түрэгт найман жил хараар ажилласан гэх залуу, орж ирсэн
цагаасаа ам хуурайгүй хүүрнэх тавиад насны эгч, “Этүгэн” сургуулийн нэгдүгээр
курсын оюутан хүү, Баруунхараа дээр бууна гэх аятайхан бүсгүй гээд хэдий сайн
танихгүй ч бүгд л сэтгэлд дотно санагдана. Ам хуурайгүй эгч Эрдэнэтийн
цагдаагийн томоохон албан тушаалтны гэргий гэнэ. Уурхайн хотхонд урд өдөр нь
үерхдэг бүсгүйгээ, эмээтэй нь, хүүтэй нь сүхдэж хөнөөсөн аймшигт хэрэг гарсан
тухай өгүүлж, аян замын хамсаатнуудаа түгшүүрлүүлээд авав. “Ийм ноцтой хэрэг
манай сонин дээр гарсан баймаар юм. Эрэн сурвалжлахын Хүрлээ “Балдорж” шагнал
авах гэж хөө­рөөд анзаараагүй өнгөрчихсөн юм болов уу” хэмээн өглөөнөөс хойш их
ажилтайдаа түүртэн гарчиглаж амжаагүй “Өдрийн сонин”-оо үүргэвчнээсээ гарган
шаржигнууллаа. Цагдаагийн даргын эхнэрийн амнаас сонссоноос өчнөөн бодитой,
хэдийнэ бичсэнийг уншаад, золгүй явдалд гуниглаж, эрээн бараан аж төрөл, эгэл
жирийн ардынхаа зовлонг ч алдаа оноогүй бичиглэдэг үзэг нэгтнээрээ бахархах
сэтгэл төрлөө.

Нийтийн вагоны
дотоод долгионоор

“Аргадаж
гэгэлзсэн аялгууг сонсоход

Асгартал уйлмаар болдоггүй ч билүү

Алдаа онооны хатуухан үнэнийг

Атгахан зүрх дэнсэлдэггүй билүү

Эгшиг яруухан
дууны хорвоод

Эмзэг сэтгэл
бөмбөрөөд байх юм аа”
гэсэн ардын жүжигчин Долгорын сэтгэл гэгэлзүүлсэн дуу явж, нэг л амьдрах
энэ хорвоодоо утга учиртай амьдрахын гэгээн учиг хөвөрдөнө. Хүн ер нь юуны
төлөө төрж, юу бүтээж буцнам. Эхийн халуун хэвлийгээс хүй орчлонд унахдаа муу
үйл үйлдэж, эцэг эх, элгэн саднаа зовоох гэж алтан рашаан шиг амьдын агаар
залгилдаггүй байлтай. Ийм нэгэн гуниг сэтгэлийн гүнд огшино. “Тэр залуу яах гэж
энгэртээ наасан энхрий хайртнаа түйвээв ээ. Хэрвээ энэ дууг сонсоод утгын
гүнийг нь мэдэрч чадсан бол тийм булай хэрэг үйлдэхгүй л байх байсан даа”
гэхээс нулимс аяндаа цийлэгнэнэ. Галт тэрэг түжигнэн тачигнан харанхуйн дундуур
урагшлах нь угсраагаар тачигнатал галлах нэгэн хүчит бууны сум хар эрчээрээ хаа
нэгтээ очиж хагацал гунигийг бэлэглэх гэж исгэрэн нисэж явах шиг санагдана. Түг
таг, түг таг. Нэг л түгшүүртэй ч юм шиг нойр ч эс хүрнэ. Дарханы өртөөн дээр
зогсох бүтэн цагийн хооронд таван вагоноор тусгаарлагдан нэгэн харгуйд хамт
яваа гавьяат жүжигчин Намдагийн Төмөрхуяг ахын тусгай өрөөнд зочилж, халуун
элгэн сэтгэлээр хууч баахан хөөрөв. Бид төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч
Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн “Дууны хорвоо” улсын уралдааны зочноор уригдаж яваа юм.
Төмөрөө ах “Чинжигийнхээ “Намрын дурсамж”, “Хорвоод ганцхан ээждээ” дуунуудыг
дуулж хос жигүүртэй явсан залуу халуун өдрүүд минь энүүхэнд юм шиг санагдаж
байна. Танай Хонгор нутгийн яруу найрагч Намжимын Сүхбат бид ч их дотно явлаа шүү дээ.

Чинзориг сүүлд
надад

“Марал мичдийн
анивчаан дундаа

Манхайх саран
гэрэлтэй юм даа

Булгилах
зүрхэнд хүсэл дуудсан

Булбарай чи
минь ганцхан юм даа”
гэсэн үгтэй “Холын од руу харвачих вий дээ” дуугаа өгөхөд нь дуулаагүй.
Налайхын уурхайд осол гарч арваад сайхан залуу эндээд, тэдний нэг
Д.Баасанжаргал гэх залуугийн тэмдэглэлийн дэвтрээс олдсон үг шүү дээ. Би өмнө
нь Чинжигийнхээ гунигтай аялгуутай хэд хэдэн дууг дуулж алдрын моринд дөрөөлөөд
байсан ч нэг л дуулж төвдөхгүй буцааж өгсөн. Харин “Чингис хаан”-ы Жагаа маань
дэндүү сайхан дуулсан даа. Чинзоригийн дуу ер нь л нэг хүний сэтгэлийн
чавхдасыг хөндсөн аятай, цаанаа л нэг амьд байдаг юм даа” гэснээ “Чинжиг минь
их зөөлөн сэтгэлтэй хүн сэн. Яруу найрагч Шагдарын Уянга тэр хоёр нийтийн
унаанд явж байтал нүдэнд хүйтэн нэг залуу ирж дээрэлхэн, сандал дээр нь суугаад
тэр хоёрыг буулгахад унааны мөнгөгүй алхаж явахдаа “Төмөрөө минь байсан бол бид
хоёрыг дээрэлхэж чадахгүй дээ” гэж хоорондоо ярьж явсан байдаг юм, хөөрхий дөө”
гэж нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирэв. Энэ л үед Чинжиг аялгуу зохиосон төрийн
шагналт зохиолч Далхаагийн Норовын “Эцсийн тушаал” жүжгийн дууны

“Хүлгийн
сайныг унасан юмсан

Хүний дээд нь
явсан юмсан

Хүүгээ үнсэж
амжаагүй юмсан

Хүслээ гүйцээж
чадаагүй юмсан” гэсэн
гашуухан үг цээжин цаана огшоод ирлээ. Халхын сайхан дуучинтай уулзаад
харанхуйд вагон руугаа алхаж явахад эгшигийн гэгээт их туурвилчийн аялгуунууд
чихнээ сонсогдох шиг болж сэтгэл нэг л цэлмүүхэн болов. Эрдэнэтийн өртөөн дээр
үүрийн жингээр буухуй намрын өглөө нэг л жихүүхэн. Биднийг тосох унаанууд
хэдийнэ иржээ. Хийл бололтой хөгжмийн зэмсэг үүрсэн хоёр тэрсхэн охин их
хөгжмийн зохиолчийн амьд ахуйдаа харж амжаагүй ихэр үрс Номинцэцэг, Сувданцэцэг
нар ажээ. Эрдэнэтээс цааш Овоотын хөтөл дээр гарч очиход наран сиймгэр пансан
үүлсийн чинадаас мандаж, сайтар ажвал эрдэнийн долоон өнгийн солонго нумлан
татжээ. Хамт яваа хөгжим бүжгийн багш бүсгүйчүүдэд сонин болгон хэлбэл тэгтлээ
тоосон шинжгүй. Намрын сайхан өглөө наран солонго харна гэдэг тийм ч элбэг
тавилан ч биш дээ, хорвоо минь.

Ийм л гэгээн
өглөө Чинзориг хөгжмийн зохиолч

“Алтан бороо
навчис асгарна

Аясын хонгор
салхи үлээнэ

Арын номин тайга дуниартана

Аав л ээжийн
минь нутаг санагдана

Моддын орой
тэндээ шуугина

Могодын айраг
дэргэд шаагина

Хайлан дуулан
суумаар аа

Хангайн сайхан
намар аа” гэж
сэтгэлийн чавхдасаа хөглөн догдлон алхаа биз ээ. Монгол нутгийн минь баян
хангай Булган чигт намар налайжээ. Айлуудын яндангаас цэнхэр утаа эгц дээшээ
суунаглах нь тэнгэрийн мөнгөн зүү шиг санагдана. Тэртээ дээгүүр нисэн өнгөрөх
онгоцны цагаан утаатай тэр л тэнгэрийн мөнгөн зүү нийлж уярал хайр, учрал
хагацлын эгшгийг хөвөрдөн бүтэн бүрний хорвоог бүрдүүлэх мэт бодогдоно.
“Монголдоо алдартай “дүүгүүр” Гомбосүрэн начингийнх энүүхэн Зоон давааны доохно
шүү дээ. Айраг нь ч өдийд янзын байгаа даа” гэж нутгийн найрагч эгч цаанаа л
амттай тамшаалан, шүлсээ залгих нь шүлгээ уншдагаас нь ч уянгалаг юм шиг.
Айргийн бодон ганзагалсан хужаа мотоцикльтнууд замын дагуу үе үехэн шурхийн
зөрнө. Хөеөгөө зөөх хулгана шиг нэвсийтэл өвс ачсан бичил тэргүүд дэнхэлзэн
ойртож ирснээ сэвсхийн зөрж одно. Түлээ мод овоолон ачсан нэг нь харин нуруугаа
гонолзуулах гуна шиг аажуухан уужуухан урагшилна. Хүйтний улирлыг санаа амар
давах сан гэсэн хүн зоны хөдөлмөр бүтээлийн ид үе хөдөө нутагт айлчилжээ.
Ногоорон дуниарч, хүрэнтэн улаарч, алтран шарласан хөглөгөр моддын хаяагаар
зулзаган жаахан бургас, хуш эгнэсэн нь өвлийн өвөөгөө даган тойрон бүжигт ирсэн
тоодон даашинзтай цасан гоо охид шиг цаанаа л үзэмж төгөлдөр харагдана.

“Нарны
тасархай атгаж

Наадаж тоглосон нутаг юмсан

Насны босго алхаж

Наргиж цэнгэсэн газар юмсан

Өрөл мойлтой
нутагтаа

Өвлөөс урьтаад
очих юмсан

Өсөж торнисон
газартаа

Өвдөг сөгдөөд мөргөх юмсан” гэсэн буурал найрагч Н.Дагвадоржийн
“Нутгаа санах юм аа” шүлэгт нэрт хөгжмийн зохиолч маань ийм л гэгэлгэн намраар
аялгуу зохируулаа болов уу гэх бодол аяндаа төрнө. Чинжиг ер нь хаашаа ч янзын
гэгэлгэн гэгээн, уяхан сэтгэлтэн байсан юм бэ дээ. Аялгуу зохиосон дууных нь
шүлгүүдийг уншихад л аяндаа цээжлэгдмээр, аяыг сураад аялмаар дэндүү уяхан мөрүүд
тааралдаад нулимс мэлмэрэх гээд хэцүү юм. Булган хотын хаалгаар оров уу, үгүй
юу л төв засмалын дагуу Чинжигийн зураг хаа сайгүй өлгөөтэй харагдаж, “Дууны
хорвоо-2” гэсэн зарлалын хулдаасан хөшгүүдийг ирийтэл татжээ. “Ямархан хүү
төрүүлсэн”-ээ эх нутаг нь ийн гүнээ хүндэтгэжээ.

Есдүгээр сарын
18-ны өглөө “Булган” зочид буудалд аяны тоосоо шилгээсхийгээд аймгийн Хөгжимт
жүжгийн театрыг зүглэлээ. Булганчууд бүгд нэгэн дор цуглаа юу гэлтэй
хүн-цэцгийн хүрээлэн үүсчээ. Нийслэлд тэр бүрий нэгэн зэрэг таараад байдаггүй
ардын жүжигчин Н.Жанцанноров, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, ардын
жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ, Самбуу, гавьяат жүжигчин, СУИС-ийн профессор
А.Ичинхорлоо, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Д.Ухнаа, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн,
хөгжмийн зохиолч Б.Бямбабаяр, Т.Сэр-Од, Дархан хотын “Залуучууд” театрын дарга,
гавьяат жүжигчин Н.Түвшинтөгс, гавьяат жүжигчин Н.Төмөрхуяг, Ц.Өлзий-Орших,
Үнэнхүү, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжим судлаач Р.Энхбазар, Буянхишиг,
соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч С.Оюун, яруу найрагч У.Булган,
Ж.Батцэцэг, Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын удирдаач, хурандаа Б.Ганхуяг,
Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгч Х.Алтангэрэл, Буриад улсын
гавьяат жүжигчин Долгормаа, хөгжмийн зохиолчийн эгч Ц.Цэнд-Аюуш, гэргий
Д.Ганмягмар, хүргэн ах Батбаатар, ангийн багш Хандсүрэн, Цэгмид, ихэр охин
нарын хүндэт зочид, улсын уралдаанд оролцохоор ирсэн Өвөрмонгол, ОХУ-ын Буриад,
Монгол Улсын 89 мэргэжлийн дуулаачид. Монголын хөгжмийн их суутан, Могодын
тэнгэрлиг аялгууч, төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Цэдэн-Ишийн Чинзоригийн
нэрэмжит “Дууны хорвоо-2” олон улсын уралдаан

“Идэр омголон
насны өнгөөр

Эрдэж бардаж яваагүй билүү

Эндүү андуугийн халуухан харгуйд

Эргээд санахад харамгүй л билүү

Уянга яруухан
дууны хорвоод

Удаан
амьдармаар санагдах юм аа”
хэмээн тэнгэрийн их найрал эгшиглүүлэн ёслол төгөлдөр эхэлвэй. Багадаа
“Төмөртогоо” нэртэй байсан Чинзориг агсан түмэн зөгий, буман эрвээхэйг урин
даллах анхилуун балт цэцэг мэт хүмүүний дээд хөгжмийн гэгээн билигтэн байсныг
сэтгэлдээ бахархлын цуурайтай, нүдэндээ уярлын нулимстай харан баясав, би. Ай,
бараан бүхэн сарнин арилах аялгуу дууны хорвоо мину.

Уралдаан
эхлүүлээд хөгжмийн зохиолчийн багш Н.Жанцанноров, их туурвилчийн уран бүтээлийн
анд Б.Шарав нараар тэргүүлүүлсэн урлаг соёлынхон Ц.Чинзоригийн сурч байсан
нэгдүгээр сургууль, “Эрдэм” ахлах цогцолбор сургуулийн багш сурагчидтай уулзаж
халуун дулаан дурсамжаа хуваалцав. Булган хотын соёлын төвд мөн Чинжигийн
сурагч ахуйн ангийн хорин зургаан найзтай, олон түмэнтэй чин сэтгэлийн
хөөрөлдөөн үүсгэв. Дурсамж хөөрөлдөөн инээд хөөр, баяр гунигийн сувдан нулимс
дүүрэн өнгөрөв. Чинжиг ер нь их алиа, жигтэйхэн шооч хүн байсан гэнэ. Ганц
жишээ дурдахад л анд Шарав нь хань Ганмягмарыг нь гуйгаад ирэхэд “Зуу татдаг
нь манайд байна

Зурагтаар
гардаг нь танайд байна

Дуу зохиодог
нь манайд байна

Дурлалдаа
шатдаг нь танайд байна

Авгай сольдог
нь манайд байна

Авч суудаг нь
танайд байна” гэж
гуйв уу хө гэж өөрийгөө хүртэл онигоонд оруулчихсан сууж байсан гэнэ. Төрийн
соёрхолт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг агсны нэрэмжит “Дууны хорвоо-2” улсын
уралдаан хоёр өдрийн турш дуу хуураар цалгисны эцэст Цэргийн дуу бүжгийн
эрдмийн чуулгын дуучин Б.Батбаатар тэргүүн байр, таван сая төгрөг, цорын ганц
хувь Чинзоригийн дүр бүхий цомын эзэн болсон. Удаах байруудад аймгийн Хөгжимт
жүжгийн театрын дуучин Б.Чинсанаа, Үндэсний дуу бүжгийн чуулгын дуучин, соёлын
тэргүүний ажилтан П.Баярмагнай, Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын дуучин
Д.Содномдаржаа, Улсын филармонийн дуучин Т.Отгонбаяр нар шалгарсан юм. Булган
хангай нутгаас хүлгийн жолоо залахад “Мөнгөн сартай уйтан замбуулинг

Мөнхийн юм шиг
санаагүй л билүү

Сүүдэр гэрлийн
алагхан заяаг

Сүүмэлзээд
өнгөрөхөд гунихгүй л билүү

Айзам яруухан
дууны хорвоод

Ахин дахин
төрмөөр байх юм аа”
гэж амандаа аялсаар унаандаа суув. Бүтэн хоёр хоног энэ дууг чагнасаар чихэнд
хоногшсоных ч биш аяндаа л сэтгэлд нэгийг өгүүлж аялагдаад байсан даа. Ай,
Чинжиг гэж аугаа тэнгэрийн туурвилч юм даа.

ОХУ руу визгүй зорчдог болсноос хойш Алтанбулагийн гаалийн ачаалал нэмэгдэж, 24 цагаар ажилладаг болсон. Манайхны ихэнх нь газар орон үзэж, Итгэлт хамбад мөргөхийн сацуу Улаан-Үдээр аялж, Байгаль нуурын хөвөөнөө очих зорилготой. Гадаад паспортынхоо дуусах хугацааг шалгаагүйгээс буцах тохиолдол хааяа нэг гардгийг эс тооцвол иргэдийн хувьд хилээр гарахдаа ноцтой зөрчил ер нь гаргадаггүй юм байна. Деклараци энэ тэрээ бөглөхдөө л жаахан будилна. Гэхдээ нэр ус, овгоо хаана бичих, паспортын дугаараа хаана нь бөглөх зэргийг бэлэн заагаад өгчихсөн хувилбар байдаг юм байна. Тэрийг нь хараад л дуурайгаад биччихнэ. Алтанбулагийн боомт айхавтар ачаалалтай, хонон өнжин дугаарлаж, зарим тохиолдолд машин гаргахгүй байгаа гэх зэрэг мэдээллүүд олон нийтийн сүлжээгээр тардаг. Энэ мэтээр эндхийн үйл ажиллагааг буруу талаас нь таниулсан ташаа мэдээ сэлт явж байгааг Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газрын Сэлэнгэ аймаг дахь газрын дарга Р.Одмөнх үгүйсгэсэн юм.

Иргэний харьяалал, шилжилт хөдөлгөөний ерөнхий газар болон хэвлэл мэдээллийн 20 орчим байгууллагын төлөөлөгчдийн баг Монголын хилээр гараад 19 цагийн үед ОХУ-ын хил дээр очоод автобусандаа нэлээд сууцгаалаа. Монголын талаас явж байгаа суудлын арав гаруй тэрэг ч хүлээж байна. Оросын талаас энэ зэргийн хүлээлт бий болгодог нь хэвийн үзэгдэл мэт болжээ. Гэхдээ зориод ирсэн болохоор хил дээрээс буцна гэж байхгүй учир хаалгаа нээтэл нь хүлээцгээхээс өөр аргагүй.

Хиагтын дэргэдүүр өнгөрч “Роснефть”-ийн шатахуун түгээх станцаас түлш авснаар бидний худалдан авалт эхэлнэ.

Улаан-Үдийг зорин очиж байгаа жуулчдын 30 гаруй хувь нь Итгэлт хамбыг зорьдог аж. Хашаагаар нь оруут л шашны эд өлгийн зүйлс, бэлэг дурсгал, бурхан сахиус, арц хүч, дарцаг сэлт нүд хужирлана. Худалдаачид нь эрчүүлийг хараад “Энэ очир бол эр хүнд байвал их сайн” гэж ирээд сурталчлах. Эсхүл залуу охидод модоор урласан жижигхэн хос нугасаа их “шахна”. Энэ хос нугасыг дэрлээд унтвал үтэр түргэн заяаны ханьтайгаа учирч, нөхөрт гардаг гэнэ. Эсхүл шаазан хонх үзүүлээд “Гэрт муу муухай юмыг тогтоодоггүй, хөөж гаргадаг” гэх мэтээр бараа бүхэн нь жанцантай. Худалдаачдынх нь дэргэдүүр өнгөрөөд гол дацанд хүрэв. Итгэлт хамба заларч буй гол дацан руу ороход нэг хүнээс 250 рубль авна. Хоёр лам угтаж, хэрхэн яаж залбирах, сунаж мөргөхийг зааварлана. Дотор гэрэл зураг авахыг хатуу хориглох аж. Итгэлт хамбын дэргэд байж, ирсэн сүсэгтнүүдэд тусалдаг энэ хоёр лам уриалгахан зантай. Сүсэгтнүүдийн авчирсан хадгийг очир зангилаагаар зангидаад буцаагаад өөрт нь өгнө. Очир зангилаа нь муу бүхнийг зайлуулж, эргэн тойрондоо сайн эрчим түгээдэг гэнэ. Хүмүүс хүслээ бичсэн захидлаа дацангийн тахилын өмнө үлдээдэг юм байна. Ингээд гол дацангаас гараад зүүнтээх дацанд орно. Эндээс хамбын рашаан, арц хүж зэргийг авч, уншуулах номоо бичүүлнэ. Ном бичиж байгаа ламын эргэн тойронд бэлэг дурсгал, шашны холбогдолтой зүсэн зүйлийн эд бараа өрөөстэй. Хүнтэй ч мэндлэх завгүй номоо бичиж, хандив авахын хажуугаар наймаа хийнэ. Ном, CD, хэвийн боовноос эхлүүлээд матрёшка тоглоом, аяга, таваг ч байна. 20, 40, 50, 150 рублийн үнэтэй элдэв зүйлсийг манайхан авч мэднэ. 20, 40 гэж байгаа нь бидэнд бага тоо боловч цаагуураа мөнгө гүйж өгнө. Жуулчдад зориулсан болохоор энэ хавийн зүйлс үнэтэй. Энд 250 рублиэр зарж байсан хонх Улаан-Үдийн томоохон супермаркетад 181 рублийн үнэтэй байх жишээтэй. Итгэлт хамбад мөргөж байгаа хүмүүсийн дотор буриадууд өөрсдөө олон байх. Бас гадны жуулчид ч харагдана.

Улаан-Үд “Титан”, “Абсолют” гэсэн хэд хэдэн сүлжээ, үйлчилгээний төвүүдтэй. Супермаркетийн зарчмаар ажиллах бөгөөд хажууд нь дагалдах үйлчилгээний цэгүүдтэй. Үнэ нь ерөнхийдөө хямд байдаг болохоор худалдан авагч олонтой. Монголчуудын хувьд молоко, душонка, утсан гахайн мах, матрёшка, чихэр, паалантай савнууд, сархад, ирис, зөгийн бал зэргийг голдуу цуглуулах аж. Дээхнэ үед идэж, хэрэглэж байсан зүйлс нь яг тэр хэвээрээ дэлгүүрийн лангуун дээр байгаа нь нүдэнд содон. Душонка буюу үхрийн жигнэсэн мах 24.9 рубль болж хямдарсан байлаа. Зах худалдааны төвүүдэд явж байгаа монголчуудын хувьд бэлэг дурсгалын зориулалтаар цөөхөн тооны юм цуглуулж байгаагаас бус их хэмжээгээр бараа сэлт авч байгаа нь цөөн. Эрээнээс “гахай”-гаар бараа чирч ирдгээс арай өөр худалдан авалтыг монголчууд энд хийдэг юм байна. Оросоос гарахад хил дээр зарим зорчигчийн цүнх, чемоданыг задалж, юу авч явааг нь нэг бүрчлэн шалгаж, онгичиж байгааг харсан хүмүүс “Улаан-Үдээс бараа авч явмааргүй юм байна. Авлаа ч ганц хоёр л юмтай буцвал болох санж” гэцгээж “Гахай чирнэ гэж саналтгүй бололтой” хэмээн толгой сэгсэрнэ. Хувийнхаа машин тэрэгтэй яваа монголчууд бараагаа хайрцаглаад ам амсрыг нь битүүмжлэхгүй нээлттэй явдаг юм байна. Эсвэл машиныхаа багажинд сул хийчихдэг аж.

ОХУ руу визгүй зорчдог болонгуут монголчууд хойшоо их явжээ. Цагаан сарын үеэр оргилдоо хүрсэн юм байна. Монголчууд юм шинэ дээрээ сайхан гэдэг. Түүн шиг Орос улс, Улаан-Үд, Итгэлт хамбыг зорих иргэдийн тоо ерөнхийдөө буурах хандлагатай байгаа бөгөөд ирэх намраас хойш чиглэсэн жуулчлал татрах аж.

Зүүн гурван аймгийг хамарсан түймэр олон га газрыг сүйтгэж гамшгийн хэмжээнд хүрсэн тул манай сурвалжлах баг Сүхбаатар аймгийг зорьсон юм. Бидний зорьж очсон эхний газар бол тус аймгийн Түмэнцогт сум юм. Энэ суманд гарсан түймэр цурманд орсон ч цаг агаар, салхины хурдаас болж дахин дэгдэж, сумын ойр орчмыг хар үнсэн тал болтол хуйхалсан гэх мэдээллийг Онцгой байдлын ерөнхий газраас авсан юм. Энэ хэмжээний мэдээлэлтэй Улаанбаатар хотоос энэ сарын 15-ны өдөр буюу өнгөрсөн лхагва гаригт Түмэнцогт сум руу хөдөллөө. Тус суманд пүрэв гаригийн өглөөний 06.00 цагийн үед дөхөж ирэв. Хамт явсан хүмүүс “Түмэнцогтын нутаг дэвсгэр рүү ороод ирлээ. Сумын төв харагдахгүй байх чинь арай түймэрт өртчихөөгүй байгаа даа” хэмээж байв. Тэр хавь нэлдээ утаа тортог, машины цонхоор хоолой гашуу оргим агаар утааны гашуун үнэр тээн орж ирж хоолой хорсгож байв. Тэр их хуйхлагдсан талаас сумын төвийг олж харна гэдэг амаргүй аж. Автомашины шороон замаас өөр зурайж харагдах зүйл ойр хавьд байсангүй. Уул толгод тэр аяараа хар үнс болжээ. Бид удтал хараа бэлчээж хоёр км явсны эцэст сумын төвийг олж харлаа. Төвийн хоёр хажуу талаар ногоон өвс зурайж голд нь сумын төв утаан дундүл ялиг сүүмийж харагдав. Үүнийг харсан бид “Сумын төв тэр харагдаж байна”. “Арай ч нурам болчихоогүй байна”. “Түймрийг сумын төв рүү оруулахгүй байх арга хэмжээ авч чаджээ” гэх мэтээр ам амандаа шаагилдлаа. Сумын төвд ирэхэд тэндхийн иргэд гартаа тороосон шүүр барьж, зарим нь гал унтраадаг цохиур барьжээ. Тааралдсан хүмүүс туйлдаж ядарсан нь илт бөөвийсөн хар юмнууд л харагдах аж. Тэдний царай, хувцас нэлэнхүйдээ хар болжээ. Сумын төв утаатай байсан тул үзэгдэх орчин 100 метрийн орчинд л хараг­дахаар байлаа. Биднийг сумын Засаг дарга угтаж авав. Тэрбээр сумаас 10 гаруй км-ийн зайд нутагладаг хоёр малчны гэрийн шатсан буурин дээр дагуулж очсон юм. Малчин Х.Эрдэнэхүү, Д.Мөнхбат нар “Шургуугийн уулын” бэл гэдэг газар нутаг­лаж байжээ. Тэдний хотонд түймэр энэ сарын 15-ны өдөр дэгдэж, хоттой хонь нь гэр оронтой нь шатсан аж. Иймд тэд гэр бүлийнхнээ төвд амьдардаг хамаатныдаа авчирсан байна. Тэд бидэнтэй хамт шатсан буурин дээрээ очсон юм. Хаваржаандаа буугаад тэд удаагүй байсанаж. Үнс нурманд дарагдсан гэрийн хоёр буурин дээр нь төмөр бетон, гурилын сав, зуух, данх, тогооноос өөр зүйл огт алга. 200-аад толгой хонь ямаа нь хашаа хороотойгоо тэр чигтээ нурам болжээ. Дээр дээрээсээ давхарлан хэвтэх арьс үс нь хуйхлагдан, гэдэс дотор нь цувсан малыг харахад сэтгэл өөрийн эрхгүй шимшрэв. Нүүрснээс ялгарах өнгөгүй болсон арьс үс, хайрагдаж харласан элэг бөөр, гэдэс ходоодных нь хажуугаар хошуу нь харлаж, үс нь энд тэндээ алаг цоог шатаж, харласан төлийн сэг зэм үзэгдэнэ. Малчин Б.Мөнхбатын ярьснаар бол бог малынх нь талаас илүү нь төллөөгүй байсан гэнэ. Биднийг ийн ярилцаж байх зуурсалхины хүч ихсэж, утаа тортгонд нар халхлагдан, шатсан өвс ургамал, модны үртэс салхиар туугдан энд тэндгүй хөглөрөх аж. Тус хотонд бага насны таван хүүхэд, өндөр настан байсан ч азаар түймэрт өртөөгүйгэнэ.

Х.Эрдэнэхүүгийн хэлснээр үд дундын үед салхиар туугдсан түймрийн утаа үнэртэж эхэлжээ. Тэрээр “Би түймрийн утаа үнэртэж эхлэхтэй зэрэгцэн хонь ямаагаа ойртуулж ирэхээр мордсон. Хониныхоо бэлчээрт хүрээгүй байхад утаа улам өтгөрч, салхи ч ширүүссэн учраас хонио туусаар байгаад гэрийнхээ гадаа авчраад хашчихсан. Гаднах зүйлсээ эхэлж цэгцэлчихээд арын довцог дээрээ гарч, түймрийн багцааг харах гэтэл өтгөн утаатай салхи шороон шуурга болж хувирсан. Холын бараа харах нь бүү хэл унаж яваа мориныхоо чихийг ч харж чадахаа больсон учраас түймэр ойртчихож гэж бодоод шуудхан гэр лүүгээ давхисан. Морио бүдчүүлж, бусгуулан байж гэрийнхээ хажууд ирээд шуудхан мотоциклио асаасан. Эхлээд өөрийн эхнэр хүүхдүүдээ зүүн доохно талын худгийн халцгай газар дээр хүргэж өгчихөөд хажуу айлынхаа хүмүүсийг авахаар хөдөлсөн. Хүүдээ ойр хавиа ус ховоодоод норго гэсэн. Салхи сөрөөд, нүдээ тас аниад, гэрээ зүглээд мотоцикльтойгоо явж байтал галтай өвс, ногоо хийсч байхыг олж харсан. Төд удалгүй өөдөөс халуу төөнөөд эхлэв. Мотоциклио зогсоогоод, саахалт хаваржиж байсан Б.Мөнхбат, түүний эхнэр хүүхдүүдийн нэрийг дуудаж ориллоо. Хоромхон төдийд тогтохын аргагүй халуу төөнөхөөр нь буцах гээд эргэх гэтэл мотоцикль унтарчихсан. Аргагүйн эрхэнд мотоциклио хаяад салхи уруудан гүйсэн. Эхнэр хүүхдээ арайхийн олж очтол азаар саахалтынхан бүгдээрээ тэнд зогсож байв. Тэд миний хажуухан талаар зөрсөн юм билээ. Бараг шүргэлцэх төдий зөрөхөд нэгнээ хараагүй, дуу хоолой, мотоциклийн чимээг нь сонсоогүй гэж бодохоор тэр бол түймэр биш, байгалийн гамшиг байсан. Тэнгэрт тултал эрчилсэн хар салхи лхарагдсан. Бас амьд амьтан байж суухын аргагүй халуу төөнөж байсан гэдгийг нь яана. Манай суманд өмнө нь түймэр олон гарч байсан. Гэхдээ үүн шиг байгалийн гамшигтай огт таарч байсангүй. Төд удалгүй хонь ямаа майлалдаад, аргамжааны морь хамар амаа дуугарган тачигнаж эхэлсэн. Тэгэхэд л хэдэн мал минь түймэрт хуйхлагдсан байх даа” хэмээн түүний хоолой цахиртан, нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирэв. Малчдын ярьж буйгаар бол Түмэнцогтод гарч буй түймэрөтөг бууц уугиж байгаад түймэр болон дэгдэж байгааг онцлон ярьж байсан юм.

Бууц, өтөг газар доогуур удаан хугацаанд тасралтгүй шатдаг гэнэ. Өчигдөрхөн цурманд оруулсан Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумыг бүхэлд нь хамарсан түймэр угтаа бууцан дээр гал гаргаснаас үүдэлтэй аж. Тодруулбал Түмэнцогт сумын хойно хил залган орших Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын өмнө хэсэгт орших Хөх чулуутад нутаглаж байсан малчин Лхагвасүрэнгийн бууцнаас анх гал алдагджээ. Тэрээр өнгөрсөн гуравдугаар сарын 21-нд хаваржаа руугаа буурь сэлгэхдээ өвөлжөөний малын бууцан дээрээ хогоо шатаажээ. Тухайн үед гал алдсан хэдий ч орон нутгийн иргэд, аймгийн онцгой байдлын албан хаагчид цаг алдалгүй шуурхай ажилласны хүчинд түймрийг тэр дор нь унтраасан аж. Ийнхүү түймрийг унтрааснаас хойш 20 гаруй хоногийн турш бууцны өнгөн хэсэгт гарсан гал доошоо уугижээ. Тэгтэл дөрөвдүгээр сарын 13-нд зүүн зүгийн ихэнх нутгаар цаг агаар тогтворгүй буюу хүчтэй салхи гарсны улмаас бууцны гүн дэх цогшсон өтөг ил гарч, салхинд туугдан улмаар хажуухан дахь өндөр ургасан, хатсан өвсөнд хүрч гал гарчээ. Тухайн үед салхи баруун хойноос секундэд 14-оос 17 метр хүртэл ширүүссэн нь түймрийг богино хугацаанд хурдацтай тархах нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Нутгийн иргэдийн хэлснээр малын бууцны гүнээс шалтгаалж, нэгээс 1.5 метрийн гүнд хүртэл халж, шаталт явагддаг гэнэ.

Ийнхүү бууцнаас алдагдсан өчүүхэн жижиг цог бүхэл бүтэн сумыг өвөлжөө хаваржаа, мал хуйтай тэр чигт нь залгих их түймэр болон дэгдэж, Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт суманд хоёрхон цагийн дотор нөмөрчээ. Биднийг дөрөвдүгээр сарын 16-нд Түмэнцогт суманд очиход аль хэдийн 20 гаруй айл орох оронгүй болоод зогсохгүй 2000 гаруй бог, 100-аад бод, арваад ачааны автомашин шатчихсан байсан юм. Сумын төвийнх нь эргэн тойрон дахь саахалтын төдийгөөс цаашхи газар нь бүхэлдээ шатчихсан байсан юм. Энэ сарын 15-ны шөнө түймэр сумын төвийг чиглэн ирсэн бөгөөд дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагчаас авахуулаад хөгшин залуу, эрэгтэй эмэгтэй гэлтгүй бүх хүмүүс цурам татах ажилд дайчлагджээ. 30 гаруй км-ийн өргөнтэй түймрийг унтрааж хүчрэхгүй учраас сумын төвөө баруун, зүүн захад орших улсын нөөц өвс хадгалах саравч, шатахуун түгээх станцын хамт бүрэн бүтэн авч гарах гэж чадлынхаа хэрээр хичээжээ. Ингэсний хүчинд сумын төв түймэрт өртчихгүй өнгөрчээ.

Сумын Захиргааны байрны нэгдүгээр давхарт арваад үлээгч төхөөрөмж хэвтэх ч талаасилүү нь эвдэрчихсэн байв. Түймрийг үлээж унтраадаг тус төхөөрөмжийг нэгээс хоёр хоног тасралтгүй хэрэглэнгүүт эвдэрчихдэг гэнэ. Нутгийн иргэд “Улсын хөрөнгөөр олигтойхон шиг юм авчихаж болоогүй юм байх даа. Хятадаас хамгийн хямдхан хог оруулж ирчихээд, тэр нь ажиллахгүй үйл тамаа цайх юм. Галын өөдөөс барьдаг ганц хэрэгсэл нь хүрэлцээгүйгээс гадна байгаа цөөн хэд нь чанаргүй болохоор тороосон шүүр, хаймран ховоогоор түймэр алгадаад ямар ч үр дүн алга” гэцгээж байлаа. Биднийг сумын төв рүү буцахад Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга Ж.Батсуурь ирсэн байв. Тэрбээр “Манай аймагт бусад газрыг бодвол намар, хаврын хуурайшилтын үед түймэр хамгийн их гардаг. Гэхдээ сүүлийн 20 гаруй жил ийм аймшигтай түймэр гарч байгаагүй. Энэ удаагийнх нь он гарсаар 12 дахь удаагийн ой хээрийн түймэр. Түймэр хурдтай тархан, асар том газар нутгийг хамарч байгаа өнөө үед бэлчээр, өвс ургамал, мал ахуй, байшин барилгыг бүрэн бүтнээр нь үлдээхэд бидний хүч мөхөсдөж байгаа учраас хүний амь насыг хамгаалах, нүүлгэн шилжүүлэх тал дээр түлхүү анхаарч байна. Цагт зарим үед 30-аас 35 км хүртэл хурдтай тархаж байна шүү дээ. Одоогоор хоёр ч айл шатчихаад байна. Салхины хүч ихтэй байгаа учраас түймрийг бүрэн унтрааж цурманд оруулсан хэдий ч шатсан хомоол, хоргол салхиар туугдан эрүүл газарт хүрч, түймэр шинээр үүсгэсээр байгаа нь гал сөнөөгчдийн ажлыг улам хүндрүүлж байна. Хэрлэн гол, 20-иод мерийн өргөнтэй засмал замыг даваад л гарчихна. Ийм маягаар цурманд оуулчихаад хэн хэдэн удаа тэндээсээ алдсан.

Дорнод аймагт он гарсаар 12 түймэр гарснаас 11-ийнх нь эзэн холбогдогчийг бүрэн тогтоожээ. Эдгээрээс наймд нь эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзжээ. Учир нь хуулинд зааснаар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 125-аас 200 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний хохирлыг үлэмж их хэмжээний гэж үзэн, эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг юм байна. Дээрх түймрийн учруулсан хохирол энэ хэмжээнд хүрээгүй учраас хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Үлдсэн гурван түймрийн хэргийг орон нутгийн цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа гэнэ.

Түмэнцогт сумаасаа Дорнод аймгийн Баян-Уул сумыг зорилоо. Учир нь тус суманд энэ сарын 15-нд ОХУ-аас Баян-Уул сумын нутаг дахь Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай газар руу түймэр оржээ. Биднийг энэ сарын 17-нд Дорнод аймгийн Баян-Уул суманд очиход Онон Балжийн тусгай хамгаалалт бүхий 30 гаруй мянган га талбай түймэрт өртсөнөөс гадна сумын төв болон, Эрээн багийн нутаг руу 20 гаруйхан км ойртоод байсан юм.

Дашрамд дуулгахад өчигдрийн байдлаар Дорнод аймгийн Баян-Уул, Дашбалбар, Цагаан-Овоо, Хэнтий аймгийн Баян-Адарга, Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт, Булган аймгийн Баян-Агт сумдын түймрийг бүрэн цурманд нь оруулжээ. Гэсэн хэдий ч салхины эрч буурахгүй байгаа гэдгийг эх сурвалж дуулгалаа.

Үргэлжлэл бий

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Алтай Таван богдод эх орны баруун хил дагуу явахад нүд баясам, айдас төрүүлэм, сэтгэл татам олон сайхантай таарах ажээ. Өвөл зунгүй урсдаг 30 гаруй гол, ёроол нь нэвт харагдах 20 гаруй нууртай бөгөөд битүү хад асга эсвэл ой хөвчөөр бүрхэгдсэн мөнх цаст сарьдгийн тоог гаргах аргагүй шахам. Байга­лийн энэхүү нэн сайханд харуу­лын цувааг тэргүүлэн яваа Я.Гансүх нь Ховд аймгийн гарвалтай бөгөөд 2012 онд хугацаат цэргийн албанд татагдан ирээд улмаар гэрээт цэргээр үлдэж гэрээт түрүүч, харуулын дарга болон дэвшсэн тухайгаа хамт гурван цаг гаруй явсны эцэст ярилаа. Нэгэнт л тангараг өргөсөн хүн, эх орныхоо дархан хилд амь биеэ зориулахаар шийдсэнээ ч өгүүлэв. Харин өнгөрсөн зун харьж ирэхэд эхнэр нь оройтож, хүүхэд хэнзэдлээ гэцгээсэн тухай дурсаад сэмхэн шүүрс алдав. Харамсалтай нь гэрээт хилчин эхнэртэй байж болохгүй. Энэ дүрмээр Я.Гансүх эхнэрийн асуудлыг хойш тавьж яг гурван жилийн турш манаанд зогсчээ. Ар гэрийн амьдралаас ярианы сэдэв хальж хилчдийн хөгтэй явдал руу хөтлөв. Хэдхэн жилийн өмнө адууны ширээр хийсэн цанатай цэргүүд манаа хийж явтал 20 орчим метрийн эгц уруу буух шаардлага тулгарч. Эхнээсээ буусаар хамгийн сүүлд Цээеэ гэх цэрэг үлдсэн байна. Доор буусан нөхөд нь ч түүнийг буух үед “Таягаа хавчуулаарай” хэмээн хашгирахад мөнөөх эр хоёр таягаа суганыхаа завсар хавчуулж орхиж гэнэ. Уг нь хөлийнхөө завсарт хавчуулж хурдаа саах ёстой. Ингэж 20 метрийн эгц уруу хурд мэдэн буусан цэрэг эр цасны гүнд бараг гурван метр шигдсэн нь онигоо болж цэргүүдийн дунд одоо ч яригдсаар. Бас цасны мотоцикльтой хоёр цэрэг манаанд явж байтал урдах газар нь гэнэт алга болчихож. Арай гэж мотоциклио зогсоон буутал айлын зуслангийн байшингийн дээвэр дээр гар­­чих­­сан мотоцикль нь дэнжиг­нэж байжээ. Энэ мэтээр баруун хилийн цэрэг эрсийн онигоо дандаа байгалийн шалгуурын өмнө барьц алд­сантай холбоотой байдаг аж.

Хилийн морьд хэдий туршлагатай ч хэнхдэгнээс дээгүүр татсан цасанд оруутаа хөдөлж ч чадахаа болих юм. Хамар нь сарталзан хөдөлж чадахгүй, хий л бүлтэгнэнэ. Цэргүүд буулаа ч яг л морьтойгоо ижил бэлхүүсээ хүртэл шигдэж гараа сарвалзуулан инээлдэхээс илүүг хийж чадахгүй. Элдвээр оролдож мориныхоо цулбуурыг авч ойролцоох мод руу цалам хаяж үзлээ. Цас самардан ганц хоёр метр газар зүтгэх ч хоногтоо гарамгүй. Эцэстээ цалмаа нэгэн рүүгээ шидэж нэг дороо бөөгнөрсний хүчээр тэр их хунгар цаснаас гарч байх жишээтэй. Энэ үед Ямаат голын баруун уулын энгэрээр 20 гаруй марал буга урагшилж үзэгдэв. Харуулын дарга ч “Тор таслаад урагшаа гарчих вий” хэмээгээд хэдэнтээ хүүглэхэд мөнөөх амьтад хэсэг зогссоноо алгуурхан эргэж Ямаат голын эх рүү цувж одлоо. Хилчид эх нутгийн хилийн цаад руу буга гөрөөс бүү хэл хэнд ч үл захирагдах махчин араатанг хүртэл оруулахыг цээрлэн, харамлана. Харагдаж л байвал аль болох нутгийн зүг эргүүлэх цаад санааг агуулж явдаг ажээ. Хилийн торны завсар олон ч амьтан орж үхсэн байхтай таардаг байна. Шуургатай өдөр бүр ч урт зайд эргүүл хийж айл хотлын адуу малыг хариулж, манаж эздэд нь эргүүлэн өгөх нь тэдний үүрэг. Өнгөрсөн өвөл болсон шуурганаар аймгийн хэмжээнд бараг 700 орчим адууг хилээр давахын өмнө буцаан татсан бөгөөд энэ нь нэг ч адуу Шинжааны тал руу алдаагүй гавьяа болсон.

Даянгийн заставын хувьд 2014 онд хилийн нэг, хил орчмын дэглэмийн гурван зөрчлийг илрүүлсэн бол нийт анги бүрэлдэхүүн Хятадын иргэн хил зөрчсөн таван тохиолдлыг илрүүлжээ. Хил зөрчигчдийг барьж саатуулаад хуулийн дагуу мэдүүлэг авна. Нутагтаа байж суух газаргүй болж дүрвэн орж ирсэн тохиолдол ч байдаг аж. Тэр нутгийн мөнгө хүүлэгчид “Чи мөнгө зээлж болно. Хүүгүй шахам” гэж өгчихөөд хэсэг хугацааны дараа их хэмжээний хүү нэмж, мөнгөө нэхдэг. Түүнийг нь төлж чадахгүй бол хүүхдийг нь хүчээр эмнэлэгт үзүүлээд “Тэр эрхтэн нь эрүүл байна дараагийн удаа мөнгөө төлөлгүй зугтвал уу… гэж занаж, сүрдүүлснээс зугтаж хил давлаа” гэж мэдүүлэх хүн ч гардаг ажээ. Зарим нь “Өвгөний чинь хоёр хонь хилийн цаана гарчихаад авахгүй бол хэдэн төгрөг нь хайран санагдаад” гэх жишээний юм ярин маасайж зогсдог аж. Эзнийг нь барьсны ард хоёр хонийг нь илрүүлж, барих гэж хилчид тэр их хад асга, битүү ойгоор өвч бүрхэгдсэн ян сарьдаг ууланд ёстой л ухаанаа зарсан явдал болжээ. Өмнө нь хоёр талаас хил зөрчилт их байдаг байсан бол өнөө цагт манайхаас Хятад руу зөвшөөрөлгүй хил давах тохиолдол нэг ч гарахаа больсон байна. Харин олзны хойноос хөөцөлдсөн хятадууд байгалийн баялаг, бугын эвэр, эмийн ургамал, мансууруулах өвс хүртэл хайж бэдчин хил зөрчих явдал байсаар байгаа бололтой. Тэр дундаа “Алтайн хүн орхоодой” хэмээх монголчууд үзэж ашиглах нь бүү хэл нэрийг нь ч ховор сонссон ургамал олз хайгчдын анхаарлын төвд байдаг бололтой.

Хилийн 17 дугаар тэмдэгт багана хүрэхийн наахна, Даянгийн боомтын харалдаа түр саатан ажиглалт хийлээ. Тор тасарчээ. Хилийн зөрчил мөнөөсөө мөн. Гэхдээ хэн таслав. Хятадын талын тор учраас очиж учрыг мэдэх боломжгүй. Яах вэ гэлцэн дахин дахин нүдээ арчин дурандсаар. Харуулын дарга гурван жил манаанд зогссоны зангараг заан “Бугын мөр байна. Ийм нарийхан байдаг юм. Морьтой хүнийх андашгүй чигээрээ явсан байдаг. Сул адуу байсан бол идээшилж тэр хавьдаа удаан эргэцэж тойрсон байх учиртай. Хүн бол тэр гэхийн тэмдэггүй мурийж сарийсан өргөн мөр үлдээнэ. Явган хүн ийм зузаан цастай хэсгээр явж ч чадахгүй” гэлээ. Бүр цаанаасаа нааш орж ирсэн байна гэдгийг ч олж тогтоолоо. Буга, баавгай зэрэг бие товир амьтад нэг зүтгээд л торны төмөр утсыг тас татан хилийн наана, цаана дуртай үедээ гарчихдаг байна. Ийнхүү амьтны хилийн зөрчил илрүүлж хэдэн буга нутаг өөдөө эргүүлж цаашилсаар хилийн 17 дугаар тэмдэгт, сүлдэт багана хүрч хүндэтгэл үзүүлсэн явдал Даянгийн застав, Бүргэдийн харуулын цэргүүдийн баярын өдрийн гол зорилго. Ухаандаа хилчид цэргийн баяраар сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийг “баярын нэмэгдэл бууз, хуушуураа” идэхээс ч эн тэргүүнд тавьж энэ чиглэлийн манааны бүрэлдэхүүнд багтахыг эрмэлздэг ажээ. Хилийн тэмдэгт бүх багана дээр төрийн сүлд байдаггүй бөгөөд 17 дугаар тэмдэгт багана сүлдтэй. Чингэсийн хэмээх төв талбайгаас төрийн сүлдэт энэ багана хүртэл хоёр мянган километр хол. Монгол Алтайн нуруу, Алтай Таван богдын энэ бүс нь алсын ажиглалт муутай, ой, бартаа саад, цас их манаа гүйцэтгэхэд хилчдийн шөрмөсийг шалгах газар мөн ч нөгөө талаас хэн хүссэн нь халдан түрэмгийлээд байх газар биш бололтой. Байгалийн энэхүү өвөрмөц тогтоц нь өөрөө өөрийгөө хамгаалдгаараа давуу талтай мэт. Тэр дундаа нутаг орныг төдийлэн мэдэхгүй, ой тайга, эгц цавчим гуу, ян сарьдагт явж сураагүй нөхөд орсон даруйдаа л баримжаагаа алддаг ажээ. Түүхэнд тагнуул хийхээр ирээд төөрч будлихдаа баригдаж, олзлогдохоосоо ч айлгүйгээр Монгол цэргүүд дээр тусламж эрэн ирж байсан тохиолдол ч тэмдэглэгдсэн байдаг аж. Түүхийн хуудас сөхвөл хилийн энэ хэсгээр 1900 оны эхээр Цагаантны дээрэмчид нэвтэрч явсаар Толбо нуурын тулгаралтыг бий болгож байж. Бас 1800 оны дунд үеэс казах иргэдийн Монгол руу хийсэн нүүдлийн цуваа мөн л үүгээр өнгөрч Монгол Алтайн зүүн бэлд суурьшсан. Харин 1700 оны дундуур Цэрэн тайж хар Хятадын цэрэгтэй Алтай таван богдын уг бартаанд түшиглэн дайтаж ялжээ. Ялагдал хүлээсэн цэргүүд Монгол Улсын гүн рүү зугтсан бөгөөд Хархорин ортол үлдэн хөөж хиар цохисон удаатай гэнэ. Ийм л түүхтэй газар, 1933 онд Даянгийн болон хилийн бусад заставуудыг байгуулж байжээ.

Хилийн манаанд гарч сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийн тулд цаснаа явагчаар нийт 50-иад, мориор хориод километр зам туулан өдрийн хугасыг үджээ. Даянгийн заставт эргэж ирэхэд цэргийн үдийн хоол болж таарлаа. Хуваарьт ёсоор хөц будааны шөл, талх, цай, гуляш өгөх байсан ч баярын нэмэгдэлтэй. Тогооч Б.Отгонцэцэг, Ш.Тумархан нар 140 километрээс нааш нэг ч дэлгүүр байхгүй гэхэд тун ч тансаг ширээ засчээ. Ээлжийн манаанд явсан, ирэх байсан ч ирж амжаагүй цэргүүдээ хасаад заставт буй хоёр салаа цэрэгт зориулан чацарганын ундаа найруулан, өөрсдөө үзэмтэй кекс хийж, талх, нарийн боов, орос чихрээр чимэглэн бэлтгэсэн байв. Үүний зэрэгцээ таваг дүүрэн өөх мах нь алагласан гоймонтой шөл, бас дүүргэж овоолсон төмсний хучмал. Нэмэгдлээ идэж баярлах гэсэн цэргүүд цуваагаар орж ирчихээд дуу ч гаргахгүй комманд өгөхийг хүлээсээр. “Малгайгаа аваад, чөлөөтэй байцгаа” гэсэн ч “Суу. Хоолондоо” комманд сонсдтол илүү хөдөлгөөн үл хийнэ. Чөлөөтэй байлгахыг оролдож удаж ядсаны эцэст энгийн үе шигээр командалж баярын ширээний ард суулган халбага, сэрээг нь бариуллаа. Үүнээс цааш тушаал үгүй учир баярын нэмэгдэл, тансаг ширээн дээрх амттан бүхэн цэргүүдийн мэдэлд. Шөлтэй хоолны амт ч хүмүүсийн хэлдгээр “ванлий”. Удтал богшоож буцалган өтгөрүүлсэн шөлөнд тарган мах хөшиглөн гоймон хийжээ. Төмсний хучмалын жигнэлт нь бага зэрэг ихэдсэнийх үү жаахан аргуу болсон байв. Ахмад Б.Бямбадорж, хошууч Х.Ержет, ахлах дэслэгч А.Ахтанбек нартай цэргийн хангалтын талаар хөөрөлдөхөд “Хоол ямар байна, гоё их. Талх ямар байна, гоё том гэсэн яриа цэргийн хүрээнд нийцэхээ болиод удаж байна. Хангалт сайн болсон. Цэргийн хүнсэнд цувдай ч байхаа больсон” гэдгийг өгүүлж байлаа. Цэргүүд хооллохдоо цагтай уралддаг учир баярын ширээ ч 15 орчим минутын дараа нэлээд нимгэрнэ билээ. Хилийн тоот цэгт явж манаа хийхийг цэргүүд илүүд үздэг гэнэ. Яагаад гэвэл тэнд нормын хүнсээрээ өөрсдөө хүссэн хоолоо хийж иддэг, застав нэгдэл, цэргийн сургуулилт байдаггүй. Бас хил зөрчилт илрүүлж, хариад ярих баатарлаг адал явдалтай тулгарахыг цэргүүд нууцхан мөрөөддөг учир хилийн манаанд байнга явахыг хүсдэг ажээ.

Чөлөөт цаг гэхээс нааш цэрэг бүр даалгавар биелүүлж явдаг. Ахуйн цэвэрлэгээнээс эхлээд бие бялдрын дасгал сургуулилт хийгдэнэ. Тархиа цэнэглэж, хэвлэл уншин мэдээлэл авах нь хүртэл тэдний биелүүлэх ёстой даалгавар. “Өдрийн сонин” тэргүүтэй төвийн хэвлэл “DDSH” үзэж мэдээлэл авна. Цэргийн баярын өдөр учраас эдгээр ажлыг эртхэн амжуулаад уралдаант тэмцээнээ хийлээ. Буу угсрах тэмцээнд байлдагч Ховд аймгийн харьяат Б.Магсаржав 20 секундэд гүйцэтгэсэн бол сонс эргэлтээр Увс аймгийн харьяат А.Ганбат тэргүүллээ. Урлагийн авьяасаараа байлдагч Х.Батбаяр, Содномцэрэн, О.Серикбол нар шалгарав. Урлагийн танхимдаа 1980-1990 оны шилдэг эстрадын түүвэртэй бөгөөд “Абба” хамтлагийн аяыг тавьж байгаад, тогооч, угаагч гурван бүсгүйгээ дундаа хийж аваад ёстой л шавиагаа ханатал чөлөөт бүжиг бүжицгээв. Тэд цэрэгт татагдахаасаа өмнө сум, аймгийнхаа шаггүй бүжигчид байсан бололтой. Таазны эргэлт, гарын хөдөлгөөн, нэгнээ халз бүжигт дуудах зэрэг нь мэргэжлийн хэмжээнд яригдахуйц. Гэхдээ энэ бүхэн цаг минуттай, дээрээс тогтоосон хугацаатай учраас урлагийн өрөөний багахан талбайд хөлсөө бурзайтал бүжиглэсэн цэргүүд бэлэн байдлын комманд сонсуутаа л хувцсаа цэгцэлж биеэ зэхэн дараагийн тушаал хүлээнэ.

Алтай Таван богдын өвөр Даян нуур, Даянгийн заставт цэргийн баярын өдрөөр нэг ийм адал явдалтай. Тэдний баярын өдөр ч гэсэн үүрэг даалгавраа гүйцэтгэн хилийн манаандаа зогссоор. Азтай бас азгүй цөөн хэдэн цэрэг л энэ өдөр ээлжгүй таарч баярын нэмэгдэл хүртэж багахан цэнгэв бололтой. Ер нь энэ өдрийг Улаанбаатарын цэргүүд л тэмдэглэсэн шиг тэмдэглэдэг бололтой. Эх орноо манах үүрэг авсан хэдэн бор цэрэг нь өгсөн тушаалын дагуу хилийн манаандаа зогссоор өнжлөө.

-Баян-Өлгийнхөн үндэсний уламжлалаа сэргээн наадлаа-

Казах үндэстний наурызын баяр орчин үеийн хэв шинжид нэлээд шилжжээ. Ёс заншилдаа уг баярыг нэг л өдөр тэмдэглэдэг байсан бол өдгөө цагаан сар шиг битүүн, наурызын нэг, хоёр, гурван өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлэх болж. Тэр дундаа Баян-Өлгий аймагт наурызын баярыг угтсан соёл, спортын арга хэмжээ хэдэн өдрөөр үргэлжлэн сүүлийн өдрүүдэд ёстой л цэнгэцгээлээ. Хурдан морь уралдуулж, казах курес бөх барилдан тулам булаалдах, морины давхил дунд зоосон мөнгө шүүрэх зэрэг тэмцээнүүд наурызын баярын битүүний өдөр буюу энэ сарын 21-нд Баян-Өлгий аймагт зохиогдлоо. Эхлээд морь уралдуулж, үндэсний цэнгэл, уламжлалт тоглоомоороо наадан өдрийн үдээс хойш курес бөхийн барилдаан явагдсан юм.

Өлгий аймгийн морины уралдаан олон түмний мэддэгчлэн төв нутгийнхаас арай өөр. Тэд морьдынхоо дэлийг сумалж засна гэсэн ойлголт үгүй. Азарга, гүү, морьдыг хараад ялгаж танихын аргагүй бүгд л хур дэлээ сагсалзуулан байна. Хурдан морьдынхоо сүүлийг 18-тай охид бүсгүйчүүд лугаа хоёр салаа болгож сүлжин шар шувууны өд уяж бэхлэх юм. Хоёр салаа сүлжих ёс нь эрт дээрээс уламжлагдан ирсэн бөгөөд энэ цагт морины давхил дунд хойд хөлийг нь ороож хурдлахад нь тээр болдог учраас уг ёсыг одоо бараг халжээ. Ихэнх нь энгийн сүүлний боолтоор шууж боох бол уралдаж буй морьдын дунд уламжлалт аргаар сүлжсэн цөөн хэдхэн морь явна. Шар шувууны өд сүүлэнд нь бөхлөх тухайд гэвэл коран судрын бичиг өдний хээ хоёр ижил учраас дээдлэн шүтдэг ажээ. Ийм өнгө төрхийн дор хурдан морьдын уралдаан боллоо. Өнгөрсөн бямба гаригт азарга, их нас, соёолон морьдын уралдаан болсон. Нутгийн иргэд өвлийн уралдаан гэж үзээд азарга, соёолонг 14 километр, их насыг 16 километрээс гаргаж байна. Гэхдээ барианаас гараа руу тууж буцаан уралдуулахгүй. Гарааны зурхай дээр бүртгэж шүдлээд шууд бариа руу хөдөлгөчихнө. Ингээд барианд хүрэхэд уралдааны зул дөнгөж задарч таарах нь ч байна. Увс, Ховд, Завхан аймгаас ч уяачид ирж уралдсан бөгөөд азарганы түрүүг Увс аймгийн Ховд сумын харьяат, аймгийн алдарт уяач Ц.Алтай, их насны түрүүг Завхан аймгийн уяач Бямбажав, соёолонгийн түрүүг Баян-Өлгий аймгийн уяач Т.Батсүх нарын морьд авлаа. Хаврын уралдаан учраас нэг насанд 30-50 орчим хурдан хүлэг уралдаж байна. Ер нь энэ нутаг, Монгол орны баруун бүс рүү Сүхбаатар, Дорнод буюу зүүн чигийн хурд зарагдаж цус сэлбэлт эхэлжээ. Хурдалсан морьдын ихэнх нь зүүн бүсийн угшилтай бөгөөд гурван насны түрүү морьд бүгд Сүхбаатар аймгаас зарагдсан унага аж.

Ийнхүү морьдоо уралдуулсан зон үндэсний тэмцээнээ үргэлжлүүлэн хийв. Кыз хуар, тенге илу, кекпар гэсэн гурван төрлийн тэмцээн явуулж байна. Кыз хуар гэдэг тоглоомын хэлбэр нь өөр болохоос төв нутгийн цүү хаяхтай утга нэг. Эрэгтэй эмэгтэй нийлсэн олон залуус оролцох бөгөөд тэнд хайр сэтгэлийн асуудал хөндөгдөнө гэсэн үг. Эрэгтэй нь эмэгтэйгээ өдөж, хоргоосны эцэст морьтой зугтана. Тэгэхэд эмэгтэй нь гүйцэж малиа буюу ташуураар хэдэнтээ гөвшиж орхино. Ингэж л нэг дор цугларсан залуус танилцдаг байжээ. Ер нь жаахан хатуу тоглоом юм. Хөмсгөө яз цохиулах, нүдээ таглуулах тохиолдол өчнөөн гардаг тухай ахмадууд ярилцаж байв. Гэхдээ энэ удаа үзүүлэх тоглолт хийсэн учраас нэгнээ арай зөөлөн цохино билээ. Харин тенге илу гэдэг морины хурдаар явуут дунд зоосон мөнгө шүүрэх учиртай. Дээхнэ үед тэмцээнийг зохион явуулагч зоосон мөнгө шидэж оролцогчид унасан газраас нь шүүрдэг байсан бол дүрэм нь өдгөө мөн л бага зэрэг өөрчлөгджээ. Мөнгөний оронд тод өнгийн даавуу зангидаад шидэж байна. Тэгээд тэмцээний аваргыг шалгаруулахын тулд цаг харах болж. Хамгийн бага хугацаанд шүүрсэн хүн нь хамгийн их хурдтай давхиж шүүрсэн гэсэн үг тул тэр нь ялагч. Энэ үеэр цөөнгүй жуулчид ч тэнд явж таарсан бөгөөд тоглоомын даалгаврыг биелүүлсэн гэхээсээ илүүтэй морьтойгоо давхар унасан оролцогчдыг ихээр сонирхож байлаа.

Тэгвэл тулам булаалдахыг кекпар гэнэ. Энэ тоглоомын дүрэм ч нэлээд өөрчлөгдсөн гэнэ. Хамгийн эхлээд ямааны толгойг тасдах хэрэгтэй. Тэр нь дотроо, яс махтайгаа байх шаардлагатай аж. Тэгээд хэсэг залуус хоёр баг болж хуваагддаг байжээ. Тоглоомын талбайн хоёр захад тус бүр нэг айл байх ёстой бөгөөд тэр гэрийн дээр тулмыг шидсэн тал нь ялагч. Гэр дээр нь тулам ойчсон айл бүтэн хоног найр хийж, хүн ардыг дайлах ёстой. Хар ухаанаар ойлговол сагсан бөмбөгийн тоглолт гэсэн үг. Харин оролцогчдоо харгалзан дүрмийг өөрчилж хоёр морьтой хүний хооронд тулмыг хаяж булаацалдуулж байна, өнөөдөр. Гэхдээ хол шидсэн тулам руу оролцогчид ухасхийн эхэлж хүрсэн нь өөрийн гарын зөв талаар тулмыг барих эрхийг авна. Ингээд л морьтой хоёр тийш нь татсаар алдалгүй авч үлдсэн нь дараагийн шатанд ахина. Тулмаасаа тавиагүй ч мориноосоо унасан бол бас л ялагдал хүлээнэ. Тулам булаалдах уг тэмцээнд нэг булхайтай нөхөр орох аваас тэр хавиар нэг хэрүүл тарих юм. Үндэсний бөхийн барьц сонгоод барьцаа аваагүй байхад нь хаяж баахан хэрэлддэг шиг нөгөө оролцогч нь тулмын шийр хэсгээс мөчигхөн атгах төдийд ухасхийн авч зугтсан тохиолдол хэд хэд гарлаа. Үзэгчид ч дүрмээ мэддэггүй новш гээд л тэмцээний талбар руу бүгд дайран орно. Булхайцсан этгээдээс тулмыг булааж, морьтой нь татаж унагаад шударга ёсыг сахиулах, тэмцээний дүрмийг заах ажлыг хүн бүр хийж хоолой мэдэн сургана. Оролцогч ч шаралхана гэж жигтэйхэн. Дээрээс нь булхайцсан нөхрийн сумынхан нийлээд хоёр тал болж эцэс төгсгөлгүй маргаан болж хувирах юм.

Өдөржин морь давхиулж, үндэсний тоглоомоор наадсан Баян-Өлгий аймгийнхан үдээс хойхно бөхийн өргөөндөө цугларлаа. Курес бөхийн барилдаан болж жин жингийн бөхчүүд зодоглолоо. Өмсгөл нь чөлөөтийн кимонотой төстэй хүрэм бол доогуураа богино өмдтэй төстэй. Гэхдээ өмсгөлдөө үндэснийхээ хээ, угалзыг урласан байх жишээтэй. Дүрэм нь чөлөөт бас Өвөрмонголын бөхтэй адил. Хөл нь хөлтэйгөө, гар нь гартайгаа барилдана. Зөвхөн далаар нь тавих бөгөөд хөл, гар газарт хүрэх, далнаасаа бусад хэсгээр унахад оноо алддаг ажээ. тэд зонхилон үүрч шидэх, халз хутгах мэхийг хийж байна билээ. Дээрх тэмцээнүүдийн дүн нь өдөртөө бус наурызын баярын нэгний өдөр гарч шагналыг гардуулсан учраас хэн тэргүүлсэн нь тодорхойгүй байлаа.

Харин дэлхийд өдөр, шөнө тэнцдэг өдөр буюу наурызын баярт төвөөс Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга С.Баярцогт хүрэлцэн очжээ. Тэрээр аймгийн төв талбайд казах үндэстний баярын парадыг үзэж сонирхон төрийн өндөрлөгүүдийн мэндчилгээг уламжилсан. Наурызын нэгэн буюу гуравдугаар сарын 22-нд Баян-Өлгийн иргэд төв талбайдаа үндэсний хувцсаараа жигдрэн хүндэтгэлийн жагсаалыг өглөөний 10-11 цагийн хооронд хийгээд тарж одоцгоосон юм. Өнөө жилийн баярын парадын онцлог нь өвлийн өвгөн байлаа. Тэмээ унасан цав цагаан хувцас өмсч, сахал зүүсэн өвлийн өвгөн хаврын энэ баярт хүрэлцэн сургааль айлдаж буйгаар зохиомжилжээ.

Наурызын баяр ийнхүү болж өнгөрлөө. Харин энэ нутгаас сонгогдсон УИХ-ын хоёр, гишүүн хоёул баяртаа очсонгүй. А.Бакей гишүүн наурызын Улаанбаатар дахь үйл ажиллагааг удирдаж буй бол А.Тлейхан гишүүний талаар яригдсангүй.

Наурызын баярын арга хэмжээнд Баян-Өлгий аймгаас сонгогдсон гишүүд очсонгүй. Харин Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга, Монгол Улсын сайд С.Баярцогт хүрэлцэн ирж иргэдэд мэндчилгээ дэвшүүлэн, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргын мэндчилгээг давхар уламжилсан юм.

Л.МӨНХТӨР

Намар. Уужим тал шаргалтан, усны шувууд зэллэн, ертөнц солонгын өнгөөр гоёх богинохон үе. Бас бүх юм боловсорч амт шим нь гүйцэх  алтан үе. Сум, тосгоны хүмүүс  хадлан тариаландаа гарч, талд ургасан тариан дунд трактор, комбайн сэлсэн хөдөлмөр үнэртсэн ажлын цаг. Намрын улирлыг дэлхийн олон яруу найрагч өгөөмөр баян эхийн сэтгэлтэй зүйрлэн “Ижий улирал” гэж бахдан дуулцгаадаг.

Шив шинэхэн талх амттай. Захыг нь  шажигнуулан хазах бүр янзтай. Шинэхэн талхны үнэр амьдралын үнэр мэт санагдах нь бий.

Дэлхийн яруу найрагт газар ээж, түүний үр шим болох тарианы тухай шүлэглэн дуулаагүй нь ховор. Түүнээс талх, давсаар хүндэт зочноо угтдаг тариан эх орон болсон Оросын яруу найрагчид дунд намрыг дүрслээгүй, магтан дуулаагүй, хөг хэмнэлийг нь шүлэглээгүй нь хэд билээ.

 Оросын утга уран зохиолын очир эрдэнийн шигтгээ Сергей Есенин намрын тухай, тарианы тухай олонтаа бичиж “Тариан талбай-Орос орон минь ээ” хэмээн бахдаж, “Орос орон” шүлэгтээ

…Тариан талбай, шан татсан газар минь

Таны минь уйтайхан бараа цаанаа л нэг л энхрий

… Аяа, миний орон нутаг-энхрийхэн эх орон минь 

Амин хайраа тандаа л гэж гамнана билээ гэж сэтгэл зүрхээ шингээн байж бичин үлдээжээ. 

Монголчуудын хувьд тариа өсч дэвжихийн, өөдөлж сайжрахын бэлгэдэл буюу. Манай судар бичгүүдэд тариа, буудайн тухай эртнээс өгүүлж, түүнтэй холбоотой ёс уламжлалууд хадгалагдан үлдсээр өнөө бидний цагт ирсэн сэн. Монгол Улсын хувьд тариалангийн бүс нутгуудтай болж, гурил, буудайныхаа хэрэгцээг өөрсдөө хангадаг болсон баян, ажилсаг орон. Тийм болохоор бид тариан тухай зөндөө дуулж, шүлэглэх, бас түүгээрээ бахархах гавьяатай. 

Өнөө жил манай улс 430 гаруй мянган га талбайд тариалалт хийсэн. Үүнээс 293 мянган га-д улаан буудай тариалсан бөгөөд энэ талбайгаас нийтдээ 439 мянган тонн улаан буудай хураан авах төлөвлөгөөтэй.Нэг га газраас дунджаар 15.2 центнер буудай хураан авахаар төлөвлөсөн бол Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сум улсын хэмжээнд хамгийн их буюу нэг га-гаас 17.5 центнер буудай хурааж авахаар ажиллаж байна. Энэ сумынхан 12 мянган га-д буудай тарьжээ. Үүгээр нь энэ нутгийнхныг ургацын далайд хөлөг онгоцоо сэлүүрдэн яваа далайчид гэхэд болно. 

Ерөө сумын төв Жавхлантын хөндийд байр¬лана. Жавхлантын хөндий рүү уруудаад орлоо. Сайжруулсан замын хоёр талд зүлэг ногоо зунаараа. Сумын төвийн хэдэн байшин, хашааны үүдний мандалд цэцэгс зай завсаргүй алаглана. Сумын Захиргааны байшингийн довжоон дээрээс ойр орчмоо хараачилбал тариан талбай хаа сайгүй шаргалтаж, зах хязгааргүй том талбайд  комбайн тоос татуулан ажиллана.  Өндөр ургасан тариан дундаас комбайны орой  дөнгөж цухуйн бункер дээрх шар гэрэл нь манас манас хийх нь өдрийн гэрэлд үл мэдэг харагдана.

Сумын төв нам гүм. Харин захиргааны байшинд хадлан, тариалан, цаг агаарын төлөв ярьж, төлөвлөгөө норм, бичиг цаас барьсан хүмүүс л ийш тийш завгүй гүйлдэх. “Цаг агаар муудах нь. Хүйтэн бороо орно”, “Хадланд гарсан хэд рүүгээ явъя”, “Өнөө бригадынхан маань наад талбайгаа дуусгаад цаашлах гэж байна” гэцгээж, ургац хураалт, хадлан, явцын мэдээгээ боловсруулцгаана. Ерөө сумын төвийнхөн төрийн далбаа намируулсан Захиргааны цагаан байр, тариалангийн талбай гэсэн хоёр газарт хуваагдаад бужигнаж байгаа гэлтэй. 

Сумын төвөөс зүүнтээд уртаас урт үргэлжлэх уудам талыг Энх тал гэх. Энэ талд “Улсын ургацын аварга хамт олон” өргөмжлөлтэй “Ачит оргил” компанийн тариаланчид ажиллаж байлаа. Ерөө сумын Хөдөө аж ахуйн Тасгийн дарга Я.Баярсэдийг дагаад Энх тал руу гарав. Тасгийн дарга шалмаг гэж дэндүү, яриа хөөрөө нь эрс шийдмэг эмэгтэй. Ажлаа мэддэг хүн ийм л байдаг байх гэсэн бодол төрнө. Талбайд ажиллаж  бүх л эд анги нь хөдөлж самардах нь самардаж няцлах нь няцалж байгаа бололтой. Хүн сүрдмээр хүнгэнэх том комбайныг угтаж очно. Тариан талбайд байдаг чадлаараа зүтгэх комбайнаас босох  их тоосон дунд ер нь тээршаах шинжгүй, ийш тийш түргэн гүйх. Тэрээр тариаланчидтайгаа ажлын халуун яриа өрнүүлж, гараараа юу ч юм зааж зааварлана. 

Тогоруун сүрэг тариа хураа­сан намхан талбай дээ¬гүүр нисэн өнгөрлөө. Газ¬раас хэдхэн алдын өндөрт ниссээр талбайн дунд буугаад хормын дараа нисээд явчихав. Борооны бараан үүлс алсаас нүүдлийн цуваа адил зугуухан айсуй. Тэр үүл зангиран харанхуйлж  тэнгэр тугалган өнгөөр бүүдийн бүрхэж  яах нь үл мэдэгдэн дүнсийнэ. Тариаланчид тариагаа хурдхан хураагаад дараагийн талбай руу яарч “Бороо гайгүй өнгөрөөсэй дээ” гэцгээнэ. Борооны өмнөх салхи тариан талбайг дайран өнгөрөхөд дөлгөөхөн байсан тэнгис долгилох адил тариан толгой бөхөлзөж  нэгэн хэмнэлээр хөвсөлзөн, салхин тариа болгонд жимбүүрдэн ямархан нэгэн аясыг тоглох мэт ээ. Гэвч энэ тоглосон аяс бодвол яарлын нэгэн  аялгуу байсан биз ээ. 

…Хүн төрөлхтний бишрэн шүтэж, зураг бүхнийг нь гай­хам­шиг гэж үнэлдэг алдарт зураач Ван Гог намрын тухай, тариан талбай, тариа­ланч, хадланчдын амьд¬ралыг тусгасан олон бүтээл туурвисан. Голландад аав, ээжийнхээ гэрт хэсэг зуур амьдарч байхдаа тосгоны ахуй байдал, тэр нутаг усны хүмүүсийн аж ахуйг дүрсэлсэн алдартай бүтээлүүдээ тариан талбайн зах, хадлангийн дэргэд, ойр орчмын өндөрлөг дээрээс зурсан нь одоо дэлхийн уран зургийн шилдэг бүтээлүүдийн сан хөмрөгт хүндтэй байр суурь эзэлсээр. 

Түүний намрын тухай өгүүлсэн бүтээлүүдэд, шаргал тал дунд тариан түрүү найгана. Нар, салхи, бороонд элж хуучирсан сийрсэн малгайтай тариачин эр хаана нь ч юм шаргуу ажиллана. Тариачны гар нүцгэн бөгөөд гартаа ямар ч зэр зэвсэг, хүрз бариагүй байх. Тариан талбайн цаана тосгоны байшингууд ганц хоёроор бөөр нийлүүлэн нойрмоглох агаад дэргэд нь өнчин эсхүл хоёр гурван мод ногоорон зогсоно. Намрын шаргал нар шижир туяа сацруулан дугуйрна. Тэнгэр нь хүртэл шаргалтдаг.

Энх талыг дүүртэл тарьсан тариа борооны өмнөх салхинд хүчтэй ганхан найгаснаа хөдөлгөөнгүй болсон мэт ишин дээрээ үл мэдэг эргэлдэв. Тэнгэр бүрхэж, юу юугүй л бороо асгах нь уу даа. Шөнөжин орох нь дээ гэсэн бодол төрөх ч шаргалтах тариаг анзаарвал ер хур орох шинжгүй ч юм шиг, ноёлог байдлаа алдаагүй байсан нь Ван Гогийн “Үүлтэй тэнгэрийн доорх тариан талбай” хэмээх алдартай бүтээлийг санагдуулна.

Тариачин хүний хөдөлмөрч гарын хүчинд л хүн төрөлхтөн талхтайгаа залгаж, өглөөг цатгалан угтдаг. Хэдий сүүлийн жилүүдэд газар тариалангийн салбарт дэвшилтэт машин техник, төхөөрөмж эрчимтэй нэвтэрч, орчин үеийн арга барилыг ашиглах болсон ч тариачин хүний гар, сэтгэл хэзээд тэргүүнд байдаг нь ойлгомжтой. Ерөө сум 24 мянган га эргэлтийн талбайтай бөгөөд 15 аж ахуйн нэгж энэ салбарт нь ажиллаж байгаа аж. Тэд тариалангийн эргэлтийн талбайгаа бүрэн ашиглаж, техникээ 95 хувьд нь шинэчилж чаджээ.

Энх талд комбайнаас урсах буудайг машиныхаа тэвшин дээр овоолж зогссон жолооч Н.Алтай алтартах тариаг алгандаа сул асгаруулан инээмсэглэн зогсонгоо “Тариа чинь хамгийн сайхан эрдэнэ. Тариачин хүн буман эрдэнийг дөрөвхөн сарын дотор тарьдаг гэдэг шүү. Би үр тарианы компанид тээвэр хийдгээрээ бахархдаг юм. Газар эхийн шим барагдах биш дээ” гэж комбайны моторын жигдхэн хүнгэнэх дуунаас даван гарах гэж хэрэндээ чанга ярилаа. Тариачид ийн буудайгаа хурааж авах гэж, жавраас өмнө, бороо, цас, цочир хүйтрэлээс урьтаж шаргуу ажиллаж байна. 

Ерөө сумын Засаг даргын орлогч Б.Нармандах тариачид голдуу амьдардаг сумыг удирдахын жаргалыг түлхүү өгүүлнэ. Мөрөөр нь татахуйц өндөр ургасан тариан дундаа ороод зогссон тариачин хүний сэтгэл юугаар ч хэмжигдэшгүй сайхан байдаг гэнэ. Аварга том техник дотроо суугаад талбай дундуур явж байгаа тариаланчдын харц хамгийн их аз жаргалтай байдаг гэлээ. 

Ерөө хадлангийн арвин их нөөцтэй бөгөөд хадлангийн гарц сайн байгаа аж. Өнөө жил сумынхаа хэмжээнд 26 мянган тонн хадлан бэлтгэхээр төлөвлөснөөс хориод мянгыг нь хадчихаад байгаа юм байна. Хадлангийн олон бригад шижигнэтэл ажиллаж байхад зэрэгцээд тариалангийн талбайд комбайн, трактор, ачааны машинууд нүрэглэнэ. Тэртээд уул уурхайн компанийн хүчит том машин техник сүлжилдэх. Малчид ч малаа хариулах нь үзэгдэнэ. Сумын төвийн айлууд хашаандаа тарьсан төмс ногоо, хүлэмжиндээ ургуулсан өргөст хэмх, улаан лоолио хураацгаана. Намрын жинхэнэ дүр зураг гэж бас намрын нижгэнэсэн симфони гэж  үүнийг л хэлэх байх гэмээр ажил өрнөж байна, Ерөөд.

Тариан талбай, сумын захиргаа дунд хэдэнтээ холхитол хөнгөн тэрэг тоосонд дарагдав. Өмдний шуумгаа гөвбөл буудай болон ишнийх нь хальс салхинд хийсч, намар үнэртэн дэргэд тариан талбай шуурна. Шуурна гэснээс яруу найрагч, уянгын их дууч  Д.Урианхай гуайн “Эх орны тухай бодол” шүлэгт, 

…Намрын тарианы шар шуурга-Миний эх орон

Намуухан зуны ойн ногоон аялгуу-Миний эх орон хэмээсэн нь сэтгэлд зурсхийв. 

Бараан үүлс холуур өнгөрч, бороо чигээ өөрчлөв. Энх талд үүлэн чөлөөний наран тусч, талын өнгийг улам нэмлээ. 

Түрүүхэн л борооны үүлнээс болгоомжилж байсан тариаланчдын магнай тэнийв бололтой тариан талбай дундуур комбайнууд хөвөрнө. 

Буудай ачсан том улаан тэрэгний жолооч  бүхээгтээ хөгжим тавьчихаж. “Алтан намар”, “Ургацын далай” болон дуучин С.Ганзоригийн дуутай хуурцаг эгшиглүүлнэ. 

1964 онд Монголын радио “Ургацын далай” гэх нэвтрүүлэгтэй болж байсан түүхтэй. Нэвтрүүлгийн утга санаанд бүрэн нийцсэн хэмээн Б.Дэндэвийн үг, Т.Чимэддоржийн хөгжмөөр бүтсэн “Ургацын далай” дууг сонгож эгшиглүүлсэн нь Монголын тариаланч, энэ салбарт ажилладаг хүмүүсийн сүлд дуу болсон билээ. Энэ дууны утга агуулга өнөөдөр ч алдагдсангүй, дуулагдсаар байна. Хагас зуун жилийн турш дуулагдаж байгаа энэ дуунд гардаг үйл явдал яг одоо тариалангийн нутагт, Ерөөд өрнөж байна.

Ургацын далай, ургацын далай

Намрын салхинд үелзсэн

Найгал сайхан долгиотой

Нар хурын шим юм аа хө

Навч ногооны дээж юм аа хө…

Ургацын далай, ургацын далай

Алгаа тосоод авахад минь

Ариун сүүний үнэртэй

Атар хөрсний амт юм аа хө

Амуу будааны сан юм аа хө…

Тариа хураалттай зэрэг­цээд буудайны үнэтэй холбоо¬той асуудал энэ салбарынхны анхаарлыг татаад байгаа. Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамнаас улаанбуудайг тонныг нь 500 мянгаас дээш төгрөгөөр борлуулсан тохиолдолд тонн тутамд нь олгодог 100 мянган төгрөгийн урамшууллыг олгохгүй гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн нь тариаланчдад хүндээр тусчээ. Тийм ээ, энэ их ажлыг чухам юуны төлөө хийж байгаа гэж та бүхэн бодож байна. Мөнгө олж  амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх гэж л шороон нүүрлэчихээд нойр, хоолоо умартан зүтгэж байгаа шүү. Хамгийн эрсдэлтэй салбарт төрийн дэмжлэг хамгийн чухал.

Гэтэл хувийн нэгэн компанийн эрх ашигтай уялдуулан олон мянган тариаланчдын эрхийг зөрчиж байгаа нь ёсзүйгүй гэдгийг Ерөөгийн тариаланчид хэлж байна. Тариаланчид их ажлынхаа хажуугаар ийн санал сэтгэгдлээ өгүүлчихээд ажлаа үргэлжлүүлнэ. Түрүүхэн л нь тарианы үнийн талаар бухимдангуй өгүүлж байснаа талбайнхаа захад очоод бүх бэрхшээлээ мартсан юм шиг тариан түрүүг хуруугаараа имэрч зогсох юм. 

Үүлэн чөлөөний наран жаргах нарнаар солигдох эгшинд тариан түрүү улам л өнгөжиж алтан шаргал туяа гялбуулан найгана. 

…Энгүй өргөн талын шимт хөрсөнд төлжиж

Эрдэнийн түрүү сугсруулсан амуу тариа алтан билээ гэдэг нь энэ ажгуу. 

Тэртээд бороо хувингаар цутгах мэт орж байгаа бололтой. Борооны хормой дайраад өнгөрөх учир яаралгүй бол болохгүй гэцгээнэ. Ашгүй энэ удаа ажил зогсохгүй нь бололтой. Бороо, цас, мөндөр, салхи шуурга бас дээр нь мал талбайд орж сүйтгэх энэ бүхнээс өрсөх гэж манай тариаланчид бүхнээ зориулан зүтгэж байгаа.

Нар жаргасан ч тариа хураалтын ажил зогсохгүй шөнөжин үргэлжилнэ. Жаахан л алгуурвал бүтэн жил хөдөлмөрлөсөн ажлаа юу ч үгүй болгож мэднэ. 

Хээр талыг харанхуй бүчив. Тал дундуур гарсан хээрийн нууцхан замаар сумын төвөөс холдлоо. Тэртээд нүдний үзүүрт тод шар гэрэл анивалзана. Сүүлт од лугаа анивалзах тэр гэрэл  тариан талбай дундах  комбайны гэрэл ажээ. Бункер нь дүүрсэн биз. Дүүрээд бүр халин асгарч байгаа байлгүй. Тэр шар гэрэл рүү нэг цагаан гэрэл ширүүхэн очиж байгаа нь харагдана. Бодвол тариа ачих машин байж таараа. Хав харанхуй шөнийн тэнгэр дор ийнхүү одод бужигнах мэт гэрэл гялалзан тариа хураах ажил үл зогсоно. Ай даа, алтан намар аа гэж…

Д.ГАНСАРУУЛ