Category: булангууд

Categories
америкийн-монголчууд булангууд мэдээ нийгэм

Эрнэст Болдук: Номын сангаа харж санаа нь амарснаас хойш Кливез яг гурван долоо хоноод бурхан болсон

Франсис Вүүдмэн Кливезийн номын санг сурвалжилсан судалгааны аяллын цуврал тэмдэглэл №4

Эрнэст Болдуктай хөөрөлдөв

2019 оны наадмаар Элчин сайд Уиллиам Браунтай уулзаж танилцан, Монголд 1973 онд Америкийн анхны элчин сайдаар суухаа шахсан хийгээд Онон Өргөнгөөд шавь орж, монгол хэл сурсан түүхийг нь яриулсан билээ. Тэр цагт Браун сайд суут монголч эрдэмтэн ФрансисВүүдмэнКливезийн дотно шавь гэдгээ хэлж, түүний удирдлага доор Хятад судлалаар докторын зэрэг хамгаалснаа хуучилснаас гадна багшийнх нь номын сан хөдөөний нэгэн сүмд хадгалагдаж байдаг тухай цухас дурдаад өнгөрсөн юм. Үүнээс хойш бид хоёр захидал занаа шидэлцэн, утас шөрмөсөөр холбогдсоор, мөнөөх номын сангийн сургийг гаргаснаар барахгүй, Монгол Соёлын Төвөөс зохион байгуулдаг Олон Улсын Монгол Судлалын Хурлын түлхүүр илтгэлийг Конгрессын Номын Санд хэлэлцэх үеэр Азийн тасгийн захиралтай тохирч, тус номын сангийн албан ёсны аяллаар очих, анхан шатны судалгаа хийх, боломжтой бол гар бичмэлээс нь хэвлүүлэх боломжийг судлах зэргийг тохирч, гуравдугаар сарын 21-ний өдөр явахаар шийдсэн юм. Гэтэл энэ зуур цар тахал дэлгэрч, бүх ажил нуран унав. Конгрессын Номын Сан эргээд хэзээ нээх нь одоо болтол тодорхойгүй хэвээр, Элчин сайд Уиллиам Браун маань ч энэ зуур даруй 90 насыг зооглов оо гэж. Тэгтэл 2020 оны аравдугаар сарын 2-ны өдөр Браун гуай залгаж, “Миний бие энэ цар тахлыг дуусгаж чадах эсэхээ мэдэхгүй байна, хэдүүлээ хувиараа очиж, номын санг үзэхээр оролдох уу?” хэмээн асуухад нь дуртайяа зөвшөөрч, ажлаас хоёр долоо хоногийн чөлөө аваад бидний гурван хүн (Элчин сайд Браун, миний бие, Пэннсилваниагийн их сургуулийн монгол хэлний багш Цэвээндуламын Наранцэцэг) мухар тэргээр Нью-Хампшир хотыг зүглэсэн өдөр болбоос 10 сарын 8-ны пүрэв гариг билээ.

Таван цуврал нийтлэлээр та бүхэндээ их эрдэмтний амьдрал намтар, номын сан, цуглуулга, гар бичмэл сэлтийг танилцуулах болно. Энэ удаад Кливезийн номын санг арчлан тордож, хадгалан хамгаалж буй Эрнэст Болдук гуайтай ярилцсанаа толилуулъя.Нас сүүдэр 87 гарсан, удахгүй 88 хүрэх гэж байгаа хүн гэхэд Эрнэст тун хөнгөн шингэн юм.

М.С. -Франсис Вүүдман Кливезийн номын сан танай сүмд ирсэн түүх юу билээ?

Э.Б. -Бүх зүйл латин хэлээрх залбирлаас эхэлсэн юм аа. Манайх үйлчлэлээ латин хэлээр явуулдаг, уламжлалт урсгалын сүм. Тиймээс сүмийн залуустаа латин хэл сургах шаардлага гарсан юм. Хаашаа сургуульд явуулдаг билээ гэж зовж байлаа. Тэгтэл манайхны нэг нь “энүүхэн энэ Гилмантонд латин хэлтэй нэг хүн бий шүү. Өөр олон хэлтэй хүн” гэж байна. Бид хэд бусад тэр олон хэлийг нь ч сонирхсонгүй, латин хэл нь л чухал байлаа. Тэгээд миний дүү, эцэг лам Хэктор Болдук нөгөө хүнтэй чинь уулзлаа. Тэр хүн бол Франсис Вүүдман Кливез байсан юм.Профессор латин хэл заалгах бидний саналыг уриалгахан хүлээж авав. “Тэг тэг, тэр хүүхдүүдээ нааш нь явуул, би хэрэгтэй зүйлийг бүгдийг нь заагаад өгье” гэж байна.

Удалгүй өөр нэг яриа гарлаа. Тэр профессор чинь учиргүй их номтой юм гэнээ гэж. Дүү бид хоёр номд их дуртай, таван ч номын сан өөрсдөө ажиллуулдаг байв. Тэгээд нөгөө багшийн гэрт номыг нь үзэхээр очлоо. Үнэхээр их номтой юм аа. Номоо зүгээр дээр дээрээс нь давхарлаад өрчихдөг. Тавиур, шүүгээ ч гэж байхгүй.

(Жич: Энд Болдук гуайн ярианы завсраар Уиллиам Брауны чухам энэ түүхтэй холбогдох дуртгалыг оруулъя. Кливез бүх номоо бүх өрөөндөө шалан дээр давхарлаад өрчихсөн суудаг байж. Браун гуай нэг өдөр зөвлөгөө авах гээд ортол гал тогоондоо дагуулан орж гэнэ. Өрсөн ном дундуур арайхийн багтаж явсан гэдэг. Тэгж байтал нэг адуу нь гал тогооных нь цонхыг хагалаад толгойгоо оруулж байна гэнэ шүү. Америкийн хойт нутгийн өвөл айхавтар хүйтэн, Кливез тэгтэл цонхоо шиллэх ч үгүй, уур савсуулаад л сууж байсан гэх. Тэгж хамаагүй өрсөн ном дотроосоо өөрөө харин хайж байгаа номоо ганцхан татаад л гаргаад ирдэг аж. Браун гуайг нэг удаа “Чи цаад өрөөндөө ороод баруун талд чинь өрсөн сонины энэ хавиас” гээд толгой хэрдээ гараараа хэмжиж үзүүлээд “ийм сонин байгаа, аваад ир дээ” гэж хэлсэн гэнэ. Яваад ортол бараг тааз хүртэл өрчихсөн сонин, Браун гуай ихэд хайж байж олсон гэнэ билээ.)

Тэгтэл багш өөрөө манай дүүд “Миний бүх насны амьдрал болох ном бичгийг маань хадгалах газар хэрэгтэй байна.Өнөөг хүртэл яг энэ чигээр нь авч хадгалах газар гарсангүй, энэ бол миний бүхий л насны амьдрал шүү дээ. Энэ “амьдрал”-аа би цаашид хадгалмаар байна”гэсэн юм. Дүү маань “За тэгвэл ах дүү нартаа хэлье, тэгээд бид хэд танд номын сан байгуулж чадах эсэхээ ярья” гээд надад энэ тухайгаа өгүүлсэн билээ.

Тэгээд бид багшийг энэ сүмд авчирч, байр байдлаа үзүүлээд, яах ийх ёстой билээ гэдгээ ярилцав. Ингээд багш ч хууль зүй, гэрээ бичиг талаа анхаарч, бид харин номын шүүгээ үйлдэж эхэллээ.

М.С. -Бид үйлдэж эхэллээ гэхээр энэ бүх тавиур, шүүгээг та нар өөрсдөө гараараа хийсэн хэрэг үү?

Э.Б. -Тийм ээ, миний дүү -эцэг лам мөнгө төгрөг олох ажлыг эрхэлж, яг гараар хийх хөдөлмөрийг нь би өөрөө хийсэн юм. Тэгээд барьж дуусаад багшид үзүүлтэл ихэд баярлаж, “Болж байна, яг л энэ дээ. Одоо номоо тавья. Миний хэлсэн газар өрөөрэй” гээд бүх номоо энийг энд, тэрийг тэнд тавина гэж хэлж өгсөн билээ. Наад урт ширээ чинь яг Кливезийн өөрийнх нь ширээ. Энэ дээрээ суугаад л ажиллана. Ингэж л номын сан энд ирсэн юм даа.

М.С. -Бүх ном бичиг нь энд орж чадсан уу?

Э.Б. -Ачааны машинаар хэдэн удаа зөөснөө ч одоо санахгүй байна, их л олон явсан юм даг. Хятад хэлний нэг том ажил нь энд орж чадаагүй, замын нөгөө талд фермд хадгалж байгаа. 267 том төмөр шүүгээ дүүрэн хятад үсэг байгаа. Багшийн өөрийн хэлснээр нийтдээ 20 сая гаруй ханз байгаа юм гэсэн шүү. Маш хүнд, эхлээд пин дотроо байрлуулсан, пинг маань авч унах гээд. Тэгээд тусгай байр барилаа. Хүнд учраас доор нь тусгай суурь хийж өгөөрэй гэж захиалсан, тийм хатуу суурьтай хэрнээ л жилдээ 3-4 инч хөрс рүүгээ шигдээд л байна даа.

(Жич: Энэхүү бүтээлийнх нь зургаас авч, Кристофер Атвүүд багшид илгээн асууваас “Чи-юуан буюу Үгсийн сурвалж хэмээх толь байна гэв)

М.С. -Кливез өөрөө номын сандаа сэтгэл хангалуун байв уу?

Э.Б. -Тийм ээ. Бүх зүйлээ хийж дуусгаад, би энэ хаалган дээр “Франсис Вүүдман Кливезийн Азийн номын сан” гэсэн хаягаа сайхан хадсаныхаа хойно багшийг урьж авчирсан юм. Багш ч ихэд баярлаж “Энэ бол миний амьдрал бүтээл. Ингээд салж таралгүй, нэг л газар хадгалагдахаар боллоо. Би одоохон энэ номын сангаа Нью-Хампширын Уламжлалт Латин номлолт сүмд бүрэн эрхээр нь хариуцуулах бичиг баримт үйлдэнэ. Яг эндээ үүрд байх учиртай. Ганц нэгээр нь салгаж огт болохгүй. Юуг ч зарж болохгүй. Судлаач нар ирж судалгаагаа хийж байж болно” хэмээгээд бид энэхүү гэрээг үзэглэсэн юм. (Гэрээгээ үзүүлэв). Сэтгэл нь их л хангалуун байлаа. Үүнээс гуравхан долоо хоногийн дараа Кливез насан өөд болсон билээ.

М.С. -Мөрөөдөл нь биелээд л тэнгэр өөд одож дээ. насан өндөр болсон хүн, ганц л зүйл хүлээгээд байсан ч байж болох юм.

Э.Б. -Ямар ч л байсан найдвартай газар номоо үлдээлээ гээд амгалан сайхан л байсан даа. Руби Лам гээд шавь нь Хятад судлалынх нь ном бичгийг сайтар харж хандаж байгаа. Та нартай хамт яваа Элчин сайд Брауны адилаар тэр хүн бас Кливезийн шавь байсан юм. Ингээд шавь нар нь бичиг номыг нь анхаараад явааг Кливез багш нь өөрөө хаана ч оршлоо гэсэн хараад баясаж л байгаа биз ээ.

М.С. -Та бүгдэд их баярлалаа. Одоо харин та өөрийнхөө гэр бүлийн үүх түүхээс ярьж өгөөч. Бидний орсон байшин бүр 1779 оных гэсэн бичиг байхыг харлаа.

Э.Б. -Тийм ээ, бид хэд тэр эдлэнгээ Болдукийн ферм гэж нэрлэдэг юм. 1779 онд байгуулагдсан ферм. Тусгаар тогтнолын төлөөх дайнд тулалдсан учраас төрөөс тэр газрыг шагнал болгон өгчээ.Манай өвөг дээдэс тэгээд энд энэ байшинг барьсан нь энэхүү хотын хоёр дахь байшин юм. Хотын хамгийн анхны байшинг бас манайхан барьсан, тэр нь энүүхэн энд одоо ч байгаа. Түүх яривал тэр.

Миний эцэг Бостон-Монреалийн төмөр замд ажилладаг байж. Аав ээж хоёр 14 хүүхэдтэй. Тэгээд төмөр замын ажилчны цалингаар 14 хүүхэд тэжээж чадахгүй хэмээгээд өвөөгөөс энэ фермийг худалдан авчээ. Сүүний чиглэлийн ферм байсан юм. Сүү, төмс, ногоогоор тасрахгүй болоод ирсэн хэрэг. Аав ээж хоёр 1921 онд гэрлэсэн гэдэг. Хоёр гэр бүл нь нэг байшинг хоёр хуваагаад хамт амьдардаг байж. Тэгээд яах вэ дээ, үеийн залуус нэг гэрт таарахаар дасаад дурлаад суусан юм байлгүй.

М.С. -14 хүүхэд өсгөнө гэдэг мөн амаргүй еэ?

Э.Б. -Өө хэцүү хэцүү. Бэрх ч цаг байж. Ээж бидний хувцсыг бүгдийг нь өөрөө оёдог байлаа. Даавуу хайчлаад живх хийнэ шүү дээ. Олон нялх хүүхэдтэй, хэдэн арван даавуу гадаа өлгөөтэй. Одоогийн залуус та нар бол баастай шээстэй нь хаячихаад, шинийг зүүчихдэг амар ч биз. Хорь гучаад онд бол бүгдийг нь угаагаад дахин хэрэглэдэг байсан юм аа.

М.С. -Том хүүг маань төрж байхад ч манай улсад бас яг л тэгдэг байлаа. Таны юу ярьж байгааг би бүр сайн ойлгож байна.

Э.Б. -Өвөлдөө ээж нэг байшингаас нөгөө байшин хүртэл тавиад метр урт хэц татаад угаасан хувцсаа хатаана. Хатаана ч гэж, дарайгаад хөлдчихнө. Эхнийхийгээ аваад л дараагийнхыгаа зөрүүлээд тохно шүү дээ. Хөлдүү хувцсаа оруулж ирээд зуухан дээрээ өлгөж байж сая нэг бүрэн хатааж авна.Та нар бас тэгдэг байв уу?

М.С. -Ээ дээ, хэц татаад хатаадаг чинь бас л манайхтай төстэй үйл байна даа. Монголд бол цаг агаар хуурай учраас бүр амархан хатна.

Э.Б. -Манайхан өөрсдөө 14-үүлээ, дээр нь зундаа хамаатнууд маань ирж сууна. Айл саахалтын хүүхдүүд бол бүр бүтэн жилжингээ манайхаар эргэлдэнэ. Энэ нь ямар учиртай гэхээр нэгд, манайх тийм найрсаг айл байж. Гэхдээ тэр нь гол биш, хамгийн гол нь ээж хоол сайхан хийнэ, тэрэнд л татагддаг байсан хэрэг. Манай ферм дээр ирж өдөржин ажиллаад л, өглөөний цай, өдөр, оройн хоол болохоор яг л манай хүүхдүүд шиг ширээн дээр бидэнтэй хамт эгнэж суугаад хоолоо идээд явна даа.

М.С. -Бас ч шударга байна, ажил хийж өгөөд “гэдэс гарч” аваад явна гэдэг. Бордуухан айлын л хүүхдүүд байдаг байх даа.

Э.Б. -Нэг айлыг бол би бүр тод санаж байна. Аав нь ан хийдэг, загасчилдаг хүн байсан юм. Заримдаа ан олдохгүй, загас ч баригдахгүй үе гарна аа даа. Тэгэхээр хүүхдүүд нь ирж, бид хэдтэй мөр зэрэгцэн ажиллаад, хамт суугаад ах дүү шиг л хамтдаа хооллодог байлаа. Хоол бол хангалттай, гэхдээ ганц дүрэмтэй. Том хоолноос идэж чадах хэмжээгээрээ л авна. Хаягдал гаргаж болохгүй. Бүгдийг цатгахын тулд ээж ер нь дандаа л ахиухан хоол хийдэг байсан юм. Тэгээд тэр өдрийн илүү гарсан хоол нэг том сав руу ороод, маргаашийнх нь шөл болно шүү дээ. Тэгээд маргаашийнх нь илүү гарсан шөл аанай л тэр сав руу орж нөгөөдрийн шөл болсоор Баасан хүрнэ. Үнэн сүжигт католикууд бол Баасанд мах иддэггүй юм. Зөвхөн загас иднэ. Баасанд ээж загас шарна, тэрний үлдэгдэл нь Бямбын хоол болно. Харин бүтэн сайнд шинэ цикль эхэлж, хамгийн сайхан хоол иднэ дээ. Бүтэн сайнд үхэр, тахиа, цацагт хяруулын мах бүгдийг шардаг байсан юм. Тэгээд үлдэгдэл нь өнөө шөл болдог тойрогтоо орно.

М.С. -Их л “баялаг”, амттай сайхан шөл байж дээ? (инээлдэв)

Э.Б. -Тэгэлгүй яахав, есөн жорын мах, ногоо гарч ирнэ. Юу ч гарч ирж мэднэ. Бүгд нийлэхээрээ амт сайхан сайхан. Одоо эргээд би тэр шөлнийхөө амтыг санадаггүй юм, их л гоё байсан санагддаг.

М.С. -Одоо та гэр бүлийнхээ уламжлалыг үргэлжлүүлээд фермийн аж ахуй эрхлээд явж байгаа юм байна, тийм үү?

Э.Б. -За яг аж ахуй эрхлэх, бизнес гэсэн утгаар ч биш дээ. Зүгээр тасалдуулалгүй л авч явж байна. Анх манай аав энэ фермийг авч байхад талбай гэхээр юм үгүй байж. Ганц гайгүй “ургац” нь чулуу л байсан гэж байгаа. Тийм учраас гахай авсан байгаа юм. Манайх найман зуугаад гахайтай байв. Чулуу ихтэй газар гахай яагаад хэрэгтэй болдгийг мэдэх үү?

М.С. -Мэдэхгүй, яадаг хэрэг вэ?

Э.Б. -Гахай чинь могойнд учиргүй дуртай амьтан. Могой идэх гээд хошуугаараа чулуун доорхыг сэндийлж гарна шүү дээ.Ухаж төнхсөөр байж олоод л иднэ. Би тэрэнд нь дуртай, яагаад гэвэл би могой ёстой үзэж чаддаггүй юм. Гол нь тэгсээр байж бүх том жижиг чулууг газраас нь сайхан суллаад өгчихнө. Тэр чулуугаар нь бид хашаа барина. Тэгээд өөр газраас чулуу авах хэрэгтэй болбол өнөө хэдэн гахайгаа тэнд аваачаад л тавьчихна. Хамаг ажлаа гахайгаар хийлгэчихэж байгаа биз? (инээлдэв)

М.С. -Танай фермийн зөгийн бал амттай сайхан юм. Гахайгаа болиод зөгий эрхэлж эхэлсэн юм уу?

Э.Б. -Манайх нэг 11 үүр зөгийтэй. 11 үүр зөгий маань жилдээ нэг 550-650 паунд (250-300 кг)бал гаргаж байна. Би зөгийндөө их хайртай. Зөгийтэйгөө байнга ярьдаг. Зөгий маань ч намайг сонсдог. Балыг нь хурааж авахад л жаахан дургүйцдэг юм. Арга ч үгүй юм даа, тийм ээ. Маш их хөдөлмөр нь шүү дээ. Нэг паунд (450 гр) бал гаргахын тулд зөгий дэлхийг 2,5 дахин тойрохтой тэнцүү хэмжээний зам туулдаг юм шүү дээ. Зөгий ер нь нэг 40-45 хоног насалдаг амьтан. Бүх насаараа хичээж хичээж хоёр дусал бал гаргаад л үхдэг гэж байгаа. Тэгэхээр ганц шил бал гаргахын тулд хичнээн зөгий ямар их хөдөлмөрөө зардаг болохыг ойлгож байна уу?

М.С. -Одоо л ойлголоо. Зөгийн бал идэхдээ хайрлаж, мэдэрч хэрэглэж баймаар юм байна.

Э.Б. -Тэгэлгүй яахав. Ганц халбага зөгийн бал ч үнэ цэнэтэй. Жил бүр миний балыг Румын, Орос, Герман, Япон, Хятад дэлхийн олон орноос авдаг юм шүү. Би гэхдээ тэрүүгээрээ мөнгө хийдэггүй, өөрөө их дуртайдаа л тэр. Сөхөр унатлаа зөгийгөө тэжээнэ дээ.

М.С. -Эцэст нь танай сүмийн талаар асууя. Би өөрөө Бурхны шашинтай хүн болохоор Христийн шашны олон урсгалын учрыг мэддэггүй юм. Танай сүм Католикийн ертөнцөд ямар байр суурьтай, ямар чиглэлийнх нь сүм бэ?

Э.Б. -Манайх латин хэлээр сургаалаа айлддаг сүм. Яагаад латин хэл чухал вэ? Яагаад гэвэл латин хэлээр нэг үгийг нэг л дуудлагаар, нэг л утгаар хэлдэг юм. Шашны ном тийм нарийн байх ёстой. Гэтэл англи хэлэнд “түү” гэж адилхан дуудах хэрнээ to гэвэл нэг өөр утга, too гэвэл бас өөр, two гэхлээр бүр өөр болох жишээтэй. Латин хэлэнд бол энэ гурвыг бүгдийг нь өөр өөрөөр дуудна. Одоогийн Ватикан харамсалтай нь энэ уламжлалыг эвдэж байна. Тухайн байгаа улсынхаа хэлээр шашныхаа номлолыг түгээж болно гэж үзсэн юм, манай тэр дээд улс. Латиныг ингээд хална гэсэн үг. Кардинал бишопууд одоо өөр өөрийнхөө хэлээр үйлчилгээ үйлдээд эхэлчихлээ. Гэлэнмаа, номлогч нар ч өмсгөлөө дандаа заавал өмсөх хэрэггүй болж, чөлөөт цагаараа дураараа хувцаслан, дуртай газраа явж болдог болох нь. Гэтэл тэд чинь амь насаа зориулна гээд андгай тангаргаа өргөсөн улс шүү дээ. Католикийн сургуулиуд үгүй болоод ирэхээр угаасаа гэлэнмаа нарч хэрэггүй болох нь. Ийм хүнд үед манайх латинаа, уламжлалаа хадгалж байгаа газар юм аа. Энэ номын сан ч гэсэн та бүхний уламжлал шүү дээ. Хадгалах ёстой биз, мөн үү?

М.С. -Тэгэлгүй яах вэ. Манай монгол хэл бичиг, түүх утга зохиолын арвин их хөмрөгийг харж хандаж байгаа танд их баярлалаа.

-Болдук гуай бидэнд фермдээ хадгалж буй бүх эд зүйлсээ үзүүлэв. Том газартай болоод тэр үү, хог барагтай бол хаядаггүй улс байна. 1779 оноос эхлээд өнөөг хүртэлх бидон сав, угаалгын машин, тэшүүр, хүүхдийн тоглоом, хөрөө, багаж хэрэгсэл, ерөөс ахуйн хэрэглээний бүх барааны үүх түүх бүрнээрээ хадгалагдах ажээ.

Сүмдээ Пап ламын том алтан цом, зүүж байсан сахиусыг нь хадгалдаг, номын сандаа Монгол судлалын хамаг үнэт баримтыг агуулсан, фермдээ Америкийн эд ахуйн түүхийг багтаасан, гэртээ зөгийтэй, ёстой л сонин сайхан амьдарсан, өдгөө харин уламжлалаа хадгалахыг ихэд хичээж буй сүүлийн үед бол ихэд “ховордсон”яс сайтай хөгшчүүдийн нэг ажээ, Эрнэст Болдук гэж.

Манай сонины Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч

М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ

Categories
булангууд гадаад мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

“​Covid-19” хүнд, хөнгөн тусах нь хүний генээс шалтгаалж байна


“Covid-19” халдвар авсан хүмүүсийн зарим хүнд, зарим нь хөнгөн өвдөж, зарим нь бүр огт шинж тэмдэггүй байгаа нь тухайн хүний генээс шалтгаалж байгааг эрдэмтэд тогтоожээ.

Шотландын Эдинбургийн хааны эмнэлгийн зөвлөх, профессор Кеннет Бэйлигээр удирдуулсан судалгааны баг эрчимт эмчилгээний тасагт хэвтсэн “Сovid-19” халдвартай 2000 гаруй өвчтөнд судалгаа хийсэн байна. Судалгааны явцад эдгээр хүмүүсийн геномыг эрүүл хүмүүсийнхтэй харьцуулахад хэд хэдэн ялгаа байгааг илрүүлсэн байна. Энэхүү судалгаа нь дархлааны систем хаана доголдож байгааг тодорхой болгож, “Сovid-19” өвчнийг эмчлэх шинэ арга барил олоход туслах чухал ач холбогдолтой гэж үзэж байна.

Шинжлэх ухааны “Nature” сэтгүүлд нийтлэгдсэн судалгаанд дурдсанаар TYK2 гэх ген нь хүний дархлааны эсүүдийг илүү түрэмгий болгодог бөгөөд энэ генд доголдол үүсвэл дархлааны тогтолцоо мөн доголдож, өвчтөний уушги хүчтэй үрэвсэж эхэлдэг байна.

Мөн үрэвслийн үед чухал үүрэг гүйцэтгэдэг “DPP9” ген болон вирусийг үржүүлэхээс урьдчилан сэргийлдэг “OAS” генүүд өвчин хүндрэхэд нөлөөлдөг болохыг тогтоожээ. Түүнчлэн “IFNAR2” генийн өөрчлөлтийг илрүүлсэн ба энэ нь халдварын эхний шинж тэмдэг илрэнгүүт дархлааг өдөөж буй вирусийн эсрэг хүчтэй молекул болох интерфероныг боловсруулдаг байна. Тиймээс тухайн өвчтөний бие махбод хэтэрхий бага интерферон ялгаруулдаг бол энэ нь вируст хурдан үржих боломж олгож, улмаар өвчин хүндэрдэг гэсэн үг юм. Интерфероныг эмчилгээний зорилгоор нэмэлтээр хэрэглэж болдог ч “Сovid-19” нь нэгэнт хүндэрсэн хүнд өвчтөнд тус болохгүй гэж ДЭМБ мэдэгджээ.

Categories
булангууд мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

Энэ сард одон орны хоёр сонирхолтой үзэгдэл тохионо

Дэлхийн оршин суугчид одон орны хоёр сонирхолтой үзэгдлийг энэ сард харна. Өмнөт Америк, Полинези, Антарктид, Африкийн хүмүүст бүтэн нар хиртэлт харагдах бол бөмбөрцгийн хойд хэсэгт бараг харагдахгүй. Харин энэ хэсэгт солирын хоёр урсгал Геминида ба Урсида сайн харагдана. Нар хиртэлт арванхоёрдугаар сарын 14-нд болох ба Улаанбаатрын цагаар 12:32 минутад эхэлнэ. Геминидын солирын урсгал арванхоёрдугаар сарын 15-ны шөнө, Урсидагийн солирын бороо арванхоёрдугаар сарын 23-нд хамгийн дээд урсгалдаа хүрэх ажээ.

Categories
булангууд гадаад мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

Их Британи, ОХУ ирэх долоо хоногт ард иргэдээ вакцинжуулалтад хамруулна

Их Британи

Их Британи АНУ-ын “Pfiz­er” болон ХБНГУ-ын “BioN­Tech” компаниудын хамтран боловсруулсан ковидын эсрэг вакциныг олон нийтэд хэрэглэхийг зөвшөөрсөн анхны улс болжээ. Тус улс 50 сая тун худалдаж авахаар захиалгаа өгөөд буй. Вакцинжуулалтыг ирэх долоо хоногоос эхлүүлэх агаад урьдчилан сэргийлэх тарилгын нэг тун нь 19.5 ам.доллар байх гэнэ. Их Британийн нийт 50 эмнэлэг вакцинжуулалтыг гардан явуулах юм байна. Ковидын эсрэг вакцин нь халдварын эсрэг 95 хувийн үр дүнтэй болох нь клиник туршилтаар батлагдсан. Дээрх компаниуд вакциныг олон нийтэд хэрэглэх зөвшөөрөл авах хүсэлтээ өнгөрсөн баасан гаригт АНУ-ын Хүнсний бүтээгдэхүүн, эмийн чанарт хяналт тавих газарт гаргасан аж. Тус байгууллага эцсийн шийдвэрээ энэ сарын 11-нд гаргах ёстой. Үүнтэй зэрэгцэн АНУ-ын “Moderna” компани өөрсдийн гаргаж авсан урьдчилан сэргийлэх тарилга нь ковидын халдварын хүнд хэлбэрт 100 хувийн үр дүнтэй болохоо зарлаж, дээрх хяналтын байгууллагад олон нийтэд хэрэглэх зөвшөөрөл авахаар хүсэлтээ илгээгээд буй билээ.

ОХУ

ОХУ-д ч вакцинжуулалтын аяныг зохион байгуулахаар болжээ. Оросын төрийн тэргүүн В.Путины мэдэгдсэнээр ковидын эсрэг “Спутник V” вакцины хоёр сая тунг ойрын хугацаанд үйлдвэрлэж, юуны өмнө эмнэлгийн ажилтнууд болон багш нарыг дархлаажуулалтад хамруулах боломжоор хангах юм. Ингэхдээ вакцинжуулалтыг сайн дурын үндсэн дээр үнэ төлбөргүй хийх аж.

Оросын хувьд ковидын эсрэг хоёр вакциныг олон нийтийн вакцинжуулалтад ашиглахаар бэлтгэж байгаа юм. Эхнийх нь “Спутник V” тарилга. Гамалеягийн нэрэмжит төвийн боловсруулсан уг вакцины клиник туршилтын үр дүн 95 хувьтай гарсан. Хоёр дахь бэлдмэл нь “Вектор” төвийн боловсруулсан “ЭпиВакКорона” вакцин юм. Энэ вакциныг албан ёсоор аравдугаар сард бүртгэж авсан агаад одоо гурав дахь вакцин болох Чумаковын нэрэмжит төвийн боловсруулж буй вакцин нь клиникийн туршилтын гурав дахь шатандаа яваа аж. ОХУ нь ковидын халдварын тархалтаараа АНУ, Энэтхэг, Бразилын дараа дөрөвдүгээрт бичигдээд байна. Дэлхийн хэмжээнд 64.8 сая хүн ковидоор өвчилж, 1.4 сая хүн нас бараад буй юм.

ИНТЕРПОЛООС ХУУРАМЧ ВАКЦИН ҮЙЛДВЭРЛЭЖ, ТАРААЖ БОЛЗОШГҮЙ ТАЛААР СЭРЭМЖЛҮҮЛЖЭЭ

Интерполоос ковидын эсрэг хуурамч вакцин үйлдвэрлэх, тараах, жинхэнэ вакциныг хулгайлахаар төлөвлөж байгаа зохион байгуулалттай гэмт хэргийн бүлэглэлийн зүгээс аюул занал учруулж болзошгүй талаар сэрэмжлүүлжээ. Тус байгууллагын онцолсноор ковидын эсрэг вакцинтай холбоотой гэмт хэргийн бүлэглэлийн үйл ажиллагаа ямар нэг байдлаар идэвхжихэд хууль сахиулагчид бэлэн байх нь чухал юм” гэсэн байна. Тиймээс интерполын гишүүн болох 194 орны хууль сахиулах байгууллагад ийнхүү анхааруулжээ. Тус байгууллагын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Юрген Шток “Гэмт хэргийн бүлэглэл “эм бэлдмэлийн нийлүүлэлтийн гинжин хэлхээнд нэвтрэх, эсхүл түүнийг тасалдуулах, мөн хуурамч мэдээллийн сайтуудыг ашиглан иргэдийг төөрөгдөлд оруулах, тэдэнд “амь нас, эрүүл мэндэд нь ноцтой эрсдэл дагуулж болзошгүй” гээд хуурамч эм бэлдмэл санал болгохоор төлөвлөж байгаа тухай онцолжээ. Тэрээр цааш нь “Гэмт хэрэгтнүүд коронавирусийн вакциныг хуурамчаар хийх хулгайлах, эсвэл хууль бус сурталчилгаа цацах” тал дээр үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэхээр төлөвлөж байгаа” гэсэн байна.

Түүнчлэн гэмт хэрэгтнүүд коронавирусийг илрүүлэх хуурамч тестүүд үйлдвэрлэн, түгээх өндөр магадлалтай гэнэ. Үүний зэрэгцээ цар тахлын үед энгийн хэрэглэгчдийн эсрэг үйлдэгдэх цахим халдлага эрс өссөн талаар Интерпол онцолсон байна. Тус байгууллагын мэдээлснээр, хууль бус эмнэлгийн бүтээгдэхүүн түгээсэнд сэжиглэгдэж буй 3000 гаруй сайтын 1.7 мянга нь хэрэглэгчдийн мэдээллийг хулгайлах оролдлого хийжээ.

Д.ЦЭРЭНДОЛГОР

Categories
булангууд мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

АНУ-ын эрүүл мэндийн байгууллага Монгол Улсыг коронавирусийн эрсдэл багатай орноор нэрлэжээ

АНУ-ын Эрүүл мэндийн яамны харьяа Халдварт өвчний хяналт, урьдчилан сэргийлэх төв (CDC) саяхан дэлхийн улс орнуудын цар тахлын нөхцөл байдлыг үнэлж, аялалд гарахаар зорьж буй иргэддээ зориулсан зөвлөмж гаргасан байна.

Ингэхдээ дэлхийн улс орнуудыг Level 4-1 хүртэл дөрвөн ангилалд хуваажээ. Level-4 нь Covid-19 өвчний “Маш өндөр эрсдэлтэй”, Level 3 нь “Өндөр эрсдэлтэй”, Level 2 нь “Дундаж эрсдэлтэй”, Level 1 нь “Бага эрсдэлтэй” гэж ангилсан аж.

Өндөр эрсдэлтэй орны тоонд Белги, ОХУ, Герман, Энэтхэг, Итали, Япон зэрэг коронавируст халдвар хамгийн өндөр хурдтай тархаад буй орнууд орсон бол бага эрсдэлтэйд Австрали, Шинэ Зеланд, Хятад, Сингапур, Тайланд, Вьетнам зэрэг улс багтжээ.

Мөн Монгол Улсыг Level-1 буюу “Бага эрсдэлтэй” орнуудын тоонд багтаажээ.

Categories
булангууд гадаад мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Канадын оюутан өндгөвч, хөхний хорт хавдрыг устгадаг вирус бүтээжээ

Covid-19 цар тахал дэлхийн эрүүл мэндийн салбарыг хямрааж, мэс засал болон бусад өвчний эмчилгээнд олон хүчин зүйлээр саад болж буй өнөө үед Канадын оюутан Тэйлор Жэмисон хорт хавдрыг устгадаг вирусийг инженерчилж, хөхний хорт хавдрын эсрэг шинэ эмчилгээ нээснээрээ Mitacs шагнал хүртжээ.

“Би эмэнд дасал болж, эмчилгээ авахааргүй болсон хөхний болон өндгөвчний хорт хавдрын эсрэг вирус зохиох ажлыг онцгой анхааран гүйцэтгэсэн” хэмээн Оттовагийн их сургуулийн доктрант Тэйлор Жэмисон ярьсан аж.

“Ямар ч сонголтгүй болсон өвчтөнүүдэд зориулсан шинэ сонголт” хэмээн тодорхойлж буй түүний бүтээл вирусийг генийн түвшинд өөрчилж, улмаар биеийн дархлааны системд хорт хавдрын эсүүдийг эсэргүүцэх дохио илгээх журмаар ажилладаг гэнэ.

Тэйлор “Хорт хавдар бол маш нарийн төвөгтэй өвчин. Тиймдээ ч хийх, судлах ажил их учир энэ салбар миний сонирхлыг татдаг юм. Дэлхий даяар маш олон эмийн туршилт, судалгааны ажлууд хийгдэж байгаа ч хорт хавдрыг эмчлэх илүү хялбар аргыг олж нээх нь миний зорилго юм. Тиймээс шинэ эмчилгээгээ албан ёсоор хүн дээр турших зөвшөөрөл авах өдрийг тэсэн ядан хүлээж, түүний төлөө хичээнгүйлэн ажиллаж байна. Түүний тулд би вирусүүдээ хархан дээр туршиж аюулгүй бөгөөд үр дүнтэй гэдгийг нь нотлох хэрэгтэй юм” хэмээн тайлбарлажээ.

Шинэ бүтээлээрээ Тэйлор Mitacs шагнал хүртэж, цаашид Оттовагийн их сургуулийн Анагаах ухааны салбарын биохими, микробиологи, дархлаа судлалын тэнхим, Оттавагийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн шилдэг эрдэмтдийн удирдлага дор суралцаж, хамтран ажиллахаар болсон байна.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

СУДЛААЧ: Хэрвээ бид энэ 14 хоногт хатуу хөл хорионы дэглэмийг маш сайн барьж чадвал дахин сунгах шаардлагагүй

Сүүлийн хэдэн өдөр ажиллуулж байсан загварыг Монголын нөхцөлд тохируулан шинэ модель хийв. Шинэ загварын гол зорилго нь хөл хорионы хугацаанаас ирээдүйд халдварын тоо хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг харах юм. Энд дараах 4-н нөхцөлийг авч үзсэн.
а. Хөл хорио огт тогтоогоогүй байсан бол яах вэ?
b. 11 сарын 11-нээс 16 хооронд 5 хоног,
c. 11 сарын 11-нээс 12 сарын 1-ний хооронд 19 хоног,
d. 11 сарын 11-нээс 12 сарын 15-ны хооронд 33 хоног хатуу хөл хориог тогтоовол юу болох талаар тус бүр нөхцөлийг бодож үзсэн юм.
Үр дүн товчоор
а. Монгол улсын бүх хүн ам халдвар аваад сүргийн дархлаа үүсэх байжээ.
b. 5 хоног хатуу хөл хорио тогтоогоод буцаагаад цуцалсан бол халдварын хурд огцом буурч байгаа хэдий ч нууц үе дээрээ явж байсан хүмүүс буцаад олон нийтдээ нийлж буцаад халдвар тарна. Ойролцоогоор 14 мянган хүн халдвар авах байжээ.
с. 19 хоног хатуу хөл хорио тогтоовол дараа жилийн 7 сарын үед 1300 орчим хүн нийт халдвар авах байдал харагдаж байна.
d. 33 хоног буюу одоо гарсан шийдвэр дээр нэмэж 14 хоног хатуу хөл хорио тогтоовол өмнөх тохиолдолтой адилхан байна.
Дүгнэвэл: Хэрвээ бид энэ 14 хоног хатуу хөл хорионы дэглэмийг маш сайн барьж чадвал дахин сунгах шаардлагагүй харагдаж байна. Нууц үе дунджаар 5-6 хоног болохоор ирэх долоо хоног хамгийн чухал ба шинээр халдвар хүн авахгүй байх хэрэгтэй юм. Одоогийн байдлаар загвар 94.5 хувь таарч байна.
Жичи анагаах ухааны их сургуулийн туслах профессор Б.Сувд, судлаач Н.Мөнх-Эрдэнэ, Ч.Ариунболд нартай хамтран ажилласан ба ЭШ өгүүлэлд хэвлүүлэхээр бэлдэж байна. Нарийн аргачлалыг хэвлэгдэхээр уншаарай! Ам загатнаад биччихлээ. Магадгүй ирээдүйд гарах шийдвэрт хэрэгтэй юм шиг санагдаад.
Жич: Уг бичвэр нь албан ёсны бус бөгөөд дан ганц шинжлэх ухааны сонирхолдоо хөтлөгдөн тооцоолж үзсэн тоон загварчлалын үр дүн болно.

FB:Нийгмийн эгэх хариуцлага


Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Сүүлийн арван жилийн том нээлт

Энэ зууны хоёр дахь арван жил удахгүй дуусах гэж байна.Тэгвэл энэхүү арван жилд хүн төрөлхтөн шинжлэх ухааны ямар том ололт олсныг хамтран сонирхъё.

1. ХИЙМЭЛ МАХБИЙ БОЛОВ

Нидерландын Маастрихтын их сургуулийн профессор Марк Постын удирдсан эрдэмтдийн гарган авсан 140 грамм хиймэл махаар тогооч Ричард Макгоун бургер хэрхэн хийхийг дэлхий нийт 2013 оны наймдугаар сарын 5-нд шууд үзэв. Лабораторид ургуулах замаар гарган авсан энэхүү үхрийн хиймэл махыг хийхэд хоёр жилийн хугацаа, 325 мянган ам.доллар зарцуулжээ. Хиймэл махаар хийсэн бургерийг амсаж үзсэн хүнс судлаач Ханни Рутцер энэ мах хэтэрхий өөхгүй бас шүүслэг биш байна гэж шүүмжилсэн юм.2013 оноос хойш хиймэл мах гарган авах ажил амжилттай хөгжиж байгаа бөгөөд “New Age Meats” болон “Memphis Meats” стартап компаниуд энэ чиглэлд тэргүүлж байна.

2. ХИЙМЭЛ ОЮУН УХААН АМЬДРАЛД НЭВТРЭВ

“Google DeepMind” компанийн бүтээсэн Хиймэл оюун ухаан болох “AlphaGo”программ 2015 онд хятадын стратегийн тоглоом гэгддэг “Гo” тоглож энэ тоглоомын мэргэжлийн мэргэшсэн тоглогчийг хожив. Эрдэмтэд иймэрхүү хиймэл оюун ухааныг 2020 оноос нааш гарахгүй гэж тооцож байсан билээ. Энэхүү хиймэл оюун ухаан жилийн дараа 4:1 харьцаатайгаар “Го” тоглоомын дээд лигийн тамирчин Ли-г хожиж амжилтаа бүрэн баталгаажуулж чадсан юм. Хиймэл оюун ухааны хөгжил ингээд зогссонгүй.2017 оны есдүгээр сард “Audi” хүний оролцоогүй өөрийгөө жолоодох гурав дахь үеийн автомашин дэлхийд анх удаа хийснээ зарлав. Харин 2018 онд “Waymo” компани анхны жолоочгүй таксины үйлчилгээг АНУ-д нэвтрүүлэв. Өнөөдөр хиймэл оюун ухаан бидний амьдралын салбар болгонд амжилттай хөгжиж байна.


3. ХОЛЫН СОЛИРТ ХҮРЭВ

Европын Сансрын Агентлагийн “Розетта” аппарат дэлхийгээс хөөрснөөс хойш 10 жилийн дараа буюу 2014 онд “67P” сүүлт одон дээр бууж химийн бүтцийн судалгаа явуулав.Энэ судалгаагаар уг сүүлт одны химийн бүтэц тодорхой болсон төдийгүй дэлхийн далайн уснаас гурав дахин их нягтшилтай “хүнд ус” энэхүү сүүлт одонд мөс хэлбэртэй оршиж байсан нь дэлхийн ус сансрын гаралтай гэсэн онол худлаа болохыг нотолсон юм. Энэ явдлаас хойш нарны аймгийн үүслийг тодруулах зорилгоор эрдэмтэд дэлхийгээс алсад байгаа хэд хэдэн солироос дээж авч судалгаа хийжээ.


4. ХУВИЙН САНСРЫН ПУУЖИН

Сансар судлалын түүхэнд анх удаа хувийн “SpaceX” компанийн бүтээсэн сансрын пуужин 2012 оны тавдугаар сард дэлхийн тойрог замд нисэж буй Олон улсын сансрын станцтай амжилттай холбогдов. 2015 онд “SpaceX” компанийн бүтээсэн сансрын ”Falcon 9 FT” пуужин сансрын станцад ачаа хүргэж өгөөд дэлхийд буцаж ирэв. Энэ пуужин 2017 онд сансарт дахин ачаа хүргэж өгсөн байна. Ингэснээр сансар судлалын пуужингийн зардал эрс багасах боломжтой болов.

5. ХҮНИЙ НИЙЛЭГ ДНК БОЛОН ЭПИГЕНОМЫН КАРТЫГ ГАРГАН АВАВ

Бүх амьд биетийн ДНК хоёр янзын A-T (аденин-тимин) болонG-C (гуанин-цитозин) гэсэн хос амин хүчлээс бүрддэг. Тэгвэл 2017 онд эрдэмтэд E. coli гэх бактериас байгальд байдаггүй X-Y гэсэн шинэ хос амин хүчил шинээр гарган авсан юм. Шинээр бий болгосон энэхүү ДНК-ийн цоо шинэ бүтэц хорт хавдар гэх мэт өвчнүүдийг хүний ДНК-ийн түвшинд эмчлэх боломжийг эрдэмтдэд олгож байгаа гэнэ. Эрдэмтдийн бас нэг том амжилт бол коллаборац гэх тусгай зорилтот бүлэг байгуулж, 111 эд эрхтэний генийн бүтцийг тодорхойлсны үндсэн дээр хүний эпигеномын маш тодорхой картыг 2015 онд гарган авсан явдал юм. Эпигеном гэдэг нь үгчилбэл генэн дээрх гэсэн үг билээ. Учир нь генийн ДНК-г уураг болон химийн бодисоос бүтсэн ороомог ороож байдаг. Энэ ороомгийг эпигеномгэнэ. Эпигеном нь хүний ДНК дахь генийг идэвхжүүлэх эсвэл сулруулах, зогсоох замаар тамхи татах, архи уух, хортой нөхцөлд ажиллах гэх мэт гадны нөлөөлөлд биеийг хамгаалах зохицуулалт болдог маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Ингэж зохицуулж чадахгүй болонгуут хүний биеийн эс хорт хавдрын эс болон хувирдаг. Өөрөөр хэлбэл, эрдэмтэд хүний эпигеномын картыг гарган авснаар хорт хавдрыг эмчлэхэд бас нэг том алхам хийсэн гэсэн үг юм.


6. “ХАР НҮХ”-НИЙ ФОТО

Эрдэмтэд хэдэн арван жилийн цөхрөлтгүй оролдлогын эцэст 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 10-нд дэлхийгээс 54 сая гэрлийн жилий нзайд,“Мессье-87” галактикийн төвд байрлах, манай нарнаас 6,5 сая дахин илүү жин бүхий сансрын “хар нүх”-ний фото өнгөт зургийг авч чадсан байна.


7. КВАНТЫН КОМПЬЮТЕР БҮТЭЭВ

“Google” компанийн инженерүүд 2019 онд квантын компьютер бүтээв. Квантын компьютер бүтээснээр одоо бидний хэрэглэж байгаа хамгийн хурдтай супер компьютерийн 10 000 жилд хийх тооцооллыг гурван минутад хийх боломжтой болсон гэсэн үг. Энэхүү компьютерийг эрдэмтэд шинэ эм гарган авах болон хиймэл оюун ухаан бүтээх ажилд хэрэглэж эхлээд байна.

8. ЭЙНШТЕЙНИЙ ХЭЛЖ БАЙСАН ДОЛГИОНЫГ ОЛОВ

1915 онд Эйнштейн “Таталцлын долгион байх ёстой. Гэхдээ дэлхийгээс энэ долгионыг илрүүлэх боломжгүй.Хэт сул байх болно” гэж байсан билээ. Гэвч эрдэмтэд сансрын таталцлын долгионыг амжилттай илрүүлсэн төдийгүй гэрлийн хурдаар тархдаг болохыг тогтоож 2017 онд физикийн салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн. Эрдэмтэд сансрын таталцлын долгионыг илрүүлсэн нь Их дэлбэрэлтийн үеийн нөхцөлийг зөв тодорхойлох,энэхүү дэлбэрэлтийн дараахь орчлон ертөнцийн тэлэлтийн загварыг оновчтой гаргах болон сансрын физикийн онолыг төгөлдөржүүлэх илүү боломжтой болсон байна.

9. ХӨРШ НАРНЫ АЙМГУУДЫГ СУДЛАХ ДУРАН

Европын Сансрын Агентлаг 2019 оны арванхоёрдугаар сард “Хеопс” (Cheops) нэртэй сансрын дуранг манай нарны аймагтай хөрш орших нарны аймгуудыг судлах зориулалтаар хөөргөв.Энэхүү дуран авай нь манай хөрш нарны аймгуудад нээгдсэн гаригуудыг нарийвчлан судлах юм.Учир нь бидний “Тэнгэрийн заадас” гэдэг манай галлактикт 100 тэрбум орчим гариг байдаг бөгөөд эдгээрээс 5-20 тэрбум нь дэлхийтэй төстэй гариг байгаа аж.


10. ШИНЭ ВАКЦИН, ШИНЭ ЭМЧИЛГЭЭ

Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын судалгаагаар жилд 124-283 сая хүн маляр шумуулд хазуулж өвчлөн 367-755 мянга нь үхдэг байна.Урьд нь ашиглаж байсан вакцин 31-56 хувийн үр дүнтэй байсан бол эрдэмтдийн шинээр гаргаж авсан вакцин 90 хувь үхлээс ангижруулж чаддаг болсон байна. Мөн ДЭМБ-ын судалгаагаар Төв болон Баруун Африкт Эбола вирусээр халдварлагдсан хүмүүсийн үхэл 25-90 хувьтай байдаг байсан гэнэ. Харин эрдэмтэд энэ вирусийн эсрэг шинэ эмчилгээ гарган авч туршсанаар Конго улсад эбола вирусийн үхлийг 90 хувь багасгаж чаджээ.

Г.АМАРСАНАА

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Далай багш ба квант физик

Гадаадын хэсэг зохиогчид Далай багш ба дэлхийн хэмжээний хэсэг гарамгай эрдэмтэд орчин үеийн шинжлэх ухааны гарамгай нээлт, ололтууд, Будда бурхны сургаалтай хэрхэн холбогдож болох тухай харилцан мэтгэлцээний сонирхолтой киног зохиож, түүнийг Далай багшийн төрсөн өдөр болох долдугаар сарын 6-нд үндэсний телевизорээр нэвтрүүлсэн нь сүсэгтэн олны таашаалыг хүртсэн.

Киноны гол агуулга нь бурхны сургаалын гүн бясалгалын арга, нөгөө талаас цэвэр туршилтын үр дүнд тулгуурлан хөгждөг орчин үеийн шинжлэх ухааны онол хоёр хорвоо ертөнцийн бодит үнэнд хүргэх хоёр өөр замын нэгэн уулзвар байж чадах уу? гэсэн асуултад хариулах зорилттой байв.
Мэтгэлцээн нь хүн төрөлхтний хөгжлийг авч яваа орчин үеийн шинжлэх ухааны тэргүүлэх салбарууд болох сансар судлал, космологи, квант физик, квант компьютер, молекулын биологи, генетик, тархи болон сэтгэл судлалын зэрэг асуудлуудад чиглэгдсэн юм. Энэ салбаруудын тэргүүлэх эрдэмтэд, Далай багшид нэг ёсондоо судалгааны ажлуудаа тайлагнаж, гарсан хачин сонин үр дүн, үзэгдэл юмс нь амьтай, амьгүй ертөнцийн нууцад хэрхэн хүрч байгааг бурхны сургаал, түүний гүн ухааны бясалгалтай хэрхэн дүйцэж байгааг харьцуулан ярилцсан юм. Баруунд Ромын Папыг Есүс Христийн амьд төлөөлөл гэж үздэгтэй нэгэн адилаар Далай багшийг Будда бурхны амьд дүр гэж бишрэн хүндэтгэдэг болохыг мэтгэлцээнд оролцсон эрдэмтдийн итгэл үнэмшил, үйлдэл, ярилцлагаас илт харагдав. Далай багшийн сургаал номлол баруунд ямар их эрч хүч авч байгааг түүнд олгосон хүндэтгэл, шагналууд харуулж байна. Жишээ нь, дэлхийн олон хотуудын гарамгай их сургуулиуд Далай багшид оюун санааны доктор, профессорын цол олгосон. Үүний дотор МУИС, ШУТИС, Улаанбаатарын их сургууль Далай багшид хүндэт доктор, Монгол Улсын ШУА түүнд профессор цол олгосон билээ. Далай багш нь Нобелийн энх тайвны шагнал, АНУ-ын тэргүүн зэргийн дээд шагнал “Эрх чөлөөний медаль” түүнийг дагалддаг 100000 ам.доллар, мөн Конгрессын алтан медаль авсан. Мөн түүнчлэн Далай багшийн хүн төрөлхтний оюун санаанд оруулсан гарамгай хувь нэмрийг үнэлж нэг сая долларын Тепольтоны шагнал хүртсэн билээ. Далай багш энэ шагналаа Энэтхэгийн ядуучуудад зориулсан байдаг.

Барууны нийгэмд Далай багшид ямар их бишрэл, хүндэтгэл үзүүлж, түүний ном, сургаалыг даган суралцаж, өөрсдийнхөө оюун ухааныг хэрхэн тэлэх зүрх зоригтой, хүсэл тэмүүлэлтэй байгааг уг киноны үйл явдлаас харахад олон зууны турш бурхны сургаалыг даган биширч ажил үйлсээ, эх орноо хөгжүүлэн авч ирсэн сүсэгтэн олон, өндөр настан, өвөг дээдсийнхээ өмнө өнөө цагийн бид ичгэвтэр байдалд орлоо. Эргэж санахад 2016 оны 25 хэмийн тэсгим хүйтэн өвөл Далай багшийг эх оронд минь морилон ирж, эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулахад нь төрийн төлөөллийн хүмүүс түүнээс мэлзэн зугтаж, нэг юмнаас айж сандран түүний зохион байгуулсан хурлыг ор нэр болгон, уух ус ч ширээн дээр нь тавиагүй билээ.
Кинонд дурдсанаар Далай багш ба тэргүүлэх эрдэмтдийн дээр дурдсан шинжлэх ухааны олон салбаруудаар хийсэн мэтгэлцээн нь онц сонирхолтой болсон бөгөөд үүний дотор миний мэдэх физикийн шинжлэх ухааны ололт, тэр нь биднийг хүрээлэн буй ертөнцийн үйл явдлууд, үзэгдэл юмсын мөн чанарт хэрхэн хүрч байгаа тухай харилцан ярилцлага онц сонирхолтой боллоо.
Гэгээлэг оюун ухааны дээд түвшин болох гүн бясалгал, шинжлэх ухааны дээд шалгуур болох туршлага хоёр ертөнцийн хөгжлийн уг сурвалж болсон танин мэдэхүйн нэгэн гайхамшигтай алтан түлхүүрийг хослон олсон юм. Тэр нь юу гээч.
Нэгдүгээрт: Ертөнцийн аливаа нэг юмны уг сурвалж, бодит үнэнд хүрч болохгүй юм байна.
Хоёрдугаарт: Хорвоогийн аливаа нэг юманд бидний оюун ухаан үл хүрэх тийм абсолют буюу үнэмлэхүй нууц байдаг байна.
Гуравдугаарт: Энэхүү нууцын нууцыг тайлах абсолют буюу туйлын үнэн байх учиртай.
Дөрөвдүгээрт: Гэвч энэхүү туйлын үнэн нь хязгааргүй олон шаттай харьцангуй үнэнүүдийн нийлбэр юм байна.
Математикийн хэллэгээр харьцангуй үнэнүүдийн нийлбэр туйлын буюу абсолют үнэнд хязгааргүй дөхөж очих боловч түүнд хэзээ ч хүрэхгүй. Жишээ болгож, дунд ангийн нэгэн хялбар бодлогыг авч үзье. Тоон тэнхлэг дээр тэгээс нэг хүртэлх урттай хэрчим байг. Тэг цэгээс эхэлж явсан сурагч нэг гэсэн цэг дээр байгаа үнэмлэхүй үнэнд хүрэхийн тулд хэрчмийг яг хагаслан явах ёстой. Эхлээд хэрчмийн 0.5-д хүрнэ. Дараа нь хэрчмийн 0.75-д хүрнэ, дараа нь 0.875-ыг туулна. Гэх мэт хэрчмийн үлдсэн зайг хагаслан явснаар бодит үнэн байгаа нэг гэсэн цэг дээр хэзээ ч хүрч чадахгүй.Аливаа нэг юмны абсолют буюу үнэмлэхүй үнэнд хүргэх гэсэн бидний оюун ухааны хүсэл тэмүүллийн зам ийм жишээтэй адил төстэй.
Ингээд бурхны сургаалд аливаа нэг юм нууц хэвээрээ үлдсэн учир тэр юмыг хоосон гэх ба бидний түүнд хүрэх гэсэн санаа бодлыг хоосон чанар гэнэ. Энэ бол танин мэдэхүйн гайхамшигтай зарчим. Яагаад гэвэл хэрвээ бидний оюун ухаан орчлонгийн үнэмлэхүй буюу абсолют үнэнд хүрдэг байсансан бол бидний амьдралын утга учир алга болох байв. Жишээ нь, бид аливаа нэг киноны үйл явдлыг үзээд л дараа нь түүнийг үзэх сонирхолгүй болдогтой адил. Хэрвээ бид орчлонгийн нууцыг бүрэн тайлсансан бол бидний амьдрах учир холбогдол алга болно. Яагаад гэвэл цаашид сэтгэн бодох юмгүй болсон, орчлонгийн нууцыг бүрэн тайлсан. Нэг үгээр хийх юмгүй, сэтгэн бодох юмгүй болж хоосон чанарт шилжинэ гэсэн үг. Ингээд амьдрал учир утгагүй болох байв.
Гэвч биднийг хүрээлэн буй хорвоо ертөнц, бидний оюун ухааны төгсгөлийн уйтгартай, өрөвдөлтэй, зорилгогүй гэмээр тийм замыг тас хааж өгчээ. Ингээд бидний танин мэдэхүйн бодол санаа, зорилго, хүсэл тэмүүлэл цагийн аясаар үргэлжид мөнхрөн үргэлжлэх хувь тавилантай. Одоо аливаа нэг юмны бодит үнэнд хүрэх гэсэн танин мэдэхүйн гинжин холбоосыг физикийн шинжлэх ухааны жишээн дээр үзүүлье. Эртний Грекчүүд биднийг хүрээлэн буй ертөнц атом хэмээх эгэл хэсэг-хумхын тоосноос бүтнэ гэж үзжээ. Энэ нь ертөнцийн бүтцийн тухай харьцангуй үнэний эхний шат мөн. Ертөнцийн бүтцийн тухай харьцангуй үнэний II шат нь XIX зуунд атом нь дотоод бүтэцтэй болохыг тогтоосонд оршино. Атомын дотоод бүтэц нь манай нарны аймгийн бүтэцтэй төстэй болохыг тогтоов. Атом нь нар шиг жин буюу масс ихтэй цөм, түүнийг гарагууд шиг тойрон эргэлддэг эгэл хэсэг болох электронуудаас тогтдог болохыг туршлагаар нээв. Атомын тухай танин мэдэхүйн харьцангуй үнэний III шат нь цөм нь бас цахилгаан цэнэгтэй протон, цэнэггүй нейтрон гэх эгэл бөөмсөөс тогтдог болохыг тогтоосон явдал юм. Атомын тухай харьцангуй үнэний IV шат нь цөмийг бүрэлдүүлэгч протон ба нейтрон бөөмс нь кварк гэж нэрлэгдэх бутархай цахилгаан цэнэгтэй бөөмсөөс тогтдог болохыг нээсэнд оршино. Атомын цөм ба электронууд нь өөр хоорондоо цахилгаан соронзон хүчээр барьцалдсан байдаг бол кваркууд нь цавуу буюу глюон гэх эгэл бөөмсийн тусламжтайгаар харилцан үйлчлэлд ордог байна. Одоо цагт атомын тухай харьцангуй үнэний V шат нь кваркууд нь бас прион(грекийн анхдагч гэсэн үг) гэх хачирхалтай эгэл хэсгээс тогтож болох таамаглалыг дэвшүүлээд байна. Гэвч физикчид өнөөдрийн өдрийг хүртэл атомын тухай абсолют буюу бодит-үнэмлэхүй үнэнд хүрэх яагаа ч үгүй байна. Харин хоосон чанар ёсоор түүнд хэзээ ч хүрэх ёсгүй.
Одоо олны гайхширлыг төрүүлсэн хоёр энгийн жишээг дурдъя. Бидний өдөр тутмын амьдралын хэрэгцээ болсон таазанд өлгөөтэй байгаа чийдэн, шалан дээр байгаа модон сандал хоёрыг авч үзье. Бид эдгээрийг хараад ердийн л нэг байдаг бодит зүйл гэж бодно. Гэтэл гэгээрсэн гүн ухаантнуудын хувьд энэ хоёр юм хоосон чанарын бодит байдлыг илтгэнэ гэж хэлнэ. Мунхаг бидний хувьд энэ санаа бидэнд үлгэр, үнэмшихээргүй сонин санагдана. Яагаад?. Толин тусгалын цаана байдаг бидний барьж болдоггүй хоосон дүрс шиг дээрх хоёр юм эхлээд хүний оюун санаа, бодолд анх бий болдог. Тархин доторх тэдгээрийн геометр дүрслэл бидний амьдралд орж бодит чийдэн болон сандал болтол урт удаан замыг туулна. Цааш нь ухаад бодвол сандал юунаас тогтсон бэ? Модноос. Тэгвэл мод яаж ургаж бий болдог вэ? Нарны гэрэл, хөрс, ус, агаар хэрэгтэй. Нарны гэрлийг зөөгч нь физикийн хэлээр фотон хэмээх массгүй, цахилгаан цэнэггүй, секундэд 300000 км хурдалдаг эгэл хэсэг-долгион болно. Чийдэнгийн хувьд чийдэн нь шилэн бүрхүүл, түүний доторх хий болон төмөр утсан ороомгоос тогтоно. Төмөр утас нь төмрийн атомуудаас, атом нь цөм болон түүнийг тойрон эргэлддэг цахилгаан цэнэг зөөдөг электронуудаас тогтоно. Ингэхлээр чийдэн болон сандлын эцсийн амин шалгуур нь фотон болон электрон бөөмс болов. Хэрвээ бид энэ хоёр бөөмийн шинж төлөвийн тухай абсолют буюу үнэмлэхүй үнэнийг олж чадвал чийдэн, сандал хоёр бидний анх бодож санаснаар бодит үнэн болох байв. Энд ямар нэгэн хоосон чанарын тухай яриа хөөрөө огт болох ёсгүй.
Хүний мөн чанарыг хэзээ ч олж чадахгүй. Яагаад гэвэл хүн гэдэг хязгааргүй олон зан араншинтай. Тэгвэл бөөм, долгион гэсэн хоёрхон зан араншинтай эгэл бөөмс, тэдгээрийн төлөөлөл болох электрон, фотон хоёрын мөн чанарт хялбархан хүрч болмоор бодогдоно. Энэ хоёр бөөмийн зан араншинг тогтоохын тулд физикчид энэ хоёр дээр туршилт тавьдаг. Энэ хоёр бөөс шиг тэмтэрч болох бодислог чанартай юм бол замд нь тааралдсан хоёр нүхний аль нэгээр нь урсан өнгөрөх учиртай. Гэтэл туршлагаар үзэхэд энэ хоёр, хоёр нүхээр дуу авиа шиг нэг зэрэг гараад явчихсан зургийг гаргана. Ингээд электрон, фотон хоёр долгиолог шинжтэй болох нь туршлагаар батлагдав. Гэтэл энэ хоёр бөөмсийн урсгал нимгэн алтан ялтсан дээр буухдаа түүнийг бүрэлдүүлэгч алтны атомуудын электронуудтай мөргөлдөж, тэдгээрийг ялтаснаас суга татаж гаргаж чаддаг болохыг туршлагаар тогтоов. Иймээс электрон, фотон хоёр тодорхой импульстэй биллиардын шарик шиг биет бөөмс болох нь илэрхий болов. Энэ хоёр бөөмийн өөр нэг чухал сонин хачин шинж гэвэл хөдөлгөөн нь санамсаргүй буюу тохиолдлын хуульд захирагддаг байна. Энд багажид бүртгэгдсэн электрон хэсэг хугацааны дараа хаана байхыг огт хэлж чадахгүй. Саран дээр байх ч магадлалтай. Бас эгэл бөөмсийн хөдөлгөөнд хэзээ ч тайлж болмооргүй, нууц хэвээрээ үлдмээр тийм нэгэн сонин үзэгдэл бий. Тэр нь нэг үүсгэгчээс гарсан ихэр хоёр фотоныг бие биендээ мэдээлэл дамжуулж, дохио хүргэх боломжгүй тийм алс хол зайд салгаад нэг фотоны шинж төлөвийг туршилтын багаж төхөөрөмжийн тусламжтайгаар өөрчлөхөд нөгөө алс хол байгаа ихрийн өрөөсөн фотон нь урьдчилан хэлэлцсэн мэт өөрийнхөө төлөв байдлаа өөрчилдөг байна. Анх үүсгэгчээс гарахдаа чи улаан дээл өмсөнө, харин би цэнхэр дээл өмсөнө шүү гэсэн мэт тийм физик хуулийн тохиролцоо байдаг. Тэгвэл алсхолын зайд байгаа бөөм нь физик багажийн тусламжтайгаар улаан(эсвэл цэнхэр) дээл өмсгөж албадмал хүч хэрэглэсэн бөөмийнхөө шинж төлөвийг тэр даруй мэдээд цэнхэр(эсвэл улаан) дээлээ өмсөх жишээтэй. Энэ хоёр бөөмсийн харилцан хамаарлыг хоёр бөөмийн хэзээ ч салах ёсгүй орооцолдсон гэж нэрлэнэ. Энэ үзэгдлийн мөн чанарыг физикчид тайлж чадахгүй байгаа юм.
Ингээд чийдэн, сандал хоёрын цаад уг сурвалж нь электрон, фотон гэсэн бөөмсийн шинж төлөвтэй холбогдох ба энэ хоёр бөөмийн бодит үнэнийг бид тайлж чадахгүй учир бидний нүдэнд харагдаж байгаа бодит үнэн мэт харагдах чийдэн, сандал хоёр хоосон чанартай болох нь физикийн туршлагаар батлагдлаа.
Цахилгаан цэнэг, бодисын масс, соронзон гэдэг чинь чухам юу юм бэ? Масстай хоёр бие яагаад таталцдаг юм бэ? Яагаад их масстай биеийн ойролцоо цагийн явдал удааширч, огторгуй хоосон хэрнээ нум шиг мурийж, муруй огторгуйг бий болгодог юм бэ? гэх мэт танин мэдэхүйн тулгуур асуултуудад бодитой хариулт өгч, тэдгээрийн үнэнийг нь одоо болтол мөн алс ирээдүйд ч олж тайлж чадахгүй биз ээ. Ингээд бүх ертөнцийн таталцлын тухай Ньютоны хууль, Эйнштейний харьцангуйн ерөнхий онол хоёр ертөнцийн бүтэц, хөгжлийн жинхэнэ бодит үнэнд бас л хүрээгүй л байна.
Өөр нэг нууцын нууц гэмээр нэг зүйл бол цаг хугацааны тухай ойлголт юм.Цаг хугацаа гэдэг бидний ухамсрын гадна байдаг бодит үнэн үү, эсвэл бидний уураг тархины цэвэр ойлголт уу? Энгийн сэтгэлгээний хүрээнд нар гардгаараа гарна, дөрвөн улирал солигддогоороо солигдоно, дэлхий эргэлддэгээрээ эргэлдэнэ, хүн төрдгөөрөө төрнө, өснө, нирваан дүр үзүүлдгээрээ үзүүлнэ гэх мэт үзэгдлүүд цаг хугацаатай ямар ч хамааралгүй мэт санагдана. Ингээд цаг хугацааны тухай үнэмлэхүй үнэн нуугдмал хэвээрээ үлдэв. Иймээс цаг хугацаа бас хоосон чанартай.
Танин мэдэхүйн эцсийн шалгуур нь туршлага билээ. Гэтэл энд нэгэн тайлагдашгүй, эрдэмтдийн гол мэтгэлцээний бай болсон нэгэн зүйл бий. Тэр нь туршлагын хэмжилт, бүртгэлийн ямар ч нарийн багаж төхөөрөмж байлаа ч уг судлах гэж буй аливаа нэг юмны туршлагаас өмнөх түүний жинхэнэ мөн чанарыг өдөөж өөрчлөлтөд оруулах учир хэмжилтийн үр дүнд гаргаж авсан уг юмны тухай мэдээлэл нь түүний жинхэнэ бодит үнэнтэй хэзээ ч тохирох ёсгүй. Иймээс аливаа нэг юмны мөн чанарыг түүний шинж төлөвийг өдөөж, өөрчлөхгүйгээр таньж болохгүй юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Иймээс уг юмны эцсийн нууцад хүрч чадахгүй учир тэр нь бидний оюун ухааны гадна орших хоосон чанар болон үлдэнэ.
Дэлхий дээрх бүх амьдралын уг сурвалж, амин сүнс, эцсийн үнэн нь нар билээ. Гэтэл наран дээр очтол 5000 хэм, гүндээ хэдэн сая хэмийн дулаантай, байхын аргагүй халуун бөмбөлөг.Мөн биднийг хүрээлэн буй үй түмэн одтой орчлон хорвоогийн бодит үнэн, анхдагч эхлэл нь мөн л оюун ухаанд хэзээ ч хүршгүй, зүйрлэшгүй, тоолж, тогтоож боломгүй тийм аймшигтай халуун бөмбөгийн тэсрэлтийн үр дүн. Иймээс эх дэлхий дээрх амьдрал, одод хорвоогийн эцсийн бодит үнэн, мөн чанар нь бурхны хэллэгээр хоосон, шинжлэх ухааны хэллэгээр хэзээ ч хүрч боломгүй онцгой цэг. Үүнийг англиар singular point, оросоор особая точка гэж үзэхээс өөр тодорхойлолтгүй хязгааргүйн хязгааргүй билээ.
Эцэст нь бурхны сургаал, физик хоёр танин мэдэхүйн нэгэн замын уулзварт нийлсэн бодит жишээг дурдъя. XIX зууны гарамгай эрдэмтдийн нэг Америкийн физикч Гелл-Манн Будда бурханы сургаалын билиг оюуны найман замыг (зөв ойлголт, шалтаг шалтгааны учир, зөв хэл яриа, зөв үйлдэл, зөв хооллолт, хичээл зүтгэл, оюун ухааны ажил үйлс, бясалгал) геометрийн зөв олон өнцөгт дүрслэлд буулгаж, төв болон орой бүрт нь бодисын бүтцийн эгэл хэсэг-эгэл бөөмсийг ангилан байршуулах санааг оруулжээ. Гэтэл ертөнцийн нэгдмэл зүй тогтол ёсоор нэг орой дээр нь тодорхой масстай эгэл бөөм дутсан учир түүнийг байгальд заавал байх ёстойг урьдчилан хэлж, түүний нэрийг омега гэж нэрлэе гэж физикчдийн дунд санал тавьсан. Хожим энэ бөөмийг туршлагаар нээж, Гелл-Манн 1969 онд Нобелийн шагнал авсан түүхтэй.

Академич

Х.НАМСРАЙ

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Ухаалаг маск CLIU

Монголчууд вакцин гарахыг хүлээж, нэг удаагийн амны хаалтаар аргацааж, өдөр хоногийг өнгөрөөж байхад барууны орнууд коронавирустэй “эвлэрч” вакцин үйлдвэрлэгдэхийг хүлээлгүй түүнээс ухаалгаар хамгаалж байна. Вирус устгагч, карбон агаар шүүгч, үл цантагч системтэй, технологийн дэвшил шингээсэн ухаалаг маскийг Италийн зохион бүтээгчид үйлдвэрлээд эхэллээ. Өнгөрсөн наймдугаар сараас худалдаанд гарсан уг маск одоо онлайн худалдаа болон дэлхийн худалдааны зах зээл дээр хамгийн эрэлттэй бүтээгдэхүүн болоод байна.

CLIU маскийг зүүсэн байхад маш хөнгөн, амьсгалахад саадгүй, цантахгүй, хамгийн гол нь таны инээмсэглэл, амны хөдөлгөөн ил харагдана. Зохион бүтээгчдийн хувьд CLIU маскийг дараах давуу талуудтай гэж онцолжээ.

-Чөлөөтэй амьсгална. Энгийн, нэг удаагийн амны хаалттай амьсгалахад тодорхой хэмжээгээр хүндрэлтэй байдаг. Харин CLIU маскийг зүүсэн байхад амьсгалахад юу ч саад болохгүй.

-Энэ маскийг зүүхэд дуу хоолой сул сонсогдох, яриа дуулдахгүй байх гэх мэт хүндрэл үүсэхгүй

-Хамгийн гол давуу тал нь та сайхан инээмсэглэлээ бусдад харуулах боломжтой болно.

-Ам, хамраа битүүлсэн үед хүнд үзэл бодол нь боогдож байгаа мэт мэдрэмж төрдөг бол CLIU масктай үедээ үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлнэ.

-Маск зүүсэн үед хүмүүс нэгнээсээ тусгаарлагдсан, ангид мэт мэдрэмж төрдөг. Харин CLIU зүүснээр эргэн тойрны хүмүүстэйгээ энгийн харилцах боломжтой болно гэжээ. CLIU-г зохион бүтээгчид “COVID-той байгаа энэ үед таны инээмсэглэл, сэтгэл хөдлөлийг харуулсан ухаалаг маскийг бүтээсэндээ баяртай байна. CLIU маск коронавирусийн дэгдэлттэй “хүйтэн” үед халуун дулаан инээмсэглэлтэй харилцааг бий болгоно” гэжээ.

CLIU маск нь дэвшилтэт технологийг маскны аюулгүй байх гол шаардлагатай нарийн уялдуулсан байна. Үл цантах систем бүхий тунгалаг хаалттай, гадны бохирдлоос хамгаалдаг тусгай технологитой учир хүйтэн сэрүүн, ялангуяа өвлийн улиралд нэн тохиромжтой. Таван давхар шүүлтүүртэй учир PM 2.5 тоосонцрыг ч шүүдэг.

Загварын хувьд 5-6 өнгөний сонголттой, S, L, M гэсэн хэмжээтэй. Шүүлтүүрийг нь солиод зүүгээд байвал хэдэн ч жил хэрэглэж болох давуу талтай юм байна.

Энэхүү маск нь хоёр төрлөөр худалдаанд гарч байна. Энгийн маск нь агаар шүүгч, нөөц шүүлтүүр, маскны хэмжээ тохируулагчтай бөгөөд 30, 50 долларын сонголттой байгаа бол PRO загвар нь харьцангуй үнэтэй. Агаар шүүгч, нөөц шүүлтүүр, хэмжээ тохируулагч, цэнэглэгч, микрофон, Blu­etooth, био хэмжигчтэй. Гар утсаа масктайгаа Bluetooth-ээр холбочихно. Хэрвээ юм уух, ам руугаа юм хийхээр болвол маскны урд хэсгийн тунгалаг хаалтыг сөхчихнө. Нэг удаагийн болон дахин ашиглах боломжгүй амны хаалт нь байгальд асар их хог болж байгаа учир энэ маскийг хэрэглэснээр экологид хөрөнгө оруулалт хийнэ гэсэн үг. Мөн далайд хаягдах байсан 20.000 кг хуванцраар CLIU-г үйлдвэрлэж байгаа юм байна. Уг маск нь бактери устгах системтэй учир агаар дахь элдэв нян, бактерийг устгахын сацуу харшлын өвчтэй хүмүүст өвчний зовиурыг нь багасгах, харшил сэдрээхгүй байх олон давуу талыг өгч байгаа аж.