Category: арын-нүүр

Хавар гэхээр л хүн бүхэн шив шинэхэн улирал гэж бодно. Гэвч хавар хуучнаас хуучин улирал бололтой. Өвлийн хуучин цасны шар ус уйтгартайгаар далан дагаж урсана. Хотын гудмаар өвлийн өлөн тоосонд дарагдсан машинууд цаанаа л нэг гундуухан хөлхөцгөөнө. Тэдний хөлхөж буйн шалтгаан ч хиртэй, хуучин төгрөг. Шинэ төгрөгүүд тэдний хэтэвчинд хэзээ ч очихгүй. Шинэхэн бороо хэзээ нэгтээ орж, хуучин өлөн тоосыг үргээтэл өдий.

Хотын айл бүхний зурагтаар хуучин улстөрчид хуучин хэрүүлээ хийцгээнэ. Байгаль дэлхийтэйгээ ойрхон байсан бол ийм улиг домог болсон зүйлсийг хэн ч анзаарахгүй сэн. Тэртээх жалганд хөгшин бух өеөдөн үхээд ширийг нь гуринхи үнэг сэглэсэн ч хэн үл тоох тийм нэг нэг амгалан Монголын хөдөөд минь бий. Тэнд ямар ч гуниг байдаггүй. Байгаль дэлхий гэдэг жам ёсоороо л цаг улирлаа давтаж буй нь тэр. Харин энэ их хотжилт, хүний нийгэмд бол алив бүхэн уйтгартай. Эргэн санахад Овоон таг дээр хонио хариулж явахад цасан дундаас ургасан яргуй ямархан дотно, ямар сайхан харагддаг байлаа. Одоо гэтэл амьд хүмүүсийн дунд амьдарч яваа атлаа тэртээ олон жилийн өмнө харсан үхсэн цэцгээс ч хоосон санагдах нь дэндүү гунигтай.

Томоохон хотуудын нийтийн тээврийн үйлчилгээ, хүн тээврийн нэлээд хувийг такси компаниуд нуруун дээрээ үүрч явдаг. Харин манайд таксины компани ашиггүй учир хоосон орон зайг нь хувийн тэрэгтэй хүмүүс нөхөж байна гэдэг. Үдэш орой замын дэргэд гараа өргөхөд ямар ч хамаагүй жижиг тэрэг ирэхээр суучихдаг. Тэр такси биднийг гэрт минь хүргэх эсэхийг мэдэхгүй, тэр талаар юу ч бодоцгоохгүй. (Таксины жолоочийн үйлдсэн гэх гэмт хэргүүд өдөр бүр гардаг) Зорьсон газраа ирлээ гэхэд өөр өөр үнэ хэлнэ. Зарим нь бүр маршрут гаргаад тариф тогтоочихсон байдаг. Бензин, тос үнэртсэн, хир тоостой суудалтай, салж унах гэсэн жижиг тэрэг, тохилог, аятайхан такси хоёр ижилхэн тарифтай. Хувийн тэргэнд суучихаар хүний машинд дайгдаж, гуйж суусан юм шиг, ер нь жолоочийнх нь аясаар. Жолооч нь тамхи татвал дагаж дам тамхидалтад өртөнө. Ярианы сэдвийнх нь дагуу ам дагуулж тэрхэн зуур буу халахгүй бол төлбөр дээр мөнгө нэмж мэдэх.

Жуулчид “Улаанбаатарт такси маш ховор. Зөвхөн тусгай дугаар руу утасдаж дууддаг. Замын хажууд гар өргөхөд ирж зогссон жижиг тэрэгний жолоочид итгэж болохгүй” гэж нэгэндээ зөвлөж “Монгол руу аялал, жуулчлалаар явахаар төлөвлөсөн бол анхаарах 20 зүйл”-ийнхээ эхэнд Улаанбаатарын хувийн таксичдаас болгоомжил гэсэн байна билээ шүү. Такси компаниуд шинээр нээгдэх боломжгүй юм бол энэ халтуурчдаа чиглэл чиглэлээр нь багцалж баг, хоршоо болгож зохион байгуулалтад оруулмаар байна. Хүнээс мөнгийг нь авах гэж байгаа бол үйлчилгээ үзүүлэх ёстой гэдгийг нь нэг удаа ч болов хэлээд өгөхсөн. Тэгж байтал сайхан цаг ирж, алаг бөөртэй таксинууд олшрох нь мэдээж.

Шөнийн гэрэлт гудамж нэртэй аятайхан ажлыг хийв. “Ёстой дэмий юм хийж байх юм. Зам хаагаад. Ядаж энэ нэг юм аа арай уртхан болгочихгүй дээ. Гэрэл нь унжаад будаа болж байна лээ, хайран мөнгө” гэсэн хэл ам дагуулав. Явган зорчигчийн аюулгүй байдлыг хангах, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд зорчих зам бүхий гүүрэн гарцтай болов. “Ямар урт юм бэ. Аятайхан зураг гаргаад хийчихгүй, бөөн мөнгө идэж уугаа биз” гээд араас нь мянган шүүмжлэл дагалаа. Нийслэлд өнгө үзэмж нэмчих санаатай хэдэн хөшөөг хотын төвийн гудамжинд байрлуулжээ. “Тамтаггүй өндөр үнээр бий болсон байна. Утгагүй хөшөө босголоо. Үхснийх нь аз жаргалтай Улаанбаатар” гэсэн хэл амыг дагуулав.

Монголчууд ер нь юу ч байсан хамаагүй шүүмжилдэг, хараар буддаг сэтгэлзүйн гажигтай болсон бололтой. Сайн ч зүйл хийсэн, муу ч юм хийсэн заавал араас нь муулдаг заваан сэтгэхүйтэй болжээ.

Уг нь тэр хөшөөнүүд нь бидний жишээ болгон ярих дуртай гадаад орнуудын гудамжинд хэдэн арваараа байдаг. Иргэдээ осол аюулгүй зорчуулахын тулд хийсэн гүүрэн гарцууд хаа сайгүй бий. Компьютерийнхээ ард шигдэж суугаад хамаг бүхнийг харааж суудаг, хар бодлоороо будаж байдаг сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүс л харин монголчууд бидний тулгамдсан асуудал боллоо. Улсын нийслэл, их хотод гэрэл гэгээ нэмэх хийц донж нь таарсан аятайхан хөшөөг харин ч олныг хийх хэрэгтэй.

Ядаж л хүмүүсийн зургаа авахуулах боломжийн зүйл болно. Ямар өчнөөн тэрбумаар авто замын аюулгүйн тойрог дээр нохойны хөшөө барьж байгаа биш. Одоо санаагаар болдог бол нийслэл хотод хэд хэдэн цэцэрлэгт хүрээлэн нэмж байгуулмаар байна. Бас хотыг тойроод ганц нэг ч болов нуур цөөрөм бүхий зугаалгын газартай болмоор байна. Иргэдэд зугаалж алхах газаргүй болчихоод байгааг хотын дарга нар дээр дооргүй анхаарч ажил болгох хэрэгтэй. Мэдээж ямар ч дарга нар гараад юу ч хийсэн үй түмэн шүүмжлэлийн бай болно. Тэр бүхэнд гомдож тунирхаад байлгүй ажлаа зоригтойхон хиймээр байна. Улаанбаатар гадаадын нүсэр хотуудын хажууд үгүй ээ мөн авсаархан хот шүү дээ.

Өнөөгийн бүсгүйчүүдийг уруулын будаггүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Бүсгүйчүүд маань гэрээсээ гарахын өмнө тольдохдоо уруулаа заавал буддаг. Хоол идсэнийхээ дараа, ажил дээрээ, гадагшаа гарахынхаа өмнө будгаа сэргээдэг зуршилтай. Өдөр тутмын хэрэглээ болсон энэ бүтээгдэхүүнд хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах “Que Choisir” хэмээх Францын байгууллага нарийвчилсан шинжилгээ хийлгүүлсэн байна. Харамсалтай нь шинжилгээнд хамрагдсан будагнуудын 50 хувь нь чанарын шаардлага хангаагүй гэнэ.

Гоо сайхны бүтээгдэхүүнээрээ дэлхий дахинаа алдаршсан томоохон компаниудын үйлдвэрлэж буй 21 уруулын будаг, өнгөлөгчийг шинжилжээ. Түүний арваас нь канцероген хэмээх бодис илэрсэн байна. Канцероген нь хүний биед нэлээд сөрөг нөлөөтэй тодруулбал хавдар үүсгэх аюултай гэнэ. Эмэгтэйчүүдийн өдөр тутам хэрэглэдэг гоо сайхны бүтээгдэхүүнд ордог минералын тосон дахь нүүрстөрөгчийн агууламж заасан хэмжээнээс хавьгүй их байсныг мэргэжилтнүүд тогтоожээ. Уруулын будаг нь амаар дамжин ямар нэгэн хэмжээгээр хүний биед орж байдаг. Харин францчууд уруулын будгийг эмэгтэйчүүд түрхдэг, эрчүүд иддэг хэмээн ярьдаг.

Гэтэл нүүрстөрөгчийн хэмжээ нь хэтэрсэн минералын тос нь тунгалагийн зангилаа, элэг зэрэг эрхтнийг өвчлөхөд хүргэх аюултай гэнэ.

Шинжилгээний эцсийн дүн гарсны дараа эрдэмтэд уруулын будаг төдийгүй бусад гоо сайхны бүтээгдэхүүний хэрэглэх хугацааг сайтар нягталж байхыг бүсгүйчүүддээ анхааруулжээ.

Инээмсэглэлийн ид шидийн тухай нэг өгүүллэг байдаг даа. Гундуухан алхаж яваа хүн рүү охин жигтэйхэн сайхан инээмсэглэж. Нөгөө хүний сэтгэл сэргэж найздаа талархаж амжаагүйгээ санаж захидал илгээн, захидал уншсан найз нь баярласандаа зөөгч залууд ахиухан цайны мөнгө өгдөг. Зөөгч залуу гуйлгачинд мөнгө өгөхөд гэдэс цатгалан болсон тэрбээр гудамжинд хөлдөх гэж байсан гөлгийг өрөвдөж гэртээ авчирна. Бүгд ид нойрондоо дугжирч байх үеийн үүр цүүрээр байшинд гал гарахад баяцхан гөлөг хуцаж эзнээ болон байшингийн хүмүүсийг сэрээн аварчээ. Энэ бол ганц инээмсэглэлийн ач тус.

Тэгвэл инээмсэглэлийн өөр нэгэн тусын талаар доктор Л.Хүрэлбаатар жиргэжээ. Тэрбээр “Инээмсэглэл нь биеийн төдийгүй оюун, сэтгэлийн өвдөлтийг 40 хүртэл хувиар бууруулдаг” гэсэн байна. Бие чинь өвдвөл инээмсэглэ. Оюун ухаан чинь ажиллахгүй бол инээмсэглэ. Сэтгэл чинь таагүй бол дахин инээмсэглэ. Үр дүнд нь хормын төдийд 50 хувь шахам илаарших нь. Бие чинь сэргээд ирэх нь. Үлдсэн 50 хувийн өвдөлтөө эм уугаад эсвэл хөдөлгөөн, эрүүл амьдралын хэв маягаар эмчилж болно.

Мөн инээмсэглэх төдийд эсвэл инээмсэглэх гэж байгаа мэт уруулаа хөдөлгөхөд хүний биеэс хөгшрөлтийн эсрэг даавар ялгарч эхэлдэг гэж байгаа. Дээрх баримтууд нь бүгд батлагдаж нотлогдсон үнэн юм.

Хүний бие өвдөх чилээрхэх үедээ өөрийгөө амархаан сэргээх хүч нь инээмсэглэл юм. Бид энэ хүчийг санаатай, санаандгүй байнга ашиглаж баймаар. Хөмсөг зангидаж, уурлаж суухын оронд хөгжилтэйхэн инээмсэглэж яваарай.

Тэгэхээр ийм байна нөхөд өө, сая Ерөнхийлөгчийн сонгууль болж монголчууд сонголтоо хийсэн. Үүнийг нь харахад манай ард түмний дийлэнх нь булчинлаг, бялдаржуулах урлагаар хичээллэдэг, эр хүнлэг байдлаа их илэрхийлдэг эрчүүдийг сонгодог болчихсон юм байна. Үүнийг нь бид ер нь ойлгоогүй явсан байна шүү. Жишээ нь манай шинэ Ерөнхийлөгч маань жүдоч, дэлхийд данстай тамирчин хүн. Өнөөдөр ч спортлог байдлаа хадгалдаг, гүйж харайдаг, хэвтээгээс 300 кг шахдаг гэж сонссон. Ийм булчинлаг хүнийг бид Ерөнхийлөгчөөр сонгож, төрийн тэргүүний сэнтийд залжээ. Тэгвэл өчигдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайдад нэр дэвшигчээр У.Хүрэлсүхийг тодруулсан байна. МАН-ын бага хурлын гишүүн 331 хүний эмэгтэй төлөөлөгчид нь бүгдээрээ У.Хүрэлсүх рүү сонин сонин харж байгаад түүнд саналаа өгчихсөн гэж дуулдлаа. Үүнээс үзвэл У.Хүрэлсүхийн ялалтад түүний булчин шөрмөслөг бие, фитнесст хичээллэж, боксын бээлийтэй мишок нүдэж байгаа бичлэг зэрэг нь их нөлөөлжээ. Үүнтэй маргашгүй, учир нь У.Хүрэлсүх чинь мөн л хэвтээ шахалтаас 300 кг-ыг өргөдөг гэж байна. Ийм хоёр бяртай амьтны дэргэд бусад нь яах болж байна вэ. Өнөөдрийн УИХ-ын гишүүд дотор энэ хоёр шиг 300 кг-ыг өргөх нь байтугай 30 кг даах нөхөд цөөхөн. Ингээд юу бодогдож эхлэв гэхээр энэ хоёр булчин шөрмөстэй нөхөртэй эн тэнцэхүйц Их Хурлын дарга сонгох зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Их хуралд байгаа эрэмбээрээ бол Баагий аварга зүтгэж болно. Гэвч нөхөр эсрэг ажиллачихсан учраас бүтэхгүй. Ингэхээр Д.Сумьяабазарыг л УИХ-ын даргаар тавья. Бөхийн аварга цолтой мань эр ядаж 200 кг-ыг өргөх байх. Ингэж л баланслахгүй бол жинхэнэ утгаараа Монголд засаглалын тэнцвэр алдагдана гээч болох гээд байна. Ээдээ, засаглалын тэнцвэрт байдал чухал шүү. Төрийн гурван өндөрлөг гурвуулаа л булчинтай байхгүй бол…

Японы эрдэмтэд ийм судалгаа хийжээ. Гар утас барьдаг, түүнийгээ байнга ухаж төнхөж байдаг эмэгтэйчүүд наснаасаа илүү овортой харагддаг талаар дуу нэгтэй баталсан байна. Тэд албан ажил эрхэлдэг мянга гаруй бүсгүйчүүдийн дунд судалгаа хийжээ. Судалгаанд хамрагдсан бүсгүйчүүдийн талд нь хүссэн үедээ утсаараа оролдох боломж олгосон байна.

Нэг ёсондоо утасны хэрэглээнд нь хязгаарлалт тавьсангүй. Нөгөө хэсэгт нь зөвхөн шаардлагатай тохиолдолд мессэж бичих, утсаар ярихыг зөвшөөрчээ. Хоёр сарын дараа бүсгүйчүүдийн нүүр, хүзүүний арьсыг харьцуулж үзэхэд гар утаснаас салдаггүй хүүхнүүдэд хялгасан үрчлээ, булчин сулралт хэд дахин илүү байж.

Учир нь гар утсаа их ашигладаг хүмүүс байнга хагас тонгойдог учраас нүүрний булчин нь суларч унждаг гэнэ. Суларч, унжсан арьс мэдээж хэрэг амархан үрчлээтнэ. Тиймээс арьсаа гоё сайхан, залуу байлгахыг хүсвэл гар утсаа “маажихаа” багасгахыг Японы эрдэмтэд зөвлөжээ.

Сонирхолтой нь гар утасны хэтийдсэн хэрэглээ, түүнээс ялгарах долгионоос болж хөгширсөн арьсыг эргэн сэргээхэд байгалийн жамаараа үрчлээтэж буйгаас хэд дахин илүү хугацаа зарцуулдаг гэнэ.

Манай Улаанбаатар хотод дэлгүүр хоршооноос эхлээд бараг бүхий л үйлчилгээний газар гаднаа авто зогсоолгүй гэж хэлж болно. Сохор азаар арайхийн зогсоол олдлоо гэхэд авто зогсоолын мөнгө гэж заавал төлөх хэрэгтэй болдог. Орлого оруулж худалдан авалт хийх гэж байгаа хэрнээ мөнгө хураагч нарт загнуулан барин зогсоолын мөнгө төлнө гэдэг Монголоос өөр газар ойлгоход нэн бэрх. 30 минут болов уу үгүй юү 1000 төгрөг нэхдэг олон газраас жишээгээр дурдахад “UB Mart” дэлгүүрийг нэрлэх байна. Кино театрт кино үзлээ гэхэд зогсоолд нь машинаа тавиад 1000, 1500 төгрөг төлнө. Зарим нь гэрийнхээ үүдэнд, ажлынхаа хашаанд машинаа тавихдаа ч мөнгө төлөх дээрээ тулчихаад байна. Орон сууцны гадаа гэхэд автомашины зогсоол уу эсвэл хүүхдийн тоглоомын талбай юу гэдэг нь ч ялгагдахаа байжээ.

Уг нь орчин үед тавигдаж буй шаардлагаар бол шинээр баригдаж байгаа барилга байгууламж гадна, дотроо автомашины зогсоолтой байх ёстой байдаг. Гэтэл энэ шаардлагыг хангах барилга байшин үйлчилгээний газар нийслэл хотод маань хуруу дарам цөөн. Тухайлбал, III, IV хороолол их дэлгүүр, үйлчилгээний газар олонтой. Гаднаа автомашины зогсоол нэртэй боловч дийлэнхдээ худалдагч, тухайн байгууллагын ажиллагсдад хамаардаг.

Үүнийг хэдийнэ үйлчлүүлэгчид анзаарчихсан. Тиймээс машин тавих газар олддоггүй үйлчилгээний газруудаар ороод ч яахав дээ гэж ярьцгаадаг болсон. Авто зогсоолгүй, тэгсэн хэрнээ мөнгө нэхдэг газруудад аандаа үйлчлүүлэгчийн тоо нь буурч хаалгаа барихдаа тулах нь өдрөөс өдөрт тодорхой болж ирлээ.

Тиймээс барилга байгууламж барихдаа анхнаас нь автомашины зогсоолыг чухалд тавихгүй бол үйлчилгээний газрууд үйлчлүүлэгчээ алдах нь хууль болчихоод байгаа гэдгийг бодолцох цаг болжээ.

Монголын үнэртэй салхи гэж манай дуучид дуулдаг. Хээрийн салхинд үнэрсээд байх ч юув гэж эгдүүцэх нэгэн байхад Монголынхоо хилээр орж ирэхэд салхи нь хүртэл өөр шүү гэж нэг хэсэг нь зүтгэдэг. “Нээрэн Монголын салхи бусад орныхоос огт өөр байдаг” гэж нэг инженер залуу ярихыг сонслоо. Тэрбээр Салхитын хөндийд сүндэрлэсэн Салхин цахилгаан станцад ажилладаг бөгөөд “Монголын салхи хуурай хөнгөн байдаг болохоор том том салхин сэнсийг эргүүлэх хурд нь бага байдаг. Тэр хэрээрээ цахилгаан эрчим хүч төлөвлөснөөрөө гаргаж чаддаггүй” гэлээ. Тэгвэл Өмнөд Солонгост салхин сэнс яг стандартынхаа дагуу эргэж, төлөвлөсөн цахилгаанаа ч гаргаж авч чаддаг гэнэ. Учир нь өмнөдийн салхи чийгтэй хүнд байдаг бөгөөд түүгээр үлээгдсэн сэнс ёстой сэнсэртэл эргэдэг юм байх.

Тал нутгийн маань сэрүүн салхи бууж нисэх бор шувуу шигээ хөнгөн хөөргөн байдаг ажээ. Тиймдээ ч зуны аагим халуун өдөр исгэрэх төдийд сэвэлзтэл дэгдээд ирдэг байх нь.

“Халуун оронд салхиа л санаж явлаа” гэж манайхан ярьдаг. Аргагүй шүү дээ, тэндхийн хүнд залхуу салхинууд юу гэж л манайхныг исгэрэх төдийд сэрж өндийв гэж. Тийм газар оронд сэрүү таттал үлээдэг Монголынхоо салхийг саналгүй л яахав ээ.