МАН төрийн эрхэнд гарч ирээд л банктай ноцолдсон. Банкуудыг багалзуурдаж эхэлсэн. Ерөнхий зүй тогтол нь хувийн хэвшилд ажиллаж байсан хүмүүс улс төрд орж ирэнгүүтээ эргээд эздээ, ажиллаж байсан салбараа самардаг байдал ажиглагдах юм. УИХ-ын дарга Г.Занданшатар Хаан банкнаас ажил амьдралаа эхлүүлсэн. Банкны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсгийн ахлагч Г.Амартүвшин нь Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлаас УИХ-ын гишүүн болсон байх жишээтэй. Ер нь МАН-аас өнөөдөр УИХ-д сууж байгаа гишүүд хийгээд сайд дарга нар дотор банкнаас ажлаа эхлүүлсэн маш олон хүн бий. Тэд бүгдээрээ л банкны эздээс өмчийг нь авъя, хувь эзэмшлийг тараая, арилжааны банкуудыг аймаар том хувьцаат компани болгоё гэцгээж байгаа нь сонин. Тэдний энэ байдлыг харахаар нэг л үнэн харагдах. Бүгдээрээ банкинд ажилладаг, ер нь хувийн хэвшилд ажилладаг байхдаа эзэндээ атаархаж үхэх шахдаг байсан юм байна. Тэр атаархал хонзогнолоо өөрийнхөө сүүдрээс ч нууж явдаг байсан бололтой. Ингээд эрх мэдэлд хүрсэн хойноо хонзонгоо авах ажил их хийдэг юм байна. Том банкнаас гаралтай улстөрчдийг тэгж харахаас өөр арга алга. Банкны 20 хувийг эзэнд нь үлдээгээд бусдыг зарах ёстой гээд байгаа биз дээ. Энэ хуулийн гол санаачлагчид болох Г.Амартүвшин Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байхдаа УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуяг, Г.Дамдинням нарын өнөөдрийн хамтрагчиддаа 33 тэрбум төгрөгийн зээл олгосон гэх мэдээлэл баримттай гарч байгаа нь үнэндээ онигоо ч юм шиг.
Энэ бүх хуулийн өөрчлөлтөд банкны эзэд огт дуугарахгүй байгаа нь Үндсэн хууль дахь тодорхой заалтууд болох “Хүний хувийн өмч халдашгүй байх…”, “Иргэн хүн хөрөнгөө захиран зарцуулах эрхтэй, төрөөс хувийн өмчид халдахыг хориглоно…” гэх хуулийн тодорхой үзэл санааны зүйл заалтуудад итгэж найдаж суугаа юм байлгүй дээ. Хувь хүний эрх чөлөө, өмч хөрөнгөнд халдсан үйлдэл төрөөс хийгдвэл Үндсэн хуулийн Цэц дээр гарцаагүй унана. Үндсэн хууль зөрчнө гэдэг бол Ардчилсан Монгол Улсад байж болохгүй юм. Улс оронд онцгой нөхцөл байдал үүссэн, дайны байдал бий болсон үед төрөөс хуулийн хүрээнд хүний хувийн өмчийг дайчлах үзэл баримтлал аль ч улсын хуульд бий. Манайд тийм нөхцөл байдал үүсээгүй шүү дээ. Үнэхээр хүмүүсийн 30 жилийн хөдөлмөрийн үр дүн болох банкуудын 80 хувийг тарааж өгнө гэвэл ганц банкны салбарууд биш Монголд монополь шинжтэй үйл ажиллагаа явуулж буй олон аж ахуйн нэгж дараагийнх болно. Тэдгээр эздэд хөрөнгийнх нь 20 хувийг үлдээгээд бусдыг нь эд бад хийнэ гэж хуульчлах юм уу. Жишээ нь АПУ-гийн 90 хувь нэг хүнийх шүү дээ. Гурил, Мах, Сүү… за тэгээд уул уурхайн нэг эзэнтэй том компаниуд олон байгаа. Тэд бүгдийг нийгэмчлэх үү, нийтийнх болгох хууль гаргаад явах юм уу. Хуулийн ийм хүчирхийлэл чөлөөт нийгэмд байдаггүй юм, зах зээлийнхээ жамаар зохицуулагддаг юм. Энэ хууль өнөөдрийнх шиг хурдтайгаар цааш тэлвэл юун ковид, ковидоос илүү аюултай байдал руу орж мэднэ. Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бол Засаглалын шинж чанартай том хуулийн төсөл шүү. Бусад бүх салбарт нөлөөлнө.
Ер нь энэ хуулийн төсөл дээр ажилласан гишүүд, улстөрчид нэг зүйлийг хэр сайн анзаарч байгаа юм бол. Хэдэн жилийн өмнө Олон улсын валютын сангаас Монголын арилжааны бүх банкуудын дүрмийн сангийн эх үүсвэрт шалгалт хийсэн. Бараг гурван жил үргэлжилсэн тэр шалгалтаар Монголын арилжааны банкны эздийн мөнгөний эх үүсвэр цэвэр юм байна, банкинд байгаа хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгө цэвэр, ер нь арилжааны банкуудын дүрмийн сан, активт бохир мөнгө алга гэдгийг тогтоож, албан ёсоор зарласан. Ийм шалгалт хэдэн жилийн ажил болдог юм байна гэж ойлгосон. Аль ч улсад банкны дүрмийн сангийн эрүүл эсэхийг шалгах процесс маш их цаг хугацаа ордог болохыг энэ үеэр олонтаа уншлаа. Ингэж ОУВС-гийхан Монголын арилжааны банкуудын мөнгө бохир эсэхэд цэг тавьсан. Үүнийг өнөөдрийн улстөрчид хэр санаж байгаа юм бол. Мөн Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр банкны нэг хувьцаа эзэмшигчийн дээд хязгаар 20 хувиас хэтрэхгүй гэж заасан. Үлдсэнийг нь хувьцаа хэлбэрт оруулж, хэн ч худалдан авч болно гэв. Банкны хувьцааг Балдан, Дорж, Дулмаа нарын энгийн иргэд худалдан авах уу, өнөөдрийн Монголд. Дор хаяж нэг тэрбумын хуримтлалтай хүн сонирхох сэдэв шүү дээ. Тэгвэл өнөөдөр тэр банкуудын 80 хувийг тэрбум тэрбумаар нь худалдан авах хүн хэд байгаа юм. Өнөө л ад үзэгдээд байгаа цөөн хэдэн хадгаламж эзэмшигчид биз дээ. Банкны хувьцаа авах хүн байлаа гэхэд мөнгөнийхөө эх үүсвэрийг хэл, түүнийг чинь тогтооно гээд бөөн ажил болно. Энэ ажил эхэлвэл шалгаж байна гэж хэдэн жил болдгийг ОУВС-гийн шалгалтаас харсан. Дээр нь мөнгөнийхөө эх үүсвэрийг тогтоолгох гээд хамаг байдгаа уудалж, онгичуулаад сууж байх хүн олон уу. 2020 оны арваннэгдүгээр сарын эцсийн байдлаар банкны салбарын нийт актив 35.8 их наяд төгрөгөөр хэмжигдэж байгаа юм билээ. Үүний 90 хувийг нөлөө бүхий банкууд санал болгоход түүнд хөрөнгө оруулах зах зээлийн нөөц манай улсад байгаа юу гэж зарим судлаачдын бичээд байгаа чинь энэ. Энэ талаар ямар тооцоо судалгаа хийсэн юм бол? Хууль гажих вий гэсэн болгоомжлол ингээд л эхэлж байгаа юм. Гэтэл хууль заавал хэрэгжих ёстой, арилжааны банкуудын 80 хувь заавал олон нийтийнх байх ёстой. Үнэгүйдүүлэх үү, эсвэл зүгээр тараах юм уу. Холбогдох тооцоо судалгаагаар бол энэхүү 35.8 их наяд активын чинь 15 хувь нь банкны эздийн өмч юм билээ. Энэ хөрөнгө тэдний ариун цагаан хөдөлмөрийн үр шим, цэвэр мөнгө гэдгийг бид биш ОУВС-гийн шинжээчид гурван жил ажиллаад тогтоочихсон. Асуудал их байгаа биз.
Банкны тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг санаачлаад, бас дэмжээд байгаа улстөрчдийн эцсийн зорилго нь тэгээд юу юм бэ? Монголын улстөрчид үнэндээ жижигхэн эрх ашгийн ард л нуугдаж байдаг шүү дээ. Эхэнд хэлснээр энэ хуулиар оролдож, дэмжиж байгаа гишүүдийн ихэнх нь банкнаас гарвалтай гэж. Ихэнх нь Монголын томоохон хувийн хэвшилд ажиллаж байсан, хэн нэг том эзний дэмжлэгээр гарч ирсэн гэж. Тэгэхээр хувийн хэвшлээс улс төрд очдог хүмүүс ер нь ингэдэг л юм байна. Эцэг шиг нь явсан эздээ эргээд ноцдог юм байна. Энэ зэрэгт хүргэсэн салбараа эргээд урж тасддаг юм байна.
Эцэст нь хэлэхэд, Их хурал дээр энэ хуулийн талаар учиртайхан дуугарч байгаа гишүүд цөөхөн байна. УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж л чуулган дээр “Банк олон эзэнтэй болсноор бизнес рүү хандсан зээл багасна. Яагаад гэвэл гүйцэтгэх захирал нь олон хувьцаа эзэмшигчиддээ таалагдах гээд ер ажил хийдэггүй юм. Шийдвэртэй зээл өгдөггүй, хурдан арга хэмжээ авдаггүй юм. Түүний нэг жишээ нь манай Г.Амартүвшин байна. “Хас” банкинд байхдаа баахан дарга нартаа таалагдах гээд юу ч хийдэггүй байсан юм” гэж ярилаа. Өөрөөр Монголын эдийн засгийн Засаглал болсон банкны салбарын хуулийн талаар дуугарч байгаа улстөрч алга даа…
Б.НЯМАА