Category: булангууд

Төрийн шагналт зураач, уран барималч Ш.Тэнгисболдтой ярилцлаа. “1921 онд баронтой байлдаж явлаа гээд ярих уу” хэмээн Ш.Тэнгисболд гуай наргиа хийсээр бидний яриа өрнөлөө.

-Д.Бодоо Ардын намын анхны тамгыг сийлсэн гэдэг шиг та бас 1992 онд төрийн тамга сийлж явсан гэл үү?

-Үндсэн хууль батлаад, нөгөө шувууг (Цагаан шонхор) чинь дэмжээгүй, П.Очирбат гуай “Миний хүүгийн нэг юм төрд байх хэрэгтэй шүү” гээд “Чи тамга хийгээдэх” гэсэн. Тэгээд би тамгыг нь хийж өгсөн. Дардас нь шүү дээ.

-Таны зурсан “Цагаан шонхор” шувуу төрийн сүлдэнд өрсөлдөж байсан гэсэн. Эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм уу?

-Тийм. Манайхан чинь моринд дуртай, шувуунд дургүй улсууд юм билээ. Уг нь шонхор шувуу чинь амьд амьтны хувьд хурдны туйл шүү дээ.

Эд чинь баруун зүүн, монгол болоод үзчихдэг. Сүүлд Н.Чүлтэм гуай бид нар “Соёмбыг гаргая” гэж яриад, түүнийг ч хүлээж авахгүй, ийм л юм зураад тавьчихсан шүү дээ. Би өнгөрсөн хойно нь үглээд ч яадаг юм. Тэр үед төрийн сүлдэнд 600-гаад төсөл ирсэн. Н.Чүлтэм гуай бид хоёр Бага хурал дээр ялаад, Их хурал руу морь, шувуу хоёроо “барилдуулаад” аль нь ч биш болсон шүү дээ.

-Та тамга тэмдэг их урлаж байсан юм билээ, түүх их судалж байв уу?

-Түүх, есөн шидийн юм судалж байлаа.

-Ерэн онд та Монголын Ардчилсан Холбооны анхны гадаад томилолтоор сахал Б.Билэгт, Д.Баасан лам нарын хүмүүстэй хамт явсан гэлүү?

-Би зөндөө л тийм юманд оролцдог байсан.

-1990-ээд онд та чөлөөт уран бүтээлч байжээ?

-Байсан байсан. Ц.Доржпалам гээд миний багш байдаг. Тэр хүн тэтгэвэрт гараад, би 1980 онд Ардын ансамблийн ерөнхий зураачаар очсон юм. Тэнд П.Адарсүрэн ах, Г.Түмэндэмбэрэл эгч эд нартай хамт ажиллаж байлаа. Би өөрөө театрын зураач хүн.

-Таныг ардчилагчдын нэг байсан юм болов уу гэж бодлоо?

-Үгүй ээ. Д.Баасан манай нэг өрөөнд амьдардаг байсан юм. Би бол нэг их хувьсгалч хүн биш шүү дээ. Хэдэн төгрөгийг нь өгвөл хийх юмаа хийж өгчихөөд явж байдаг тийм л хүн. Ерээд онд баахан компаниуд нээгдсэн, тэдний лого тэмдэг хийсэн. Тиймэрхүү л юм хийж ах нь амьдарсан шүү дээ.

-Таныг бас Есөн хөлт цагаан тугийг залах санаачилга гаргасан гэх юм билээ?

-И.Нямгаваа бид хоёр наадмын шоу гээд хийсэн юм. Эрээн туг байсан шүү дээ. Ерэн онд Х.Билэгжаргал, Б.Жамъяандагва гуай бид нар “Бөртө чоно” гэж балет хийсэн юм. Түүний тугийг наадмын талбайд аваачиж сахилгагүйтэхгүй юу. Тэгсэн чинь бөхчүүд сүйд болоод, тэрнээс хойш иймэрхүү юм яваад байдаг юм. Тэр үед 45 хоногт багтааж хийдэг. Бид бас зарим юмыг нь хийж амжаагүй. Одоо ч тэр чигээрээ л явж байдаг. Хөх шонхортой шувуу байх ёстой шүү дээ. Хэлтэй далбаа байх ёстой. Тэр нь одоо хүртэл хийгдээгүй байж л байдаг юм.

-АСЕМ-ын үеэр таны “Хаданд мөнхөрсөн урлаг” үзэсгэлэн гарсан. Бас таны зурсан хадны сүг зургийг 53 орны төрийн тэргүүнд бэлэглэсэн гэдэг шүү дээ?

-Тэр бол харин агуу юм болсон шүү. 60 зургаа нэг өдөр зарчихсан хүн байхгүй юу. Ц.Элбэгдорж надаас худалдаж авсан юм. 53 улсын тэргүүнд бэлэглэсэн. Тэр бас их гоё тохиолдол шүү.

-Та тэгээд 53 янзын хадны сүг зураг зурсан гэсэн үг үү?

– Хадны сүг зураг чинь 30-40 мянган жилийн өмнөх түүх шүү дээ. Түүнийгээ л сурталчилж байгаа ухаантай. 53 өөр зураг зуралгүй яах вэ. АСЕМ-ын том хурал болсон гэрт миний 60 зургийг өлгөчихсөн байсан юм. Хадны зургийн хар зургийг хөдөлгөхгүйгээр өнгө, сэтгэл нэмж, зохиомжийг нь өөрчилсөн юм. Ийм бүтээлүүд хийсэн дээ.

-Эдгээр зургийг зурахад хэр их хугацаа зарцуулсан бэ?

-Бүтэн жил гаруй хугацаанд хийсэн юм.

-Та хадны сүг зураг судалдаг гэсэн. Танд бол 50, 60 байтугай зургийн санаа байсан байх, тийм үү?

-Зөвхөн нэг ууланд л дөч, тавин мянган хадны зураг байдаг шүү дээ. Тэгэхээр 53 зураг юухэн байх вэ.

-Хадны сүг зураг танд ямар дохио, мессэж өгдөг вэ?

-Пикассо, Матисс гээд

улсууд хадны сүг зураг шахуу юм зураад л нэртэй болчихсон товарищууд шүү дээ. Манай хадан дээр чинь 30-40 мянган жилийн өмнөх бүтэн үзэсгэлэн байна шүү дээ. Хүн төрөлхтний балчир үеийг хадны зураг санагдуулдаг. Хадан дээр очоод харахад хөгшин ижийтэйгээ ч уулзаж байгаа юм шиг эртний үүх түүх бодогддог.

-Та их аялсан уу?

-Явсаан. Монголоороо бол бүх газраар явсан. Ардын ансамбльд байхад бол судалгаа их хийдэг байлаа.

-Гадаадын хадны сүг зураг судалж амжсан уу?

-Амжилгүй яадаг юм. Гэхдээ манайд бол хамаагүй их зурагтай.

-Та олон мундаг хүмүүстэй хамт ажиллаж байсан юм билээ. Содон учрал байв уу?

-Байлгүй яах вэ. Х.Уртнасан бид хоёр чинь 1984 онд Филатова ид мандаж байх үед “Шидэт ваар” гээд дуурь хийж явлаа. Н.Норовбанзад эгч бид хоёр бараг хуурай эгч дүү байхгүй юу. Б.Сарантуяагийн анхны “Инээмтгий хүн” цомгийн хавтасны зургийг зурж байлаа. Гурван “Зууны манлай” эмэгтэйтэй найз л байгаа биз дээ. Норов эгчийг бол бишрээд л сууж байдаг. Манай эхний эхнэр эд нар нэг анги байсан байхгүй юу.

-Эхний эхнэр гэснээс таны “Гэргий” гээд гоё зураг байсан даа.

-Тэр чинь “Их замын эхэн”-д тоглодог Д.Ариунаа байхгүй юу. Дээр үед “Сүнжидмаа”-д дуулж байсан шүү дээ.

-Яруу найрагчид эхнэртээ шүлэг зориулдаг бол зураачид хөргийг нь зурдаг юм байна даа?

-Тэр чинь зураачдын 40 жилд хоёрт орж байсан зураг шүү. 1982 онд зурж байсан.

-”Их хөлгөн туульс” бол соц үед хамгийн үнэд хүрсэн зураг гэдэг. Хэдээр үнэлж байв?

-Тухайн үед “Азарганы ноцолдоон” гэдэг ч юмуу Г.Одон багшийн “Ажлын дараа” гээд төрийн шагнал авсан зурагнууд 2500 төгрөгөөр үнэлэгдэж байсан. “Их хөлгөн туульс”-ыг 8000 төгрөгөөр авсан. 1988 онд зураачид бараг бослого гаргах шахаж байлаа.

-Та тэр мөнгөө яаж зарцуулж байв?

-Архи л уухгүй юу.

– Нээрэн үү?

-Тийм.

-Ерөнхийлөгчийн төрийн шагнал олгох зарлигт таны уран бүтээлүүдийг дурдсан байна лээ. Нэг сонирхолтой нь “Их хөлгөн туульс”, “Аргусан хуурчийн тууль”, “Цаст уулын цадиг” зурагт нэг л өвгөн яваад байх шиг санагдсан?

-Тал, хээр, говь гэсэн гурван сэдэв байхгүй юу. Нэг нь уулын өвгөн, нэг нь талын өвгөн. Нөгөө нь говийн өвгөн. Гурван цуврал зураг. Албаар тийм давтамж хийсэн юм. Талд ч, говьд ч адилхан өвгөчүүд байдаг шүү дээ.

-Өвгөн танд онгод өгсөн үү?

-Яах вэ. Хөгшчүүлтэй байсан болохоор сайн мэднэ л дээ.

-Таны багш нартайгаа хамт авахуулсан зургийн тайлбарыг харсан. “Л.Гаваа, Г.Одон, хүний хайлан өвгөн багш нарынхаа хамт, 1983 он” гэсэн байна лээ?

– Агуу улсууд байсан л даа. Хар багаас маань зураг заасан улсууд байхгүй юу. Тэд нар үхээгүй, дээрээс хараад сууж байгаа гэж боддог.

-Таны урласан Хотгойдын Шадар ван Чингүнжавын морьт хөшөөний дэргэдүүр явахдаа олон удаа харж байсан. Дотно сайхан санагддаг бас “Төр, үр хоёр минь мөнх оршиг” гэсэн үг нь их таалагддаг.

-Хөшөөнөөс өмнө 1982 онд зурсан Чингүнжавын том зураг Хувьсгалын музейд байгаа. Яг 33 жилийн дараа би хөшөөг нь хийсэн байхгүй юу. Тэр зураг чинь бас зураачдын 40 жилээр байр эзлээд сүйд болж байлаа.

-Таны “Чингис хаан” зураг бусад Чингисийн зурагнаас огт өөр хүчирхэг дүртэй юм билээ?

-Тэр ч ордонд дарга нарын өрөөнд л байгаа байлгүй.

-Та үндсэрхэг үзэлтэй уран бүтээлч явжээ?

-Тэгэлгүй яадаг юм.

-“Эсэргүү” байсан уу?

-Одоо яах вэ дээ. О.Дашбалбартайгаа нийлээд явдаг байсан болохоор үндсэрхэг юм байлгүй. (инээв) Б.Лхагвасүрэн бид нийлээд зөндөө л юм хийсэн шүү дээ. “Нарны домог”, Чингисийн тухай “Бөртө чоно” гээд балет байна.

-Санжийн Баяр сурвалжлагч байхдаа Б.Лхагвасүрэн гуай та хоёроос яриа авч байсан гэхээр сонин. Тэр үед юун тухай ярьж байв?

-Зураг хөргийн тухай, өөрийгөө бага зэрэг магтаад тиймэрхүү л юм ярина биз дээ.

-Та “Загас судлаачийн хэтэрхий мэргэн жараахай” гэж хочилдог байсан гэлүү. Одоо ч холбоотой байдаг уу?

– (инээв) Хэтэрхий мэргэн жараахай гэдэг байлаа даа, хөөрхий. Холбоотой байлгүй яах вэ. Найз нөхөд гэдэг салахгүй шүү дээ.

-Төрийн шагнал авахаар өөр мэдрэмж төрөх юм уу?

-Тэрийг ч гуйж авдаггүй эд л дээ. Шагнал авъя гэвэл надад өчнөөн л вариант байна шүү дээ. Манай нутгийнхан л дэмжсэн, Хөвсгөлийнхөн. Том дарга нар дэмжиж байна. Тэгээд болж байгаа юм байлгүй. Урьд нь нэг их шагнал тоодоггүй байсан. Авахад бол сайхан л санагддаг юм билээ.

-Хүмүүс их л баяр хүргэж байх шиг байна. Та урлан дээрээ сууж байгаа юу?

-Тэгсээн. Би урлан дээрээ л бараг амьдардаг шүү дээ. Гэр, урлан хоёр хамар хашааны зайтай.

-Та одоо ямар бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Одоо тэгээд баахан захиалга байна даа.

-Та шавьтай юу?

-Мэр сэр юм бий. Албан ёсоор цалинг нь авч байгаад ном заагаагүй л дээ, би. Багшаа гээд явдаг хүмүүс зөндөө л байдаг гэв. “Хамаагүй цаасан малгай өмсгөчихөв” хэмээн анхааруулсаар Ш.Тэнгисболд зураач яриагаа өндөрлөв.

Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Балжирын Догмидтой ярилцлаа.

-Ардын хувьсгалын 100 жилийн уралдаанд таны “Дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг түрүүлсэн. Гэтэл “Хуучин өгүүллэгээрээ түрүүллээ, Догмидын түрүүг хүчингүй болгож дараагийн хүнд нь тэргүүн шагналыг нь олгоё” гэсэн шүүмжлэл гарсан. Та ч хариу мэдэгдэл хийсэн байна лээ. Юу болоод байна аа?

-Ардын хувьсгалын 100 жил гэдэг бол хувь хүний амьдралд байтугай, нийгэм, улс гүрэнд түүхэн том үйл явдал. Тиймээс 100 жилийг үзнэ гэдэг хүн бүрд тохиох хувь заяа биш. Энэ утгаараа Соёлын яам, Соёл урлагийн газраас зарласан, үндсэндээ Монголын төрөөс зарласан 100 жилийн ойн зохиолын уралдаанд миний бие оролцсон. Уран бүтээлч хүн өөрийгөө сорино гэхээсээ түүхэн их ойн тоосонд орж, нэрээ хавчуулж бүтээлээ өргөе гэж бодно. Зохиолч, уран бүтээлч бидэнд нэгэн зуунд ганцхан тохиох энэ ойд оролцоно гэдэг суварга сүншигтэй ижил юм. Ийм л өндөр сэтгэлээр хандаж ойн уралдаанд бүтээлээ өгсөн. Миний “Дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг бол дайны жилийн хүүхнүүдийн зовлон жаргалыг эдүгээ цагт хийж буй киноны үйл явцтай харьцуулж, уран сайхны хувьд өнгөрсөн, одоо цагийг зэрэгцүүлж гаргасан маш сонин зохиомжтой бүтээл. Гэнэтхэн нэг хүн гарч ирээд “допингтой өгүүллэгэ түрүүллээ, хуучин зохиол нь” гээд бичээд унадаг юм байна. Чимэгбаатар гэнэ үү, утга зохиолын ертөнцөд би тийм хүн танихгүй, огт сонсоогүй. Ингэж хүний ор үндэсгүй худлаа гүтгэж болохгүй. Энэ бол маш аюултай, хорлонтой.

Би бол нэр төрөө бодохоос гадна өгүүллэг, уран бүтээлийн хувь заяан дээр санаа зовж байна. Мөн уншигчид буруу ойлголт авбал эвгүй. Энэ Догмид чинь бүр тартагтаа тулаад, шавхагдаад, бүр сүүлдээ цагаандаа гарч 100 жилийн өндөр ойд хуучин нойтон өгүүллэгээрээ оролцож шагналыг нь авдаг болоо юу даа гэж бодвол яана. Тийм завхарсан юм гэж юу байх вэ. Би шинэ өгүүллэгээ өгсөн. Монголын ард түмэн уншигч олон намайг мэднэ дээ. Би бол тэгж ганц хоёр өгүүллэг бичих гэж сандарч барьц алдах хүн биш. Надад одоо ном бүтээлдээ оруулаагүй, сонин хэвлэлд гаргаагүй 20 шахам шинэ өгүүллэг байж л байна. Би бол 10, 20 өгүүллэг босч суухдаа л бичих хүн. Манай утга зохиолын ертөнцөд ийм хөгийн, хэн ч мэдэхгүй, хэн ч биш юмнууд орж ирээд бусдын сэтгэл санаа, уншигчдын дунд яс хаяж байна. Энэ бол цаанаасаа бодлогоор л явж байгаа. Ер нь авьяасгүй хүмүүс чинь ийм байдаг юм. Хүн өөрийг нь тоохгүй болохоор олны анхаарлыг өөр дээрээ татаж, олны танил болохын тулд хэн нэгэн нэртэй төртэй хүнийг барьж авч, гутааж доромжилж доош нь хийх ийм ажлыг хийдэг. Хуучин нийгмийн үеийн хамгийн арчаагүй, хамгийн болхи ядарсан арга энэ.

-Таны хэлсэнчлэн уншигч олон, Монголын ард түмэн таныг мэднэ ээ. Ерээд оны дунд үед агуу Дооров, Дамбадаржаагийн Намсрай, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, Жагдалын Лхагваа гээд жинхэнэ аваргууд ид бичиж байхад тэр том өрсөлдөөн дундуур дайрч “Утгын чимэг”-ийг гурван удаа хүртэж дархан аварга гэдгээ тогтоож өгснийг мэдэх юм?

-Жинхэнэ алдартай, манай алтан үеийн том зохиолчид байхад би өөрийнхөө оюуны хүч, ур чадвараа шавхаж “Утгын чимэг” богино өгүүллэгийн наадамд гурав түрүүлж, олон удаа айрагдсан. Тэгэхээр ард түмэн намайг мэднэ гэж хэлээд байгаа юм. Би бол олон нийтийн сүлжээнд юм бичээд, над руу чулуу шидсэн нэгэн рүү дайрч давшлаад байдаг хүн биш. Энэ удаад бүтээлээ бодлоо. Намайг уншдаг, хүндэтгэдэг мянга мянган хүмүүсийг бодлоо, тэдний итгэл сэтгэлийг бодлоо. Би бол Чимэгбаатар гэж хүний хэлснээр тэгж их ойн уралдаанд хуучин өгүүллэгээ сойж, аймгийнхаа наадамд дал мөр нь гандсан хуучин тэрлэгээрээ гоёж явах тийм ёс суртахууны доголдолд орчихсон, өчүүхэн өт хорхой биш. Хуучин өгүүллэгээ бариад Ардын хувьсгалын 100 жилдээ очиж уншигчидаа, ард түмнээ, өөрийгөө доромжлох хүн биш. Олны хүртээл болоогүй бүтээлүүдийнхээ ёстой нөгөө олон адууны захаас хурдан хурцыг нь бариад унадаг шиг ямар ч уралдаан зарласан аль ч өгүүллэгийг нь аваад очсон шагналыг нь би авна. Үүнийг харин бардам хэлэх байна. Ер нь тэгээд би дээр хэллээ. Хүний нэрийг гутаадаг, ердөө хов живээр хөөцөлддөг доктор гээчид олон болжээ. Сүүлийн үед доктор, гавьяат нэр хүндээ, үнэ цэнээ алдсан, утгагүй болсон. Нэг хүнээр юм бичүүлээд түүнийгээ уншчихдаг болсныг нуухгүй. Хэдэн хүнд хоол цай өгөөд хамгаалчихдаг. Би Чимэгбаатар гэж хүнийг ийм хүн гэж хэлж байгаа юм биш. Өөрийгөө доктор гэж хэлсэн болохоор зарим нэг докторуудын тухай хэлж байна. Хуучин цагт Содовын Баясгалан гэж тэр аварга эрдэмтнээр зургаан хүн докторын ажлаа бичүүлж байсныг би нэртэй устай нь мэднэ. Тэр хүмүүс өнөөдөр жигтэйхэн том докторууд гээд байж л байна. Эрдэмтэн мэргэдийн дундуур ийм хөгийн юмнууд гарч ирдэг. Өвс ногоон дунд шарилж ургадаг шиг ургадаг л байхгүй юу. Өөрөө олны анхаарал татсан, хүнд өгөөжтэй нийгэмд тустай, улс орны хувь заяа ирээдүйд гарц гаргалгаа болсон тийм зүйл хийгээгүй. Тухайлбал, утга зохиолд гэхэд шинэ зүйл эрэлхийлсэн, шинэчлэлийн салхи ханхлуулсан, шинэ юмны шан татах хэмжээний юм байхгүй, иймд чадахгүй болохоор хүн рүү дайрдаг, хов жив, жижиг сажиг юм хөөцөлдлдөг ийм “доктор” нэртэй хүмүүс олон болсон.

-Намайг ингэж гүтгэснээрээ 100 жилийн төрөөс зарласан уралдааныг харлууллаа, дээрээс нь шүүгчдийг эвгүй байдалд орууллаа гэж та хэлсэн байсан?

-Уралдааны шүүгчдийг Соёлын яам, соёл урлагийн газраас томилсон. Мэдээж энэ цагийн нэртэй эрдэмтэн мэргэд, олны хүндэтгэл хүлээсэн, нийгмийн зүтгэлтнүүд байж таараа. Би ямар хүмүүс байсныг нь мэдэхгүй байна. Өгүүллэг, тууж, роман гээд зөвхөн үргэлжилсэн үгийн төрөлд олон бүтээл ирсэн, тэр бүгдийг ганц хоёр хүн уншаад шалгаруулчихгүй нь ойлгомжтой. Наад зах нь арваад хүн байгаа. Өгүүллэгийн төрөлд гэхэд энэ цаг үед бичиж байгаа бүх уран бүтээлчид оролцсон, 80-аад өгүүллэг ирсэн гэж байна лээ. Чимэгбаатар гэж энэ хүн надад итгэдэггүй юм аа гэхэд уралдааны шүүгчид эрдэмтэн мэргэдэд итгэмээр юм, өөрөө доктор гээ биз дээ. Хэрвээ “Миний дайны жилийн хүүхнүүд” өгүүллэг урьд өмнө нь ямар нэг ном сонинд хэвлэгдэж олны хүртээл болсон бол он сартай нь олоод ир. Би чамд уралдааны тэргүүн шагнал болох гурван сая төгрөгийг бүтнээр нь өгье гэж Чимэгбаатар гэж залууд хэлж байна. Хэрвээ тэгж чадахгүй бол надаас уучлалт гуй. Надаас уучлалт гуйхгүй бол гүжирдэж гүтгүүлснийхээ хариуд би шүүхээр нэр төрөө сэргээлгэнэ. Ер нь иймэрхүү өт хорхойнууд энд тэнд атаархлын хар хороо гоожуулаад, уран сайхны агаарыг бохирдуулаад уншигчдыг доромжлоод, шүүгчдийн доромжлоод, намайг доромжлоод байгаа нь эгдүү хүргэж байна. Хүн хүнийг хардах эрхтэй, шүүмжлэх, буруу зөвийг нь хэлэх хэрэгтэй. Гэхдээ хөдөлшгүй баримттай, үнэнтэй байх хэрэгтэй. Түүнээс илтээр гуйвуулж гутаан доромжилж нэр төр, бүтээл туурвилд нь халдана гэдэг байж боломгүй. Хэрвээ Чимэгбаатар гэж нөхрийн хэлснээр допингтой өгүүллэг түрүүлсэн бол ямар олиг байхав дээ.

-Таны уралдаанд өгсөн өгүүллэг дайны жилийн үйл явцыг одооны юмтай холбосон шинэ бүтээл байх нь, тийм үү?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ чинь чөлөөт сэтгэлгээний модерн өгүүллэг. Дайны үеийн хүүхнүүдийн зовлон жаргал явна. Тэгснээ гэнэтхэн өнөөдрийн киноны зураг, Дандар баатрын тухай дайны үеийн киноны зураг авч байгаа хэсэг ороод ирнэ. Хуучин арга барилаар байдаг л нэг программаар биччихсэн өгүүллэг биш. Захын хүн гар хурууны үзүүрээр биччих өгүүллэг биш. Хэрвээ тийм өгүүллэг байсан бол тэр олон мэргэжлийн шүүгчдийн шүүлтийг яаж давах вэ дээ. Ороо нь гарсан бууран тайлаг шиг юмнууд өөрсдийгөө зохиолч найрагч гээд үсээ ургуулчихсан, архи үнэртүүлсэн нөхдүүд дээр үед байлаа. Тэд хэзээ ч зохиолч, найрагч болж чадаагүй. Сайн уншигч ч байж чадаагүй дууссан, тийм хүмүүсийг би мэднэ. Харин тэд бол мандаж бадарч, сайн сайхан яваа хүмүүсээ гутаах гэж, нэр төрийг нь доош нь чангаах гэж зүтгэдэг. Тэр нь хөөрхий минь газар авдаггүй. Аль ч цагт, аль ч нийгэмд тийм юмнууд байдаг, гайхах юм биш. Гэхдээ утга зохиолын ертөнцөд би нэрийг нь ч сонсоогүй хүн над руу ингэж дайрч байгаа нь миний дургүйг хүргэж. Би дахин хэлэхэд, зохиол бүтээлийнхээ ирээдүйн хувь заяанд санаа зовж байна. Намайг үхээд өгсний дараа юу ч гэж ярьж мэдэхээр байна, юм юм бодогдож байна.

-Сүүлд та Шолоховын “Дөлгөөн дон”-ыг үргэлжлүүлэн бичиж шуугиан тарьсан даа?

-“Дөлгөөн дон”-ыг 1958 онд Базарын Дэшцэрэн агуу орчуулагч хүн орчуулсан. Намайг арван хэдтэй хүүхэд байхад орчуулсан. “Дөлгөөн дон” бол хүүхэд байхаас миний ширээний ном байсан. Үндсэндээ би бол “Дөлгөөн дон”-оор өвчилсөн хүн. Яаж ийм зэрэг зиндааны зохиол бичих үү гэж бодоод олон жил бараг 50-60 жил бодож байсан. Манай гаригийн бахархал болсон агуу их Шолохын дутууг нөхөж, дундуурыг нь дүүргэж бичсэн юм биш. Зөвхөн Догмид биш, ерөөс монгол хүн монгол зохиолч дэлхийн сонгодгийн хэмжээнд хүрэхээр ур хийцтэй үзүүлж харуулах юмтай зохиол бичиж чадах нь уу гэдгээ би монгол зохиолчдын өмнөөс өөр дээрээ туршсан юм. Шолоховын “Дөлгөөн дон” гэдэг нэр нь байгаа болохоос тухайн зохиолоос санаа сэдэл авсан, хуулсан, ашигласан юм байхгүй.

Бүгдийг өөрийнхөө ертөнцөөс шинээр бичсэн. Уг роман дуусахад бүх баатруудын үхэх нь үхээд үрэгдэх нь үрэгдээд, сураггүй болох нь болоод, нэг үе нөгөө үеэр солигдоод баатрууд нь байхгүй болоод дуусч байгаа. Өөрийнхөө ир чадлыг сорьж үзэх, мөн монгол хүн сэдвээ олоод зохиомж олсон үед бичгийн талаасаа ур ухаан, сэтгэлгээний талаасаа дэлхийн хэмжээнд ямархан байна гэдгийг би өөр дээрээ туршиж үзсэн л байхгүй юу. Түүнээс биш “Дөлгөөн дон”-ыг үргэлжлүүлээд би биччихлээ, цаана нь гарчихлаа, алаад хаячихлаа гэж хэлэхгүй.Түүнийг нь уншигч олон ард түмэн хэлнэ. Үнэлж цэгнэж дүнг нь тавина.

-Сүүлд хоёр роман гаргасан. Нэг нь “Дөлгөөн дон”, нөгөө нь…?

-“Бүргэд тэнгэрт хальдаг” гэж Галдан Бошигтын тухай роман. Орос, халимаг, тува, буриад дээр Хасбаатарын Мэргэн орчуулж гаргасан. Оростой нь хамт би нэг хавтсанд хийгээд сая роман болгож гаргалаа. Хальдаг гэдгийг нисдэг, үхдэг гэж хоёр утгаар ойлгож болно. Дөнгөж сая хоёр сарын өмнө хоёр роман гаргачихаад сууж байна. Зүүн гарын үндэсний баатар Галдан Бошигтын тухай түүхэн бөгөөд уран сайхны роман. Жижиг өгүүллэгээр тэгж би оролдохгүй. Миний хэдэн өгүүллэг бол имтэй тамгатай, ард түмэн уншигч олон хотонд байгаа мал шигээ мэддэг. Догмидын ганц өгүүлбэрийг мэднэ. Даруу бусаар хэлэхэд, надад дургүй хүн хүртэл миний өгүүллэг зохиолуудыг эрж хайж унштал нь бичдэг. Би чамд дургүй, гэхдээ зохиолыг нь уншихгүй байж чадахгүй гэж хэлдэг. Би ямар хүн бүгдэд таалагдсан ариусч гэгээрсэн бурхан биш дээ.

Уншигчдынхаа урмыг хугалахгүйн тулд, тэдний намайг гэсэн бахархлыг мөхөөчихгүйн тулд, үндсэндээ намайг уншдаг, хүндэтгэдэг хайрладаг бүхнийг өөрөөсөө холдуулчихгүйн тулд өөрийгөө шавхаж хэрэглэж, өөрийгөө үрж барж, үзэгнийхээ үзүүр шиг өөрийгөө элээж байж ганц хоёр өгүүлбэр бичдэг. Түүнээс биш би орос авгай оймс нэхэж байгаа юм шиг өдөр бүр юм бичээд алдаршаад байдаг хүн биш ээ. Өөрийгөө тарчлааж зовоож байж бичдэг. Зарим хүн надад хэлдэг юм, чи миний аавын тухай, эсвэл авгайгийн тухай ч юм уу уран сайхны өгүүллэг бичээд өгөөч. Чамд бол юухан байхав гэдэг. Чи өөрөө зохиол найрагч хүн мэднэ дээ. Зохиол бичих тийм амархан юмуу, гар хөлийн үзүүрээр, санаан зоргоороо юмнаас юм хуулж байгаа юм шиг хийчихдэг ажил юмуу. Зовлонгүй, амархан бичигдсэн зохиол бол үнэндээ зохиол биш л байхгүй юу. Тууж романы уралдаан байгаа. Түүн дотор миний тууж явж байгаа байхгүй юу. Түүнийг сааруулах гэсэн, агаарыг нь бохирдуулах гэсэн цаанаас нь магадгүй зориудаар хийж байгаа ажил гэж би харж байна.