Category: арын-нүүр

Монголчуудын
цусанд нь ч юм
уу явдаг буруу зуршил
өнөө хэр явсаар л,
гай хөө болсоор л.
Өндөрлөг орчинд амьдрагсад их
багагүй цөмөөрөө гүвээ толгод замд
тээглэмэгц огшдог тэгээд заавал
ч үгүй өгсдөг
зөрүүд зантай.

Уг нь боломжтой бол
аливаа саадыг дээгүүр нь
давах гэснээс хажуугаар нь
тойрчихвол аюул осолгүй, хүч
энергинд хэмнэлттэй физик эдийн засгийн
үндэслэл баймаар.

Автомашин,
галт тэрэг хөгжлийнхөө шинэ
шатанд гарсан цаг үеэс
хойш ихэнх нутаг орны
замын саадууд улам боловсронгуй
болж, уул толгодыг нүхэлж
шургаж гэтэлдэг болцгоосон. Бүр боломжгүй нь
даваагаа маш сайн зассан
харагддаг. Тэгвэл манайхан “Солонгот”,
“Ганц”-ын давааг давж
үзээгүй жолоочийг ямар жолооч гэдэг
юм хэмээн онгирцгоон мөнхийн
аюул түгшүүрээр хүүхэд эмэгтэйчүүдийг айлгаж
ичээн осол гаргасаар байна.
Нийслэл рүү нэвтрэх бүх
л зам харгуй
стандарт бус, шаардлага хангахгүй
даваануудтай ба цаг агаар
эвгүйтэх төдийд бүх хөдөлгөөн
хаагддаг. Орчин үед насанд
хүрсэн хүн болгон шахуу
автомашин унадаг болсон. Машиныг
гарамгай эзэмшдэг нь хуруу дарам
цөөн, олонх нь наад
захын мэдлэг болгоомжлол байхгүй.
Цаашдаа аливаа даваа давдаг
стандарттай болгож мэргэжлийн хяналт
тавьж тойрдог болцгоохгүй бол
годройдсоор л байх нь.
Энүүхэнд гайхуулах бахархал юу ч алга.   

Ж.ГАНГАА

Намрын шар нар ээсэн өдрүүд үргэлжилж байгаа ч шөнөдөө агаарын хэм хасах градус зааж жиндүүхэн хонож байна. Өглөөгүүр Долоон буудал, Баянхошуу тийш хөх утаа хэдийнэ суунаглах болжээ. Тун удахгүй өнөөх хөх утаа нь хар өнгөтэй болж, юу ч харагдахаа больдог цаг ирэх нь. Түүндээ ч дарга, цэрэг, том, бага, хүүхэд, хөгшидгүй хордоод эхэлнэ. Тиймээс тэр “утаат” цаг хугацаанаас амжиж уушгиа цэвэрлэж авцгаая, хүмүүс ээ. 

Хүний уушгийг цэвэр агаараар нэг удаа “дүүргэсэн” байхад 30 хоног “цэнэгээ барьдаг” гэсэн яриа бий. Тэгэхээр цэвэр агаартай байх цөөхөн хэдхэн хоногийг ашиглан амралтынхаа өдрүүдээр гэр бүл, байгууллага хамт олон, найз нөхдөөрөө хөдөө гарч, явган аялал хийцгээе. Уулын оргил булаацалдаж, дугуй хүрээ зурж байгаад эр, эмгүй барилдъя. Хаашаа л харсан өндөр барилгаар хүрээлсэн давчуу орчноос гарч их хүйтэн, нүд хорсгосон утаанаас урьтаж хоолой мэдэн хашгирч, уушги мэдэн амьсгалъя л даа.  

Т.ГЭРЭЛМАА

Тракторын кабинд онгоцны удирдлагын хэсэг шиг л өч төчнөөн товч, самбар анивалзах болжээ.  Жолооч удирдлагын хэсгээсээ янз бүрийн команд өгч, усалгааны төхөөрөмж энэ тэрээ ажиллуулна. Цаашилбал бүр жолоочгүй трактор ажиллах ирээдүйн тухай  ШУТИС-ийн Мэдээлэл холбоо технологийн сургуулийг энэ хавар төгссөн  О.Нандинхүү ярьсан юм.  Магистрын ажлаа  тэрбээр  “Олон улсын хүнд машин механизмын удирдлагын систем” гэсэн сэдвээр  хийж байгаа аж. Орчин үеийн тракторууд бүгд ISO BUS стандартын дагуу ажилладаг болжээ. Жолоочийн удирдах хэсэг энэ тэртэй боловсронгуй болсон гэсэн үг юм уу даа, тэр нь.  Хэрвээ монгол инженерүүд иймэрхүү хүнд машин механизмын удирдлагын системийг бүтээгээд, түүнийгээ олон улсад хүлээн зөвшөөрүүлж  чадвал  монгол инженерүүдийн  толгой  дэлхийд үнэлэгдэнэ дээ. Иймэрхүү удирдлагын системийн зах зээлийн үнэ нь 6500 евро. Монголдоо хийчихвэл арай хямдруулах боломж бий гэж шинэхэн судлаач  үзэж байна.  

Дэлхийн хүн ам өсч, хүнсний хомсдол нүүрлэх эрсдэл бий болсон. Энэ бүхэн орчин үеийн техник технологийн дэвшлийг хөдөө аж ахуйд ашиглахад хүргэжээ.  “Гачуурт” компани ийм удирдлагатай  траꬬто¬руудыг оруулж ирсэн байна. Трактор жолоочгүй ажил¬лах фермерийн менежмент систем гэж бий. Европт бол фермийн эзэн ажлын өрөөндөө суугаад, трактороо удирдаж, трактор эцэж цуцахгүй ажилладаг. Ургац хураалтын талбайн зураг авдаг систем бий болсон гэнэ. Ургацын талбай дээгүүр мөнөөх төхөөрөмж  нисээд, дүрсийн боловсруулалт хийгээд аль хэсэг нь хуурайшилтай,  чийг¬шил­тэй гэдгийг тодорхойл­чихдог. Чийгшилтэй хэсгээ услах шаардлагагүй гэхээр санхүүгийн болон хүн хүчний хэмнэлт гарна.  Европын орнуудад иймэрхүү боловсронгуй систем хөдөөд нэвтэрсэн байна. 

Б.ЯНЖМАА 

ÀÍÓ-ûí
òýðã¿¿í õàòàãòàé, ñåíàò÷, òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà àñàí Õèëëàðè Êëèíòîí
ñàÿõàí “Áè ýðãýæ èðëýý” õýìýýí ìýäýãäëýý. Ýíý íü 2016 îíû Åðºíõèéëºã÷èéí
ñîíãóóëüä ºðñºëäºíº ãýäãýý ìýäýãäýæ áàéãàà õýðýã ãýæ óëñ òºðèéí õ¿ðýýíèéõýí
ÿðèëöàæ áàéíà. Õàðèí Õèëëàðè Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ºðñºëäâºë Åðºíõèéëºã÷
áîëîõ ìàãàäëàë àñàð ºíäºð ãýöãýýäýã áèëýý. ÀÍÓ-ûí îäîîãèéí òºðèéí íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãûí ïèàð-ûã õàðèóöàæ èðñýí àìåðèê ýð Ìîíãîëîîñ î÷ñîí ñýòã¿¿ë÷ íàðòàé
ÿðèëöàæ ñóóõäàà ýíý òóõàé ºã¿¿ëæ áàéñàí. Òýðáýýð “Áàðàê Îáàìà Åðºíõèéëºã÷
áîëñíîîð àìåðèê÷óóä õàð àðüñò Åðºíõèéëºã÷òýé áàéæ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷
ýõýëñýí. Ýíý íü ýìýãòýé õ¿í Åðºíõèéëºã÷ áîëîõîä áýëýí áîëñîí ãýñýí ¿ã.
Äàðààãèéí ñîíãóóëüä Õèëëàðè Êëèíòîí íýð äýâøâýë ÀÍÓ ò¿¿õýíäýý àíõ óäàà ýìýãòýé
Åðºíõèéëºã÷òýé áîëæ ÷ ìàãàä” ãýæ áàéñàí áèëýý. Òýãæ ÿðèãäàæ áàéñàí Õèëëàðè
ñàÿõàí íàìûíõàà õóðàëä îðîëöîæ, ýãýí èðñíýý ìýäýãäñýí íü ñàíàìñàðã¿é òîõèîëäîë
áèø þì. Àðä÷èëëûí ºëãèé îðîí ãýäýã àòëàà 2008 îíä àíõ óäàà àôðèê ãàðàëòàé Åðºíõèéëºã÷òýé
áîëñîí ýíý óëñ ò¿¿õýíäýý ýìýãòýé õ¿íèéã òºðèéí òýðã¿¿íäýý çàëæ áàéñàí óäààã¿é
áèëýý. Ãýõäýý õ¿ì¿¿ñèéí áîäîë àñàð èõ ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ó÷ðààñ øèéäâýð ÿàæ
ãàðàõûã òààõûí àðãàã¿é. Õóó÷èí öàãò õàð àðüñòíóóä öàãààí õ¿ì¿¿ñòýé àäèë ýðõ
ýäëýõèéã, òýäíèé èäýæ óóæ, ºìñ÷ ç¿¿æ áàéãààã ýäëýõèéã õ¿ñäýã áàéñàí. Ãýòýë îäîî
áàéäàë ººð áîëñîí. Õýäõýí õîíîãèéí ºìíº ãýõýä ÀÍÓ-ä íýã õàð àðüñò îõèí íºãººãºº
öàãààí àðüñòíóóäûã äóóðàéæ àÿãëàñàí ãýæ áóðóóòãàí ò¿ëõýæ óíàãàñàí ìýäýý äýëõèéí
÷èõèéã äýëäèéëãýýä àâñàí. Õàð àðüñò Åðºíõèéëºã÷òýé áîëñíîîð èòãýë, áàðäàìíàë íü
àñàð èõ íýìýãäñýí òýä àñóóäàëä èíãýæ õàíäàõ áîëæýý. Òýãýõýýð óëàìæëàëò îéëãîëò,
ò¿¿õýí àðãà áàðèë ÿàæ ÷ ººð÷ëºãäºæ áîëîõ áºìáºðöºã äýýð áèä àìüäàð÷ áàéíà ãýæ
îéëãîæ áîëîõ þì.

Ý.ÝÍÝÐÝË

Ногоонд нь гахайгаа оруул­чихсан малчин маргалдаж байна.

-Манайх хавар зуны турш малаа хариуцаж хариулсан. Сая ганцхан удаа л гахайгаа оруулчихаж. Юун сүртэй юм гэж байна.

Тэдний гахайнууд ногоо ид боловсорсон цагаар талбайд нь ороод хоёрхон удаагийн үйлдлээр цаг гарантай бэлчээр­лэсний эцэст нийт ургацынх нь хамгийн багадаа 20 хувийг нь хэрэгцээнээс гаргаад орхисон байна. Хэрэв зах дээр аваачаад хямдхан ч болохноо зарсан бол эдний бүх гахайнаас илүү үнэ мөнгө олох орлогыг нь устгаж орхи¬сон тооцоо гарлаа. Тэгээд нэг жижигхэн торой оронд нь бөөн хэл ам болж авахаар болоод салцгаалаа.

Малчид ногоочдын бүтэн жилийн хөдөлмөрийг ингэж хорлож сүйтгэсэн тохиолдол хаа сайгүй.

Мөн үүнээс гадна байгаль цаг уураас бүрэн хараат газар тариалангийн салбар дээр намрын нартай хэдхээн өдөрт амжин цаг минуттай өрсөлдөн ургацаа хураах гэж яарцгаана. Өдөр улам богиносно, хүйтэрнэ, хяруу унана, бороо орсноо цас болж хямрага тавина, малчид нүүж ирнэ, сүүлдээ зэрлэг гахай гөрөөс хүртэл өвс гандмагц тариан талбайд орж ирэх боллоо. Буцах шувууд хэдэн мянгаараа шавж будаа түүж идээд явахаа байчихаж. Юу­тай их эрсдэл, сэтгэлийн шаналгаа вэ?.

Намрын ажил шалгаж бай­гаа нэртэй төвөөс, төрөөс эсэн бусын төлөөлөгчид цув­рал­дан хамаг ажлыг нь зогсоож дэмий донгосоод явж өгөхгүй.Зөвхөн эндээс гэхэд л нийт ургацынхаа нэлээд хувийг хурааж амжилгүй өдөр цаг алдсан тооцоо гарч байна шүү.

Ж.ГАНГАА

“Английн… сургуулийн хэсэг багш эрдэмтэд олон жил судалгаа хийсний үр дүнд хүний эрүүл мэндэд ач холбогдолтой нэгэн сонирхолтой зүйлийг нээжээ…” Хэвлэл мэдээлэл дээр иймэрхүү дуулгах сонин байсгээд л гардаг.

Тэгэхлээр аливаа их дээд, том жижиг бүх л сургуулиуд нийгмийн өмнө эрдэм ухааны зүг чиг нь болж явдаг бичигдээгүй хууль үйлчилдэг юм.

Манай сургуулиуд боло¬хоор хичээлийн хоцрогдлыг нөхөх давтлага хийвэл дээ¬дийн заяа. Их л сайндаа олим¬пиад, конкурст бэлдэх төдий.

Орон нутаг дахь дунд сургуулийн мэргэжлийн багш сурагчид өөр өөрсдийнхөө чиглэлээр янз бүрийн баримт материал цуглуулж, хувийн хэрэг, журнал шигээ хадгалаад хэвшчихэд нэг их ажил орохгүй. Хэдхэн жилийн дараа гэхэд маш ховор материал болон үнэд хүрч ч болно. 

Тухайлбал газарзүйн багш түүний дугуйлангийнхан  сум байгуулагдсан ерэн жилийн турш нутгийнхаа бүх л цаг агаарын төлөв байдлыг уйгагүй тэмдэглэж байсан бол өнөөдөр тэрүүхэндээ нээлт хийчих нь байна. Сургууль дахь судалгаа эрдмийн ажилд Шинэчлэлийн засаг төр яам зориуд ач холбогдол өгөн боломжийн төсөв суулгах замаар боловсролыг хамгийн сонирхолтой орчин болгон бичил институцийн хэмжээнд аваачсан ч болохгүй юм байхгүй. Эрдмийн тэр саруул танхимд тухлагсад хоосон цэцэрхэж байхын оронд бүтээлч эрдэмд боловсорч, үр дүнтэйгээр өдөр хоногийг өнгөрөөж, 12 жилээ бармаар юм шигээ.

Ж.ГАНГАА

Ерэн оны сүүлийн хагаст Монголыг дэлхийд төлөөлсөн ганц бөх бол чөлөөт бөхийн дэлхийн аваргын хошой медальт О.Пүрэвбаатар юм. 1999 оны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний алтан медалийн төлөө Канадын бөх Сиссауритай гал гарсан барилдаан хийж нэмэлт цагт ганц оноогоор ялагдаж байсныг бөх сонирхогчид санаж байгаа байх. О.Пүрэвбаатарыг бөхийн хүрээнийхэн Ооска гэж дууддаг. Тэр бол сэтгэл зүйн давамгай чанартай бөх. Нэг удаагийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүнд жинд Г.Өсөхбаяр, Д.Сумьяабазар нар барилдахаар очиж сугалаа чанга таарчээ. Мань хоёр хатуу сугалаандаа нервтээд, нэг л тогтож өгөхгүй байсан гэдэг. Харин нэг өрөөнд байсан Ооска нь ер тоосон шинжгүй, телевиз үзээд, маазраад, идэх уух юм эргүүлээд жаргалтай амьтан хэвтээд байдаг. Өсөхөө, Сумьяа хоёр Ооскагаас асуужээ, “Чи ямар бөхтэй сугалаа таарсан юм бэ” гэж. Ооска өөдөөс нь “Хэн мэдэхэв, Монголын Ооскатай таарчихсан одоо яанаа гээд нэг нөхөр та хоёр шиг царайлаад сууж байгаа байлгүй” гэсэн гэдэг. Дэлхийд барилдаж байгаа бөх ийм л биеэ тоосон, эрэмбэ зиндаагаа мэдэрсэн, пээдгэр байж дэвжээнд ноёлдог байна.

П.ХАШЧУЛУУН

Улс орнуудын төрийн дээд хэмжээний айлчлал дахь дипломат үг хэллэгүүд маш битүү арай гэж тайлахаар шал бөөрөнхий шийдвэрүүд байдаг даа. 

Харин айлчлаад буцсан Си дарга  ба  манай Эбэ Ерөнхийлөгч хоёрын албан мэдэгдэлд Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг ямагт хүндэтгэж хүлээн зөвшөөрч  байгаа, байх талаар шулуухан хэлж бидний санааг амраалаа.

Гэхдээ энд хоёр өөр сэтгэ¬лээр хандах ёсгүй тохиролцоо бас байна аа. Үүнд  өөрсдийн сонгосон нийгмийн тогтолцоог харилцан хүндэтгэнэ гэсэн ялигүй болзол явна билээ. Хар ухаандаа “Танайх коммунист, манайх ардчилсан ” гэдэг ч юм уу нэгнийгээ  хужаа, эрлийз, умрын зэрлэгүүд гэж байхаа энэнээс хойш больцгооё. Ялангуяа нэгнийхээ улс төрийн агуулгатай дотоод асуудалд хутгалдахгүй шүү гэж тохирох шиг.  Тэгэхлээр одоо Их Хятадаас салан тусгаарлагчдын толгойлогч Далай лам, Ажиа гэгээн  тэр­гүүт­нүүд байсгээд л Монголд гэртээ ирж  байгаа мэт тухалц¬гаадаг, тэрс үзэлт өвөрлөгч нар ар Монгол руу  зугтчихаад олдож өгдөггүй, Тайванийг мэдэн будилж тусгай улс гэж бичдэгээ өнөөдрөөс эхлэн болих л болох нь.

Гүйгүүл адуу шиг дэгдээд ирдэг харчингуудыг замд нь  уургалан баривчилж Амрыг хамгаалах газарт нь тушаагаад  оронд нь хар тамхинд орсон наймаачдаа сольж авдаг болж байгаа юм даг уу.   

Ж.ГАНГАА

Өчигдөр өглөө нүүр номоо нээхэд энэ сарын 6-ны өдөр гэрийнхээ үүднээс арван настай охин гурван настай дүүгийнхээ хамт алга болоод сураггүй байгаа тул мэдээллийг цааш тарааж өгөхийг хүссэн мэдээлэл тавигджээ. Цаашлаад жиргээ рүү ороход бас л бага насны хүү алга болсон тул зургийг нь сайн харж нүдэлж аваад цаашаа дамжуулахыг хүсчээ. Энхрий бяцхан жаалууд яагаад ар араасаа алга болоод байна вэ. Үр хүүхэд нь алга болсон эцэг, эхийн сэтгэл ямар байх билээ, гэрээсээ гарч учраа мэдэхгүй яваа тэр үрс хаана яаж яваа бол. Эмзэглэл төрөөд суухын аргагүй. Бид хүүхдүүддээ арай хайхрамжгүй, хайр үгүй хандаад байгаа юм биш биз. Саяхнаас дэгдээд байгаа нэг хэрэг биднийг асуудалд яаж ханддагийг дэндүү баталчихаж байгаа билээ. Цэцэрлэгт хүүхдээ өгсөн гэр бүлийн хоёр цэцэрлэгийн багш хүүхдийнх нь ам, гар, хөлийг нь скочдсоныг хараад холбогдох байгууллагад нь гомдол гаргаж. Харин цэцэрлэгийн эрхлэгч амыг нь скочдоогүй байсан зөвхөн хөлийг нь скочдсон байхад нэр төрд халдсан гээд хариу гомдол гаргачихжээ. Яамаар ч юм дээ. Тайлбар олдохгүй нь. Гүйж харайх насны тэр нөхдийг сандал дээрээс хөдөлгөхгүйн тулд хөлийг нь тушиж скочдох зөв юм гэж үү. Энэ бол бидний хүүхдүүддээ яаж ханддагийн тод илрэл. Мэргэжлийн байгууллага нь хүүхдүүддээ ингэж хандахаар гудамжинд яваа хүмүүсийг уйлсан хүүхдийн учрыг нь олдоггүй гэж буруутгахад ч хэцүү юм даа. 

Э.ЭНЭРЭЛ

Хичээлийн шинэ жил эхэлж нийс¬лэлд түм түжигнэж, бум бужигнаж байна. Хөдөлгөөний ачаалал нэмэгдэж, авто зам дээр хүн машин сүлэлдэж эхэлдэг үе. Нийслэлийн замын цагдаагийн газраас зам тээврийн ослоос сэр­гий­¬¬лэхийг сануулж, эцэг эх­чүүд бага насны хүүхдээ гараа­саа салгахгүй сур­гуульд нь дөхүүлнэ. Замын цагдаагаас гадна сургуулийн ойролцоо сайн дурынхан замын хөдөлгөөн зохицуулж багачуудыг ослоос хамгаалаад байгаа. Ногоон гэрэл, цагаан шугамаа цэцэрлэгтээ заал¬га¬чихсан жаалуудын зарим нь аав ээжийгээ чирэх шахам гарц руу дөхөж яваа нь ч харагдана. Ингэхээр багачууд маань ямар ч бай­сан явган хүний гарцаар, ногоон гэрлээр зам хөндлөн гарчихаад байгаа хэрэг. Багачуудаас илүү анхаарах хэрэгтэй томчууд бас байна аа. Тэд бол хөдөөнөөс ирсэн шинэ оюутнууд. Андашгүй дээ, улаан хацартай, тоом¬жиргүй байдалтай нөхдүүд зам гарахдаа яг л хөдөө тал­¬даа яваа мэт аашилна. Цэцэрлэгтээ бүү хэл сургуульдаа ч ногоон гэрэл, цагаан шугам заалгаагүй тэдэнд юун гарц. Бушуухан замын нөгөө талд хүрэхийн тулд чигээрээ гүйчихдэг. Жил бүр цөөнгүй шинэ оюутан ингэж гүйж яваад зам тээврийн ослын хохирогч болдог талаар албаныхан ярьсан. Тэднийг хохирогч болгохгүйн тулд хотын амьдралд дасч, замаар сүлжих олон машины учрыг олтол бүгд багшилъя. Гарцгүй газраар зам гарах гэж байгаа нэгийг нь гарц руу дагуулаад явахад нэг их цаг алдахгүй. Таны гараас зүүгдэж яваа хүүхдээс тань ялгаа юун. Бас жолооч та “Хөдөөний …” гэж загнаж сандаргахын оронд түр зогсоод аядуухнаар гарц заагаад өгчих.  

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР