Бөхийн холбооны тэргүүлэгчид болоод академич Б.Жадамба нарын ангийнхан

“Нэг ангийнхан” буланд МУИС-ийн физик-математикийн факультетийн физикийн ангийн 1972-1977 онд төгсөгчид онцлогдлоо. Энэ ангийг арван есөн оюутан төгссөнөөс тав нь эмэгтэй байж. МУБИС-ийн ректороор олон жил ажилласан академич, шинжлэх ухааны доктор, онолын физикч, Монгол Улсын гавьяат багш Б.Жадамба бол энэ ангийнхны бахархал гэхэд хилсдэхгүй. Архангай аймгийн Тариат сумын уугуул эл эрхэм арван жилийн сургуулиа алтан медальтай төгсөж ирсэн “танк хүлэгч” аж. 1932 оны эсэргүү хөдөлгөөн дэгдэхэд Тариатынхан танк хүлнэ гэснээс үүдэлтэй энэ хочийг ангийнхан нь түүнд оюутан болсон эхний өдрөө л өгсөн гэнэ. Тамхи татахаас өөр ноцтой дутагдалгүй тэрээр ангийн даргаар томилогдож, таван жилийн хугацаанд үүргээ ч сайн гүйцэтгэжээ. Түүний нэг онцлог бол хөөрхөн барилдчихна, бас гар барилдаанаар ангийнхаа хөвгүүдэд хэзээ ч дийлдэж байгаагүй шөрмөслөг эр аж. Эх орны баруун хязгаар Баян-Өлгий аймгаас Х.Хайрат хэмээх сэргэлэн хөвүүн ирсэн нь онолын физикч болжээ. Ангийнхнаа хооронд нь холбогч гүүр бол яах аргагүй тэр юм. Хайрат сургуулиа дүүргээд ШУА-ийн физик техникийн хүрээлэнд олон жил ажиллаж, Монголын анхны өнгөт “Монел” телевизийг хийлцсэн инженер гэж байгаа. Тэрээр эдүгээ байгаль орчны үнэлгээний компани удирдан ажиллуулдаг юм байна.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Довдонгийн Данзан найзынх нь тодорхойлсноор “Говь-Алтай аймгийн Чандмань сумаас ирсэн өндөр хар залуу” бол эдүгээгийн МУСГЗ, Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Рэгжийбуугийн Нямдорж байж. Тамхийг бол хуруу шиг бүдүүн ороогоод сайхан маналзуулчихдаг нөхөр ирсэн гэж байгаа. Ер нь Д.Данзан бээр Б.Жадамбаа, Р.Нямдорж хоёрын тамхи татах зуршилтай олон жил уйгагүй тэмцсэн нэгэн юм билээ. Ямар сайндаа л оюутан байхдаа сонин сэтгүүлээс тамхины хор холбогдлын талаарх булангуудыг хайчилбар хийн бэлэглэдэг байсан юм билээ. Харамсалтай нь мөнөөх хоёр нь андынхаа хичээл зүтгэлийг өнөө хүртэл талын нэг тарааж хаян, уушгины улаанаа уугиулсаар буй юм. Өнөөгийн тэргүүн Нямдорж оюутан байхдаа төрөлх сумандаа зуныхаа амралтаар очин барилдаж сумын начин цолтой ирж. Нямдорж, Данзан хоёр их сургуульд элссэн анхны өдрөөс эхэлж үерхэн өнөөг хүртэл холбоотой хоёр үрээ шиг зорилго үйлсээ нэгтгэж яваа нь хүн атаархмаар. Бөх хамт үздэг, уран зохиолын сонирхлоороо нэгдсэн гээд тэр хоёрыг холбох зүйл маш олон байжээ. Р.Нямдоржийн хувьд уянгын өгүүллэгүүд бичнэ. “Газрын хол”, “Дөмөн дуутай намар” зэрэг өгүүллэгийн түүврүүдээс гадна нийтлэлийн хорь гаруй ном туурвисан хүн бол тэр юм. “Газрын хол” киногоо 2002 онд олноо толилуулжээ. Данзан шүлэг оролдоно. Сонирхуулахад мань хоёр цагдаагийн байгууллагын ойгоор найруулал бичиж уралдаанд оролцож байсан. Төгсөх жилээ ангийн дарга онц сурлагатан Б.Жадамбынхаа тухай “Оюутны цонх гэрэлтэй” гэсэн найруулал бичин “Залуучуудын үнэн” сонинд хэвлүүлсэн нь ирээдүйн ректорын хувь заяанд эергээр нөлөөлсөн байх магадлал өндөр гэнэ. Учир юу гэвэл эдний ангийнхан байгалийн шинжлэх ухааны хичээлдээ “гавал” болохоос Шинжлэх ухаан коммунизмын түүх зэрэг нийгмийн ухааны чиглэлийн хичээлүүддээ “нохой хориход” маруухан байж. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны хичээлийн шалгалт авахад ганц ч хичээлд сайн дүнгүй Б.Жадамба нэлээд баргар харагдана гэнэ шүү. Тэгтэл аз болж тэр өдөр нөгөө найруулал сонинд нийтлэгдсэн байсныг шалгалт өгөхөөр орсон ангийнхаа нэг нөхрөөр шалгалтын комиссын багш нарт атгуулчихаж. Нөгөөдүүл нь дамжуулж уншаад, хоорон­доо шивнэлдэн байж цонх гэрэл­түүлэгч найрууллын баат­рыг онц дүнгээр мялаажээ.

Монголын үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, физик-математикийн ухааны доктор Довдонгийн Данзан бол Ховдын Дарвийн уугуул нэгэн бөгөөд аймгийнхаа дунд сургуулийг онц дүнтэй төгсөөд МУИС-д элсэх урилга гардсан завшаантай. Сурагч байхдаа л ангийн эвлэлийн үүрийн даргын албан тушаалтай байсан тэрээр оюутан ангидаа ч, төгсөөд сургуулийнхаа багшаар ажиллахдаа ч энэ сэнтийгээсээ буугаагүй дархан дарга аж. “Монгол эрийн жавхаа”, “Түшээт хааны Намхай аварга”, “Гэртээ ирлээ”, “Насны хайр” тэргүүт олон дууг нь аялах хүн олон байж таарна. Мөн “Босоо дэлтэй борлог”, “Дэлхийд ганц наадам” зэрэг шилдэг бүтээлүүдээрээ Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагнал хүртсэн нэгэн. Тэрээр МУИС-ийг онц дүнтэй төгсөж, сургуульдаа өчигдрийн оюутнаас өнөөдрийн багш болж, 16 жил бодис зүйн эрдмийн шимийг амтлуулж явсан багш, сурган хүмүүжүүлэгч, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан хүн. “Хэт богино радио долгионы тархалтын судалгаа” гэсэн сэдвээр 1992 онд физик математикийн ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ. Үндэсний бөхөө эрхэмлэн дээдэлж хөгжүүлэх үйлст оюун билэг, авьяас чадвараа сорин МҮБХ-г байгуулалцаж Бөхийн өргөөтэй болох нүсэр ачааг үүрэлцэж уран барилга, архитекторч болж үзсэн толгой. Д.Данзан “Эгшиглэнт нас”, “Босоо дэлтэй бор”, “Дэлхийд ганц наадам”, “Дэлхий чимсэн нутаг”, “Бусдынх амттай хорвоо” тэргүүт яруу найргийн түүврүүд хэвлүүлж, “Насны хайр”, “Сайхан хүмүүс” тоглол­тоо ард түмэндээ толилуулсан. Энэ эрхэм нийтлэл, танин мэдэхүйн гуч гаруй номыг хэвлүүлсэн хөдөлмөрч, авьяаслаг нэгэн.

Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумаас ирсэн Ц.Нинжбат төгсөөд сумандаа багшаар очин, сургуулийнхаа хичээлийн эрхлэгч, захирлын алба хашихын зэрэгцээ физикийн улсын олимпиадад шавь нараа олон жил тууштай сайхан сойж байгаа “уяач” болжээ. Эдний ангийнхан намрын ажилд Төв аймгийн Жаргалантын САА-д хэдэн жил дараалан очиж ажилласан байна. Харин 1974-1975 онд хоёр жил дараалан зуны ажлаар Дорнод аймгийн Баяндун суманд очин сумын клубийн тоосгон барилгыг босголцжээ. Ийн ажиллахдаа 1974 оны наадамд Р.Нямдорж зодоглон үзүүрт тунаж, сумын заан Басгадайд тахимаа өгч байсан нь дурсгалтай санагддаг гэнэ. Хойтон жилийнх нь наадамд Ц.Нинжбат шигшээ барилдаанд түрүүлж, ангийн анд Жадамбаа, Данзан хоёрынхоо хорыг гозолзуулж байсан гэж байгаа. Учир нь энгийн үед барилдахад мөнөөх хоёр Нинжийгээ ёстой нэг нүдээрээ үздэггүй байж. Тэгсэн тэр барилдаанд нөгөө хоёр нь доор даваанд нутгийн ханагаруудад унаж, унаад байдаг найз нь түрүүлж л дээ. Эдний ангийн хөвгүүд Тасганы овоон дээр гараад бараг өдөржингөө барилдчихдаг байсан нь Монголын үндэсний бөхийн ирээдүйн их зүтгэлтнүүд төрөх үүдэл болсныг үгүйсгэх газаргүй. Баяндунд хоёр жил дараалан зусахдаа тухайн сумын наадмыг жинхэнэ утгаар амилуулсан гэдэг. Учир нь буриадууд монгол наадмыг тэгтлээ нэг их сонирхдоггүй болохоор идэвхгүй, нэг л тийм үлбэгэр наадманцар болдог байж л дээ.

Энэ ангийнхан хоёрдугаар курсээсээ гурван бүлэгт хуваагдан хичээллэх бол­жээ. Хатуу биеийн физикийн бүлэгт Д.Данзан, Р.Нямдорж, Ц.Нинжбат, Л.Майдар, Ш.Жаргалсайхан, Ц.Одончимэг нар, радио физикийн бүлэгт С.Бэрхээ, Г.Хүрлээ, С.Баасанцэрэн, А.Тогтох, Д.Ишзэн, Р.Бат-Эрдэнэ, С.Мягмарсүрэн нар, онолын физикийн бүлэгт Б.Жадамба, Ж.Бааст, Төгөлсүрэн, Ц.Мөнхжаргал, Х.Хайрат, Цэндсүрэн нар тус тус хуваагджээ. Шинжлэх ухааны докторын зэргийг Б.Жадамба хамгаалсан бол боловсролын докторын зэргийг С.Мягмарсүрэн, Д.Данзан нар нэр төртэй хамгаалсан байдаг. С.Мягмарсүрэн Ховдын багшийн дээд сургуульд насаараа физикийн багшаар ажилласан хөдөлмөрч, маш цэвэрч нэгэн. Цэвэрч нь дэндүүдээ оюутан байхдаа өглөө бүр цүнхнээсээ тусгай алчуур гарган сандал, ширээгээ бараг нүүр харагдтал зүлгэн арчиж байгаад суудаг байж. Энэ нь хамт суудаг Данзанд сайхан санагддаг байсан гэнэ. Харамсалтай нь энэ нямбай хүмүүн тавь гаруйхан насандаа бурхан болжээ. Төгөлсүрэн, Мягмарсүрэн, Майдар, Бэрхээ, Ишзэн нар нь ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн ч ангийн нөхөд нь оюутан ахуйн тэр л гэгээн дүр, хүүхдэрхэг занг нь өнөө ч дурссаар. Сургуулиа төгссөн даруйд Хүрлээ, Бэрхээ, Хайрат, Баасанцэрэн нар ШУА-ийн физик техникийн хүрээлэнд хуваарилагдан баяртайгаар очиж, хожим тэд “Монел” теливизийн хамтран зохион бүтээгчид болсон түүхтэй. Р.Нямдорж төгсөөд МУИС-ийн хуулийн тэнхимд криминалистикийн багшаар 16 жил ажилласан бол Оюунчимэг Геологийн төв лабораторид инженерээр ажилласан байна.

Ангийн гарын таван хуруу, цэцгийн таван дэлбээ болсон охид нь Төв аймгийн Жаргалантын САА-гаас ирсэн Жаргалсайхан хэмээх аманцар шар охин, нийслэлийн V сургуулийн төгсөгч Оюунчимэг, Сэлэнгэ нутгаас ирээд нутагтаа багшаар одсон Мөнхжаргал, Увсын Цэндсүрэн, Өмнөговийн Тогтох нар юм. Тогтох шиг гайхамшигтай сайхан бичигтэй хүнтэй өнөөдрийг хүртэл таарсангүй гэж ангийнхан нь ам шүд алдаж байна. Майдар, Баасанцэрэн хоёр Эрхүү хотоос эдний ангид ирсэн аж. Тэд орос хэлэнд ус цас болохоор нөгөөдүүл нь бараг л хадаг барьж шавь орохоо шахдаг байж. Ишзэн гитарыг ёстой л уйлуулж дуулуулах шиг тоглож, дуулахыг ч нэг үзүүлж өгдөг байсан нь оюутан цагийн уянгыг хөглөж үлджээ. Г.Хүрлээ нийслэлийн нэгдүгээр сургууль дүүргэж ирсэн болохоор математикаар толгой цохино. Аав Гомбосүрэн нь хот тохижилтын зүлэг услалтын жолооч хүн байж. Зан сайтынд хүн болгон цуглана гэгчээр эднийхийг тус ангийнхан бараг босгогүй болгосон гэж байгаа.

МУИС-ийн физик-математикийн факультетийн физикийн ангийн багш нь Монголын үндэсний сурын спортын мастер, физикийн шинжлэх ухааны доктор, Монголын үндэсний сурын холбооны хүндэт ерөнхийлөгч С.Батхуяг байжээ. Эднийг анх оюутан болоход МУИС-ийн захирал академич Н.Содном байсан бол төгсөх үед нь Монгол Улсын нам төрийн удирдагч Жамбын Батмөнх гуай захирлаар ажиллаж байсан гэнэ. Тэд мэргэжлийн хичээлийг доктор Д.Батсуурь, Д.Цэрэн, Г.Шилаагарьд, Н.Лувсандорж, Ө.Баваасан, Э.Дамдинсүрэн, И.В.Арсентеев нарын эрдмийн гэрэлт мэргэдээр заалгаж, ухааны жигүүр тэлсэндээ өнөө ч бахархаж явна.

Л.БАТЦЭНГЭЛ