Category: томилолт

Монгол оронд ургацын далай долгиолж байна

Post author By ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ
Post date 2014-09-17
No Comments on Монгол оронд ургацын далай долгиолж байна

Намар. Уужим тал шаргалтан, усны шувууд зэллэн, ертөнц солонгын өнгөөр гоёх богинохон үе. Бас бүх юм боловсорч амт шим нь гүйцэх алтан үе. Сум, тосгоны хүмүүс хадлан тариаландаа гарч, талд ургасан тариан дунд трактор, комбайн сэлсэн хөдөлмөр үнэртсэн ажлын цаг. Намрын улирлыг дэлхийн олон яруу найрагч өгөөмөр баян эхийн сэтгэлтэй зүйрлэн “Ижий улирал” гэж бахдан дуулцгаадаг.

Шив шинэхэн талх амттай. Захыг нь шажигнуулан хазах бүр янзтай. Шинэхэн талхны үнэр амьдралын үнэр мэт санагдах нь бий.

Дэлхийн яруу найрагт газар ээж, түүний үр шим болох тарианы тухай шүлэглэн дуулаагүй нь ховор. Түүнээс талх, давсаар хүндэт зочноо угтдаг тариан эх орон болсон Оросын яруу найрагчид дунд намрыг дүрслээгүй, магтан дуулаагүй, хөг хэмнэлийг нь шүлэглээгүй нь хэд билээ.

Оросын утга уран зохиолын очир эрдэнийн шигтгээ Сергей Есенин намрын тухай, тарианы тухай олонтаа бичиж “Тариан талбай-Орос орон минь ээ” хэмээн бахдаж, “Орос орон” шүлэгтээ

…Тариан талбай, шан татсан газар минь

Таны минь уйтайхан бараа цаанаа л нэг л энхрий

… Аяа, миний орон нутаг-энхрийхэн эх орон минь

Амин хайраа тандаа л гэж гамнана билээ гэж сэтгэл зүрхээ шингээн байж бичин үлдээжээ.

Монголчуудын хувьд тариа өсч дэвжихийн, өөдөлж сайжрахын бэлгэдэл буюу. Манай судар бичгүүдэд тариа, буудайн тухай эртнээс өгүүлж, түүнтэй холбоотой ёс уламжлалууд хадгалагдан үлдсээр өнөө бидний цагт ирсэн сэн. Монгол Улсын хувьд тариалангийн бүс нутгуудтай болж, гурил, буудайныхаа хэрэгцээг өөрсдөө хангадаг болсон баян, ажилсаг орон. Тийм болохоор бид тариан тухай зөндөө дуулж, шүлэглэх, бас түүгээрээ бахархах гавьяатай.

Өнөө жил манай улс 430 гаруй мянган га талбайд тариалалт хийсэн. Үүнээс 293 мянган га-д улаан буудай тариалсан бөгөөд энэ талбайгаас нийтдээ 439 мянган тонн улаан буудай хураан авах төлөвлөгөөтэй.Нэг га газраас дунджаар 15.2 центнер буудай хураан авахаар төлөвлөсөн бол Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сум улсын хэмжээнд хамгийн их буюу нэг га-гаас 17.5 центнер буудай хурааж авахаар ажиллаж байна. Энэ сумынхан 12 мянган га-д буудай тарьжээ. Үүгээр нь энэ нутгийнхныг ургацын далайд хөлөг онгоцоо сэлүүрдэн яваа далайчид гэхэд болно.

Ерөө сумын төв Жавхлантын хөндийд байр¬лана. Жавхлантын хөндий рүү уруудаад орлоо. Сайжруулсан замын хоёр талд зүлэг ногоо зунаараа. Сумын төвийн хэдэн байшин, хашааны үүдний мандалд цэцэгс зай завсаргүй алаглана. Сумын Захиргааны байшингийн довжоон дээрээс ойр орчмоо хараачилбал тариан талбай хаа сайгүй шаргалтаж, зах хязгааргүй том талбайд комбайн тоос татуулан ажиллана. Өндөр ургасан тариан дундаас комбайны орой дөнгөж цухуйн бункер дээрх шар гэрэл нь манас манас хийх нь өдрийн гэрэлд үл мэдэг харагдана.

Сумын төв нам гүм. Харин захиргааны байшинд хадлан, тариалан, цаг агаарын төлөв ярьж, төлөвлөгөө норм, бичиг цаас барьсан хүмүүс л ийш тийш завгүй гүйлдэх. “Цаг агаар муудах нь. Хүйтэн бороо орно”, “Хадланд гарсан хэд рүүгээ явъя”, “Өнөө бригадынхан маань наад талбайгаа дуусгаад цаашлах гэж байна” гэцгээж, ургац хураалт, хадлан, явцын мэдээгээ боловсруулцгаана. Ерөө сумын төвийнхөн төрийн далбаа намируулсан Захиргааны цагаан байр, тариалангийн талбай гэсэн хоёр газарт хуваагдаад бужигнаж байгаа гэлтэй.

Сумын төвөөс зүүнтээд уртаас урт үргэлжлэх уудам талыг Энх тал гэх. Энэ талд “Улсын ургацын аварга хамт олон” өргөмжлөлтэй “Ачит оргил” компанийн тариаланчид ажиллаж байлаа. Ерөө сумын Хөдөө аж ахуйн Тасгийн дарга Я.Баярсэдийг дагаад Энх тал руу гарав. Тасгийн дарга шалмаг гэж дэндүү, яриа хөөрөө нь эрс шийдмэг эмэгтэй. Ажлаа мэддэг хүн ийм л байдаг байх гэсэн бодол төрнө. Талбайд ажиллаж бүх л эд анги нь хөдөлж самардах нь самардаж няцлах нь няцалж байгаа бололтой. Хүн сүрдмээр хүнгэнэх том комбайныг угтаж очно. Тариан талбайд байдаг чадлаараа зүтгэх комбайнаас босох их тоосон дунд ер нь тээршаах шинжгүй, ийш тийш түргэн гүйх. Тэрээр тариаланчидтайгаа ажлын халуун яриа өрнүүлж, гараараа юу ч юм зааж зааварлана.

Тогоруун сүрэг тариа хураасан намхан талбай дээ¬гүүр нисэн өнгөрлөө. Газ¬раас хэдхэн алдын өндөрт ниссээр талбайн дунд буугаад хормын дараа нисээд явчихав. Борооны бараан үүлс алсаас нүүдлийн цуваа адил зугуухан айсуй. Тэр үүл зангиран харанхуйлж тэнгэр тугалган өнгөөр бүүдийн бүрхэж яах нь үл мэдэгдэн дүнсийнэ. Тариаланчид тариагаа хурдхан хураагаад дараагийн талбай руу яарч “Бороо гайгүй өнгөрөөсэй дээ” гэцгээнэ. Борооны өмнөх салхи тариан талбайг дайран өнгөрөхөд дөлгөөхөн байсан тэнгис долгилох адил тариан толгой бөхөлзөж нэгэн хэмнэлээр хөвсөлзөн, салхин тариа болгонд жимбүүрдэн ямархан нэгэн аясыг тоглох мэт ээ. Гэвч энэ тоглосон аяс бодвол яарлын нэгэн аялгуу байсан биз ээ.

…Хүн төрөлхтний бишрэн шүтэж, зураг бүхнийг нь гайхамшиг гэж үнэлдэг алдарт зураач Ван Гог намрын тухай, тариан талбай, тариаланч, хадланчдын амьд¬ралыг тусгасан олон бүтээл туурвисан. Голландад аав, ээжийнхээ гэрт хэсэг зуур амьдарч байхдаа тосгоны ахуй байдал, тэр нутаг усны хүмүүсийн аж ахуйг дүрсэлсэн алдартай бүтээлүүдээ тариан талбайн зах, хадлангийн дэргэд, ойр орчмын өндөрлөг дээрээс зурсан нь одоо дэлхийн уран зургийн шилдэг бүтээлүүдийн сан хөмрөгт хүндтэй байр суурь эзэлсээр.

Түүний намрын тухай өгүүлсэн бүтээлүүдэд, шаргал тал дунд тариан түрүү найгана. Нар, салхи, бороонд элж хуучирсан сийрсэн малгайтай тариачин эр хаана нь ч юм шаргуу ажиллана. Тариачны гар нүцгэн бөгөөд гартаа ямар ч зэр зэвсэг, хүрз бариагүй байх. Тариан талбайн цаана тосгоны байшингууд ганц хоёроор бөөр нийлүүлэн нойрмоглох агаад дэргэд нь өнчин эсхүл хоёр гурван мод ногоорон зогсоно. Намрын шаргал нар шижир туяа сацруулан дугуйрна. Тэнгэр нь хүртэл шаргалтдаг.

Энх талыг дүүртэл тарьсан тариа борооны өмнөх салхинд хүчтэй ганхан найгаснаа хөдөлгөөнгүй болсон мэт ишин дээрээ үл мэдэг эргэлдэв. Тэнгэр бүрхэж, юу юугүй л бороо асгах нь уу даа. Шөнөжин орох нь дээ гэсэн бодол төрөх ч шаргалтах тариаг анзаарвал ер хур орох шинжгүй ч юм шиг, ноёлог байдлаа алдаагүй байсан нь Ван Гогийн “Үүлтэй тэнгэрийн доорх тариан талбай” хэмээх алдартай бүтээлийг санагдуулна.

Тариачин хүний хөдөлмөрч гарын хүчинд л хүн төрөлхтөн талхтайгаа залгаж, өглөөг цатгалан угтдаг. Хэдий сүүлийн жилүүдэд газар тариалангийн салбарт дэвшилтэт машин техник, төхөөрөмж эрчимтэй нэвтэрч, орчин үеийн арга барилыг ашиглах болсон ч тариачин хүний гар, сэтгэл хэзээд тэргүүнд байдаг нь ойлгомжтой. Ерөө сум 24 мянган га эргэлтийн талбайтай бөгөөд 15 аж ахуйн нэгж энэ салбарт нь ажиллаж байгаа аж. Тэд тариалангийн эргэлтийн талбайгаа бүрэн ашиглаж, техникээ 95 хувьд нь шинэчилж чаджээ.

Энх талд комбайнаас урсах буудайг машиныхаа тэвшин дээр овоолж зогссон жолооч Н.Алтай алтартах тариаг алгандаа сул асгаруулан инээмсэглэн зогсонгоо “Тариа чинь хамгийн сайхан эрдэнэ. Тариачин хүн буман эрдэнийг дөрөвхөн сарын дотор тарьдаг гэдэг шүү. Би үр тарианы компанид тээвэр хийдгээрээ бахархдаг юм. Газар эхийн шим барагдах биш дээ” гэж комбайны моторын жигдхэн хүнгэнэх дуунаас даван гарах гэж хэрэндээ чанга ярилаа. Тариачид ийн буудайгаа хурааж авах гэж, жавраас өмнө, бороо, цас, цочир хүйтрэлээс урьтаж шаргуу ажиллаж байна.

Ерөө сумын Засаг даргын орлогч Б.Нармандах тариачид голдуу амьдардаг сумыг удирдахын жаргалыг түлхүү өгүүлнэ. Мөрөөр нь татахуйц өндөр ургасан тариан дундаа ороод зогссон тариачин хүний сэтгэл юугаар ч хэмжигдэшгүй сайхан байдаг гэнэ. Аварга том техник дотроо суугаад талбай дундуур явж байгаа тариаланчдын харц хамгийн их аз жаргалтай байдаг гэлээ.

Ерөө хадлангийн арвин их нөөцтэй бөгөөд хадлангийн гарц сайн байгаа аж. Өнөө жил сумынхаа хэмжээнд 26 мянган тонн хадлан бэлтгэхээр төлөвлөснөөс хориод мянгыг нь хадчихаад байгаа юм байна. Хадлангийн олон бригад шижигнэтэл ажиллаж байхад зэрэгцээд тариалангийн талбайд комбайн, трактор, ачааны машинууд нүрэглэнэ. Тэртээд уул уурхайн компанийн хүчит том машин техник сүлжилдэх. Малчид ч малаа хариулах нь үзэгдэнэ. Сумын төвийн айлууд хашаандаа тарьсан төмс ногоо, хүлэмжиндээ ургуулсан өргөст хэмх, улаан лоолио хураацгаана. Намрын жинхэнэ дүр зураг гэж бас намрын нижгэнэсэн симфони гэж үүнийг л хэлэх байх гэмээр ажил өрнөж байна, Ерөөд.

Тариан талбай, сумын захиргаа дунд хэдэнтээ холхитол хөнгөн тэрэг тоосонд дарагдав. Өмдний шуумгаа гөвбөл буудай болон ишнийх нь хальс салхинд хийсч, намар үнэртэн дэргэд тариан талбай шуурна. Шуурна гэснээс яруу найрагч, уянгын их дууч Д.Урианхай гуайн “Эх орны тухай бодол” шүлэгт,

…Намрын тарианы шар шуурга-Миний эх орон

Намуухан зуны ойн ногоон аялгуу-Миний эх орон хэмээсэн нь сэтгэлд зурсхийв.

Бараан үүлс холуур өнгөрч, бороо чигээ өөрчлөв. Энх талд үүлэн чөлөөний наран тусч, талын өнгийг улам нэмлээ.

Түрүүхэн л борооны үүлнээс болгоомжилж байсан тариаланчдын магнай тэнийв бололтой тариан талбай дундуур комбайнууд хөвөрнө.

Буудай ачсан том улаан тэрэгний жолооч бүхээгтээ хөгжим тавьчихаж. “Алтан намар”, “Ургацын далай” болон дуучин С.Ганзоригийн дуутай хуурцаг эгшиглүүлнэ.

1964 онд Монголын радио “Ургацын далай” гэх нэвтрүүлэгтэй болж байсан түүхтэй. Нэвтрүүлгийн утга санаанд бүрэн нийцсэн хэмээн Б.Дэндэвийн үг, Т.Чимэддоржийн хөгжмөөр бүтсэн “Ургацын далай” дууг сонгож эгшиглүүлсэн нь Монголын тариаланч, энэ салбарт ажилладаг хүмүүсийн сүлд дуу болсон билээ. Энэ дууны утга агуулга өнөөдөр ч алдагдсангүй, дуулагдсаар байна. Хагас зуун жилийн турш дуулагдаж байгаа энэ дуунд гардаг үйл явдал яг одоо тариалангийн нутагт, Ерөөд өрнөж байна.

Ургацын далай, ургацын далай

Намрын салхинд үелзсэн

Найгал сайхан долгиотой

Нар хурын шим юм аа хө

Навч ногооны дээж юм аа хө…

Ургацын далай, ургацын далай

Алгаа тосоод авахад минь

Ариун сүүний үнэртэй

Атар хөрсний амт юм аа хө

Амуу будааны сан юм аа хө…

Тариа хураалттай зэрэгцээд буудайны үнэтэй холбоо¬той асуудал энэ салбарынхны анхаарлыг татаад байгаа. Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамнаас улаанбуудайг тонныг нь 500 мянгаас дээш төгрөгөөр борлуулсан тохиолдолд тонн тутамд нь олгодог 100 мянган төгрөгийн урамшууллыг олгохгүй гэсэн утгатай мэдэгдэл хийсэн нь тариаланчдад хүндээр тусчээ. Тийм ээ, энэ их ажлыг чухам юуны төлөө хийж байгаа гэж та бүхэн бодож байна. Мөнгө олж амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх гэж л шороон нүүрлэчихээд нойр, хоолоо умартан зүтгэж байгаа шүү. Хамгийн эрсдэлтэй салбарт төрийн дэмжлэг хамгийн чухал.

Гэтэл хувийн нэгэн компанийн эрх ашигтай уялдуулан олон мянган тариаланчдын эрхийг зөрчиж байгаа нь ёсзүйгүй гэдгийг Ерөөгийн тариаланчид хэлж байна. Тариаланчид их ажлынхаа хажуугаар ийн санал сэтгэгдлээ өгүүлчихээд ажлаа үргэлжлүүлнэ. Түрүүхэн л нь тарианы үнийн талаар бухимдангуй өгүүлж байснаа талбайнхаа захад очоод бүх бэрхшээлээ мартсан юм шиг тариан түрүүг хуруугаараа имэрч зогсох юм.

Үүлэн чөлөөний наран жаргах нарнаар солигдох эгшинд тариан түрүү улам л өнгөжиж алтан шаргал туяа гялбуулан найгана.

…Энгүй өргөн талын шимт хөрсөнд төлжиж

Эрдэнийн түрүү сугсруулсан амуу тариа алтан билээ гэдэг нь энэ ажгуу.

Тэртээд бороо хувингаар цутгах мэт орж байгаа бололтой. Борооны хормой дайраад өнгөрөх учир яаралгүй бол болохгүй гэцгээнэ. Ашгүй энэ удаа ажил зогсохгүй нь бололтой. Бороо, цас, мөндөр, салхи шуурга бас дээр нь мал талбайд орж сүйтгэх энэ бүхнээс өрсөх гэж манай тариаланчид бүхнээ зориулан зүтгэж байгаа.

Нар жаргасан ч тариа хураалтын ажил зогсохгүй шөнөжин үргэлжилнэ. Жаахан л алгуурвал бүтэн жил хөдөлмөрлөсөн ажлаа юу ч үгүй болгож мэднэ.

Хээр талыг харанхуй бүчив. Тал дундуур гарсан хээрийн нууцхан замаар сумын төвөөс холдлоо. Тэртээд нүдний үзүүрт тод шар гэрэл анивалзана. Сүүлт од лугаа анивалзах тэр гэрэл тариан талбай дундах комбайны гэрэл ажээ. Бункер нь дүүрсэн биз. Дүүрээд бүр халин асгарч байгаа байлгүй. Тэр шар гэрэл рүү нэг цагаан гэрэл ширүүхэн очиж байгаа нь харагдана. Бодвол тариа ачих машин байж таараа. Хав харанхуй шөнийн тэнгэр дор ийнхүү одод бужигнах мэт гэрэл гялалзан тариа хураах ажил үл зогсоно. Ай даа, алтан намар аа гэж…

Д.ГАНСАРУУЛ

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Тэнгэрт диваажин, газарт Сужоу

Post author By
Post date 2014-07-22
No Comments on Тэнгэрт диваажин, газарт Сужоу

Дорнын Венец

Хятадын Энхтайван хөгжлийн сангаас Хятадын Ардын Их сургуультай хамтран зохион байгуулсан “Орчин үеийн хэвлэл мэдээллийн чиг хандлага” сэдэвт сургалт аялалд оролцох боломж тохиов. Тус сан МАН-тай байгуулсан хамтын ажиллагааныхаа хүрээнд сэтгүүлчдийн багийг урьсан нь энэ ажээ. Энэ удаагийн сургалт аялалд Монголын хэвлэл мэдээллийн арав гаруй байгууллагын төлөөлөгч оролцсон. Зохион байгуулагчдын зүгээс тав хоногийн сургалтыг Бээжинд хийгээд эдийн засгийн загвар хот Шанхай, дорнын Венец хэмээн нэрлэгддэг Сужоу хотоор аялах маршрутыг сэтгүүлчдэд зориулан бэлтгэжээ.
Хятад улс зарим талаараа гадаад мэдээллийн сүлжээнээс хаалттай байгаа боловч интернэтийн өөрийн гэсэн дотоод сүлжээгээ бий болгож чадсан аж. Манай багийнхныг Синьхуа агентлаг, Хятаддаа алдартайд тооцогдох QQ.com, Baike.com сайтуудын үйл ажиллагаатай танилцуулсан юм. Дэлхийд алдартай Синьхуа агентлаг бүтэц, туршлагын хувьд дээгүүр жагсдаг ч орчин үеийн мэдээллийн хурдаас хоцрохгүйн тулд шинэ мэдээний албыг байгуулжээ. Тус албыг агентлагийн ирээдүйн гол хүч болно гэж үзэж буйгаа ч Синьхуагийнхан илэрхийлж байсан. QQ.com, Baike.com сайтуудын хувьд дэлхийг хэрээд буй Google, Facebook-ээс хандалтын тоо, ашиг орлогоороо илүү гарна уу гэхээс дутахгүй гэж танилцуулсан. Ер нь автобус, метрогоор зорчигчид гар утас, таблетаа ширтээстэй л суугаа нь харагдана. Тэгэхээр тэдний танилцуулга бодит үнэнд дөхөж очих байх. Орчин үед гар утас, интернэт сүлжээ хүн бүхний хэрэглээ болсон. Ухаалаг гар утас болон олон төрлийн төхөөрөмжөөр мэдээллийг цаг алдалгүй шуурхай дамжуулдаг ч бодит мэдээлэл тэр бүр авч буй нь эргэлзээтэй. Мэдээлэл дамжуулах хэрэгсэлд интернэт хүч түрэн орж ирсэн ч уламжлалт мэдээллийн хэрэгсэл сонин, телевиз, радио чухал үүрэгтэй хэвээр байгаа талаар Хятадын их сургуулийн эрдэмтэн багш нар сургалтын үеэр голчлон хэлж байлаа. Хятадын Иргэний их сургуулийн мэдээллийн сургуулийн профессор Шенг Бао Вэйн хэлснээр сонин дөрвөн зууны тэртээгээс тэргүүлэх байр сууриа алдалгүй явж иржээ. Одоогоос 100 жилийн өмнө буюу радио үүсч бий болоход сонингийн эрин үе дуусна гэж үзэж байж. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг сонирхогчдын тоо буурсангүй. Жараад онд телевиз гээч цоо шинэ юм гараад ирж. За одоо сонин ч байхгүй болно гэцгээж. Гэтэл сонин уншигчийн тоо улам нэмэгдэж. Ерээд онд интернэт сүлжээ дэлхийг хэрж эхэлсэн. Тэгсэн ч сонин тэргүүлэх байраа тавьж өгсөнгүй. Гэхдээ цаг үетэйгээ уялдуулаад уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээллийн хурд, өгөлт, дамжуулалт, чанартаа онцгой анхаарч шинэчлэл өөрчлөлт хийх шаардлагатай байгааг ч дурдаж байсан. Тус улсад анхны вэб сайт 1994 онд шангаа татаж байсан бол өдгөө интернэт хэрэглэгчийн тоо 600 сая хол давжээ. Хятадын жиргээчид ч twitter-ийнхнээс дутахааргүйгээр жиргэдэг гэнэ. Нэгэн зурагтай жишээг сургалтын үеэр үзүүлсэн юм. Хятадын тэргүүн хатагтай Iphone утсаар ярьж буй зураг хэвлэлд гарч жиргээчдийн нүдэнд өртчихөж. Улмаар жиргээчдийн шүүмжлэл ч өрнөж. Үүний дараахан Хятадын дарга Си Жин Пиний гэргий эх орны үйлдвэрийн Nubia гар утсаараа “гангарах” болсон аж. Бээжинд бидний сонирхсон газрын нэг бол Хориотой хот буюу хааны ордны цогцолбор. Гадаад, дотоодын жуулчдын хөл хөдөлгөөн тасардаггүй газруудын нэг. 1406-1420 онд баригдсан энэхүү цогцолбор нь том жижиг 980 барилгаас бүрддэг. Найман мянга гаруй өрөөтэй. Өрөө бүрт нэг хоноод явахад 24 жил зарцуулах юм гэсэн. Хориотой хот нь 500 жилийн турш хаадын төрийн үйл хэрэг явуулдаг гол төв байжээ.

Сургалт-аяллаа өндөрлөөд дурсгалын зургаа татуулав.

Бээжингээс Шанхай хүртэл ойролцоогоор 1500 км зайтай. Бидний хөлөглөсөн хурдны галт тэрэг таван цаг давхиад хүрэв. 300 км/цагийн хурдтай давхиж явааг вагон доторхи хурдны заалт байнга заах нь харагдана. Газрын түвшнээс дээш 5-6 метр өндөрт тавигдсан төмөр замаар цахилгаан ашиглан утаа тортоггүй, тоос шороогүй орчинд зорьсон газраа түвэггүйхэн хүрэх нь тун амар. Санаагаар болдогсон бол Улаанбаатарын “агаар”-т ийм зам тавиад метро явуулчихвал түгжрэл, бөглөрөлгүй болох байх даа гэсэн гэнэн бодол тээж явлаа. Зам дагуух хотуудад ердөө гурван минутын хугацаатай саатна. Зорчигчид энэ хугацаанд амжиж бууж, суух ёстой юм билээ. Шанхай хот хорь гаруй сая хүнтэй. Дээр нь арваад сая хүн орж гардаг гэсэн статистик байдаг аж. Аргагүй л эдийн засгийн чөлөөт том бүс гэдэг нь аяндаа мэдрэгдэнэ. Бидний танилцсан худалдааны томоохон төв Пудон дүүрэг ч үүний бас нэг илэрхийлэл. Эртний түүхэн дурсгалт байшин барилгаа яг байсан хэлбэрээр нь харуул хамгаалалттайгаар олон нийтэд үзүүлдэг байна. Мөн хуучны барилгын хэв маягийг өөрчлөлгүйгээр тохижуулсан орчин үеийн пабуудад гаднын жуулчид шар айраг тамшаалан сууцгаана. Олон давхар замтай учир автомашины түгжрэл харьцангуй бага. Гэхдээ манайд автомашин худалдаж аваад дугаараа зүүдэг бол энд эсрэгээр. Дугаартай болсныхоо дараа машинаа худалдаж авна. Автомашины дугаар харьцангуй үнэтэй. Бээжинд дунджаар 20 мянган юань бол Шанхайд 80 мянган юань буюу манайхаар 24 сая төгрөг. Хотын төвд тэнгэр баганадсан нэгэн барилга баригдаж дуусах шатандаа орж байлаа. Энэ аварга “амьтан”-ыг өндрөөрөө гүйцэх барилга дэлхийд одоогоор байхгүй юм гэсэн. Алдарт “Forbes” сэтгүүлийн Хятад дахь салбар Шанхайд төвлөрдөг. Биднийг тус салбартай танилцаж байх мөчид Улаанбаатарт “Forbes” сэтгүүл монгол хэлээр хэвлэгдлээ гэсэн чихэнд чимэгтэй мэдээ дуулдав.

Сужоу хот

Бидний дараагийн буудал Шанхайгаас зуугаад км зайтай орших Сужоу хот. Дорнын Венец гэж нэрлэгддэг Сужоу бол эртний түүхийг авч үлдсэн Хятадын гурван томоохон хотын нэгд зүй ёсоор ордог байна. Бас сайн чанарын торго, дурдангаараа алдартай. Италийн Венец адил зарим барилгууд нь усаар хүрээлэгдсэн. 12 сая хүн амтай, аялал жуулчлал өндөр хөгжсөн хот. Эртний, орчин цагийн, барууны хэлбэрийн барилгын архитектураар барьсан гурван өөр бичил хотыг Жижи Фу, Янжу Фу, Душу Фу гэсэн гурван нуурын хөвөөг дагуулан байгуулсан нь тун өвөрмөц бөгөөд“Тэнгэрт диваажин, газарт Сужоу” гэдэг хэлц үгтэйгээ дүйнэ.
Их дээд сургуулиудын хотхонуудыг нэг дор төвлөрүүлсэн хот цэвэр цэмцгэрээс гадна нам гүм орчныг бүрдүүлжээ.Эртний хаадын цэцэрлэгт хүрээлэн болон эртний барилга байгууламжтай хотод гадаад, дотоодын жуулчид хөлхөлдсөн хүн ихтэй бол, барууны хэв маягтай хот нь гоё ганган машин тэрэг хөлөглөсөн залуус, өнгө өнгийн гэрэл гялбасан паб, уушийн газраар дүүрэн.

Дэлхийн хамгийн өндөр барилга

Эцэст нь энэхүү сургалт аяллыг зохион байгуулсан Хятадын энхтайван хөгжлийн сангийн талаар товч танилцуулъя. Энэ сан нь 2011 онд байгуулагдсан, хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаа явуулдаг ашгийн төлөө бус байгууллага юм байна. Ялангуяа хөгжиж буй орнуудад эрүүл мэнд, боловсрол, мэргэжлийн сургалт зэрэг нийгмийн халамжийн төслүүдийг хэрэгжүүлж байгаа аж. 2011 онд Монголд хараа сэргээх хагалгаа хийх ажлыг амжилттай зохион байгуулсан бол 2012 онд МХАҮТ-тай мэргэжлийн сургалтын төв байгуулах талаар хамтран ажиллах гэрээ байгуулжээ. Манай багийг ахалж явсан Нийслэлийн Иргэдийн Хурлын төлөөлөгч Г.Ганбаяр тус сангийн удирдлагуудтай уулзах үеэрээ “ажлаа амжуулж” Улаанбаатарын хүүхдийн эмнэлэгт түргэн тусламжийн машин шаардлагатай, хүүхдийн эмч дутагдалтай байгааг дуулгаад боломж байвал туслахыг хүссэн. Тус сангийнхан ч Монголд явуулах хүмүүнлэгийн ажлаа өргөжүүлэх сонирхолтойгоо илэрхийлж байсан. Хятадын Ардын их сургууль 1937 онд байгуулагдсан. Улсдаа тэргүүнд эгнээнд бичигддэг сургуулиудын нэг. Нийгмийн ухааны чиглэлээр голлон сургахаас гадна шинжлэх ухааны чиглэлүүдээр ч мэргэжил эзэмшүүлдэг. Одоо тус сургууль 20 мянга орчим оюутантай. Монголоос 25 оюутан тус улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцдаг юм билээ.

Б.ЭНХБОЛД

Бээжин-Шанхай-Сужоу

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун (7)

Post author By ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ
Post date 2014-07-03
No Comments on Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун (7)

8Түрүүч нь
¹154, 155, 156, 158 (4794, 4795, 4796, 4798) дугаарт8

Буриад бол манай зарим иргэдийн хувьд худалдаа наймаа хийдэг томоохон
газар нь. Наймаачид Хятадаас авсан бараагаа галт тэргээр Улаан-Үд рүү зөөнө. Нэгэн
үе Улаан-Үд монгол наймаачдаар дүүрчээ. Том том цүнх үүрсэн наймаачид хотын гудамж,
талбай, орон сууцны хороолол дундуур бараагаа бариад явна. Хүмүүс хямдхан үнэ сонсоод
хаана ч хамаагүй наймаа хийнэ. Дэлгүүр хоршоо, автобусны буудал, гэрийнхээ үүдэнд
хүртэл. Сүүлдээ эндхийн иргэд монгол наймаачдаас залхах хандлагатай болж. Засаг
захиргааны зүгээс энэ байдалд анхаарал хандуулж монгол наймаачдад зориулсан худалдааны
төв, дэлгүүр хүртэл гаргаж өгчээ.

Монгол гэсэн тодотголтой тэр дэлгүүрээр нь орвол голдуу Эрээний бараа
байх аж. Бараанууд нь хямдхан. Сонголт ихтэй. Одоо монгол наймаачид “гахай”-гаа
үүрээд Улаан-Үдээр хэсэхээ больсон гэнэ. Хятад-Монгол-Улаан-Үд гэсэн чиглэлд наймаа
арилжаа хийж амьдардаг монголчууд Улаан-Үдэд байр хөлсөлдөг юм байна. Тэндхийн монголчууд
бие биенээ танина. Тэр байрны төдөн давхарт хоёр монгол амьдардаг. Харин тэр байранд
хоёр монгол айл байдаг гэхчилэн заана.

Хөлсний байр гэснээс Улаан-Үдэд байрны үнэ манайхтай харьцуулбал
өндөр. Нэг өрөө шинэ байр байршил, зэрэглэлээсээ хамаарч 1.5-2 сая рублийн үнэтэй.
Сүүлийн үед орон сууцны хорооллууд ихээр баригдах болсон бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор
залуу гэр бүлүүдийг ипотекийн зээлд хамруулах ажил ид өрнөж байна.

Улаан-Үдийн зун ерөнхийдөө халуун бүгчим. Их мөрний хөвөөнд байдаг
болохоор агаар нь ихэд чийглэг. Гудамжны моддын навчисыг нь имэрч үзэхээр өчүүхэн
ч тоос, тортоггүй. Нов ногооноороо. Зүлэг, ширэг нь ч мөн адил.

Харин өвөлдөө хүйтэрнэ. Ямар сайндаа цаа бугын арьсан гутал өмсөх
вэ дээ. “Юун ноосон малгай вэ. Өвөл дан малгайтай явна гэж байхгүй шүү” гэцгээнэ.
Ноосон малгай өмсвөл дээгүүр нь куртикнийхээ малгайг давхар өмсөнө. Цаг агаарын
хэм хасах 36 хүрч хүйтэрвэл цэцэрлэг, сургуулийн бага, дунд ангийнхан нь хичээлдээ
явахгүй. Хүүхдүүд урьд орой нь цаг агаарын мэдээ заавал үзнэ. Агаарын хэм -38 хүрвэл
ахлах ангийн сурагчид хичээлдээ явахгүй, Онцгой байдлын газраас нь онц байдал зарлана.

Улаан-Үдийн охид, залуусын арьс нь тунгалаг, нүд нь жавхлааг байдаг
нь зөөлөн, цэвэр агаар, устай нь холбоотой гэж Оросын бусад муж, улсуудын залуус
ярьдаг гэнэ.

Буриадууд оросуудыг орос гэхээсээ илүүтэй орд, мангад гэж хэлж, ярьдаг
нь сонирхол татсан билээ.

Улаан-Үдэд саатахдаа тэндхийн буриад иргэдтэй хөөрөлдсөн юм.

ЦЭДЭВ: БУРИАД ЗАЛУУС ЭХ ХЭЛЭЭ МАРТАЖ БАЙНА

Хөлсний тэрэгний жолооч Цэдэв.

-Та
такси бариад хэдэн жил болж байна вэ?

-Есөн жил болж байна.

-Та
аль аймгийн хүн бэ?

-Буриад улс чинь хорин аймагтай шүү дээ. Би Зэдийн аймгийнх.

-Буриадын
аймгуудыг эхнээс нь нэрлэвэл?

-Баргажин, Зэд, Сэлэнгэ, Хиагт, Түнхэн, Хурамхан, Яруун, Хорь, Тарвагатай,
Мухар шивэр гээд хорин аймаг бий.

-Сүүлийн
үед буриад залуус өв уламжлалаа сэргээж, хэл, соёлдоо ихээхэн анхаарал хандуулж
байгаа гэлцэх юм?

-Хөдөө аймгуудад ажил төрөл олдохгүй, бүгд төв бараадаж байна. Төвд
орж ирээд энд тэнд юм хийгээд л явцгааж байна. Хөдөөнийхөн ёс заншлаа авч үлдэх
талдаа сайн. Аав, ээжүүд, өндөр настнууд нь хүүхэд залуустаа хэл, ёс заншлаа хэлж
өгдөг юм.

-Улаан-Үдэд
ирсэн залуус голдуу ямар ажил хийж байна вэ?

-Худалдаа наймаа хийнэ. “Абсолют”, “Титан” гэсэн сүлжээ дэлгүүрүүдэд
ажиллацгаана. Барилга дээр ч ажиллаж байна.

-Залуус
үүх түүхээ хэр мэддэг вэ?

-Муухан даа. Хэдий хил зааглахад ахан дүүс салсан ч цаг сайхан болсон
болохоор бие биенийдээ байнга зочилцгоодог. Бид чинь Улаанбаатар руу байнга явна.
Худалдаа наймаа хийнэ.

Намайг жаахан хүүхэд байхад нагац ахынх маань Монголд байдаг байсан
юм. Хожим нь сураг тасарч холбоогүй болчихсон.

-Та
буриадаар сайн ярьдаг юм байна шүү дээ. Гэртээ буриадаар ярих уу?

-Тэгэлгүй яахав. Манайхан хоорондоо буриадаар ярина. Улаан-Үдэд удчихаараа
л хэлээ мартчихдаг юм.

-Цагаан
сараа яаж тэмдэглэдэг вэ, танайх?

-Битүүндээ мах чанаж, бууз жигнэж идээд сүүгээ ууна. Маргааш нь аав,
ээждээ айлчилж очно доо. Дүү нар минь манайд ирж золгоно. Хотуудаар явж ахан дүүсийнхээрээ
орно.

-Дацангуудад
найр болдог гэх юм?

-Хурал ном хураад зон олноороо цуглаж, эрийн гурван наадмаа хийдэг.

-Монгол
ардын дуунуудаа хэр дуулдаг вэ. Та дуулна биз дээ?

-Би дуулдаггүй. Спортоор явсан болохоор хоолой муутай (инээв). Монгол
дуу дуулдаг хүмүүс олон байдаг юм. Манай хамаатан садангууд бүгд монгол дуу мэднэ.

ЕСҮХЭЙ: БИ ОЛОН МОНГОЛ НАЙЗТАЙ

29 настай, өмгөөлөгч, маркетингийн менежер мэргэжилтэй Есүхэйтэй
ярилцлаа.

-Буриад
хэлээ хэр мэддэг вэ?

-Сайн мэднэ шүү. Буриад дуу ч мэднэ. Миний үеийн залуус буриад хэлээ
сэргээх гэж, сурах гэж их эрмэлзэх болсон. 1990-2000 оны үед бол юун эх хэлээ сурах
тухай бодох вэ, нийгэм хүнд байсан цаг. Харин одоо хэл соёлдоо анхаарал хандуулах
цаг нь болсон. Ер нь буриадуудын 90 хувь нь өөрсдийгөө Монгол гэж боддог.

-Таны
үеийн буриад залуус Улаан-Үдэд ихэвчлэн ямар ажил төрөл эрхэлж байна вэ. Нийгмийн
байр суурийг нь сонирхвол?

-Миний эргэн тойрны, миний таньдаг залуусын дийлэнх нь буюу жараад
хувь нь төрийн албан байгууллагад ажиллаж байна. Үлдсэн хувь нь худалдаа наймаа
хийж, өөрийн гэсэн бизнес эрхэлж байна.

-Ажилд
ороход ямар нэг хүндрэл байдаг уу?

-Буриад дарга нь буриад хүнийг ажилд авна. Орос дарга нь орос хүнийг
ажилд авдаг. Ерөнхийдөө ийм хандлага бий.

-Буриад
залуус ямар зан чанараараа ажлын байран дээрээ гайхагддаг вэ?

-Ажлаа сайн хийгээд явбал чи буриад, чи орос гэсэн ойлголт байхгүй
л дээ. Гэхдээ буриад залуусыг ажилдаа үнэнч, хөдөлмөрч, чадварлаг, хариуцлагатай
гэж үнэлдэг тал бий.

-Монголд
очихоор Улаанбаатарын хаагуур явах дуртай вэ?

-Гандан орно. Тэрэлж явна. Хотын төв болон III, IV хорооллоор явдаг.
Улаанбаатарыг сайн мэднэ. Монголд рубль хэдэн төгрөгт хүрч байна гэсэн бэ?

-54 төгрөг.

-Тэгвэл ойрмогхон явъя байз. Рубль Монголд үнэд орвол бидэнд ашигтай
шүү дээ (инээв). Би Монголд очих дуртай. Тэнд миний олон найз бий. Би өөрийгөө Монголын
нэг хэсэг гэж боддог. Хэрвээ Монголд надад тохирох боломжийн ажил байвал хэзээ ч
явахад бэлэн байна.

Би буриад хэл мэддэггүй найзуудаа шоолдог юм. “Ичихгүй байна уу,
буриад хэлээ мэдэхгүй байгаадаа” гэж.

Буриад улс тэр дундаа Улаан-Үд бол их тайван газар. Хүмүүс нь уужуу
сэтгэлтэй. Энд буриад, орос гэсэн зааг ялгаа ер нь гардаггүй юм. Зон олон нь ижилсчихсэн.
Москва ч юм уу Оросын зарим газруудад үндэсний үзэлтэй нөхдүүд бусдыг хавчих үзэгдэл
гаргадаг л даа. Харин Улаан-Үдэд тийм зүйл барагтай бол тохиолддоггүй. Залуус нь
эв найртай. Сайхан ч нөхөрлөдөг.

Би Улаанбаатарт очоод автобуснаас буухад хэзээ ч харь улсад очсон
юм шиг сэтгэгдэл төрдөггүй юм. Ганцаараа явчихдаг. Ерөөсөө юунаас ч айж эмээдэггүй.
Чемоданаа чирээд л дуртай газраараа алхчихдаг. Гоё байдаг.

БААТАРДОРЖ: БУРИАД ХЭЛ МИНЬ МАРТАГДААД Л БАЙНА

Хүний нөөцийн менежер мэргэжилтэй Баатартай ярилцлаа. Тэрээр 27 настай.

-Буриад
залуус хүссэн мэргэжлээ эзэмшээд хүссэн газартаа ажилд орох боломж хэр байдаг вэ?

-Хүн хүнээсээ шалтгаална. Өөрөө хүсээд тэмцвэл хүссэн газартаа ажилд
ордог. Энэ тал дээр ер нь шударга шүү. Үүнд хааж боогоод байдаг зүйл байдаггүй.

-Нэр
усаа гаргаад амжилттай яваа буриад залуусаа дурдвал?

-Эзэмшсэн мэргэжлээрээ амжилттай яваа залуус салбар салбарт л байна.
Улс төр, бизнес, урлаг гээд олон.

-Та
буриадаар ярьдаг уу?

-Буриад хэл минь мартагдаад л байна (буриадаар ингэж хэлэв). Би багадаа
их сайн ярьдаг байсан. Байнга ярихгүй болохоор мартчих юм.

Би хүүхэд байхдаа Монгол руу их явдаг байлаа. Одоо манай ахан дүүсийн
хүүхдүүд Монголд очиж сурдаг.

Д.ГАНСАРУУЛ

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун – томилолт(6)

Түрүүч нь
¹154, 155, 156 (4794, 4795, 4796) дугаарт

Үнэгэтэй
тосгоны төв гудам

Буриадын тосгоны амьдралыг сонирхохоор буриадууд голдуу амьдардаг
газруудыг сурлаа. Үнэгэтэй буюу Үнэгтэй, Ацагат буюу Ацагтад буриадууд амьдардаг
гэцгээнэ. Ингээд Үнэгэтэй рүү явдаг автобусанд суулаа. Суудлууд дүүрчихэж. Хамгийн
ард сул суудал харагдана. Очоод суучихлаа. Суудал дээр хар тортой зүйл байна. Тэмтэртэл
ундааны саванд хөлдөөсөн сүү бололтой, хүйт даана. Хажууд хүүхэдтэйгээ явсан бүсгүй
наад суудал чинь хүнтэй гэж байна. Орос залуу орж ирээд суудал нь эзэнтэй болчихсонд
дургүйцсэнгүй. Тортой юм минийх, буухдаа авна гэв. Сүү цагааг ямар хөл дороо авч
явалтай биш гээд тэврэх шахуу өвөр дээрээ тавилаа.

Үнэгэтэй тосгон Улаан-Үдээс зүүн тийш наяад километрт оршино. Замын
дунд явж байтал хүчтэй аадар бороо асгалаа. Үнэгэтэйд буухад бороотой байх нь. Шүхэргүй
гараад ирсэн хэцүүдэх нь гэж бодогдов. Замын хажуугаар өнгөрөх замын тэмдэг, тэмдэглэгээ,
газар усны нэрүүдийг сонирхсон шигээ хэрэндээ л ажилтай явлаа.

Эрхирэг тосгон, Тасархай гол, Даваат гол, Арвижил, Онхой тосгон,
Добо-Ёнхор, Чулуут, Хар шивэр, Ацагт гэх монгол нэрүүдийг харахаар Монголынхоо аль
нэг аймаг, суманд явж байгаа юм шиг санагдана. Автобусанд надаас өөр монгол хүн
байхгүй байгаа нь хүмүүсийн царай төрхнөөс харагдана. Ингэхэд би чинь буриад тосгон
руу очиж байна уу гэж өөрөөсөө асуухад хүргэлээ.

Өнөө залуу тортой юмаа нэхэж байна. Өгчихлөө. Зайлуул ээждээ хотоос
сүү цагаатай очиж байгаа ачлалтай хүү байх нь гэж бодоод дуусаагүй байтал торноосоо
савтай зүйл гаргаад ирлээ. Сүү биш ээ, квас байж. Тагийг нь онгойлгоод залгилж гарлаа.
Бүр талд нь ортол нь шуналтай залгилав. Автобус бүгчим халуун гэж жигтэйхэн, бүх
цонх нь хаалттай. Цангаж явсан болохоор цэв хүйтэн квас ууж байгаа залууг хүн бүр
л шүлсээ гүдхийтэл залгин харна.

Бороо татарлаа. Хүмүүс замд нэг хоёроор буусаар Үнэгэтэйд дөрөв тавхан
л хүн ирлээ. Монголжуу төрхтэй ганц ч хүнийг автобусны цонхоор харсангүй. Монголоос
явж байгаа, буриад тосгоны аж амьдралыг сонирхох гэж байгаагаа автобусанд явсан
хүмүүст дуулгавал “Буруу газраа иржээ. Түрүүн Ацагатад буух байж. Энд буриадууд
байдаггүй, орос тосгон шүү дээ” гэж байна. Автобус 15.00 цагаас буцаад хөдөлнө.
Гучин минутын зай байсан учир Үнэгэтэйн гудмаар алхлаа. Нээрээ буриад хүн таарсангүй.
Өглөөнөөс хойш хэлэн дээрээ юм тавиагүй болохоор цайны газар сурвал байдаггүй гэнэ.
Дэлгүүрт нь орлоо. Идчихмээр юм алга. Лангуу нь ерөнхийдөө хоосон. Нэг ширхэг элэгний
нухаш байна. Үйлдвэрлэсэн хугацаа нь дуусчихаж. Нэг литрийн савтай цэвэр ус аваад
тал хүртэл нь нэг амьсгаагаар ууж цангаагаа тайлав.

Үнэгэтэй гэж энэ тосгон цагтаа сангийн аж ахуй байсан бололтой юм
даг. Энд тэнд эвдэрч хаягдсан ферм, үйлдвэрийн барилгын балгасууд. Халгай, шарилж
дүүрсэн газар. Ганцхан төв замтай. Замын хоёр талаар айлууд цуварчээ. Нүүрэн талын
л байшингуудтай. Араар нь бараг байшин савгүй. Нэг л урт сунасан тосгон. Автобус
төв замаар явсаар эцэст нь очоод эргэдэг юм байна. Ингээд автобусандаа буцаж суулаа.
Жолооч нь “Тэр холоос ирчихээд төөрчих гэж. Одоо би буриад тосгон дээр буулгаж өгье.
Харин буцахад чинь унаа байхгүй. Замын машинд дайгдаарай” гээд эелдэгхэн инээмсэглэнэ.

Ацагат буюу Ацагт тосгонд буулаа. Зүүн өмнөөс цахилгаан цахисан,
бөөн хар үүлс бараантан наашилна. Аадрын үүл. Удахгүй асгах нь. Хашааны булангууд
дээр “Раднаева”, “Доржиева” гээд биччихэж. Хүн амьтан харагдсангүй. Ядаж захиргаа,
сумын төв гэж байшин байдаг байлгүй. Дээрээ туг хатгасан байшин олж харлаа. Тийш
зүглэж явтал нэгэн өвгөн тааралдав. Сайн байна уу гэвэл “Мэнд амур” гэж байна.

Ацагат тосгон бол буриадуудын хэдэн үеэрээ амьдарч ирсэн газар юм
байна. Улаан-Үдийн буриад тосгод дундаас иргэд нь баян чинээлэг, амьдрал ахуй нь
жигдэрсэн, бүгд ажил төрөл, үхэр малтай гэдгээрээ шагшигдана. Цагаан сарыг эндхийнхэн
өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Бүр Монголоос ахан дүүс нь золгох гэж ирдэг гэсэн.

Тосгон нь дунд сургуультай учир хүүхдүүд нь бүгд их дээд сургуулийн
мөр хөөнө. Их сургуулиа төгссөн хүүхдүүдийн тодорхой хувь нь нутагтаа эргэн ирдэг
гэнэ. Энэ тосгон 130 гаруй өрхтэй. Залуус нь Улаан-Үдийн онгоцны үйлдвэрт голдуу
ажилладаг аж. Өглөө бүгд машинаа унаад хотын төв рүүгээ орчихно. Ард нь настайчуул,
үр хүүхдүүд нь үлдэнэ. Ацагатад машингүй айл бараг байдаггүй гэнэ. Яагаад гэвэл
бүгд хотод ажил төрөл эрхэлдэг болохоор хувийн тэрэггүй бол ажил нь амжихгүй. Орой
ажил тарах цагаар залуус нь ирээд тосгон дуу шуутай болно. Буриад өвөө хот руу явах
замд уул давахаар буузны газар байдаг гэв. Эхлээд юутай ч хүн амьтантай уулзъя дараа
нь хоол унд болъё гэж бодоод гудмаар нь алхав. Тэртээд нэг байшин руу хүмүүс орж
гарч байгаа нь харагдана. Тийш очлоо. “Асагадай соелой байшан” гэсэн хаягтай юм.
Соёлын төв нь. Ацагатын нэгэн залуу энд хуримаа хийх гэж байгаа гэнэ. Том зааланд
дөрвөн эгнээ урт ширээ засчихаж. Хоол унд, зууш, ундаа сархад, амттан алаглана.
Хурим 16 цагаас эхлэх зар тараажээ. Эхний зочид нь ирж байна. Бэр, хүргэн хоёр хотоос
гарч байгаа дуулдана. Тэгэхээр 18 цагаас нааш хурим эхлэхгүй нь бололтой. Соёлын
байшингаас гарч, нөгөө зааж өгсөн зүгт буузны газар руу зүглэлээ. Ацагатын даваан
дээр, дацангийн ойролцоо ирж байтал бороо ганц хоёр дусалж эхлэв. Соёлын төв рүү
буцахаар шийдлээ.

Хуримын зочид гийчид машинтай нь машинтайгаа, машингүй нь бороонд
норон гүйлдсээр ирцгээнэ. Нэгэн настайвтар эмэгтэйтэй танилцлаа. Тэр эмэгтэй тосгоныхоо
талаар танилцуулж, хуримаа хийж байгаа хосуудын талаар ярина. Залуу нь Ацагатынх
юм байна. Харин бэр нь Зэдийн аймгийнх. Бэрийн талдаа хийдэг найраа хийчихээд өнөөдөр
төрсөн газартаа, төрөлх нутагтаа ханиа дагуулж ирж хуримлаж байгаа нь энэ гэнэ.

Бороо хүчтэй шаагина. Хүмүүс соёлын төвийн үүдний өрөөнд борооноос
хоргодно. Бүгд гадагшаа харж бороо хэрхэн хүчтэй асгаж байгааг харна. Дотор биллиардны
ширээ байна. Өвгөчүүлтэй биллиард тоглолоо. Тэд ганц ч шарик унагасангүй, би ч унагаж
чадсангүй. Тэнд байсан хүмүүс намайг бэрийн талаас ирсэн үү, Зэдийн аймгийнх уу
гэж байна. Монголоос явааг дуулаад бөөн баяр хөөр болж, найрын ширээнд нэрэлхэхгүй
суугаарай. Манай буриадууд чинь зочломтгой улс, бид өөрсдөө хүргэний аав, ээжид
дуулгачихъя. Бэлэг сэлт гэж зовсны хэрэггүй. Чи өөрөө бэлэг, тэр холоос ирсэн зочин
юм чинь гээд дуу дуугаа авалцан баярлана.

Бороо шаагисаар. Тэгтэл биллиардны ширээний яг голд дээврээс дусаал
дуслаа. Эмэгтэйчүүд таваг тавиад тосчихов.

Цахилгаан цахина. Бэр, хүргэн хоёр дацан дээр ирсэн дуулдана. Дацанд
мөргөчихөөд ирэх гэж байна гэцгээнэ. Цахилгаан гялсхийж, тэнгэр дуугарав. Авгайчуул
“Ээ, бурхан багш минь! Айхавтар чанга бэр ирж байна даа” гэнэ.

Цэцэг, туузаар чимэглэсэн, гоёмсог хар саарал машин дохиогоо анивчуулсаар
бороон дундуур ирлээ дээ. Хүмүүс бүгд үүд рүү очлоо. Хоёр гурван цагийн турш хүлээсэн
мөч шүү дээ. Аав, ээж нь хүү, бэрдээ хадагтай сүү барилаа. Хүүдээ цэнхэр хадаг,
охиндоо цагаан хадаг барих аж. Залуу нь цайвар гоонжтой, бүсгүй нь цагаан даашинзтай.

Ингээд хосууд ширээ зассан танхим руу орж, зочид гийчид араас нь
дагалаа. Найр эхэллээ. Хүмүүс ширээн дэх идээ унданд хүрч, охид данхтай халуун аагтай
шаргал цай зөөнө. Гахайн мах, өөх, үхрийн хэлэн зууш, тахиа, загасны махтай салат,
өргөст хэмх, улаан лоолийн салат, давсалсан, хатаасан, чанасан загас, хар, улаан
түрстэй талх, сүши, кимбаб, усан үзэм, шийгуа, алим, чангаанз, чавганы компот, цөцгий,
чөмөгтэй чихэр гээд амттан шимттэнээр дүүрсэн ширээ. 250 гаруй зочин. Хөтлөгч нь
Буриаддаа нэртэй дуучин залуу. Мэндчилгээ дэвшүүлээд хурим эхэлснийг зарлана. Буриад
дуу дуулна. Залуу хосын ээжүүдэд зориулан буриадын “Эжий минь” дууг дуулав.

Юхэн хара хэбэл соогоо

Юумын гамтай шэрээш

Намар байгаа талхан соогуур

Намай түрөө бэлэйш

Эжы, эжы, эльгэ зүрхэмш

Эгээн дүтэш намдаа

Эжы, эжы, оршон ябыш

Элүүр энхэ зандаа…

Зочид хөтлөгч залууд нэрээ бичүүлнэ. Бичүүлсэн дарааллаараа тайзан
дээр гарч хүргэн, бэрд ерөөл дэвшүүлж бэлгээ гардуулна. Хүргэний найз нь гарч ирээд
бэрд алтан гинж бэлэглэв. Нэг эгч нь гарч ирээд мебель бэлэглэж байгаагаа хэлээд
авчирч чадсангүй. Гэрт чинь оруулж өгье гэнэ. Бас нэг ах нь хос буйдан өгч байгаагаа
хэлнэ. Садан төрлүүд нь нэг хоёроороо, ахан дүүсээрээ, гэр бүлээрээ бултаараа тайзан
дээр гарч ирж ерөөл хэлж, зарим нь халуун хошуутай мал тасалж өгч байгаагаа дуулгана.
Тайзан дээр ахан дүүс нь ийн ерөөлөө хэлж, бэлгээ өгч байхад наана нь бусад зочин
нь хундага тулгаж эхэллээ. Хундагатай зэрэгцэн шинэ хонины шөл, таван цулын шөл,
бүхэл мах, бууз ирлээ. Холоос ирсэн хүн идээний дээж сархад амсдаг юм гээд эхний
хундагыг барь гэлээ. Хоёр дахь хундагыг танилцсаных гээд тогтоо гэнэ. Гурав дахь
хундагыг аз жаргалын төлөө. Аз жаргалаа Буриадад үлдээгээд явахгүй биз дээ гэцгээнэ.
Тэгснээ дөрөв дэх хундагыг барь гэнэ. Барь гэхийгээ “Баригты” гэх. Дөрөв дэх хундагыг
эрчүүдийн төлөө барьдаг юм. Эрчүүдийг гомдоох гээгүй биз. Сайн нөхөртэй, сайхан
хөвүүдтэй болохын төлөө миний дүү наад хундагаа барь гэлээ. За тав дахь хундага
бол хайр дурлалынх байдаг юм, хамгийн чухал нь гэнэ.

Нөгөө танилцсан эмэгтэйд баярлалаа гэдгээ хэлээд, явж байгаагаа дуулгалаа.
Тэрээр “Дүү минь санаа зоволтгүй, сайхан үйл явдалтай таарлаа шүү дээ. Бид баяртай
байна. Буриад хурим маань нэг иймэрхүү болдог юм. Унаа олдохгүй бол буцаад ирээрэй.
Зочдоос хот руу буцах хүмүүс байвал машинд нь суугаад явчих” гэсээр гар даллан үдсэн
юм.

Бороо татарчихаж. Зам дээр гучаад минут гар өргөн зогслоо. Дахиад
нэлээд удсаны дараа суудлын тэрэг ирлээ. Жолооч нь буриад эр. Түүнд хуримнаас гарч
ирснээ хэллээ. Баахан хөөрөлдөв. Тэрээр Монголд ирэхээрээ говиор явах төлөвлөгөөтэй
байгаа тухайгаа, буриад залуус өв уламжлалаа сэргээх тал дээр сүүлийн үед их идэвхитэй
ажиллах болсон, ажилгүйдэл их байгаа ч буриад залуус ажилсаг зангийнхаа ачаар нийгмийн
бүхий л салбарт амжилттай яваа талаар ярьсаар Улаан-Үд рүү орж ирлээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун (томилолт)

Сонины цэгт очлоо. “Буриад үнэн” сонин худалдан авлаа. Тэгтэл тэргүүн нүүрт нь “Буха ноёной эха тайлган” гэх нийтлэл гарчээ. Уг нийтлэлд “Түнхэнэй Далайхан hуурин хэдэн зуун жэлэйнгээ туухэ соо нимэ олон айлшдые угтан абаагүй байгаа. Хэды тиигэбэшье, эндэхи ажаhуугшад “Буха ноёной ехэ тайлган” гэhэн регион хоорондын хуралдаанда хабаадагшадые үндэр хэмжээндэ угтан абаа” гэжээ.

Эндхийн ахмад настай буриадууд бас төрийн албан хаагчид эл сониныг шимтэн уншдаг аж. Шинэхэн дугаарыг нь хүлээн аваад “Хөөе ямар гоё юм бэ, энэ чинь манай ах байна ш дээ. Булган аймагт амьдардаг шүү дээ” хэмээн сонин дээр зураг, нийтлэл нь гарсан хүмүүсийг дотночилон танилцуулна. “Буриад үнэн” сонин дээр гарна гэдэг бол эндхийнхний хувьд том хувь тавилан. Буриадууд Монголын уран бүтээлчид ирж тоглолт зохиохыг хамгийн ихээр хүсдэг гэнэ. Та Монголын ямар дуунд дуртай вэ гэж асуухаар “Ход ход”, бас “Сайхан амттай цай” гэдэг дуунд дуртай гэнэ. Ход ход гэдэг нь

Ход ход ход ход ход инээгээд

Хоёр гурав гишгэлээд

Хөөр баяр болох юм

Хөлд орж дээ миний хүү буюу “Том болж дээ миний хүү” гэдэг дуу. Ер нь тааралдсан монгол хүн бүр энэ дууг амандаа аялж, үргэлжлүүлэн дуулахыг хүснэ.

Сайхан амттай цай гэдэг нь дуучин С.Жавхлангийн “Ээжийн чанасан цай” дуу. “Хамаг Монгол” тоглолт ирэхэд буриадууд догдлон тосон авч, бүхэл үдшийн турш баяр хөөртэй байсан гэдгээ илэрхийлж байлаа. Эндхийн буриад залуус “Татар”, “Камертон” хамтлагийн дуунд дуртай юм байна. Аялж сонирхуулна. Бас дуучин Алтанцэцэг, Ариунаа, Сарантуяа гоё дуулдаг гэцгээнэ. Монголд ирээд сүүлийн үед ямар дуу моодонд орж байгааг асуугаад цомгийг нь худалдаж авъя гэхээр хүмүүс сэтгэлд нь хүрсэн дуутай цомог өгдөггүй гэв. “Сүүлийн үед хит болж байгаа дуутай цомог сонсъё гэвэл юу гэж асуувал зүйтэй вэ” гэнэ. “Хит болж байгаа рок, поп дууны цомог байна уу гэж асуу” гэвэл “Аан, за тийм байх. Бид нар асуухаараа эстрад дуу байна уу гэхээр “Ход ход” дуутай цомог өгөөд байдаг юм. Тийм учиртай байж. “Ход ход” дуу чинь хэдэн оны дуу юм бэ” гэж асууцгаана.

Буриадууд монгол уламжлал, ёс заншлынхаа талаар ярихдаа омогшин догдолдог ч оросуудад их элэгтэй. Улаанбаатарт очиход хүмүүс бухимдалтай, хар яр хийгээд хэцүү. Өлмийн дээр гишгэчихээд уучлал ч гуйдаггүй. Харин оросууд өөр. Тэд боловсон. Энэ зан нь замын хөдөлгөөнд оролцохоос эхэлдэг гэх. Туслах замаас машин орж ирж байхыг алсаас харчихаад ёс юм шиг хүлээж байгаад оруулах нь Улаанбаатарт замын хөдөлгөөнд оролцдог бидэнд бол ядаргаатай мэт санагдана. Явган хүний гарцаар хүн гарч байвал манайхан огцом хурдаа сааруулдаг бол Улаан-Үдийнхэн их тайвуун. Хотын замын хөдөлгөөнд ихэд уужуу тайван оролцдог нь сэтгэлд таатай.

Буриадууд Улаанбаатарт ирээд автобусанд сууж явна. Хүүхдүүдээ суудалд суулгаад өөрсдөө зогсоно. Хөгшин хүмүүс орж ирээд суудал тавьж өгсөнгүй гэж баахан үглээд “Муу сайн хужаанууд” гэж хараахаар нь голдоо ортол гомддогоо нуусангүй. Улаан-Үдэд нийтийн зорчигч тээврээр явахдаа настай хүмүүс гэхээсээ илүүтэй хүүхдүүдэд суудал тавьж өгдөг аж. Яг л тэр аясаараа Монголд автобусанд суугаад доромжлуулснаа дахин дахин ярьцгаах. Буриад хүүхдүүд Монголд байх ахан дүүс хамаатнууддаа зуны гурван сараа өнгөрүүлнэ. Гурван сар болоод ирэхэд хэл нь зүгшрээд яг л монгол хүүхэд шиг болчихдог аж. Тэгээд л буцаад орос орчинд орчихоор монгол хэлээ мартагнана. Улаан-Үдийн дунд сургуулийн нэг ангид 30 хүүхэд байлаа гэхэд 3-4 нь буриад хүүхэд байна. Тийм болохоор гэртээ хичнээн монголоор яриад нэмэргүй, хэл нь орос болчихно.

Буриадууд Монголд амьдардаг төрөл садан дээрээ ирэх дуртай. Зарим нь “Бид Монголд юу болж байгаа талаар бүгдийг мэднэ. Орой болгон skype-гаар харилцаж, фэйсбүүкээр уулздаг юм чинь” гэнэ. Тэд “Монгол метротой болох гэж байгаа гэл үү. Метро нээлтээ хийнгүүт очиж сууж үзнэ дээ. Бас морин хуур шиг хэлбэртэй том цогцолбор барих гэж байгаа гэлүү” гэж сураглана.

Буриад залуус наймдугаар сар, бас өвөл, хавар гээд жилд гурван удаа Монголд орж ирнэ. Улаанбаатарт ирээд III, IV хорооллоор явж хувцас хунар цуглуулна. Бас “Нарантуул” зах гарч тосгон дахь өвөө эмээ нартаа юм цуглуулна.

Харин настайчуул нь Улаанбаатарт ирээд “Түндэмүн” гэх зэрэг хэдэн саунд орж, төв талбайн ойролцоо байрладаг гэх бааранд орж үздэг гэнэ. Бас хүүхдийн паркаар орж тоглоцгооно. “Модерн номадс”-ын салбараар орж хоол иднэ. Улаан-Үдэд хоолны газар ажиллуулах гэж байгаа хүмүүс Улаанбаатарт ирж туршлага судалдаг юм байна. Хуушуурны иж бүрдэл сонирхлыг нь ихэд татдаг аж. Бас хорхогны шөл анхаарлыг нь татдаг ч Улаан-Үдийн оросууд шөлийг нь ууж чаддаггүй, хурц гэдэг аж. Буриадынхны Улаанбаатарт ирээд амтархан зооглож байгаа хоолнуудыг Улаан-Үдэд нутаглуулахыг хүсдэг ч энэ мэт хүндрэл их гардаг гэсэн.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл бий.

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун

Post author By ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ
Post date 2014-06-27
No Comments on Буриад Монголын нийслэл Улаан-Үдийн зун

8Түрүүч нь ¹ 154 (4794) дугаарт8

Улаан-Үдэд ирсэн хүмүүсийн заавал ч үгүй очдог газар нь Ринбүчи багшийн
дацан. Хотын хойморт байрлах уг дацанд буриадууд амралтын өдөр, баяр ёслолын үеэр
байнга ирнэ. Дацан цагаан сараар, шинийн хоёронд олны хөлд дарагдана. Цагаан сараар
хүн бүр тусгайлан зассан газарт хийморийн дарцгаа өлгөнө. Дацангийн баруунтаа дарцаг
уяж байрлуулдаг газар бий. Салхин талдаа болохоор дарцгууд бүтэн жилийн турш намирна.

Эндхийнхэн цагаан сарыг тийм ч өргөн тэмдэглэдэггүй юм байна. Шинийн
нэгний өглөө ахан дүүсээрээ нэгнийдээ цуглана. Айл болгон хүн тус бүрт бэлэг зэхэж,
сүү авчирцгаана. Нэг нэгэндээ сүүгээ барьж, бэлэг сэлт өгнө. Орой болтол ууж дуулж,
сайхан зүйлсээ хэлэлцээд тарцгаана. Түүнээс биш айл айл хэсч хамаатан, садан, танилуудынхаараа
орно гээд яваад байдаггүй гэсэн. Гэхдээ сүүлийн үед Улаан-Үд гэлтгүй Буриадын бусад
аймгуудад монголчууд цагаан сараа өргөн дэлгэр тэмдэглэх хандлагатай болжээ. Түүгээр
ч барахгүй 25-аас дээш насныхан буюу залуу эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ монгол нэр өгөх
болсон гэнэ. Залуус эцэг эхдээ хандан “Надад яагаад монгол хэл заагаагүй юм бэ.
Яагаад та буриад хэл мэддэг мөртлөө буриадаар ярьдаггүй юм бэ” гэж асуух болсон
гэсэн. Буриадууд гэртээ, гэр бүлийнхэнтэйгээ хамт байхдаа аль болох буриадаараа
ярихыг хичээх юм. Гэхдээ хэлж байгаа арван
үгний гурав дөрөвхөн л буриад байх жишээний.

Нэгэн бяцхан охин эмээдээ “Эмээ би та нарыг буриадаар ярихыг сонсоод
ойлгоод байдаг хэрнээ өөрөө ярихаараа оросоор ярьчихаад байх юм. Миний чих буриад,
хэл орос байх аа” хэмээн гайхжээ. Үүнээс нь үзэхэд буриадуудад монгол хэл, буриад
аялгуу яс маханд нь шингээстэй ч орчин нь орос учир оросоор сэтгэхээс өөр арга ч
үгүй юм уу гэж бодогдох.

Улаан-Үдэд ямарваа нэг байгууллага, тэр дундаа соёл урлаг, шашны
байгууллагууд нь буриад, орос гэсэн хоёр тодотголтой. Буриадын сонгодог урлагийн
театр гэж байхад Оросынх гэсэн тодотголтой том сайхан театр ч байна. Буриадын түүхийн
музей, буриадаар гардаг сонин, хүүхэлдэйн театр гээд буриадуудад зориулсан газрууд
олон байдаг аж.

Пүрэв, баасан гаригуудад хотын төв талбай хүнээр дүүрнэ. Талбайн
баруун талд хосуудыг бүртгэж, гэрлэлтийн баталгаа олгодог газар байдаг. Батлуулаад
гарч ирсэн хосуудыг найзууд нь угтан сарнайн дэлбээ, задгай зоос шидэж баяр хүргэнэ.
Шинэхэн гэрлэсэн хосууд тагтаа нисгэдэг уламжлалтай. Тагтаа үржүүлж, тагтааны ийм
төрлийн бизнес эрхлэгчид, цэцэг зардаг хөгшид хурим хийж байгаа газрын ойр хавьд
нь зогсоцгооно. Эхний хоёр хос батлуулаад гарч байхад дараагийн хосууд нь машин
дотроо хүлээж сууна.

Төв талбайд хурим болж байхад хүүхдийн хувцасны дэлгүүр гэсэн тодотголтой
байсан том барилгын хойд талбай хүүхдээр дүүрчихнэ. Паркт байдаг эргэлддэг элдэв
төрлийн тоглоомуудад хүүхдүүд сууна. Одой моринд хөлөглөсөн сүйх тэрэг, одой морь
унуулах үйлчилгээ ч байна.

Улаан-Үдийнхэн ихэвчлэн Эрээн болон Улаанбаатараас бараагаа татдаг.
Барааны зах, дэлгүүрээр нь явбал манай “Бөмбөгөр”, “Нарантуул” захаар явж байгаагаас
ер ялгагдахгүй, барааны үнэ нь манайхаас үнэтэй. Улаан-Үдийн буриадууд “Монголд
бараа хямдхан гэдэг үнэн үү. Монголоос дуучид, уран бүтээлчид ирж тоглолт хийж болдоггүй
юм байх даа. Ирвэл бид үзмээр байна. Бас яармаг, худалдаа зохиогоосой. Улаан-Үдэд
монгол дэлгүүр байгуулж болох уу. Далай лам Монголд ирнэ гэнэ үү. Ирнэ гэвэл тосч
золгохсон” гэх мэтээр сураглаж байлаа.

Эндхийн брэнд бараа бол булган шуба, малгай, унты буюу цаа бугын
арьсан гутал.

Зун боллоо гээд шуба, малгай, гуталныхаа үнийг навс буулгачихдаггүй.
Зун ч гэсэн гүйлгээтэй. Наймаачид өдийд гутал их хэмжээгээр худалдан авч дараад
намар гаргаж үнэ хүргэнэ. Тийм болохоор үнийг нь хямдруулахгүй. Саяхан Монголоос
хэсэг наймаачид ирээд гутал бөөндөөд яваад явжээ.

Төв зах дээр нь булган малгай загвар, хийцээсээ хамаарч
5500-13000 рублийн үнэтэй байна. Харин шубанууд 75 мянган рублиэс эхлэх аж. Гэхдээ
улирлаас хамаарч хямдарчихаад байгаа нь энэ гэнэ.

Харин цаа бугын арьсан гутал сувдан чимэглэлтэй бол 11000 рубль,
сувдан чимэглэлгүй, энгийн нь 10000 рублийн үнэтэй байлаа. Өвөл бол ийм гутлуудыг
13-15 мянган рублиэр худалдана. Цаа бугын шилбэний арьсаар гутал хийдэг юм байна.
Эмэгтэй хүний нэг гутланд дөрөв буюу нийт найман шилбэний арьс ордог бол эрэгтэй
хүний гутал хийхэд арав хэрэгтэй.

Арьсыг нь технологийн төвд өгч боловсруулдаг аж. Гутлын гадар, дотор,
ул, чимэглэлийг тус бүрт нь мэргэшсэн оёдолчид оёж шиддэг бөгөөд гутлыг хэвлэж
бэлэн болгоход таван өдөр зарцуулдаг гэсэн. Бор арьстай гутал бол гэрийн тэжээмэл
цааны арьсаар хийсэн нь. Харин цагаан нь уулын зэрлэг цааных. Эдэлгээний хувьд бор
цааны гутал ус, чийг даахдаа сайн, илчээ алддаггүй, бөх юм байна.

Унты зардаг хүмүүс ихэвчлэн гэр бүлээрээ энэ бизнесийг эрхэлнэ.
Унтыны наймаачид “Бид чинь олон монгол найзтай. Байнга ирж гутал авдаг найз олон
шүү. Тэд чинь нэг ирэхээрээ бөөндөөд аваад явчихдаг. Улаанбаатартаа цаа бугын арьсан
гутлын дэлгүүр нээчихсэн байдаг гэсэн” гэцгээнэ. Нутгийнхан “Унтытай өвөлжсөн хүн
өөр гутал өмсөх дургүй болчихдог” хэмээн ярих дуртай.

Жимсний худалдагчид “Долдугаар сарын эхээр ихэнх жимс боловсорчихдог
юм. Гэхдээ одоо жимснүүд түүхий гэсэн үг биш. Лийр боловсорч гүйцэхээрээ ямар эмзэг
зөөлхөн болдог гэж санана. Тэр үед нь амтархвал дахиж идмээр санагдаад байдаг” гэлээ.
Хүнсний зах нь жимс, ногоогоор элбэг. Зүсэн зүйлийн жимстэй.

Буриад улсын газар нутгийн 90 орчим хувь нь ой модтой учир модны
эх орон гэж хэлж болно. Бүх эд зүйлс нь мод, модтой холбоотой. Модны давирхайнаас
гаргаж авсан бохинд Улаан-Үдийнхэн дуртай. Чанаж, жигнэсэн гээд боловсруулсан аргаасаа
хамаарч бохины өнгө хул шаргалаас кофены бор хүртэл өнгөтэй. Эрхийн чинээ хэмжээтэй
бохь 10 рублийн үнэтэй байлаа. Модны давхирхай амтагдах бөгөөд шүдэнд наалдахгүй.

Эндхийн мал яагаад ч юм айхавтар тарга авдаггүй гэнэ. Монголын малтай
харьцуулбал өөхөн давхарга багатай. Буриадууд зуны цагт хааяа нэг ах дүүстэйгээ
нийлж хонь гаргаж, шинэ шөл ууна. Төлгийг 6000-7000 мянган рублиэр авдаг аж. Энд
хонины нэхий, өлөн авдаг ченж гэх хүмүүс байдаггүй болохоор нэхий, шийр, толгой
зэргийг нь хаячихна.

Хүнсний захын махны тасгаар нь оров. Хүмүүс ихээр дугаарлаж зогссон
хэсэг нь дайвар бүтээгдэхүүний тасаг. Үхрийн уушги, гүзээ, сархинаг, цус, адууны
умс, китаа, гахайн шийр, чих зэргийг ангилаад таваглачихаж. Борлуулалт сайтай байдаг
гэсэн.

Захын гадуур цэцэг, ургамал, үр зарна. Оросууд цэцгэнд их дуртай.
Ямар ч баяр ёслол, цайллагад оролцсон бай цэцэг барьж очно. Оросуудын хурим найр,
баяр цомхон хүрээнд болж өнгөрдөг бол буриадууд өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ. Оросууд
“Танайд хурим хийгээд “шатна” гэж байхгүй шүү. Зарснаасаа илүүг л олно уу гэхээс
биш дутаана гэж байдаггүй байх” гэдэг гэнэ. Буриадууд ямар ч баярт очсон бүгдээрээ бэлэг бэлдэнэ. Эсвэл бултаараа
нийлээд ядруухан яваа нэгэндээ тусламж үзүүлж “Дараа тэднийд тийм юм авч өгнө”
гэж төлөвлөдөг аж. Бие биенээ гэдэг энэ занг нь оросууд ихэд магтдаг гэнэ лээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Үргэлжлэл
бий

булангууд мэдээ томилолт

Хөх хотод байр авахад ажлын газрын тодорхойлолт л хангалттай

Хөх хотод байр нэг метр квадрат нь хоёр сая төгрөгийн үнэтэй. Өөрсдөө ихэнх материалаа үйлдвэрлэдэг болохоор хямдхан байх болов уу гэж бодсон ч манайхаас нэг их ялгаагүй юм. Сүүлийн үеийн орон сууцны хороолол нь хотынхоо зүүн зах руу сүндэрлэх ажээ. Дандаа хорин хэдэн давхартай хавтгай байшин барих юм. Манайхан шиг хувийн хаус ер нь харагдаагүй. Орон сууцны хороолол барихад цэцэрлэгт хүрээлэнтэй байх шаардлага тавьдаг гэсэн. Оршин суугчид нь дуртай цагтаа гараад гүйчихэж болохоор, хөгшид хүүхэд нь нарлаад суухад тохитой байвал болоод явчихдаг ажээ. Барилгын чанарын хувьд ярилтгүй. Угаасаа барилгаа сайн барьдаг болохоор чанарын талаар санаа зоволтгүй. Чанартай юу ч гэж асуугаад хэрэггүй. Хэрэв ингээд асуучихвал яасан хэрэггүй юм ярьдаг нөхөр вэ гэж бодно. Сүүлийн хэдэн жил дандаа орон сууцны томоохон хороолол барьж байгаа гэсэн. Хорин давхар өндөртэй, арван барилга барилаа гэхэд манайхан шиг эхэлж барьсныгаа ашиглалтад оруулдаггүй юм байна. Аюулгүй байдал талаасаа бүгдийг нь барьж дуусаад айлуудаа оруулдаг ажээ. Байрууд нь голдуу 70 м/кв-аас дээш талбайтай. Гуч, дөч, тавин м/кв-тай байр бараг байдаггүй гэсэн. Залуучууд нь сургуулиа төгсөөд нэлээн хэдэн жил ажиллаж байгаад гэр бүл болдог болохоор тодорхой хэмжээний хуримтлал цуглуулчихна. Түүгээрээ урьдчилгаа төлбөрөө төлөөд байранд орчихдог байна. Банктайгаа тохироод лизингэд хамрагдаж болно. Шаардлагыг нь сонсоод байхад манайхаас хамаагүй амар юм билээ. Бараг л ажлын газрын болон цалингийн тодорхойлолт байхад болохоор. Дундаж цалин таван мянган юань. Манайхаар 1.5 сая орчим төгрөг. Албан тушаал болон ажилласан жил нэмэгдэх тусам авдаг хэд нь өснө. Тиймээс залуучууд нэг газраа тогтвор суурьшилтай ажиллахыг эрмэлздэг ажээ.

ӨМӨЗО-ы “Өдрийн сонин”

Хөх хот манайх шиг хоёр зах руугаа нэлээн тэлж байгаа гэнэ. Ялангуяа зүүн зах руугаа орон сууцны томоохон хороолол босож байна. Бас залууст зориулан чөлөөт цагаа хөгжилтэй өнгөрөөж болох төвүүд нэмэгдэж байгаа гэсэн. Кино театр л гэхэд хэд хэд бий. “Ванда” их дэлгүүрийн дэргэд “iMax” нэртэй кино театртай. Тавдугаар сарын дундуур очиход “Сарtain America”, “Spider man” кинонууд гарч байсан. Шинэ кинонуудыг нээлттэй нь зэрэгцээд гаргадаг ажээ. Залуучуудад зориулсан төвд кино театраас гадна усан бассейн, спорт заал, үсчин, хоолны газруудтай. Бас гэрэл зургийн студи заавал байдаг гэсэн. Тэнд хосууд очиж үерхлээ батлах зураг авахуулдаг байна. Залууст иймэрхүү зориулсан төв нь томоохон худалдааны гудамжиндаа байрладаг. Тэдгээрт нь дэлхийд танигдсан брэнд дэлгүүрүүд байх ч барааны сонголт муутай. Энгийн загвартай хувцас байхаас цахим хуудсанд байдаг гоё, гоё бараа байхгүй. Ер нь худалдааны гудамжтай байх ч голдуу Хятадын өөрсдийнх нь брэнд дэлгүүр ихтэй. Тиймээс манайхан Хөх хот руу дэлгүүр хэсэхээр, эсвэл зарах бараа авахаар бараг явдаггүй юм байна. Харин эндхийн гудамжаар хүн бүрийн унаж яваа мопедонд нүд унаад болдоггүй. Цагаан, ягаан, хөх, хар, шар гээд төрөл бүрийн өнгөтэй. Эмэгтэй хүн унахад тохиромжтой, загварлаг мопедноос ганцыг аваад харьчих юмсан гэж бодогдлоо. Үнэ ханшийг нь судлахаар зах дээр очив. Хямд нь 1200 юань, үнэтэйдээ 2500 юань хүрэх ажээ. Дан тогоор цэнэглэдэг, хосломол гэсэн хоёр янз байдаг юм байна. Хосломол гэдэг нь дөрөөтэй. Тогоор цэнэглэчихээд цэнэг нь дууссан тохиолдолд дугуй шиг жийгээд явчихдаг юм байна. Дан тогоор цэнэглэдэг, хамгийн сүүлийн үеийн загварынх бол хоёр мянган юанийн үнэтэй юм. 40 км/цаг хурдалдаг. Тогонд залгаад бүрэн цэнэглэчихвэл 80 км зам туулах чадалтай. Нөөц зайтай учраас холын замд явахдаа аваад явчихаж болно. Цэнэг нь дуусвал бүрэн цэнэгтэй зайгаараа солиод 160 км зам туулна. Гар утастай адил хоёроос гурван цаг тогонд залгахад бүрэн цэнэглэгддэг юм байна. Зах дээр зарж байгаа мопедноос унаж үзэв. Мотоцикль шиг баруун залуур дээрээ хаазтай. Зүүнээрээ тоормослоно. Анх удаа унаж байгаа ч дажгүй яваад байх шинжтэй. Ер нь унаж сурахад амархан юм байна. Ардаа, эсвэл урдаа жижигхэн багаажтай учраас цүнх сав, ойр зуурын ачаа тээшээ хийгээд явчихаар юм. Дугуйнаас хурдан, тогоор ажилладаг ийм унааг манайхан оруулж ирвэл сайн зарагдах байх даа. Ганц нэгээр аваад ирвэл хил гаалиар ямар ч асуудалгүй оруулдаг гэсэн. Хөх хотод иймэрхүү мопед, дугуй хоёр ямар ч албан тушаалтай хүний хөл залгах унаа болдог ажээ.

Дэлгүүрийн гадаа мопедоо ингэж цэнэглэдэг

Хөх хотод “Өдрийн сонин” гэж бий. 1948 онд байгуулагдсан гэнэ. Хориод давхар байшинтай юм. 14 цаг арай болоогүй байхад тус сонинтой танилцахаар редакц дээр нь очлоо. Нэг ч хүн байдаггүй шүү. Нүүгээд явчихсанаас зайлахгүй, хэзээ байтлаа сонины редакц ийм нам гүн, эзгүй байлаа гэж бодоод гарахаар явж байтал өөдөөс нэг залуу ирж байна. “Өдрийн сонин”-ы дэргэдэх “Солонго” мэдээллийн төвийн редакцийн албаны дарга Б.Хурцаа гэж хүн ажээ. Аль ч албан газрын цайны цаг 12-14 цагийн хооронд үргэлжилдэг гэнэ. Хүмүүс гадуур гарч хооллохоос гадна ширээгээ дэрлээд хэсэгхэн зуур дуг хийдэг юм байна. Тиймээс нэг ч хүн байхгүй мэт анир чимээгүй болдог ажээ. Эндхийн “Өдрийн сонин” дотроо “Амьдрал гаригийн сонин”, “Багачуудын сонин” гэсэн хоёр сонинтой. “Солонго”, “Сонин мэдээний судлал” гэсэн хоёр сэтгүүлтэй. Бас “Солонго” сүлжээ, “Дундад улсын монгол хэлний сонин мэдээний сүлжээ гэх хоёр вэб сайттай юм байна. Зөвхөн “Өдрийн сонин”-доо зуу гаруй хүн ажилладаг гэнэ. Долоо хоногт найман хуудсаар таван дугаар гаргадаг. Хагас сайнд “Амьдрал гаригийн сонин”, бүтэн сайнд “Багачуудын сонин” нь хэвлэгддэг ажээ. Нам гүм байсан редакц 14 цаг жаахан өнгөрөхөд хөдөлгөөн ордог юм байна. Гэхдээ манай редакц шиг “буцлахгүй”. Сэтгүүлчид нь орж ирээд өөрсдийнхөө ширээний ард суугаад чив чимээгүй урдах ажлаа хийнэ. Хүүе, хаая гэх хүн байхгүй. Хэтэрхий гунигтай юмаа гэж бодогдож байлаа. Операторын алба буюу сонин барлах төв нь 22 цагт ирж ажилладаг гэнэ. Тэгээд шөнийн 02-03 цагийн үед ажлаа дуусгаж хэвлэлтэд явуулдаг ажээ. 66 жилийн түүхтэй, Өмнөд Монголын хамгийн том сонины спортын албаны сэтгүүлч ганц, нэг юм лавламаар байна гэхээр нь уулзлаа. “Санжаадамба Монгол Улсдаа ямар цолтой вэ. Одоо хэн гэдэг тамирчин хамгийн алдартай байгаа вэ” гээд асууж гарав. Хамгийн их сонирхож байгаа нь сумогийн хэдэн бөх. Учир нь хоёр жилийн өмнө Өмнөд монголоос гурван хүүхэд Японы сумод барилдахаар явжээ. Одоогоор ямар нэгэн амжилт гаргаагүй байгаа юм байна. Хүний нутагт очиж барилдахаар хэцүү. Хэл усыг нь ч яахав сурч л байгаа байх. Гэхдээ нутгийн бөхчүүд байна даа, тусалж дэмжээч гэж аваргуудад захимаар байна гэлээ. Хакухо М.Даваажаргал тэргүүтэй сумод амжилттай барилдаж байгаа бөхчүүдэд захиж өгөөч гэж байгаа нь тэр. “Сумочид нутагтаа очоод хамгийн түрүүнд хэвлэлийнхэнтэй уулздаг юм байна лээ. Тэр үед нь Өмнөд Монголоос хэдэн хүүхэд байгаа гээд хэлээч өгөөч” гэж байна. Бас олимпийн аваргуудыг маань асууж байна. Н.Түвшинбаярын өвдөгний бэртэл бүрэн эдгэсэн үү, наадмаар хэн түрүүлэх бол гээд л. Ер нь манай тамирчдыг ямар амжилт гаргаж байгаа, олон улсын тэмцээнд хэрхэн оролцож байгаад тэд чих тавих болжээ. Өнгөрсөн өвлийн “Сочи-2014” олимпийн наадмын тухай ч ярилаа. Монгол Улсад цас их ордог. Өвлийн спортоор хичээллэх бүрэн боломжтой байхад яагаад сайн тамирчин төрөхгүй байна вэ гэж байна. Бас хамтарсан бэлтгэл хийгээд Монгол Улсынхаа нэрийг дэлхийн дэвжээнд гаргах боломж бий шүү дээ гэж ярилаа.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

булангууд мэдээ томилолт

Н.Түвшинбаярыг алт авахад монголчууд бид олимпийн аваргатай боллоо гээд зөндөө уйлсан

Хөх хотын Шар гудамж орой үдшийн цагаар “амь” ордог. Уртаа гудмын
хоёр талаар баар, караоке, хоолны газруудтай. Бас ил гал дээр шорлог, зайдас шараад
зогсож байна. Хавч, сам хорхой, загас, нэрийг нь үл мэдэх шавж ч шарна. Тэр шарж
буй хоолны үнэр идэхээс өөр сонголтгүй болтол хачин гоё үнэртэх юм. Ингээд Шар гудамж
нэлдээ утаатай болчихно. Цэнгэхээр ирсэн залуус гадаа талбайд “Harbin”,
“Tsingtao” шар айраг шимж уусан шигээ сууж байв. Караокегоос, хоолны газруудаас
бүжгийн хэмнэлтэй хятад дуунууд л хангинаад байх юм. Нарийхан гудамжаар хоёр машин
чүү гэж зөрөх өргөнтэй. Түүгээр нь дандаа сүүлийн үеийн ганган машин явна.
“Ferrari”, “Porsche”, “Crown”, “Volks wagen”, “Merсedes benz G-class” хөлхөнө.
19 цагийн үед очсон болохоор тийм ч их хүн алга. Хаа сайгүй л хоосон суудал. Зөөгч
нар нь гаднаа гарч зогсоод манайхны машин угаагч нар алчуураар далладаг шиг үйлчлүүл
гээд байгаа бололтой холоос дуудна. Зарим нь бүр гүйж ирээд гараас хөтөлж оруулах
гэнэ. Инээмсэглээд, тонголзоод, ийшээ суу гэж уриад байхаар нь задгай шар айргаар
үйлчилдэг газар орлоо. Цөөхүүлээ явж байгаа хүмүүс тусдаа суухаар ширээ байхгүй
юм.

Дандаа арав, хорин суудал бүхий ширээтэй. Бид гурав уртаа гэгчийн ширээний буланд
суув. Энд ирж байгаа залуус хаа очиж загварлаг юм. Эрчүүд нь үсээ гельдэж самнаад
жинсэн өмд, “Nike”, “Adidas”-ын сүүлийн загварын пүүз өмсчээ. Дээгүүрээ богино ханцуйтай
цамцтай, гадуур нь нарийнхан мөртэй хантааз өмсчихөж. Ихэнх нь ийм нарийн мөртэй
хантаазтай явах юм. Харин хүүхнүүд ганган юмаа. Гялтгар хар өнгөтэй богино даашинз,
гадсан өсгийттэй. Зарим нь мөрөн дээрээ булга, туулайн үсэн ороолт тохчихсон. Үсээ
ягаан, хөх, улаанаар будаад хими хийлгэжээ. Гуяныхаа хоёр хажуугаар шивээс хийлгэсэн
хүүхнүүд гунхаад л байх нь тэр. Энд биш бол өөр хаана ингэх вэ гэсэн шиг чанга чангаар
инээлдэн, орилолдож байв. Баахан хөөрчихсөн нөхөд цугладаг бололтой. Бөөнөөрөө ирж
буй залуус урт ширээний голд арван литрийн задгай шар айраг тавьж ууна. Шар айргаа
уухаас биш архи зэрэг хатуу ундаа ууж буй хүн харагдахгүй. Бас ганц нэгээрээ эсвэл
дан охидоороо явж байгаатай таарахгүй. Дандаа залуустайгаа хамт явна. Харин охид
найз залуутайгаа хөтлөлцөхгүй. Залуугийнхаа өмдний арын халаасанд гараа хийчихсэн
наалдаж явна. Хөтлөлцөхгүй ингэж явах нь илүү дотно санагддаг гэнэ.

Цаг оройтохын хэрээр Шар гудамжин дахь хүмүүс нэмэгдэж байв. Сүүлдээ
хоосон ширээ ч олдохгүй маягтай болоод ирлээ. Зөөгч залуу зургаан хүн дагуулж ирээд
биднээс асуух ч үгүй нөгөө урт ширээнд минь суулгачихав. Тэгсэн монголчууд ажээ.
Хөх хотын хувийн байгууллагад ажилладаг залуус байна. Ажлаа тараад ганц нэг шар
айраг ууж хөгжилдөхөөр иржээ. Нэг нь Б.Алмаазын ахынх нь найз болоод явчихав. Тэдэнтэй
нийлж суугаад ярианд нь оролцлоо. Эндхийн хүүхнүүд Монгол Улсын урлагийн оддыг даган
дуурайж шүтдэг бол залуус нь спортынхныг сайн таньж байна. 2008 оны Бээжингийн олимпод
Н.Түвшинбаяр анхны алтан медаль авч аварга болоход хөөрч догдлон баярын нулимс унагаж
байсан талаараа ярив. Олимпийн наадам эхлэхэд ямар ч ажилтай байсан монголчуудынхаа
тэмцээнийг үзэж байжээ. Шинээр танилцсан залуусын нэг С.Баатар “Олимпийн аваргатай
болсон тэр өдрийг мартахгүй. Хөх хотод бороо шивэрсэн бүүдгэр өдөр байсан. Би худалдааны
байгууллагад борлуулалтын менежер хийдэг. Хятад эзэнтэй учраас Н.Түвшинбаярын барилдааны
талаар хэлээгүй. Даргадаа худлаа хэлж гараад оюутны байран дахь найзындаа очиж барилдааныг
нь үзсэн. Яг л өөрөө барилдах гэж байгаа юм шиг хоёр гарны хөлс гараад, зурагт руу
хармааргүй ч юм шиг нэг тийм сонин мэдрэмж төрж байлаа. Ялсных нь дараа найзынхаасаа
юу ч хэлэлгүй гараад явчихсан. Буцах замдаа монголчууд бид олимпийн аваргатай болчихлоо
гэж бодохоор цаанаасаа нэг омогшоод, баярын нулимс эрхгүй урсдаг юм билээ. Бүр удаан
уйлсан. Миний монгол шүү дээ гэж бодогдож байлаа” хэмээн ярилаа. С.Цоморлиг Шилийн
гол аймгийнх. Нутгийнх нь хүмүүс бас олимпийн аваргатай болоход тун их баярлаж байсан
гэнэ. Бөхийн удамтай таньдаг айл нь хавь ойрынхноо цуглуулан багахан хэмжээний найр
хийж байжээ. Олимпийн аварга төрснөөс хойш эрчүүд Монгол Улсын спортын тамирчдыг
сонирхох болсон гэнэ. Бөхчүүдээс улсын заан Ч.Санжаадамбыг сайн танина. Ч.Санжаадамба
Хөх хотод ирж барилддаг юм байна. Тэндхийн “Хасар” тавцант бөхийн барилдаанд зодоглодог.
Уг барилдаан сард гурван удаа болдог. Барилдах бүртээ оноо аваад яваад байна. Онооныхоо
нийлбэр дүнгээр тухайн сардаа тэргүүлбэл 10 мянган юань буюу гурван сая төгрөгийн
шагнал авдаг ажээ. Ч.Санжаадамба заан сар бүрийн шагналыг авна. Бас жилийн нийлбэр
дүнгээр тэргүүлсэн бөхөд олгодог тусгай шагналын болзлыг хангачихсан яваа гэсэн.
Энэ жилийн шагнал нь цоо шинэ загварын “Audi Q7” машин. Ч.Санжаадамба тэнд сайн
барилдахын хэрээр Өмнөд монголчуудад үндэсний бөхөө сурталчилдаг ажээ. Наадмаар
очиж бөх үзэх юмсан гэж ярих залуучууд олон гэсэн. Найз нөхдөөрөө нийлэн манайд
ирж наадамлах төлөвлөгөө бий талаар ярьж байлаа.

Эндхийн залуус “Хөх хотод архи уухгүй хүн байхгүй, бас уудаг хүн
байхгүй” гэж ярьдаг ажээ. Насанд хүрсэн бол бүгд шар айраг ууна. Хүн бүр хоол иддэг
шиг л уудаг гэсэн. Тиймээс уухгүй хүн байхгүй гэдэг юм байна. Уудаг хүн байхгүй
гэдэг нь тасарч унатлаа уух хүн байхгүй учраас ингэж хэлдэг ажээ. Ширээ тойрон суусан
залуус шар айраг шимээд хажууханд байх шорлогноос янз бүрийг авч идэж байлаа. Хүүхнүүд
харин шорлог энэ тэр идэхгүй. Орой болсон хойно юм идвэл таргалчихна гэх болгоомжтой
холбоотой. Тамхийг бол харин ч нэг татах юмаа. Олон нийтийн газар тамхи татахыг
хориглоогүй учраас хаа л бол хаана баагиулаад зогсож байна. Хоол идэж байхад хүртэл
хажууд ирээд юман чинээ бодолгүй өмхий утаагаараа утна. Гэхдээ дунд эргэм насны
хүмүүсийг бодвол залуус нь хамаагүй соёлтой. Биеэ ч дажгүй аваад явчихдаг.

Манай ширээний залуус Улаанбаатараар сонин сайхан юу байна, наадам
дөхөөд сайхан байгаа юу гэж ирээд асуулаа. Тэгэхээр нь “Өмнөд монголчууд хурдан
морьтой. Улсын наадамд очиж уралдаач” гэлээ. Зарим аймгийн уяач хурдан морио аваад
Сүхбаатар, Дорнодын зарим сумын наадамд очиж уралддаг гэнэ. Очоод уралдах, эсвэл
барилдах гэхээр гадныхан гэж ирээд дээрэлхэх гээд байдаг талаар ярив. Сүнэдийн хэдэн
уяач Сүхбаатарын наадамд очоод морио уралдуулах гэтэл нутгийн залуус ад үзээд бөөн
юм болж байсан гэнэ. Энэ ярианаас үүдээд залуус зарим зүйлд гомдолтой явдгаа ярилаа.
Тусгаар тогтносон Монгол Улсын нийслэл гээд Улаанбаатарт очихоор бүх хаяг нь гадаадаар.
Гэтэл Хөх хотод хятадаар бичсэн хаягтай зэрэгцээд заавал ч үгүй босоо монгол бичгээр
бичдэг. Монгол бичиггүй нэг ч хаяг байхгүй гэлээ. Манайхныг орос хувцас өмсөөд,
оросоор яриад, оросоор бичдэг гэж байна. Өөдөөс нь “Драмын театрын билетийн кассанд
оочерлов” гээд хэлчихлээ. Тэгсэн бүгд чимээгүй болсноо юу гэнээ гэв. Давтаад хэлтэл
“Тээр та нар монгол хэлээ ч сайн сураагүй байж оросоор ийм сайн ярьж байна” гэж
байна. Улаанбаатарт ингэж хэлвэл орос хэл мэддэггүй хүн ойлгоно гэтэл “Эх орондоо
байж эх хэлээрээ ярьж байгаач. Харин ч бид нар монгол хэлээ авч үлдэж байгаа байх
шүү” гэлээ. Эндээс очсон хүмүүс Өмнөд монголчуудтай уулзаад заримдаа яриаг нь ойлгодоггүй
гэнэ. Уг нь жинхэнэ эх хэлээрээ яриад байдаг. Өдөр тутмын ярианы хэдхэн үгээ мэдэхээс
биш эх хэлээ бүрэн мэдэхгүй байна гэлээ. Хэдэн арван жилийн дараа судар гээд хэлэхээр
“Юу гэж байгаа юм бэ. Битгий хятадаар яриад бай” гэж хэлнэ дээ гэхээс харамсдаг
талаараа ярилаа. Бас зурагтаар гарч байгаа малчид хүртэл монгол дээлээ өмсөхөө байсанд
санаа зовж буйгаа ч хэлж байна. Энэ бүхнийг залуус хоорондоо уралдаж ирээд ярьж
байсан. Нэг нь бүр босож зогсоод “Хамгийн аймар нь юу гээч. Биднийг хужаа гэх хүмүүс
бий. Муу хужаа чинь гэж хэлэхийг сонсоод дотор харанхуйлаад явчихдаг” гэж ярихдаа
нүдэнд нь нулимс дүүрээд ирэв. Нөгөөдүүл нь ч түүний яриаг дэмжин “Биднийг хужаа
гэж хэлэхийг тун эмзэг хүлээж авдаг” гэлээ. Шар айрганд халамцсан залуусын хоолой
зангираад л. Эр юм байж уйлах гээд яасан ч сүртэй юм бэ гэсэн шүү юм бодон суутал
Б.Алмааз “Үнэндээ Монгол Улсын иргэний үнэмлэхтэй хүмүүст атаархдаг. Гэсэн хэрнээ
зарим зүйл дээр эх орныхоо эзэд байж чадахгүй байгаад бухимддаг. Яасан том зүйлд
санаа зовдог юм бэ гэж бодох л байх. Гэхдээ хилийн наана цаана амьдарч байгаа ч
гэлээ нэг үндэстэн учраас сэтгэл зүрхний гүнд эх орноо гэж байнга боддог юм шүү”
гээд босоод явчихав. Түүний яриаг Хөх хотын “Гэгээн мөрөөдөл” хөтлөгчийн дамжааны
ярих ур чадварын багш Г.Арсланбаатар өлгөж авав. Тэрээр Монгол Улсын боловсролын
их сургуулийн монгол хэл, утга зохиолын ангид хоёр жил суралцжээ. Оюутан байхдаа
зөндөө л найз нөхөдтэй байсан гэнэ. Тэд нар нь Хөх хотод ирэхдээ Г.Арсланбаатар
руу ярина. “Хөгшөөн маргааш очно. Тосоорой, байр сав юу билээ” гэдэг байна. Тэднийгээ
ирэхээр гэртээ байлгаад, унаагаараа үйлчлээд, боломжийнхоо хэрээр хоол унданд оруулаад
буцаадаг тухайгаа ярилаа. Ингээд хаа нэг ажил гарч Улаанбаатар руу явахдаа нөгөө
хэд рүүгээ утас цохиход “Найз нь бүр хол хөдөө байна” гэх хариу сонсдог гэнэ.

Үргэлжлэл
бий

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

булангууд мэдээ томилолт

Өмнөд Монголын залуус Монголоороо бахархдаг

Post author By Сүхбаатарын Алтанцэцэг
Post date 2014-06-06
No Comments on Өмнөд Монголын залуус Монголоороо бахархдаг

Өмнөд Монголын нийслэл Хөх хот руу редакцийнхаа томилолтоор явлаа. Тэндхийн залуусын амьдралыг сурвалжлахаар яваа нь энэ. Хэн нэгэн дарга дагаагүй учраас очоод хэнтэй уулзаж ямар сурвалжлага хийх вэ гэдэг чөлөөтэй. Өмнөд Монгол залуустай уулзаж нэг өдрийг хамт өнгөрөөхөөр гадагш гарлаа. Их сургуулийн ойролцоо залуучууд их байх гэж бодоод Хөх хотын үндэсний дээд сургуулийн тэр хавиар жаал алхав. Гудмаар явж байтал шилэн хаалган дээр урт үстэй рок хамтлагийнхны зурагтай хуудас наачихаж. Эндхийн хамтлаг байх нь гэж бодсоор дөхөөд очтол манай “Харанга” хамтлагийнхан байдаг байгаа. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглох зар байна. Зар наасан газар нь “Хас-Уянга” нэртэй номын сан ажээ. Дотогш орлоо. Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр оюутан ном уншаад сууж байна. Уншиж буй ном руу нь өнгийгөөд хартал босоо монгол бичигтэй юм.

“Сайн байна уу” гээд мэндлэв. Хоёул зэрэг ухасхийн босоод “Та монгол хүн үү” гэв. Тиймээ гэтэл эмэгтэй нь хүрч ирээд тэврээд авахаас наагуур юм боллоо доо.

Хөөрч, баярлаад бүр сүйд. Манай номын санд яаж яваад ороод ирэв. Энд амьдардаг юм уу гэж асуугаад л. Харь холын нутагт хамаатан садантайгаа таарч байгаа мэт дотносож байна. Яг л эртний сайн найзтайгаа, эсвэл олон жил уулзаагүй эгчтэйгээ уулзаж байгаа мэт халуун дотноор танилцлаа. Эмэгтэйг нь С.Цоморлиг, эрэгтэйг нь Б.Алмааз гэдэг ажээ. Хоёул Хөх хотын Үндэсний дээд сургуулийн гадаад хэлний салбарын сургуулийн англи хэлний сурган хүмүүжүүлэх ангийн нэгдүгээр курсийн оюутан юм байна. Хичээлээ тарж ирээд номын санд сууж байгаа гэлээ. С.Цоморлиг богино ханцуйтай цамц, жинсэн өмд өмсч үсээ ардаа шуугаад боочихож. Манай оюутан охид шиг нүүр ам, хумс хуруугаа будаж чамирхсан юм алга. Өмссөн хувцас нь ч гэсэн янз бүрийн хээ хуар, хурц тод өнгөгүй. Б.Алмааз ч бас жинсэн хүрэм, өмд өмсөж. Илүү дутуу зүйлгүй энгийн даруухан хувцаслажээ. “Харанга хамтлаг манай улсад тоглолтоо хийхээр ирчихсэн байгаа. Өнөөдөр Ордост тоглож байгаа байх. Тавдугаар сарын 17, 18-нд Хөх хотод тоглоно” гэв. Тоглолтын тасалбар нь суудлаасаа хамаарч 200-350 юань байдаг юм байна. Манайхаар 60-100 мянган төгрөг болно. Хөх хотод ирсэн манай уран бүтээлчид голдуу Одон телевизийн цагаан сарын баярын концерт болдог гурван мянган хүний суудалтай танхимд тоглодог ажээ. Харанга гээд ярьтал өнөө хоёр маань “Тоглолтыг нь үзэх юмсан” гэлээ. Б.Алмааз

Толин хулын тоосонд хийморь зүггүй наадам

Торгон жолоо өргөхөд нулимс тогтохгүй наадам

Толин хулын төвөргөөнд

Тугаа өргөсөн Монгол оо” гээд нүдээ тас аньчихаад дуулж гарав. Үгийг нь яасан сайн мэддэг юм гэж бодож зогстол яг энэ хэсгийг дуулаад зогслоо. Нүдэнд нь нулимс цийлэгнэжээ. “Би энэ дуунд хайртай. Ар Монголд очиж үзээгүй ч тэндхийн наадмыг дотроо төсөөлж бодоод дуулдаг. Шинэ жилээр хүмүүс янз бүрийн гадаад дуу дуулдаг бол би “Толин хул”-аа л дуулдаг. Гадаа цастай байхад би хөх ногоо униартсан уудам талыг сэтгэлдээ төсөөлж мөрөөддөг. Миний энэ насны мөрөөдөл тусгаар тогтносон Монгол Улсад очиж үзэх” гэлээ. Түүний чин сэтгэлийн мөрөөдлийг сонсоод С.Цоморлиг “Нэг үндэстэн хоёр улсад байх ямар хэцүү гээч. Би таныг танихгүй мөртлөө төрсөн эгч шигээ санаж байна” гэв. Тэгснээ гэнэт нэгийг санав бололтой “Хүүе нээрээ С.Сэрчмаа сайн уу. Хүүхэд нь том болж байгаа юу. Ар Монголдоо тоглолтоо хийгээд, дуугаа дуулсаар явна уу” гэлээ. Манай хамтлаг, дуучдыг л асуугаад байх юм. Ice top өнгөрсөн өвөл тоглолтоо хийсэн биз дээ. Та үзэв үү, гар утсаараа бичлэг хийсэн бол үзүүлээч гээд л. Хамтлаг, дуучид, хошин урлагийнхныг маш сайн мэдэх юм. Бүр реппер Gee, Ice top, Lumino, The Lemons гэж нэрлэж байгаад шинэ гаргасан дуу бүрийг зааж өгөх нь холгүй юм боллоо. Эндхийн залуус орой үдшийн цагаар интернэтээр манайхны уран бүтээлийг байнга үздэг юм байна. Нэг хэсэг Монголын үндэсний олон нийтийн телевизээр “Тусгай салаа” олон ангит кино гарч байхад “Уулын буга нь урамдах цагаар…” гээд тус киноны Дэндэвийн дуу моодонд оржээ. Ерөөс хөгшин залуу гэлтгүй хүн бүрийн гар утсанд тус дууны ая эгшиглэж байсан байна. Одоо харин “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна аа ай хө Гэнэ гэнэхэн сэтгэл минь чамайг харахаар догдлоод байна аа” гээд дуучин Д.Намсрайноровын “Дурлан дурлан хайрламаар” дуу хит болж байгаа ажээ. Бас нэг хэсэг “Ice Top” хамтлагийн “Гандан буурахгүй” дуу залуусыг жинхэнэ байлдан дагуулжээ. Одоо ч бас дуулсаар л байгаа юм билээ. Б.Алмааз “Энэ дуу маш гоё үгтэй. Сонсохоор хийморь сэргэх шиг болдог. Би үеийнхээ зургаан залуутай нийлдэг. Бид хэд нийлэхээрээ за хийморийн сангаа тавья гээд дуулж гарна даа.

Мандах нар мэт хийморьтой, омог бардам эр хүн би

Тиймээ би монгол хүн, тэнүүн ухаант аавын хүү

Асах гал мэт халуун цустай омог бардам эр хүн би

Амьдралд сөгдөхгүй, гандан буурахгүй” гээд л дуулна” гэв. Энэ дуунаас хойш залуучуудын дунд гандан буурахгүй гэдэг үг дэлгэрчээ. Юм л бол гандан буурахгүй шүү гэнэ. Аливаа хариуцлагатай ажлын өмнө, эсвэл хэн нэгэндээ ерөөл хэлэхдээ гандан буурахгүй шүү л гэх болжээ.

Хас-Уянга номын сангийн жижигхэн өрөөнд бид хэсэг ярилцлаа. Манай хоёр үдээс хойш хичээлгүй учраас номын санд сууж жүжгийн зохиол уншихаар ирцгээжээ. Хоёулаа хөтлөгч болох хүсэлтэй. Тиймээс уран зохиолын ном, шүлэг яруу найраг, жүжгийн зохиол унших дуртай юм байна. Манай сор болсон яруу найрагчдыг шүтдэг ажээ. Пунцагийн Бадарч, Дөнгөтийн Цоодол, Бавуугийн Лхагвасүрэн гээд аваргуудын шүлгийг цээжээрээ уншиж байна. Шинэ зүйл сурсан цэцэрлэгийн хүүхдүүд шиг л би нэг шүлэг уншиж өгөх үү, дуулж өгөх үү гэсээр бид номын сангаас гарч ойролцоох хоолны газар руу явлаа. Оюутнууд ер нь барагтай бол гадуур хооллодоггүй гэсэн. Онцгой тохиолдолд л гадуур хооллоно. Бусад үед дотуур байранд хоолоо иднэ. Бид нэг, нэг таваг хоол аваад ширээний ард суулаа. “Энд тэнд хоол идэхдээ болж өгвөл монголчууд бөөнөөрөө сууцгаадаг. Зодолдож нүдэлдэх юм залуу хүмүүс хойно гаралгүй яахав. Хэн нэг нь зодуулчихсан байвал хариуг нь заавал авна. Тэр хүнийг таних танихгүй нь хамаагүй зодсон залууг очоод нүдчихнэ. Болохгүй бол олуулаа нийлж байгаад ч болтугай зодолдоно. Сургуулийн орчинд нэгнээ өмөөрсөн иймэрхүү зодоон байнга гардаг гэж ирээд л хуучлав. Яагаад ингэж ярих болов гэхээр би санаандгүй “Та нар их томоотой юм. Барагтай бол зодоон гардаггүй байлгүй” гээд асуучихсан юм.

Эндхийн сургуулийн нэг жилийн төлбөр дунджаар 3500 юань. Дотуур байр, хоолтойгоо нийлээд жилд долоон мянган юань төлнө. Манайхаар хоёр сая орчим төгрөг. Хичээл ихтэй. Оюутнууд нь ч мэрийлттэй. Өглөө найман цагаас хичээл эхэлж 14 цагийн үед тарна. Гадуур сэлгүүцэж, эсвэл гэртээ харина гэсэн юм байхгүй. Аль нэг номын санд очиж судлах зүйлээ уншсаар 18 цаг хүргэнэ. Оройн хоолоо идчихээд хөтлөгчийн, эсвэл жүжгийн сургалтад яваад 21 цагийн үед дотуур байрандаа ирдэг байна.

Бид гурав хоолоо идэж дуусчихаад цүнхнээсээ уруул өнгөлөгч гаргаад иртэл С.Цоморлиг “Таны уруулын будаг хаанахынх вэ. Орифлэймынх уу” гэлээ. Эндхийн охид нүүр амаа учиргүй будаад байхгүй ч эмэгтэй хүн л болсон хойно гоо сайхны хэрэгсэл сонирхоно. Голдуу Хятадын бүтээгдэхүүн авдаг юм байна. Нэг хэсэг харин ар монголоос “Орифлэйм” орж иржээ. Охид хүүхнүүд ч өдөр шөнийн тос, биеийн шингэн саван, хумсны будаг, уруул өнгөлөгч, үнэртэй ус авч хэрэглэдэг байсан гэнэ. Өмнөд монголчуудад овоо танигдаад, нэр хүндтэй ч болж байтал захиалга авдаг хүний холбоо тасарчээ. Хааяа нэг Хөх хот руу явдаг байсан нөхөр л Орифлэймийн каталоги өгөөд захиалга аваад байсан шиг байгаа юм. Дөрөв таван сар захиалга авч, хүргэлт хийж байгаад өнгөрсөн өвлөөс сураггүй болжээ. Шинэ бүтээгдэхүүн хэрэглээд дасаж байсан хүүхнүүд нэг хэсэг Орифлэймээ үгүйлж байгаад одоо эргээд хятад бүтээгдэхүүндээ орсон гэсэн. Эндхийн охид, хүүхнүүдийн нүүр царайгаа арчлах арга манайхантай төстэй. Оройд нүүрээ угаагаад сүүн шингэн, чийгшүүлэгчээрээ арчаад тосоо түрхэнэ. Гадуур явж байхад нүүрээ будсан хүн бараг таарахгүй юм. Нүдээ теньдэж, уруулаа өнгөлсөн бүсгүйчүүд хааяа нэг таарсан ч хятадууд байх ажээ. Манайх шиг хуурай, ширүүн уур амьсгалтай биш учраас сайртана гэж санаа зовох хэрэггүй. Тэгээд ч уур амьсгал нь чийглэгдүү, зөөлөн талдаа болохоор нүүрээ будлаа ч халуунд урсчихдаг байлгүй. Бас Өмнөд Монгол хүүхнүүд гангалж гоодож сураагүй бололтой юм.

Бид гурав номын сан руу буцах замдаа Хөх хотод байдаггүй мөртлөө Улаанбаатарт байдаг, бас Улаанбаатарт байдаггүй хэрнээ Хөх хотод байдаг үйлчилгээний газрын талаар ярилцав. Хөх хотод ломбард байдаггүй бололтой юм. Зээл өгдөг газар бий ч гар утсаа, эсвэл зүүж яваа алт, монетон ээмэг бөгжөө барьцаанд тавиад мөнгө авдаг гэхээр өнөө хоёр маань гайхаад болдоггүй. Гэнэт мөнгө хэрэг болвол зүүж яваа монетон бөгжөө 20 мянган төгрөгөөр барьцаалж болдог гэж байж сая нэг үнэмшүүлэв. Хөх хотод бас эрүүлжүүлэх байдаггүй гэсэн. Хүмүүс тасарч унатлаа архи уух нь ховор. Хаа нэг ухаан мэдрэлээ алдсан согтуу хүн явж байвал цагдаа нар эмнэлэгт хүргэж өгөөд тэндээ дусал залгаад хонуулдаг гэнэ. Харин манайд сүүлийн үед ихэнх барилгын булан тохойд нээгдээд буй фитнес Хөх хотод ховор байдаг юм билээ. Орон сууцнуудын дунд болон нийтийн эзэмшлийн талбайд хэдхэн алхаад л цэцэрлэгт хүрээлэнтэй, тэндээ бялдаржуулах хэрэгсэлтэй учраас заавал мөнгө төлж биеэ чийрэгжүүлэх шаардлагагүй. Бас сургуулийн дотуур байрны дэргэд гүйлтийн зам бүхий чийрэгжүүлэх газартай болохоор залуус нь фитнест явдаггүй гэсэн. Фитнест хэн явах вэ гэхээр голдуу төрийн албан хаагчид. Эсвэл баян айлын гэрийн эзэгтэй нар чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг юм байна.

Хаа газрын охид хүүхнүүдийн ярианы сэдэв болсон турах асуудал ч энд байна. Бүсгүйчүүд турах гээд хоолоо сойхоос гадна төрөл бүрийн эм бэлдмэл их хэрэглэнэ. С.Цоморлигийн найз охид ч бас янз бүрийн тураах эм уудаг гэсэн. Хөх хотын эмийн сангуудаар юу л байна тураах эм байдаг учраас хоол идэж байгаа юм шиг л эм хэрэглэдэг ажээ. Өрөөнийх нь охин бүр 01, 02 цаг хүртэл орон дээрээ унтахгүй суугаад байдаг гэсэн. Хана налж суугаад толгойгоо дохиод л. Тэгсэн хэрнээ хэвтээд унтахгүй. Хэвтэхээр таргалчих гээд. Бүрэн унтахгүй, сууж байвал ходоод нь ажиллаад турна гэх ойлголттой байдаг ажээ. “Турах гэж байгаа хүн харин ч эсрэгээрээ сайн унтаж байх ёстой шүү дээ” гэтэл хүлээн зөвшөөрдөггүй ээ. Унтчихаар хүний бие эрхтэн дагаад унтана. Тэгэхээр турах явц зогсоно гэж үздэг юм байна. Яаж ч маргаад дийлсэнгүй. Ингэж унтахгүйгээр турна гэж боддог охид шөнө 01, 02 цагийн үед орондоо орж унтаад үүр цайхаар дахиад л босоод суучихдаг гэнэ. Зарим нь бүр нойр, хоолгүй явсаар гадаа гарч гүйх ч тэнхэлгүй болдог ажээ. Гэхдээ байнга ийм байхгүй. Улирлын чанартай аяглана. Гадаа дулаарч хөнгөн нимгэн хувцсандаа орох үедээ турах талаар ярина. Зунжингаа иймэрхүү маягаар өөрийгөө ядрааж жингээ хассан болоод намар эргээд хамаа замбараагүй идэж эхэлдэг гэж байгаа. Тэгээд л өвөлжин хуримтлуулсан таргаа зун нь хасах гээд шөнө ч бүтэн нойртой хонож чадахгүй өөрийгөө зовоодог байна. Бас хажуугаар нь хэрэгтэй хэрэггүй тураах эм, бэлдмэлд хамаг мөнгөө үрээд хачин юм болдог ажээ.

Өндөр гоолиг С.Цоморлиг хүртэл турах талаар ярих юм. Би 170 см өндөр, 55 кг жинтэй. Надтай чацуу өндөртэй хэрнээ миний тал шиг харагдахаар туранхай. Тэгсэн мөртлөө Улаанбаатарын хүүхнүүдийн турах аргыг асуугаад байх юм. “Хоолоо сойдог уу. Олон давхар хувцас өмсөж хөлсөө гаргаж байна уу” гээд л. Хэт туранхай байх юу нь сайхан байна вэ гэхэд “Эрэгтэй хүний нүдэнд арьс хүртэл зузаан харагддаг гээ биз дээ” гэж байна шүү. Бараг л хөх мах нь харагдахаар тийм туранхай байвал гоё байж, эрчүүдийн нүдэнд сайхан харагдах юм гэнэ. Бас яс арьс болсон бие хаатай байвал ямар ч хувцас зохидог талаар ярилаа. Зун цагт ганган хувцаслахдаа зориулж ийн биеэ бэлддэг ажээ. Ганган хувцас гэснээс тэндхийн охид хүүхнүүд энэ зун моодонд ороод байгаа дэрэвгэр хормойтой даашинзаар гоёж байна. Бас шөвгөр хоншоортой гадсан өсгийт жийнэ. Ерөнхийдөө тэгш, майга ямар ч хөлтэй байсан богинохон дэрэвгэр даашинз өмсдөг болжээ. Зохисон зохиогүй моодоо дагаж байгаа нь тэр.

Хоолны дараа хотын залуусын оройдоо цуглардаг газар болох Шар гудамж руу явлаа. Тэнд караоке, баар, хоолны газар, тоглоомын төв гээд залуусын чөлөөт цагаа өнгөрөөх газрууд бий.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

булангууд мэдээ томилолт цаг-үе

Жиа Юү Линг: Анагаах ухаан хорт хавдрыг бүх шатанд эмчилдэг болчихлоо. Тэр эмнэлгүүдийн нэг нь манайх юм

Өмнөд Монголын нийслэл Хөх хотод очсон эхний өдрөө тэндхийн эмнэлгээр
явлаа. Хөх хотыг зорьж буй монголчууд худалдаа наймаа гэхээсээ илүүтэй эмнэлэгт
үзүүлж, эмчилгээ хийлгэх гэж очдог. Очсон хүн бүр Анагаахын их сургуулийн харьяа
нэгдүгээр эмнэлгийг мэднэ дээ. Хятадаар фу шу и юань гэхэд аль ч таксины жолооч
олоод очно. Хотынхоо баруун зах руу болохоор эмнэлгийн эргэн тойронд өндөр байшин
байхгүй. Сүндэрлэн буй хорин хэдэн давхар ганцхан байшин бий нь нэгдүгээр эмнэлгийн
төв байр. Тойроод дөрөв, таван давхар бүхий байшинтай. Бүгд тус эмнэлгийн тасаг.
Энд анх үзүүлэхээр очсон хүн Монголд үйлчлэх төв дээр яваад очиход ерөнхий чиг баримжаагаа
авчихна шүү. Тэнд саадгүй хэл нэвтрэлцэх өмнөд монголчууд хүлээгээд авна. Эмнэлгийн
орчуулга хийх, анхан шатны тусламж үзүүлэх хэмжээний мэдлэгтэй хөтөч-сувилагч тосож
ирээд сайн найз аа, юу өвдсөн бэ гэдэг. Эмнэлгийн дотоод зарчим манайхтай яг ижил.
Зүрх өвдлөө гэхэд зүрхний эмчдээ эхлээд үзүүлнэ. Тэгээд эмчийн бичиж өгсөн шаардлагатай
шинжилгээнүүдийг өгнө. Тэгээд л оношоо тодорхойлж аваад эмчилгээгээ эхэлнэ дээ.
Юу өвдсөн, ямар эмчилгээ хийлгэхээс хамаараад үнэ нь харилцан адилгүй. Шинжилгээнүүд
нь санасныг бодвол тэнгэрт хадсан үнэтэй биш.

Судсанд тариа хийж байгаад шинжилдэг цөмийн оношилгооны аппаратын
шинжилгээ хамгийн үнэтэй нь. 10 мянган юань буюу манайхаар 2.9 сая төгрөг болно.
Бусад нь ерөнхийдөө боломжийн үнэтэй. Ер нь Хөх хот руу ирж буцах хоёр талын замын
зардал, очоод байрлах зочид буудал, идэх хоол, унаа хөсөгний зардал, эмнэлгийн бүх
төрлийн шинжилгээ өгөөд, тэндээ таваас долоо хононо гэж тооцоолоход таван сая төгрөг
хангалттай.

Ийм хэмжээний мөнгөтэй явахад бүр ганц нэг дэлгүүрээр ч ороод ирж
болох байх шүү. Харин эмчилгээ хийлгэх харилцан адилгүй юм билээ. Жишээлбэл хорт
хавдар авахуулах мэс заслын өртөг адилгүй. Аль эрхтний, хэддүгээр үедээ байгаа хавдар
вэ гэдгээсээ хамаарна. Ходоодны хорт хавдартай, тэр нь нэг, хоёрдугаар шатандаа
байлаа гэхэд 10 сая орчим төгрөгөөр мэс засал хийлгэнэ. Гэхдээ үүнд бүх зардал шингээгүй.
Тариа хийлгэлээ гэхэд тарианыхаа мөнгийг төлнө. Бас нэг удаагийн зүүний мөнгө гээд
хэдэн юань өгөх болдог.

Манайхан шиг нэг дор эмнэлгийн
төлбөр гээд авчихна гэх зүйлгүй. Хэн, юу хэрэглэж байгаа зардлаа дор дор нь төлөөд
явдаг ажээ. Эмнэлгийн эргэн тойронд зочид буудал зэрэглэл зэрэглэлээрээ бий. Гуч,
дөчин юанийн хоног төөрүүлчихээр тааруухан буудал байхад яг хажууд нь төдөн одтой
гэх буудлууд ч байгаа. Хөдөөнөөс ирээд ганцхан өдрийн үзлэг, шинжилгээ өгөх хүмүүс
хямдхан буудлууддаа буучихна. Олон өдөр эмчилгээ хийлгэх, тав тухыг эрхэмлэсэн хүмүүс
200-400 юань төлөөд хоёр, гурван одтой гайгүй шиг буудалд буух боломжтой. Ингээд
хорт хавдрын талаар Хөх хотын Анагаахын их сургуулийн харьяа нэгдүгээр эмнэлгийн
Туяаны тасгийн эрхлэгч Жиа Юү Лингтэй ярилцлага хийснээ хүргэе. Бидний яриаг Анагаахын
их сургуулийн ерөнхий мэс заслын чиглэлийн магистрант Б.Оюунгэрэл орчуулж өгсөн
юм.

-Монголчууд Хөх хотод, тэр дундаа танай эмнэлгийг зорин ирж
эмчлүүлдэг. Эмчилгээ сайн байдаг нь тоног төхөөрөмждөө байна уу, эмч нарын мэдлэг
чадвартай холбоотой юу?

-Манай эмнэлгийн, тэр дундаа туяаны
тасгийн эмчилгээ улсдаа хамгийн сайн нь. Манай эмнэлэгт дотоод гадаадын хүмүүс ирж
эмчлүүлдэг. Тэр ч үүднээсээ янз бүрийн өвчтэй хүмүүс ирдэг. Ийм хүмүүстэй нүүр тулж
ажиллана гэдэг эмч нарт маш их туршлага болдог юм. Манайд ажиллаж буй эмч нар хамгийн
багадаа магистрийн зэрэг хамгаалсан байгаа. Бас Хятадын хамгийн сайн гэсэн эмнэлэгт
очиж туршлага судалж, суралцсан байдаг. Хэрэглэж буй тоног төхөөрөмжийн тухайд олон
улсын стандартад нийцсэн, хүлээн зөвшөөрөгдсөнийг ашигладаг. Манай тасагт монгол
өвчтөн тийм ч олон биш. Харин бусад тасгуудад байгаа шүү.

-Анагаах ухаан сүүлийн үед ямар ололттой байгаа вэ. Эмчлэгдэхгүй
өвчин гэж байна уу?

-Анагаахын шинжлэх ухаан хорт
хавдрыг бүрэн эмчилдэг болсон. Хорт хавдрууд дундаас хөхний, хамрын хөндийн, тархины,
умайн хүзүүнийхийг маш сайн эмчилдэг болсон. Энэ бол ололт. Гэхдээ ямар шатанд байгаагаас
бүх зүйл шалтгаална. Сүүлийн шатандаа буюу бүх биеэр үсэрхийлчихсэн байвал хэцүү.
Мэдээж хэрэг эрт мэдэх тусмаа эдгэх магадлал өндөр болдог.

-Хорт хавдар үнэхээр бүрэн эмчлэгдэх үү?

-Хорт хавдар эхний шатандаа барагтай
бол зовиур өгдөггүй. Эрүүл саруул хүн шиг зүв зүгээр яваад л байдаг. Тиймээс нэгдүгээр
шатанд мэдэх нь ховор. Гэнэт бие нь муудаад ч юмуу эмнэлэгт хандахад хорт хавдрын
сүүлийн шатанд очсон байх нь олон. Биед нь ямар нэгэн зовиур байхгүй бол хүмүүс
эмнэлэгт хандаад, шинжилгээ өгөөд байдаггүй шүү дээ. Тэгэхээр эрт илрүүлж чадахгүй
байгаа юм. Манай тасагт голдуу дундаас дээш, сүүлийн шатандаа орсон хүмүүс ирж эмчлүүлдэг.
Хэрэв хорт хавдрыг эрт мэдэж, эмчилгээ эхлүүлбэл эерэг үр дүнд хүрнэ.

-Хорт хавдраас хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ. Ер нь яавал
хорт хавдар тусахгүй байх вэ?

-Манай эмнэлэгт иж бүрэн шинжилгээ
хийдэг тасаг бий. Тэнд хүссэн хүмүүс шинжилгээ хийлгэж болно. Жилдээ нэг удаа урьдчилан
сэргийлэх үзлэгт орж байвал сайн. Ийм үзлэгээр хавдартай байлаа гэхэд эрт мэдэх
боломжтой. Ингэснээр цааш үсэрхийлэхээс сэргийлэх юм. Харин хорт хавдраас урьдчилан
сэргийлэх хэцүү. Бидний амьсгалж буй агаар, ууж буй ус, идэж байгаа хоол хүнсээс
их зүйл шалтгаалдаг. Тийм болохоор шүдний өвчинтэй адил хоол идсэнийхээ дараа амаа
сайн угаа гэх мэт зөвөлгөө өгвөл өрөөсгөл ойлголт болно.

-Хорт хавдар туссан хүмүүс сэтгэл санааны хувьд тогтворгүй
болдог. Ийм өвчтэй хүмүүс өөрөө өөртөө яаж тусалж болох вэ?

-Хорт хавдар туссан хүмүүсийг,
тэдний гэр бүлийг анзаараад байхад ганцхан зүйл голлодог. Юу вэ гэхээр тухайн өвчтөн
хорт хавдартай болсон гэдгийг ар гэрийнхэн нь хэлдэггүй. Нуугаач гэж эмч нараас
гуйдаг. Учир нь цаад хүнээ сэтгэл санаагаар унаж өвчнөө дийлэхгүй болчихно гэж боддог.
Тиймээс хорт хавдартай хүмүүсийн ихэнх нь ямар өвчин туссан, эсвэл хэддүгээр шатандаа
явж байгаагаа мэддэггүй. Эсвэл хорт хавдар тусчихаад гэрийнхнээсээ нуух гээд байдаг.
Гэтэл эмчийн зүгээс харахаар ямар өвчин туссан бэ гэдгийг өвчтөнд шууд хэлсэн нь
дээр байдаг. Та ийм өвчин туссан, одоо ийм эмчилгээ хийлгэж үр дүнд хүрч эдгэх ёстой
гэдгийг тодорхой хэлчихмээр байдаг юм. Өвчнийх нь үе шат, мэдэхийг хүссэн бүгдийг
хэлж ойлгуулан сэтгэл санааг нь бэлдээд өвчнийг хамтдаа даван туулах ёстой. Гэтэл
хүмүүс мэс засал хийлгээд бие сайхан болчихоод байхад дахин дахин эмчилгээ хийж
намайг зовоогоод байна гэж боддог. Уг нь тухайн хүн өвчнийхөө талаар бүрэн мэдээлэлтэй
байж ямар эмчилгээ хийлгэвэл өөрт нь хэрэгтэй вэ гэдгийг мэдэж байвал зүгээр. Тэгээд
ч одоо бол XXI зуун. Анагаахын шинжлэх ухаан баргийн өвчнийг ялдаг болсон байна.
Хорт хавдар л гэхэд маш олон төрөлтэй. Дөрвөн үе шаттай. Аль ч хавдрыг эхний нэг,
хоёрдугаар шатанд нь эмчилж болдог. Дунд болон сүүлийн шатны хавдрыг ч эмчилж байна.
Эцсийн шатандаа ороод бүх биеэр үсэрхийлчихээгүй л бол эмчилгээ бий. Найдвар байгаа
гэсэн үг.

-Хорт хавдрын дараахь эмчилгээг ямар хугацаанд хийлгэх ёстой
байдаг юм бэ?

-Мэс засал хийсний дараа эхний
хоёр шатны хавдар бол химийн эмчилгээ хийх үү, үгүй юу гэдгийг шийддэг. Химийн эмчилгээг
бүх өвчтөнд ч хийгээд байдаггүй. Хавдрыг үсэрхийлэхээс сэргийлж хийдэг. Туяа эмчилгээг
ч бас хорт хавдартай хүн бүрт хийхгүй. Жишээлбэл, залгиур эрхтний хавдартай хүнд
мэс засал хийхэд өвчтөн дараа нь ярьж чадахаа больдог. Харин туяа эмчилгээгээр хавдрыг
шарж аюулгүй болгодог. Ингэснээр тухайн өвчтөн ярьж чаддаг хэвээрээ үлдэнэ. Бас
хорт хавдартай хүнд мэс засал хийхдээ өөрөөс нь болон ар гэрийнхнээс нь зөвшөөрөл
авдаг. Мэс засал хийлгэхийг зөвшөөрөөгүй тохиолдолд туяа эмчилгээ хийлгэдэг юм.
Бас биеийн байдлаас нь хамаарч мэс засал даахааргүй хүмүүст туяа эмчилгээ хийнэ.

-Манай улсад хорт хавдрыг уламжлалт эмчилгээгээр, бас энергиэр
эмчилнэ гэх хүмүүс байдаг. Ийм аргаар эмчлэх боломж байдаг уу?

-Энерги, эсвэл уламжлалт аргаар
эмчилнэ гэдэг тухайн өвчний дархлааг сайжруулах төдий л байдаг. Өвчтэй хүмүүсийн
биеийн эсэргүүцлийг сайжруулах, бүх биеийн тамирыг сэргээхэд л дэм болдог байх.
Түүнээс биш зөвхөн тан уугаад, энерги аваад хорт хавдрыг эмчилнэ гэдэг бүтэшгүй
зүйл. Иймэрхүү эмчилгээ хорт хавдрыг бүрэн эмчилж болно гэдгийг анагаах ухаан батлаагүй
байгаа шүү дээ. Харин хавсран эмчилж байж үр дүнд хүрнэ. Хэрэв уламжлалт анагаах
ухаан, бас төрөл бүрийн энергийн эмчилгээнд итгэдэг хүмүүс байвал хорт хавдрын үндсэн
эмчилгээтэй хослуулж болох юм.

-Танай эмнэлэгт оношлогдохгүй өвчтэй хүмүүс ирдэг үү. Ийм
үед яадаг вэ?

-Ерөнхийдөө бүх өвчнийг оношилж,
бас эмчилж болно. Манай эмнэлэгт шаардлагатай бүх л тоног төхөөрөмж бий. Тиймээс
хэрэгтэй гэсэн шинжилгээнүүдээ авдаг. Тэгэхээр ямар ч өвчнийг оношилж чадна гэсэн
үг.

-Танай эндхийн эмнэлэгт гадаад эмч нар байдаг уу. Гадныхантай
туршлага солилцдог уу?

-Байхгүй. Гаднаас эмч нар урьж
хичээл заалгах үе бол байна. Эмнэлгүүдэд дандаа хятад, өвөр монгол эмч ажилладаг.
Туршлага солилцохын тухайд гэвэл гадаад руу зорьж явдаггүй. Энд хичээл заахаар
ирсэн эмч нартай л санал солилцдог юм.

-Та нар сүүлийн үеийн ямар тоног төхөөрөмж хэрэглэдэг юм бэ?

-Хамгийн сүүлийн үеийн голдуу
Германд үйлдвэрлэсэн тоног төхөөрөмж хэрэглэдэг.

-10 жилийн өмнө эмчилж чадахгүй байсныг одоо үед эмчилж байгаа
тохиолдол байна уу. Ямар өвчин байна вэ?

-Арван жилийн өмнөхийг одоотой
харьцуулбал мэдээж хэрэг эмнэлгийн тоног төхөөрөмжөөсөө авахуулаад эмч нарын дадлага
туршлага, ур чадвар, мэдлэг гээд бүх л зүйл сайжирсан. Тиймээс өвчтөний амьдрах
хугацааг уртасгаж чаддаг болсон. Ямар ч эмчилгээгүй болсон хүнийг таван жил амьдруулдаг
байсан бол одоо 10 жил амьдруулах боломжтой болсон.

-Гаднаас ажиллах санал ирдэг үү?

-Уривал Монголд очиж ажиллаж болно
шүү.

-Эндхийн эмч нарыг хараад байхад ихэнх цагийг эмнэлэг дээрээ
өнгөрүүлэх юм?

-Би өглөө долоон цагт ирээд ажилдаа
ордог. Өдөр 12-14 цагийн хооронд амарна. Өвчтөн ихтэй үед амрах цаг гардаггүй. Орой
17 цагт тараад гэртээ харьдаг. Гэртээ бол зурагт үзнэ, гадуур гарч найз нөхөдтэйгээ
уулзана. Хүнд гайхуулах зүйлгүй энгийн л амьдрал.

-Та хаана ямар сургууль төгссөн юм бэ?

-Би 1982 онд Бугат хотод анагаах
ухааны их сургуулийг төгссөн. Сургуулиа төгсөөд Бугатынхаа эмнэлэгт ажиллаж байгаад
1995 онд энд ажиллаж байна. Анх залуухан эмч ирээд тасгийнхаа эмчээр ажиллаж байлаа.
Одоо бол тасгийн эрхлэгч.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories