Б.Мөнхсоёл: Төсвийг дуусаагүй барилгуудад зарцуулдгийг цэгцлэх цаг болсон

”Үндэсний стратегийн хүрээлэн” ТББ–ын захирал, эдийн засагч, судлаач Б.Мөнхсоёлтой төсвийн талаар ярилцлаа.

–Ирэх оны улсын төсөв батлагдсан цагаасаа багагүй шүүмжлэл дагуулж байна. Таны хувьд 2022 оны төсвийг том зургаар нь хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Засгийн газар дэвшүүлж буй бодлогоо хэрэгжүүлэх гол хэрэгсэл нь төсөв юм. Гэтэл УИХ-ын гишүүд тойрог тойрогтоо мөнгө татах байдлаар төсвийг тал талаас нь зулгаасаар төсвийн бодлого хэрэгжүүлэх механизм байх боломжийг алдагдуулдаг. Үүнээс улбаалан зардлыг хэт тэлснээр, алдагдлыг бага байгаа мэт тооцох үүднээс орлогоо хэтийдүүлэн төлөвлөх байдал давамгайлж бодит амьдрал дээр Монгол Улсын Засгийн газрын өр, төсвийн алдагдал өндөр байхад хүргэсээр байна. Ийнхүү төсвийн сахилга бат жил дараалан алдагдсаар байна. Гол нөлөөлж буй асуудал нь олон жил яригдсан төсвийн бодлогын шинэчлэл хийгдэхгүй маш их хугацаа алдсаар байгаа нь хамгийн том бэрхшээл юм даа. Тийм ч учраас бидний байнга хэлдэг өгөөжгүй, эрэмбэ дараагүй хөрөнгө оруулалт, орлгого тал нь бодит байдалтай уялдаагүй, эрсдэлээ бүрэн тооцоогүй өөдрөг төсөв батлагдлаа хэмээн дахин шүүмжлэгдэж байна. Тухайлбал, экспортын гол бүтээгдэхүүн болох зэсийн үнийг 8.915.6 ам.доллар, алтны дундаж үнийг 1.821 ам.доллар, нүүрснийүнийг 130 ам.доллар гэх мэт байж болох өндөр хэмжээнд тооцсон. Мөн 36.5 сая тонн нүүрс 1.2 сая тонн зэсийн баяжмал, 20 тонн алт экспортлохоор төлөвлөсөн зэрэг нь төсвийн орлого тооцсон хэмжээнд бүрдэхгүй байх магадлалтайг харуулж байна. Учир нь нүүрсний тухайд 2021 онд 46 сая тонн нүүрс гаргахаар төлөвлөснөөс гүйцэтгэлээр Гашуунсухайтаар 20.5 сая тонныг л экспортолсон. Энэ хэмжээний нүүрс тээвэрлэх хүчин чадал бүхийтөмөр зам, зүтгүүр, вагон, контейнерийн хөрөнгө оруулалт, түүнийэх үүсвэр зэрэг нь 2022 оны төсөвт төлөвлөгдсөн эсэх, пандемикийн үеийн хорио цээр, тээвэрлэлтийн эрсдэлийг тооцсон эсэх нь бүрхэг байна. Хятад руу нүүрс экспортлогчдын өрсөлдөөн ихэссэн энэ үед Таван толгойгоос Хятадын хил рүү, Зүүнбаян руу тавих замыг яаралтайбарьж дуусгаж чадвал эерэг нөлөөтэй байна. Тухайн жилийн төсвийн тухай хуулийг илүү нягт бөгөөд оновчтой байлгахад анхаарахад иргэдийн төсвийн үйл явц дахь оролцоо маш чухал. Олон улсын төсвийн түншлэлийн гаргадаг Нээлттэй төсөв индекст төсвийн иж бүрэн, ил тод мэдээлэл, иргэний нийгмийн хөндлөнгийн хяналтыг чухалчилдаг. Монгол Улс хамгийн сүүлийн байдлаар буюу 2019 оны судалгаагаар төсвийн үйл явц дахь иргэдийн оролцоогоор нийт 100 онооноос 15 оноо л авсан байгаа нь тун хангалтгүй үзүүлэлт юм. Богд Зонховын хөшөөнд баталсан төсвийн хөрөнгө оруулалтын тухайд иргэд маш их бухимдаж төсвийн хөрөнгө оруулалт зөвхөн эрэмбэ дараалал алдагдсан төдийгүй үндэслэл тооцоолол дутуу, шилжих хөрөнгө оруулалт дээр мөнгөн дүн голдуу өссөн дүнтэй орж ирдгийг нотолсон, авлига орсон байх өндөр магадлалтайг харуулсан үйл явц болов. Хэдийгээр “ниргэсэн хойно нь хашгирав” гэгч болсон ч энэ мэтээр УИХ-ын гишүүдийн тойрогт хуваагдсан төсөв нь хөрөнгө оруулалтыг улсын хэмжээнд хэрэгцээ шаардлага, шаардагдах төсөв, эдийн засгийн үр өгөөж гэх мэт үзүүлэлтүүдээр нэн тэргүүний ач холбогдлоор нь эрэмбэ дараалалтай хуваарилах боломжгүй болгож байгааг нотоллоо. Төсвийн байнгын хороо болон УИХ-ын чуулганы хэлэлцүүлэг хуулийн цаг хугацаандаа багтаах нэрээр дутуу дулимаг, чанаргүй болж, гишүүд нь ч бүх мэдээллийг бүрэн аваагүй, богино хугацаанд, зөвхөн өөрсдийн тойргоо тойлсон байдлаар анхаарч төсөв баталж байгаа нь төсөв батлагдсаны маргааш нь л тодотгол хийх шаардлага гарч буй байдлаар нотлогдлоо.

2017 онд ОУВС-гийн хөтөлбөрийн хэлцэл явагдах үед Хөгжлийн банкны гэх мэт хөрөнгө оруулалтуудын зардлууд төсвөөс гадуур явж байсан нь төсвийн сахилга бат алдагдаж, нэгдмэл бус байдлыг бий болгоход хүргэж байсан. Энэ байдал дахин давтагдахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой байтал төрийн өмчийн компаниудаас “нийгмийн хариуцлага, байгалийн баялгийг иргэдэд хүртээх” нэрийдлээр төсвийг олон сувгаар зарж, төсвийн хяналтыг сулруулах, Сангийн яамыг алгасах оролдлогууд бий болсоор байна. Тухайлбал, Эрдэнэт үйлдвэрийн зарим аж ахуйн нэгж, суурин газрын иргэдийн цахилгаан, дулаан, ус, хогны төлбөрийг хариуцуулж 1.2 их наяд төгрөг, “Эрдэнэс Силвер Ресурс” ХХК-ийн ирээдүйд олох орлогыг барьцаалж, тэтгэврийн зээлийг тэглэхэд 694.9 тэрбум төгрөг, тэтгэврийн зээлгүйбайсан ахмадуудад нэг сая төгрөгийн тэтгэмж олгоход 215.5 тэрбум төгрөгийн зардлуудыг гаргаж байна. Тиймээс төсвийн иж бүрэн байдал, сахилга батыг хангах, Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл (ТТБЗ), бие даасан хараат бус эдийн засагчид, төсвийн шинжээчдийн шүүмж, санал, зөвлөмжийг сонсох, хэрэгжүүлэх шаардлага тулгамдаж байна.

-УИХ-ын дарга “Хөдөлмөр, бүтээмж, өсөлт”-ийг дэмжиж чадсан төсөв боллоо гэж онцолж байсан. Энэ хүрээнд ямар дорвитой ажлууд хийгдэхээр харагдаж байна вэ?

-Энэ зорилгодоо хүрэхийн тулд экспортыг нэмэгдүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих замаар эдийн засгийг сэргээх шинэчлэл хийх, төрийн өмчит хуулийн этгээдийн ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэх, төрийн зардлыг бууруулах, төрийн үйлчилгээг цахимжуулах зэргээр бүх шатны байгууллагуудыг хэмнэлтийн горимд ажиллах юм билээ. Мөн хувийн хэвшил гүйцэтгэх боломжтойчиг үүргийг төр хэрэгжүүлдэг байдлаас татгалзаж стандарт, чанар, өрсөлдөөнд суурилсан үйлчилгээг төр худалдан авах, нийгмийн суурь үйлчилгээнийбайгууллагуудыг төсвийн хагас бие даасан тогтолцоонд шилжүүлэх зэргээр цомхон, чадварлаг хариуцлагатайтөрийн албыг бүрдүүлэх зэрэг зорилт тавьжээ. Хавтгайрсан халамж бус хөдөлмөр эрхлэлтийг түлхүү дэмжинэ хэмээн нийгмийн халамжийн зардлыг нийт урсгал зардлын 23 хувиас дөрвөн хувь болгон бууруулан тооцжээ. 2022 оны төсвийн хөрөнгө оруулалтын жагсаалтад 5.9 их наяд төгрөгийн төсөвт өртөгтэй2022 онд санхүүжих 2.1 их наяд төгрөгийн төгрөгийн санхүүжилт бүхий1334 төсөл, арга хэмжээ тусгагдсан байна. Үүнд зам тээвэр, эрчим хүч, барилга, бүтээн байгуулалтын салбарт 1.8 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэхээс зам тээврийн салбарт хийх шинэ хөрөнгө оруулалтыг 7.1 дахин, барилга хот байгуулалтын салбарт хийх шинэ хөрөнгө оруулалтыг 3.7 дахин, эрчим хүчний салбарын шинэ хөрөнгө оруулалтыг 6.4 дахин нэмэгдүүлсэн гэсэн боловч зам, тээврийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын 90 орчим хувь нь авто зам, барилгын салбарын хөрөнгө оруулалтын 80 орчим хувь нь барилга, байгууламжийн хөрөнгө оруулалт байна. Эндээс дүгнэхэд хүндээ биш цементэд зориулсан, эдийн засгийн өсөлт авчрахааргүй, үр ашгийн тооцоололгүй байна. Түүнчлэн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөлтийн аргачлалаар 16 шалгуур үзүүлэлтээр таван үе шаттайгаар эрэмбэлэн тэргүүн ээлжид хэрэгжүүлэх шаардлагатайхөрөнгө оруулалтыг тусгасан гэх хэдий ч хөрөнгө оруулалтын арга хэмжээнд зураг, төсөлгүйтөсөл, соёлын төв, спорт заалны барилга, усан бассейн, оффис конторын барилгууд олноор орсон байгаа нь хөрөнгө оруулалтын нэлээд нь шалгуур үзүүлэлт, шаардлагыг хангаагүй. Үйлдвэрлэл болон төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглээгүй, харин ч ихэнх хувь нь төсвийн зарлагыг нэмэгдүүлэх төслүүд байгаа юм. ТТБЗ-ийн дурдсанаар “материаллаг үйлдвэрлэлийн голлох яамдын хөрөнгө оруулалтын төслөөр бол жишээ нь Барилга, хот байгуулалтын сайдын хариуцах хөрөнгө оруулалтын төслийн 80 орчим хувь нь барилга (гудамж төсөл, сум, багийн тохижилт, тоглоомын талбай, орон сууцны болон гэр хорооллын шугам, гудамж талбайн тохижилт, нийтийн эзэмшлийн орон сууцны засвар, тохижилт гэх мэт) байгаа ч барилгын материалын үйлдвэртэйхолбоотойхөрөнгө оруулалт байхгүй. Зам, тээврийн сайдын төслийн 90 хувь нь зөвхөн авто замын барилга, байгууламж, Уул уурхайн хүнд үйлдвэрлэлийн сайдын багцад ямар ч материаллаг үйлдвэрлэлийн санхүүжилт байхгүй. Ерөнхийсайдын хариуцах хөрөнгө оруулалт бараг 100 хувь (97 хувь) биеийн тамирын төсөл, хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтын төсөлд, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийүйлдвэрлэлд зориулах санхүүжилтгүйатлаа гүнийхудаг, үйлчилгээнийтөвийн барилга, бэлчээрийн усан хангамж зэрэг үйлдвэрлэлийн бус барилга, байгууламжид 50 шахам тэрбум төгрөг зориулахаар төлөвлөсөн жишээтэйбайна. Үүнийзэрэгцээ боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт зарцуулах хөрөнгө оруулалтын 80-90 хувь нь цаашдаа төсвийн зарлагыг өсгөнө. Товчхоноор дүгнэхэд, зөвхөн төсвийн талаас нь авч үзэхэд Монгол Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын үлэмж их хувь нь цаашид төсвийн зарлагыг өсгөж, харин орлогыг нэмэгдүүлэхэд дорвитойнөлөөлөхгүйбайхаар харагдаж байна. Томоохон бүтээн байгуулалтын төслүүд болох Оюу толгойн далд уурхай, Таван толгойн цахилгаан станц, газрын тосны бүтээгдэхүүн дамжуулах хоолой, улсын чанартайтомоохон төмөр зам, авто замын төслүүдийг хэрэгжүүлж эхлүүлэхээр тооцож, татварын бааз суурь өснө гэж үзэн татварын орлогыг 2021 оны тодотгосон төсвөөс 19.5 хувиар буюу 2,683.4 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүнд НӨАТ, АМНАТ, гаалийн татвар, газрын тосны зэрэг татварууд 2020 оноос 86.0 хувь, 2021 оны тодотгосон төлөвлөгөөнөөс 46.4 хувиар тус тус өсөхөөр тооцсон байна. Эдгээр төлөвлөгдсөн ажлууд бодит байдал дээр хэрхэн биеллээ олох вэ гэдэг төсвийн орлого хэрхэн бүрдэх вэ гэдэгтэй шууд холбоотой юм.

-Аль арав гаруй жилийн өмнө эхлүүлж байсан төслүүд ч харагдаж байна лээ. Тэгэхээр жил бүр төсөвт өртгийг нь нэмэгдүүлээд яваад байдаг. Ер нь дуусгах сонирхол байдаг юм уу?

-Тийм ээ, ирэх жилийн төсвийн төсөлд он дамжин үргэлжилж буй төслүүдийн асуудал анхаарал татаж байна. 2017-2021 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 6.5 их наяд төгрөгийн санхүүжилт батлагдсан боловч энэ онуудад 4.3 их наяд төгрөгийн ажил л хийгдэсэн байна. Төлөвлөж, тооцсон хэмжээндээ санхүүжилт гараагүй гэсэн үг. 2021 оны есдүгээр сарын 29-нийбайдлаар Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл 43.2 хувьтайбуюу 728.6 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт л хийгдээд байна. Тэгэхээр ажил хугацаандаа хийгдэхгүй байгаагийн бодит шалтгаануудыг нарийн судалж хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг хугацаанд нь хийхэд анхаарах ёстой. Үүнд яг ТЭЗҮ нь бэлэн төслүүдээ оруулсан эсэх, тендер шалгаруулах процесс болон хугацаа, худалдан авалт гэх мэт олон шалтгаанууд нөлөөлсөн байх боломжтой. Нөгөө талаар анхны өртөг нь сууриа ч тавьж дийлэхээргүй дүнтэй төслүүд оруулж ирдэг нь санаатай үйлдэл байж болох. Өөрөөр хэлбэл, Нээлттэй нийгэм форумын судалгаанд дурдсанаар 7-10 жилийн өмнө эхэлсэн 250 тэрбум төгрөгийн төсөвт өртөг бүхий 26 барилга, байгууламжид 2022 оны төсвөөс 38.5 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт төлөвлөсөн байна. Дуусгаагүй барилгын төсөвт өртөг 280 саяас 11 тэрбум төгрөг хүртэл өссөн. Тухайлбал, Сонгинохайрхан дүүрэгт 2013 онд эхэлсэн Найрамдал зуслангийн усан спорт цогцолборын санхүүжилтэд 16 тэрбум төгрөг төсөвлөсөн байна. Дуусаагүй учраас одоо барих нь зөв гэсэн утгыг агуулахгүй. Цаг хугацаа хойшлох тусам зөвхөн төсвийн ачааллаас гадна бусад эрсдэл дагуулна гэдгийг санах хэрэгтэй.

-Ирэх онд халамжууд зогсоно. Хүүхэд бүрд олгож байгаа 100 мянган төгрөг, халаалт, дулаан, цахилгаан гээд нийгэм рүү чиглэсэн хавтгайрсан халамжуудаа төр өгөхгүй. Харин цалин, тэтгэвэр тэтгэмжийг ямар үе шаттай нэмэгдүүлэхээр төсөвт тусгасан бол?

-2020 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн хүүхэд бүрд сар бүр 100.0 мянган төгрөгийг олгож байна. Үүнийг цаашид Ирээдүйөв сангийн 1,461.7 тэрбум төгрөгийг 2022 онд тус санд төвлөрүүлж хүүхдийн мөнгөн хадгаламж бийболгохоор тусгажээ. Энэ шийдэл дээр талууд өөр өөр байр суурьтай байгаа. Тухайлбал, ТТБЗ үүнийг дэмжсэн байр суурьтай байсан. Зарим эдийн засагчдын үзэж буйгаар Ирээдүйн өв санг анх үүсгэсэн зорилгын дагуу өгөөж өндөртэй хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд оруулж ирээдүй хойч үедээ хадгалж хуримтлуулах ёстой хөрөнгийг төсвийн зардал болгож гаргах гэсэн нь буруу шийдвэр гэж шүүмжилж байна. Хүүхдийн мөнгө яагаад бий болсон зорилгыг сайн бодож үзэх хэрэгтэйн дээр төсвийн чадамж, эдийн засгийн өгөөжөө бид тооцож үзэх ёстой. Өнөөдрийн энэ цаг үед яг зорилтот бүлэг болох орлого багатай өрхүүдэд хүүхдийн мөнгийг огцом бууруулахгүй үргэлжлүүлэн өгөх, харин Ирээдүйн өв сангийн хөрөнгийг арилжааны банкинд байршуулан хүүлэх бус (хадгаламжийн хүү бас шийдэх ёстой тулгамдсан асуудал болсон) илүү өгөөжтэй хөрөнгө оруулалт хийж өсгөж, хуримтлуулах нь илүү алсаа харсан бодлого байж болох юм.

Цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг 2021 оны түвшинд хадгална хэмээн тооцжээ. Ирэх онд урсгал төсөвт цалин хөлс 41 хувиар, нийгмийн халамжийн шилжүүлэг 81 хувиар буурч байгаа бол хувийн хэвшилд шилжүүлэх ажил үйлчилгээнийтөлбөр 16 хувиар, нийгмийн суурь үйлчилгээг үр дүнд суурилсан санхүүжилтийн зарчмаар хуваарилах зардал 2.4 дахин, нийгмийн даатгалын тэтгэвэр, тэтгэмжийн зардал тус бүр зургаан хувиар өссөн дүнтэй байна. Урсгал зардалд эзлэх хувь хэмжээний хувьд нийгмийн даатгалын тэтгэвэр, тэтгэмжийн зардал хэвэндээ буюу 20 хувь, харин цалин хөлс 19-11 хувь болж найман хувиар буурсан байна. Энэ оны төсөвт төрийн албан хаагчдыг цалинтай, орлоготойбайлгах талаас нь эсхүл төрийн албан контор, эмнэлэг, сургуулийг тавтайтохитойбайртайбайлгах талаас нь харж ирснийг төрийн үйлчилгээ иргэдийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн байхаар өртөг зардал нь тооцогдож уу, тэдгээр үйлчилгээг хүргэх механизм нь оновчтойбайж чадаж байна уу гэдэг талаас нь сайтар анхаарна гэсэн байна. Гэвч нөгөө талдаа эмч, багш нарын цалин нэмэгдүүлэх асуудал дахин хөндөгдөх магадлалтай.

-Цар тахлын дараах эдийн засгийг эрчимжүүлэх шинэ сэргэлтийн бодлогыг Засгийн газраас дэвшүүлсэн. Тэгвэл ирэх оны төсөвт хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжихийн тулд хэдий хэмжээний хөрөнгө суулгасан байна вэ?

-2022 оноос эхлэн хавтгайрсан халамж тэтгэлгийг хязгаарлаж, зорилтот бүлэгт чиглүүлэх, ажлын байр, хуримтлал бийболгох, хөрөнгө оруулалтад илүү анхаарах зорилт тавина гэснийг дэмжиж байгаа боловч тоон мэдээлэл хангалтгүй байна. 2020 оноос тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих, залуучууд хөдөлмөр эрхлэлт, гарааны бизнесийг дэмжих, ажилд бэлтгэх, хөдөлмөрт бэлтгэх, хөдөлмөр эрхлэх ур чадвар олгох, ахмад мэргэжилтнийзөвлөх үйлчилгээ зэрэг төрлөөр урьд жилүүдэд гадныхантай хамтран төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхлээд байгаа аж. 10 их наядын хөтөлбөрийг үргэлжлүүлнэ гэж байгаа. Энэ хөтөлбөрийн санаа нь зөв юм шиг боловч дэд хөтөлбөрүүд, зээл нь хүрэх ёстой эзэндээ хүрэхгүй байна гэсэн асуудлыг дагуулж байгаа нь үл итгэлцлийг бий болгож байна. Тэгэхээр процессын алдааг нь засахгүй бол хүлээлтэд хүрэхгүй байх магадлалтай. Мөн эх үүсвэрийг тодорхой шийдэх, ил тод байлгах ёстой.

-Орлогоосоо зарлага нь давсан төсөв боллоо гэж байна. Төсвийн алдагдлыг яаж нөхөх вэ?

-2022 оны нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн тэнцлийг 2.4 их наяд төгрөгийн алдагдалтайбайхаар төлөвлөж, үүний 1.4 тэрбум төгрөгийг гадаадын зээлээр санхүүжүүлж, үлдсэнийг нь тогтворжуулалтын санд төвлөрөх 0.64 тэрбум төгрөг болон бонд гаргах замаар санхүүжүүлэхээр тооцсон байна. Одоогоор дотоодын бондын өрийн үлдэгдэл 3 дахин буурч, 2021 эхнийхагас жилийн байдлаар 1.046.1 тэрбум төгрөг болжээ. Цаашид төсвийг зээлийн буюу бондын хүүний зардалд ачаалахгүйн тулд дотоодын бондыг эдийн засгийн өсөлтийг хангах, төсөвт үр ашгаа өгөх, бизнесийн орчныг сайжруулах төслүүдийг санхүүжүүлэхэд зориулан гаргах, төсвийн сахилга батыг хангаж, төсвийн алдагдлыг эх үүсвэр нь шийдэгдсэн гадаадын зээлийн хэмжээгээр хязгаарлах, төсвийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөхдөө төсвийн урсгал зардлыг цаашид нэмэгдүүлэхгүйбайх зарчим баримтлах зэргээр анхаарах шаардлагатай. Төсвийн тогтвортой байдлын хуулиа байнга өөрчлөх бус түүнд тавигдсан шалгууруудаа биелүүлэхийг зорьж ажиллавал зохистой.

-Ч.Номин сайд Богд Зонховын бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэхгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Нэгэнт батлагдсан төсвийг буцаах боломжтой юу?

-Баталсан төсвийг тодотгол хийж өөрчилж болно. Угтаа аль болох тодотголгүй явах ёстой боловч олон жил бид өөдрөг төсөв баталж, бодит байдал дээр зардлаа дийлэхгүй зарим жилд хоёр ч удаа тодотгол хийж ирсэн. Харин эсрэгээрээ пандемикийн зайлшгүй тодотгол хийх шаардлагатай үед маш их цаг алдсаар байсан. Төсвийг батлангуутаа маргааш нь тодотгоно гэдэг бол “аюул”.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories

Leave a Reply Cancel reply