Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, Монгол хэл-Уран зохиолын ахмад багш Б.Нинатай ярилцлаа.
-Хүмүүс янз бүрийн байдлаар мэргэжлээ сонгосон байдаг шүү дээ. Та чухам яагаад багш мэргэжлийг, тэр дундаа хэл уран зохиолын багш болохоор шийдэж байв?
-Бага ангийн сурагч байхдаа л багш болно гэж боддог байлаа. Ангийн минь багш Р.Сосорбарам хичээл их ойлгомжтой сайхан заана. Бас их гоё бичигтэй. Тэр хүнийг хараад л миний өнөөх багш болно гэсэн бодол минь улам лавширч “Яг багш шигээ сайхан бичдэг багш болно доо” гэж боддог байлаа. Би ч гоё бичиж эхэллээ. Багш маань намайг байнга магтана. Цээж бичигт ганц ч алдахгүй. Алдаагүй бичдэг болохоор самбарт гаргана. Дөрөвдүгээр ангийн улсын шалгалтдаа монгол хэлний хичээлээрээ онц авч байлаа. Ингээд дунд ангид ороход манай ангийг монгол хэлний багш Х.Ерэнпил дааж авсан юм. Биднээр цээж бичиг бичүүлнэ. Би бас л магтуулна. Гоё бичиж байна, алдаагүй бичиж байна гэж урмын сайхан үг дуулна. Ийм их урам авсан болохоор монгол хэлний хичээлдээ дуртай болж билээ. Наймдугаар ангид ортол “Жангарын тууль” цээжлүүллээ дээ. Хамгийн түрүүнд цээжилсэн сурагчид гурван Онц тавина гэсэн болзолтой (инээв). Наймын гурван бүлгийн сурагчдаас би ганцаараа “Жангар”-ыг цээжилчихсэн юм даг. Багш маань намайг ангиудаар дагуулж оруулж “Энэ хүүхэд “Жангар”-ыг ингэж бүрэн цээжилсэн байна. Та нар сонсоцгоо” гэж самбарт гаргаж уншуулж бусдад маань харуулдаг байлаа. Тэр үеэс уран зохиолын хичээлд сонирхолтой болж, бүр уран зохиолын дугуйланд явж эхэлсэн юм. Тэгж явсаар ахлах ангид ороод Баян-Өлгий аймгийнхаа олимпиадад байнга л байр эзэлдэг боллоо. Улсын олимпиадад миний материалыг явуулдаг байлаа. Аравдугаар анги төгсөхдөө монгол хэлний шалгалтын 15 онооноос нэг оноог нь алдаж байсан юм.
-Ингээд Багшийн дээд сургуульд элссэн үү?
-Тэгсэн. Тус сургуулийн Монгол хэл-Уран зохиолын ангид орсон.
-Ажлын гараагаа хаанаас эхлэв?
-Сургуулиа төгсөөд л Нийслэлийн VII сургуулиас ажлынхаа гарааг эхэлсэн. Энэ сургуульдаа бараг насаараа л багшиллаа даа. Харин сүүлд 114 дүгээр сургууль шинээр нээгдэхэд тэнд багшилж байгаад тэтгэвэртээ гарсан юм.
-Бусад хичээлийн багш нар дундаас монгол хэлний багшийн онцлог нь юу байдаг вэ?
-Хүүхдийг зөв сайхан, ярьдаг, бичдэг болгохын зэрэгцээ монгол хэл, өв соёлоо хайрлах сэтгэлийг төлөвшүүлэхэд гол онцлог нь оршдог. Хүүхэд монгол хэлний дүрмээр юугаа хийх вэ. Дүрмийг цээжлүүлэх нь гол биш, хамгийн гол нь өөрийгөө бичгээр илэрхийлчихдэг, ядаж л хүнийг гуйхгүйгээр өргөдөл биччихдэг, хүнд захидал бичээд явуулчихдаг, цаашилбал, гурван үеийнхээ түүхийг ч болов бичээд үлдээчихдэг тийм л чадвартай болчихвол монгол хэлний хичээл заасны утга учир гарна даа.
-Нэгэн үе эцэг эхчүүд хүүхдээ гадаад хэлний сургалттай сургуульд оруулдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд төрөлх хэлийг нь эхлээд эзэмшүүлэх ёстой юм байна гэдэг болчихож?
-Монгол хэлээрээ зөв ярьж, бичдэг хүүхэд ямар ч хичээлээ сайн хийхэд суурь болдог юм. Бага ангид хүүхдийг бичихээс илүүтэй уншуулж сургах нь өгөөжтэй. Сайн уншаад сурчихсан хүүхэд ямар ч үг, өгүүлбэрийг хаана ч очсон алдахгүй бичдэг болчихсон байдаг. Хий хоосон цээжлүүлээд бичүүлээд хүүхдэд мэдлэг болж үлдэхгүй.
-Ахмад багшийн хувьд залуу багш нарыг хараад юун дээр анхаараасай гэж боддог вэ. Хэлээд авмаар, санаа өгмөөр зүйл байдаг байлгүй?
-Шинэ төгсөж ирж байгаа багш нарт дадлага тал дээр хоцрогдоод байна уу даа гэж харагддаг. Жишээ нь, хүүхдэд “Тийм юм бичээрэй” гэж хэлэхээсээ илүү өөрөө бичээд үлгэрлэж үзүүлэх хэрэгтэй. “Аав” гэдэг зохион бичлэг бичээрэй гэхээр хүүхэд яаж бичих талаар мэдэгдэхүүнгүй байдаг. Тэр олон хүүхэд дунд аавтай, аавгүй, янз бүрийн л амьдралтай хүүхдүүд байгаа. Харин тэгж зохион бичлэгийн нэр өгөөд бичээд ир гэхээсээ өмнө аав гэж ямар хүн байдаг, аавын тухай зарим зүйлийг ярьж өгч, бичихэд нь дөхүүлж өгөх ёстой. Бичээрэй, тэгээрэй, ингээрэй гэхээр мэдлэг байхгүй учраас бичих боломжгүй шүү дээ. Ингээд л бичсэнгүй, юу ч хийхгүй байна гээд сурагчаа загнаад урамгүй болгоод байдаг тал ажиглагддаг юм.
-Та хичээл заадаг өөрийнхөө арга барилаас сонирхуулбал?
-Би дунд ангийн багш. Бага ангиас орж ирж байгаа хүүхдүүд сурлагын хувьд нэгэн жигд биш, харилцан адилгүй байдаг. Янз бүрийн түвшинтэй хүүхдүүд нэг ангид орж ирдэг болохоор бүгдэд нь ганц арга барилаар хичээл зааж болдоггүй. Хүүхэд тус бүрт нь тохируулж хичээлээ заадаг. Би сурагчдадаа биеэрээ үлгэрлэхийг ихэд хичээдэг юм. Би дээр дурдлаа шүү дээ. “Аав” гэдэг сэдэвтэй зохион бичлэг бичүүлэхээр боллоо гэхэд тэр сэдэвтэй ойролцоо, төстэй юм уншиж өгөх ч юмуу, эсвэл аавын тухай ангийнхан дундаа халуун яриа өрнүүлж болно. Уулс шиг түшигтэй аав гэдэг. Уулс гэж ямар байдаг билээ. Яагаад хүмүүст уулс түшигтэй санагддаг вэ гэдгийг тайлбарлаж өгч төсөөлөл бий болгох ёстой. Ингэснийхээ дараа зохион бичлэг бичүүлбэл хүүхдийн төсөөлөн бодох чадвар илүү хөгждөг. Ингээд өөрөө аавын тухай бодож, төсөөлөл авдаг байх жишээний.
-Сүүлийн жилүүдэд монгол хэлний дүрэмд янз бүрийн өөрчлөлт орж түгээмэл бичигддэг зарим үгсийг хоёр, гурван янзаар бичнэ гэж маргалдах юм. Ингэж эх хэлнийхээ дүрмээр оролдох нь хэр зохимжтой бол?
-Монгол хэлний үгсийг олон жилийн өмнө л журамлачихсан шүү дээ. Биднийг Багшийн дээд сургуульд байхад л Ц.Дамдинсүрэн багшийн толийг баримталж бичдэг байлаа. Тэрийг баримтлаад бичиж болоод л байсан. Гэтэл тэнд журамласан үгсийг дахин дахин өөрчилж байгаа нь энгийн хүмүүс, ард иргэдийг чухам яаж бичих юм бол гэсэн эргэлзээнд оруулаад байна. Уг нь бол аливаа үндэстний хэл бол тухайн үндэстний том дархлаа байдаг. Үндэсний хэмжээний хэлтэй орон бол маш том дархлаатай байна гэсэн үг. Нэгэнт журамлачихсан үсгийг үүнээс хойш дахин дахин оролдож баймааргүй байна. Үүнийг яаралтай шийдэх хэрэгтэй.
-Нэг хэсэг “чээж” гэж бичдэг байснаа буцаад “цээж” гэж бичдэг боллоо. Ингэж өөрчлөөд байхаар сурагчдын сурлага, мэдлэгт нөлөөлөх л байх даа?
-Сурган хүмүүжүүлэгч хүний хувьд үүнийг би эсэргүүцэж байна. Эх хэлээрээ ингэж оролдож боломгүй. Хүүхдүүд анхнаасаа л “цээж”, “шавьж” гэж бичээд сурчихсан байдаг болохоор хичнээн ч өөрчилсөн анхны тэр байдлаар нь бичдэг юм. Энэ их дэмий өөрчлөлт, хэлний чиглэлийн хүмүүсийн талцал явж явж бидний хойч үе, сурагчдыг эргэлзээтэй байдалд оруулаад байгаа гэдгээ ухаарах хэрэгтэй.
-Монголчуудын хэцүү гэж ярьдаг хэдэн мэргэжил байдгийн нэг нь багш мэргэжил шүү дээ. Багш хүнд хамгийн хэцүү үе юу байдаг вэ?
-Би өөрөө энэ мэргэжилдээ дуртай болохоор хэцүү санагдаж байсан үе байгаагүй ээ. Багш хүн чинь хүүхдүүдээ, шавь нараа хараад л бахархдаг юм. Тэд маань хичээл номондоо сайн, сурлага нь дээшлээд сайн яваад байвал багш хүн баярлаад л байна. Тэднээрээ бахархаад л байна. Өөрт тулгарсан асуудлаа хийж чадаад урагшаа яваад байвал багш хүнд хэцүү юм байдаггүй юм.
-Та боловсролын салбарт хэдэн жил ажилласан бэ?
-30 жил ажилласан.
-“Би мэргэжлээ зөв сонгожээ” гэж өөрөөрөө, мэргэжлээрээ бахархаж байсан үе гэвэл?
-2005 онд монгол хэлний олимпиадад ангиараа ороод дүүргийн аварга болж байлаа. Манай анги 33 хүүхэдтэй байсан. Ангиараа нэгдүгээр байр эзэлсэн. Тэгээд Улаанбаатар хотын олимпиадад ороод тавдугаар байр эзэлж байлаа. Тэр үед багш болсондоо өөрөөрөө маш их бахархсан юм. Хүн юманд чин сэтгэлээсээ хандаж зоригловол ийм сайхан амжилтад хүрдэг юм байна гэж бодогдсон. Манай сургуулийн багш нар ч манай ангиар бахархаж “Нэг, хоёр хүүхэд биш. Бүхэл бүтэн 33 хүүхдийг олимпиадад бэлтгээд тэгээд өндөр амжилт гаргаж байсан тохиолдол манай сургуулийн түүхэнд байгаагүй юм” гэж билээ. Тэр үед багш болсноороо, ийм сайхан мэргэжлээр ажиллаж байгаадаа бахархсан л даа. Тэр бол миний олон жил хөдөлмөрлөсний үр дүн шүү дээ. Нэг хүүхдийг олимпиадад бэлтгэхэд ямар байдаг билээ. Гэтэл 33 хүүхдийг нэг хүн шиг болгоно, нэг хүн шиг бэлтгэнэ гэдэг уйгагүй ажил шүү.
-Таныг долоон хүүхэдтэй гэж сонссон. Хүний хүүхдүүдийг сургахын хажуугаар өөрийнхөө хүүхдүүдийг өсгөнө гэдэг бас л том даваа шүү?
-Би өглөө гараад л явчихна. Зав гарвал өдөр гэртээ ирнэ. Гэхдээ бараг ирж амжихгүй. Багш нар чинь ажлынхаа дундуур гэр рүүгээ харина гэсэн ойлголт бараг байдаггүй. Орой л гэртээ ирнэ. Том нь багачуулаа хараад л манай хэдэн хүүхэд хүн болсон доо. Миний хань ээлжийн ажилтай байсан болохоор намайг бодвол гэртээ хүүхдүүддээ илүү цаг гаргадаг байсан. Миний ханийг Х.Хангайсайхан гэдэг. Инженер мэргэжилтэй ч уран зохиол судалдаг, орчуулагч хүн. Намайг уран зохиолын хичээлээ зааж сайн багш болоход, уран зохиолын ертөнцийг илүү ойлгоход манай гэрийн номын сан их тусалсан шүү. Хань минь ном их цуглуулна, уншина. Би ерөөсөө ном хайж явж үзээгүй. Хань маань дотоод гадаадын бүх л уран зохиолын номыг номын сандаа олж ирээд тавьчихсан байдаг байлаа. Дэлхийн сонгодог гээд ямар л бол ямар л ном манайд байдаг. Би Пушкины намтар, уран бүтээлийг заалаа гэхэд л гэрээсээ аваачсан Пукшины номуудаа хүүхдүүддээ харуулна, уншуулна. Тэр үед уран зохиолын ном ховор байсныг ч хэлэх үү. Ховор нандин ном манайд л байдаг болохоор манай сургуулийн багш нар ч мэднэ. “Танайд л тийм ном байгаа. Хангайсайханд л ховор номууд бий” гээд ирэхэд тэр ном нь байж л байдаг. “Танайд энэ ном байгаагүй бол хүүхдүүдэд юугаа барьж үзүүлэх байсан болоо. Сургуулийн номын санд ийм номууд байх биш дээ” гэдэг байсан юм.
-Хүүхдүүдээс тань таны мэргэжлийг эзэмшсэн хүн байгаа юу?
-Ууган охин Х.Нарангарав минь МУИС-ийн Монгол хэлний ангийг төгссөн. Миний охин Багшийн дээдийн лаборатори сургуульд байхдаа хотын олимпиадад түрүүлж, улсад тавдугаар байр эзэлж байлаа. Дөрөв дэх охин Х.Наран-Од маань VII сургуульд сурдаг байхдаа монгол хэлний олимпиадад байнга оролцдог байсан. Тэгээд МУИС-ийн Монгол хэл-Уран зохиолын ангид орсон. Энэ хоёр охин маань миний мэргэжлийг эзэмшээд одоо “Ирээдүй” цогцолборт мэргэжлээрээ амжилттай ажиллацгааж байна. Х.Наранхишиг охин маань мөн л ээжийнхээ мэргэжлийг эзэмшсэн. МУБИС-ийн Орос хэл-Монгол хэлний ангийг төгссөн юм.