Category: булангууд

“Чиний насан дээр би тэгдэг, ингэдэг байлаа” гэж хүүхдээ сургаж буй хүмүүсийг огт ойлгодоггүй юм аа. Цаг нь өөр, хэрэгцээ хэрэглээ нь өөр болчихсон нийгэмд амьдарч буй балчируудыг өөрийнхөө тарчиг үетэй харьцуулах буруу юм.

Найман настай Ирмүүн хүү сургуулиасаа ирээд хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа аавдаа “Би утсаа сургууль дээрээ орхичхож” гэж хэлээд гүйгээд гарсан байгаа юм. Уг нь тэр орж ирэнгүүтээ гэрийнхээ ширээн дээр гар утсаа тавьснаа анзаарсангүй. Хүүхдийн л зан. Аав хүүгээ жаахан хашраая гэж бодоод буцаад ирэхэд нь хөмсөг зангидаад хаалга тайллаа. Хүү босгон дээрээсээ бахираад л “Аав аа, миний утас алга байна” гэхэд аав нь одоо яана аа гээд л сонжсон харцаар харав. Хүү үргэлжлүүлээд “Аав аа намайг уучлаарай, би яах вэ, одоо та яана аа, надтай утсаар ярьж чадахгүй боллоо шдээ” гэдэг юм даа. Хүү сургуулиасаа ирэх замдаа “За чанга уйлах хэрэгтэй, аавыг хохирч буйг нь ойлгуулах хэрэгтэй, тэгвэл шинэ утас авч өгнө” гэсэн тооцоо бодоод орж ирсэн байгаа биз.

Бид ийм насан дээрээ тэгж тооцоолох ухаан байсан уу гэвэл үгүй л гэж хариулна. Хэсэг нууж яваад гөвүүлээд л дуусах байсан. Шинэ цагийн хүүхдүүд эцэг, эхийн сургаалаас гадна үзэж харж буй зүйлээсээ илүү их мэдээлэл авч харьцуулж, боловсорч, тархиа цэнэглэж чаддаг болсныг анзаарах хэрэгтэй. Тэд бидний бага үеэс илүү ухаалаг болсон гэдгийг яах аргагүй хүлээн зөвшөөрнө.

Д.Бат-Эрдэнэ

Сүүлийн үед “шинэ үеийнхэн үнэхээр супер, бүхнийг чадна, хамгаас илүү соёлтой, тэд л эх орны ирээдүйг сонгодог утгаар нь авч явах болно” гэх зэрэг хандлага газар авсан, энэ талаар ч дээр дооргүй ярьдаг болсон. Мэдээж нэг талаараа бол гарцаагүй үнэн. Энэ улс орны ирээдүй залуу хойч үеийнхэн гэдэг нь тодорхой. Гэсэн хэдий ч нөгөө талдаа үнэхээр шинэ үеийнхэн гэх ангилалд багтагсдын зарим нь шинэ нийгмийг бүтээх нь битгий хэл онцгүй сэтгэгдэл төрүүлж байгааг бичмээр санагдлаа.

Хэд хоногийн өмнө кинотеатрт очлоо. Попкорн авчих санаатай урт дараалалд зогслоо. Гэтэл зарим залуус болж өгвөл дарааллын урдуур мэдэн будилсан маяг гаргаад дайраад орчих санаатай байх юм. Ичихгүй дайраад орох нь ч олон.

Эвтэйхэн зөрөөд гарчих юман дээр мөрлөж, заавал шүргэж гарч байгаа нь мөнөөх л “Z” үеийнхэн гэгддэг шинэ цагийн залуус. Орой ч гэлтгүй өдрийн цагаар гудамжинд тамхи татангаа шүлсээ хаа сайгүй хаяж, хараалын үгсийг “гамгүй” урсгагсад нь мөн л мөнөөх шинэ үеийнхэн гэж өөрсдийгөө тодорхойлогсод. Бүгдээрээ биш гэдэг нь ойлгомжтой ч дийлэнх нь яг иймэрхүү байна. Өөрсдөөсөө хамаагүй бага дүү нартаа бас “хөөрхөөн” дээрэлхүү аяг гаргачихаж байгаа нь нөгөө хэд л байх юм. Үүнийг лавтай сүүлийн жил гаруй ажигласан юм.

Хэдийгээр гадаа зохион байгуулагддаг элдэв арга хэмжээн дээр хог хаягдлаа замбараагүй хаях нь багассан, наад захын соёлын элементүүд харьцангуй бүрдсэн гээд эерэг хандлагууд бий болсон ч олны дунд байгаа байдал, харилцаа хандлага нь хуучны хулигаанууд шиг залуус мөн ч олон байна. Тэд бусдад үнэхээр муухай харагдаж байгаагаа ойлгохгүй байдаг бололтой. Магадгүй эцэг эх нь нийгмийн харилцаа ийм тийм байдаг гэж хэзээ ч хэлж байгаагүй байх л даа.

Гудамжийг, хотыг чимэглэн алхах залуус иймэрхүү үйлдэл хийж буйд нь ингэж болохгүй ээ гэж сануулаад байвал ч дорхноо гайгүй болох биз гэж итгээд л байгаа даа. Та бүхэн ирээдүйг авч явах нь гарцаагүй үнэн ч хариуцлага гэдэг зүйл мөн адил байгаа шүү дээ.

Хахир хатуу хаврын дараа дэлгэр сайхан зун ирнэ гэдгийг мэддэг учраас хүмүүс итгэл найдвараа алддаггүй. Шороон шуурганд хийстлээ нүдүүлэвч зөөлөн борооны үнэрийг сэтгэлдээ тээж явдаг билээ. Ерөөс итгэл найдвар гэгч хүмүүн төрөлхтнийг төдийгөөс өдий хүргэсэн аугаа их шид юм.

Өвдсөн хүн эм уугаад эдгэнэ гэдэгтээ итгэдэг. Бүдэрсэн хүн дахиж ийм алдаа гаргахгүйгээ мэддэг. Хүлээсэн хүн нь ирнэ гэдэгт итгэдэг учраас хэн нэгэн замын дундаас цөхөрч буцсангүй. Ээж нь хүүгээ алсад үдэхдээ хамаг эрдмийг хамж сураад ирнэ гэдэгт эргэлзэж байсангүй. Ийм л итгэлийн тойргоос гажиж далийсан хүн үгүй юм. Тиймдээ ч өнөөдөр бүтэлгүйтсэн ч маргааш илүү сайн болно гэдэгт хэн хүнгүй ямар ч эргэлзээгүй итгэдэг юм.

Өнөө өглөөхөн болсон нэгэн яриа ч итгэл гэгч ямар хүчтэй болохыг батална. Орос, Украины дайнаас болоод түүхий эдгүй болох дөхсөн компанийн захирал “Яаж ийж байгаад түүхий эдээ татаад авчихвал манай бизнес бүр л томорно” гэж ярьж байх.

Дэлхий нийтэд хаалгаа хаасан Оросоос Монголын бизнесмэн түүхий эдээ яаж ийж байгаад татаж авах нь тодорхой юм. Яагаад гэвэл түүнд дүүрэн итгэл байна. Бизнес нь ч томрох нь ойлгомжтой.

Орой унтахдаа хүмүүс маргаашийн нарыг харна гэдэгтээ итгэдэг. Маргаашийн нар илүү тод гэрэлтэнэ гэдэгт ч итгэдэг билээ.

Хүйтний ам цаашилж, хөхүүрийн ам наашиллаа. Зуны дэлгэр өдрүүдэд хүн бүр зусландаа гарч, агаар салхинд ахиухан гарахыг эрмэлздэг. Тэгвэл зуны халуун үед аль болох татгалзаж байх хоолны талаарх зөвлөгөөг уншигч танд хүргэж байна. Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгээс хэт халалтын үед хэрэглэхээс татгалзах хүнсний бүтээгдэхүүний жагсаалтыг гаргажээ. Үүнд:

Зайрмаг болон хүйтэн ундаа: Их халууцсан үед хэрэглэхэд халуун хүйтэн харшиж хоолой өвдөх, ханиад хүрэх магадлал ихэсдэг ажээ.

Бялуу, өндөг, хиам: Өвчин үүсгэгчид үржих таатай орчин болж амархан мууддаг байна.

Хуурсан, шарсан зүйл: Ходоодонд маш их ачаалал өгч гэдэс хүнд оргих, гэдэс дүүрэх зэрэг таагүй зүйлсийн эх үүсвэр болдог.

Оройн хоолонд мах ихээр хэрэглэх: Орой биеийн эд эсүүд шим тэжээлээ аваад боловсруулах биш, хадгалах процесс түлхүү явагддаг учраас энэ үйлдлээс татгалзах нь зөв.

Астм болоод харшлын эмгэгтэй хүмүүс хадгалалт удаантай бүтээгдэхүүнээс татгалзах: Муудахаас сэргийлсэн бодис нь хатаасан жимс, хүнсний ногоо, жимсний чанамал, усан үзмийн дарс, шар айраг, жимсний шүүс, сам хорхой зэрэгт ихээр агуулагддаг. Энэ бүхнийг хэрэглэснээр өвчин сэдрэх магадлалтай.

Хүнсний бүтээгдэхүүнийг ил задгай гар дээрээс худалдан авах: Хадгалалтын горим зөрчигдөж, наранд хэт халж чанараа алдсан, өвчин үүсгэгчээр бохирдсон байж болзошгүй тул та бүхэн зуны халуун үед эдгээр бүтээгдэхүүнээс аль болох татгалзахыг хичээгээрэй.

Плүцерийн шагналт бүтээл болох “Хорлолын хаан-Хорт хавдартай тэмцсэн түүх” нэртэй нэгэн шилдэг бүтээлийн талаар товч танилцуулъя. Энэ ном бол нэг эхэлчихвэл салахын аргагүй сайн бүтээл юм. Номын зохиогч Мүхэржи Сиддарта нь Нью-Йорк хот дахь Колумбын их сургуульд Анагаахын салбар сургуулийнх нь хорт хавдрын тэнхимийн доктор, зөвлөх профессор юм. Түүний энэхүү номыг “Гүн гүнзгий үндэслэлтэй, яруу тодорхой, нягт судалгаатай ном”, “Шинжлэх ухаан, улс төр, хүн төрөлхтний тэмцлийн товчоон. Шинжлэх ухааныг нийтэд хамгийн ойлгомжтой тайлбарласан ном”, “Итгэл найдвар, хүсэл мөрөөдөл, ганерал цөхрөлийн түүх. Хорт хавдрын талаарх хамгийн сайн хүүрнэл” гэх зэргээр тодорхойлжээ.

Энэхүү номонд хүн төрөлхтөнтэй бүх л цаг үеийн туршид шахуу хамт байж ирсэн хорт хавдар гэдэг аймшигтай өвчний тухай өгүүлдэг. Хорт хавдар дэлхий нийтийн тулгарсан хүндхэн асуудлуудын нэг. Тэгвэл зохиогч хорт хавдар гэгчийг ганцхан төрлийн өвчин биш, маш олон төрлийн өвчин гэж тодорхойлжээ. Ер нь хорт хавдар гэдэг нь олон төрлийн өвчин эсийг гажуудуулан хуваадаг нийтлэг нэг чанартай байдаг аж. Бүтээлээ “Бүхий л орон зайд нэвтэрч, цаг үргэлж хувьсан өөрчлөгдөж байдаг хэлбэр дүрсгүй дайсантай хийсэн тэмцлийн товчоон” гэж тодорхойлсон бөгөөд энэ өвчин өнөө цагт жинхэнэ утгаараа “хорлолын хаан, айдас хүйдсийн эзэн” болжээ гэсэн байна. Өдгөө хорт хавдрын гэх энэ аймшигт өвчлөл зүрх судасны өвчлөлөөс ч давах хэмжээнд хүрчээ. Хэдийгээр анагаах ухааны өндөр хөгжил, эрдэмтэд, эмч нарын уйгагүй их хөдөлмөрийн үрээр эмчилгээний төрөл бүрийн арга нээгдэж байгаа ч төгс эдгээх боломж хомс хэвээр л байна. XVI зууны нэгэн алдартай эмч Парацельс гэгч аливаа эм нь уг чанартаа баг зүүсэн хор гэсэн байдаг. Харин хавдрын эсрэг химийн эмчилгээ нь аливаа хор угтаа баг зүүсэн эм байх магадлалтай гэсэн огт эсрэг зарчимтай. Дайны үед химийн зэвсэг болгон ашигладаг хийнүүдийг нарийн судлах шаардлага эрхгүй гарч, нарийвчлан судалж эхэлжээ. 1951 онд “6-меркаптопурин” гэх бодисыг гарган авч улмаар нохойн дээр туршжээ. Нохой хэдийгээр хордож байсан боловч гичний хий хорт хавдрын эсийг устгаад байгааг судлаачид олж анзаарсан байлаа. Хортой бодис хорт хавдрын эсийг устгах чадвартайг олж мэдсэн Роудс Хитчингс, Элайон нартай хамтран олон туршилт хийсний үр дүнд “6-меркаптопурин”-г хүн дээр турших түвшинд хүрчээ. Үр дүн хэдийгээр хорт хавдрын эсийг устгаж байсан ч хэдхэн хоногийн дараа дахин сэргэж байжээ. Шинэ эм хэсэг хугацаанд үйлчилж байсан ч энэ аюулт өвчнийг эмчлэх боломжтой гэдгийг баталж, итгэлийг өгсөн юм.

1976 онд нэгэн нээлт хийгдэж, ген гэдэг зүйлийг эрдэмтэн судлаачдын анхааралд авчирчээ. Вармус, Бишоп нарын онол цацраг идэвхт туяа, хөө тортог, тамхины утаа зэрэг өөр хоорондоо уялдаагүй мэт санагдах хүчин зүйлсүүд хорт хавдар үүсгэх боломжтой гэх онолыг батлах анхны алхам болжээ. Тамхи татдаг хүмүүсийн протоонкоген гэх ген амархан гэмтдэг учраас хорт хавдраар өвдөх магадлал тун өндөр. 1980-аад он хүртэл хорт хавдрын эмчилгээ нь хортой эсийн хоёр сул тал дээр төвлөрч байжээ. Хавдрын эс нь үсэрхийлэхээсээ өмнө хэсэг газрын шинжтэй байдаг бол нөгөө сул тал нь эсийн хяналтгүй хуваагдал. Химийн эмчилгээний ихэнх нь эсийн хуваагдлыг зогсоох зорилготой. Гэсэн ч энэ сул талыг нь ашиглаад ч хавдрыг бүрэн устгах бололцоогүй. Эсийн хуваагдлыг зогсоох эмчилгээ нь эрүүл эсийн хуваагдлыг ч мөн зогсоодог учраас асуудалтай. Иймээс анагаах ухаан хортой болон хэвийн эсийг ялгах тал дээр идэвхийлэн ажиллах болжээ…

Анагаах ухаан хөгжиж, тэр хэрээр эмчилгээний олон аргууд бий болсон ч хараахан ялж амжаагүй л байна. Бүтэн дөрвөн мянган жил хорт хавдар гэгч аюултай тэмцэж ирсэн хүн төрөлхтөн өнөөдөр энэ өвчнийг ялан дийлэх нь гарцаагүй. Энэхүү шилдэг бүтээлийг 2019 онд “Нэпко паблишинг” орчуулан гаргаж олны хүртээл болгосон юм. Дэлхийн шилдэг бүтээлийг эх хэлээрээ уншаад үзээрэй гэж хүсэх байна.

Монголчууд бидний архины хэрэглээ хэрээс хэтэрсэн талаар дээр дооргүй л ярьцгаадаг. Хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгч архины хэрэглээгээ багасгахыг уриалж, градусыг нь бууруулах талаар санал гаргасан. Асуудлын гол нь архиндаа биш, тохируулан хэрэглэх соёлд суралцаагүй хүндээ байгаа гэдгийг бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрсөн. Хэн, хэзээ архи идээний дээд хэмээх сайхан нэрээр өргөмжилснийг нь мэдэхгүй ч шилтэй цэнхэрийн ёроолд бид нас, хүйсээсээ үл хамааран улсаараа живэх дөхжээ.

Ангийн уулзалт, ахан дүүсийн цугларалт, анд нөхдийн савалт, төрсөн өдрийн баяр, төрөөгүй өдрийн далим, салбарын ой, шагналын найр гээд уух шалтаг огтоос мундахгүй.

Сүүлдээ эхний гурван хундагыг элдэв долоон шалтаг тоочихгүй гэдийлгэж хөнтрөөд, толгой дээрээ тоорцог болгон харуулаагүй нэгнийг ур чадваргүй, урагшгүй хэмээн адалж, баяр хөөрийг бусниулагч, байгууллагын нэрийг гутаагч, найз нөхдийн нандин харилцааг дээдлээгүй, наргиж цэнгэхийг мэддэггүй “хөлдүү төмс” хэмээн хочилж, ад шоо үзнэ.

Архины хор уршигийн талаар улиг болгохоо түр азная. Алхам тутамдаа бид нүдээр үзэж, чихээр сонсож, зарим нь гашуун үнэнийг амьдралаараа туулж явна шүү дээ.

Эцэст нь өгсөн архийг минь уусангүй, намайг хүндлээд хөнтөрчих гэж архиар шахдаг найзаас амьдралдаа арчаатай бай, хандлагаа өөрчил, хамтдаа хөгжиж дэвшье хэмээн уриалдаг хүн таны жинхэнэ найз юм шүү

Өнгөрсөн оны УИХ-ын тухай хууль болон Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр нэгэн шинэ заалт орсон. Тэр нь таны тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүн ажлаа гүйцэд хийж чадахгүй байгаа бол сонгогчдын нийт саналаар эгүүлэн татаж болдог хуулийн заалт бий. Хэрэв та үүнийг мэдсэн бол ганцаараа санал гаргаад нэмэргүй юм байна гэж битгий бодоорой. Таны гаргасан санал бусдыг манлайлна. Та л хүсч байвал бусад нь таныг дагана, таны уриалгад нэгдэнэ гэдгийг сана.

Хэрвээ танай тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүн ажлаа хийж чадахгүй байгаа бол та харьяа хороондоо саналаа хүргүүлэн шийдвэрлүүлэх хуультай. Ганцхан таны санал очлоо гээд асуудал яригдахгүй байна гэж байхгүй. Та саналаа өгсөн л бол таны асуудлыг аль нэг тийш шийдвэрлэх арга хэмжээг авсан талаар холбогдох газраас мэдээлнэ. Тиймээс та битгий санаа зовоорой. Нэг тойргоос гуравны нэгийн санал авахад л тухайн нэр дэвшигч УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзах санал хураалтад орно. Тэр утгаараа та өөрийн тойргийн сонгогдсон УИХ-ын гишүүнээ эгүүлэн татъя гэж бодож байгаа бол энэхүү саналаа харьяа хороондоо өгөх нь зүйтэй. Таны саналыг хүлээн авсан хороо шийдвэр хэрхэн гарч байгаа талаар өдөр бүр мэдээлэх үүрэгтэйг та мэдэх үү.

Мөн та төрийн албанаас шаардах эрхтэй шүү. Хувь хүн ч өөрийн тойргоосоо сонгогдсон УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах санал гаргах бүрэн эрхтэй. Гагцхүү тэр саналаа олон нийтэд ил болгож, дэмжлэг авбал тухайн сонгогдсон тойргийн гишүүн тань эгүүлэн татагдах үндэслэл бий болно гэсэн үг. Энэхүү зарчим угтаа олон улсад хэрэгждэг ч манай улсад шинэ төрлийн соёл учраас нийгэм ойлгохгүй байх магадлалтайг улстөрч судлаачид хэлдэг.

Иймд та өөрийнхөө тойргоос сонгогдсон гишүүнээ эгүүлэн татъя гэсэн санал гаргасан л бол танд ямар нэгэн хариу мэдээлэл ирнэ. Ирсэн тэрхүү мэдээллийг та нягтлан харж хариу арга хэмжээ авах бүрэн боломжтой гэдэг Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийг тань сануулъя. Таны өмнөөс тэр хууль хэрэгжүүлж байна. Та өөрийнхөө саналыг хэлэх, хэлэлцүүлэх үүрэгтэй. Хэрэв таны саналыг хэлэлцүүлгийн явцад болон бусад тохиолдолд дурдахгүй үлдээх аваас та шүүхэд хандах бүрэн эрхтэй. Та бол төр баригч гэдгийг дахин сануулъя.