41 дэх удаагийн Болор цомын эзэн яруу найрагч С.Начинтай ярилцлаа.
-Болор цомын эзэн болсонд баяр хүргэе.
-Баярлалаа.
-Болор цомд хэзээнээс эхэлж анх шүлгээ сойсон бэ?
-“Болор цом” 29 дахь наадмаас хойш шүлгээ сойсон. Хоёр удаа бичгийн хэвийн шинж нийцээгүй, нэг удаа шүлгээ илгээгээгүй, нийт арван удаа оролцсон байна. Үүнээс энэ жилийн наадамд түрүүлсэндээ баяртай байна.
-Яруу найрагт хэзээнээс эхлэж хөл тавьсан бэ?
-Манай өвөө Архангай аймгийн Төвшрүүлэх сумын харьяат сэтгүүлч хүн. Насаараа “Хөдөлмөр” сонинд ажилласан, өөрөө өөртөө яруу найрагч хүн дээ. Тэр нь надад нөлөөлсөн.
-Хэдэн настайгаасаа шүлэг бичиж эхэлсэн бэ?
-Анх 14 настайгаасаа шүлэг бичсэн, нийт 18 жил шүлэг тэрлэжээ. Монголын үе үеийн гайхамшигт яруу найрагчдын шүлгийг сонсоод тайзан дээр шүлгээ унших юмсан гэж боддог байсан. Арлааны Эрдэнэ-Очир, Цогдоржийн Бавуудорж ахыг хараад урам зориг авдаг. Мөнгөн үеийнхээ ах нарыг харж бие биеэсээ суралцдаг даа.
-Хамгийн сэтгэлд үлдсэн нандин яруу найргийн наадмаа хэзээ, хэдэн онд үзэж байсан бэ?
-Анх 2006 онд Галсансүх яруу найрагчийг долдугаар ангийн хүүхэд байхдаа ээжтэйгээ хамт СТӨ-ний бельтаж дээр сууж шүлгийг нь сонсож байсан. Тэр үе бол санаанаас гардаггүй юм аа. Энэ миний хамгийн анх үзэж байсан “Болор цом”-ын наадам байсан. Дараа нь Ш.Лхамноржмаа найрагчийг түрүүлэхэд Эрдэнэт хот руу галт тэргээр очиж үзэж байсан. Галт тэргэнд анх сууж үзээд 1980-1990 оны яруу найрагчдыг тэгэхэд анх удаа ойроос харж байсан дурсамж санаанаас гардаггүй юм аа.
-“Болор цом” 41 яруу найргийн наадмын цомоо өргөх үедээ багшаа дурсаж байсан. Багшийнхаа тухай хуваалцаач?
-Би 2008 онд оюутан болоход багштайгаа анх танилцаж байсан.
13 жил багш шавийн барилдлагаатай явсан. Багш минь зүг чиг анд найз минь байлаа. Ах шиг, аав шиг минь нөмөртэй байсан даа.Хэл бичгийн ухааны доктор, оюуны том хөрөнгө үлдээсэн хүн байсан.
-Та анх ямар шүлэг бичиж байсан бэ. Шүлгийнхээн мөрөөс танилцуулаач?
-Хамгийн анхны шүлгээ 10 жилд байхдаа “Дайн” гэсэн дөрвөн мөрт шүлэг бичиж байсан минь санаанаас ердөө гардаггүй юм аа, Түүх, газарзүйн багш н.Тамжид гэж багш байсан. Бүх ангиудын дунд “Дайн” гэсэн 500 үгтэй эссэ бичлэгийн уралдаан зарлаж тухай үед, 500 үг нийлээд их үг шиг санагдаж 200 үгэнд санаагаа багтаагаад, дөрвөн мөрт бичсэн. Их урам авч тэр эссэ бичлэгийн уралдаанд би түрүүлж, Миний бичих хүсэл бадарч яруу найрагчийн гараагаа эхэлсэн дээ.
-“Болор цом-41” яруу найргийн наадмын ямар шүлгүүдээ уншсан бэ?
-Тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсаны 99 жилд зориулж, хоёрын даваанд “Үеийн үед тэтгэх эх орон минь” шүлгээ уншсан.
Миний Монголын ард түмэн билигзүй, ёс уламжилалтай ард түмэн. Би “Уучлалын” шүлэг мөр болгоныг хөөгөөд үзвэл 108 мөртэй, 108 суварга, 108 эрхийн тоогоор, хайрын гэгээлэг талын өгөгдөл болгож бичсэн. Нөгөө талаас эмэгтэй хүнийг хайрлаж байгаа эр хүний сэтгэлийг илэрхийлэх гол мөрүүд минь бол…
Эмэгтэй хүн, ээж хүн, эгч хүн, эхнэр хүн гэдэг
Эр хүний сэтгэлийн овоон дээр л сэмэрч байдаг хадаг ч юм бил үү… гэж гол санаагаа авсан. Залуу хүмүүс гэр бүл төвлөлтгүй учир салалт их байгаад сэтгэл минь тавгүйхэн байдаг даа.
Залуу хүмүүсийг салалтаас хол байг гэх үүднээс би энэ шүлгээ бичсэн. Аав минь “Болор цом 41” дэхь наадмыг үзсэн. Миний “Болор цом” аав минь үзсэн анхны яруу найргийн наадам байсан.
Уучлалын шүлэг
Орчлонд өчнөөн од харваж болох байсан
Гэвч биднийг хооронд нь мөргөлдүүлсэн
Гэрэл заагч сар нь чи байсан
Онцгой учрал, энэ амьдралаас хүсэж таашаах бүхний
Эхний амьсгал нь яаж эхэлснийг чи хийгээд бид мэдээгүй
Эх хүн үрээн тэврэхдээ ямархан ариусалд умбадгыг
Эмэгтэй хүний сэтгэлийн байгальд зочилж мэдрэхсэн
Цайнаас савсах уур өрөөн дэх агаарыг хөгжимдөнө
Цэх завилаад нүдээ аниваас
Цохолж ирэх үйлийн үр боловсорч дуусаад
Царам хэцэд амь эцэслэх гэж буй
Эцсийн амьсгалаа татраахаасаа өмнө
Эх болсон тэнгэрээ бүртгэн ширтээд
Газар шороондоо шингэх гэж буй бүргэдийн
Ганцхан ахиад дэвж үзэхсэн гэх сүүлчийн хүсэл ч юм билүү
Бидэнд мэдэгдэхгүй өчнөөн өнгийн хувирал
Бидэнд мэдэгдэхгүй өчнөөн тоосонцрын гялаан
Бид хүртэж болох ч амсаж боломгүй аз жаргал
Бид амталж болох ч хүртэж боломгүй уй гуниг гээд
Ээ дээ энэ амьдралаас авч болох бүхэн яасан их байна вэ?
Эмэгтэй хүн, ээж хүн, эгч хүн, эхнэр хүн гэдэг
Эр хүний сэтгэлийн овоон дээр л сэмэрч байдаг хадаг ч юм билүү
Чи жишээ нь яаж уйтгарлдагыг
Чимээгүй нулимс унагахдаа
Ямар чимээ хацрыг чинь зүссээр
Зүрхэнд чинь шингэдгийг
Яруу найраг шиг ойлгох нэгэн гэдэгт би итгэдэг
Зам татуулан урсах тэр нулимс
Заримдаа бидний сэтгэлийн горхитой нийлхээрээ
Зах хязгааргүйг сэтгэх хөлгийн далбаа ч болдог юм билүү
Залуу явах гэдэг эргээд тэртээ холоос
Тэмүүлж наддаа буцан ирээч гэж гар даллахад
Тэрүүхэнд гэрэлтэх үед нь чи инээгээд одсон шүү дээ гэж
Тохуурхан мушилзах доогтой хөгжөөн болж ч магадгүй гэхээс
Тодорхойлж таамаглашгүй тэр л цаг хугацааг
Тогтоож энэ л үедээ бид барьж авч чадахгүйг бодхоор
Өрөвдмөөр өр зүрх хөндүүрлэн урагдмаар мэдрэмж төрүүлж байгаа биз
Өвдөг нугарна, гэвч бохирч сөгдсөн мэдрэмжээ цагаатгах гэж бид босно
Өчнөөн сар жилүүдэд чи миний сэтгэлийн дотор амьдарч
Өрцөн цаанаа би түлээчин мэт бодлын чинь ойд унасан гишүүдийг түүж алхана
Гал зээглэн тулгандаа тогоогоо тавьж
Гараа ээх хүүхдүүдийнхээ инээдийг сонсож
Гарчиглаж суух сонингуудаа үдэж, ач зээдээ хэрэгтэй мэдээллийг нь хайчилж
Гарынхаа салаагаар урсан одох цаг хугацааны урсгалыг сэлүүрдэнэ
Амьдрал баялаг гэж чи хэлдэг
Чинийхээ санааны цэцэрлэгт үр цацаж
Цацсан үрээ би өдөр бүр услагч цэцэрлэгч өвгөн байхыг хүснэ
Цамцаа өмсөөч дээ даарчихлаа шүү дээ гээд чиний ирэх хөлийн чимээнд
Цаг хугацаа дөрвөн улиралтайгаа чамайг хөтөлсөөр надад ирнэ
Ахиад бид амьдрахгүйгээс хойш авсанд дотроо ч хамт нойрсохоор одох юм шүү
Хайртай гэж хэлэх амархан, хайрлах хэцүү
Хайрлах л хэцүү, хэлж болдоггүй хайрын үгс гэж хүртэл бий
Үгэнд заримдаа итгэх хэцүү
Үйлдэл заримдаа үгнээс ч чухал
Сум мэт үгс цээжийг чинь шархдуулавч
Суниагаад босох чинь хөгжим мэт яруу
Бягтрууланд венийн вальс эгшиглэж
Баяр бүхнийг чиний гараар бүтээгдсэн идээгээр дүүргэхсэн
Эрвээхэй суусан цэцэг нисхэд нь дохигноод үлдэх шиг
Эмзэг турьхан хурууд чинь хувцасаа сэгсэрхийг
Ээмгээ тайлж, үснийхээ боолтыг мулталж
Үдэш оройн энгэсгийг үргээж
Үүр цүүрийн гүнд цээжинд минь шүлэг зурхыг
Худал унтсан мэт дүр эсгээд, аньсан нүдэндээ чинийхээ үйлдлийг өхөөрдөж
Хувь төөргийнхөө хүрдийг эргэцүүлж нойрсохсон
Зүүдэндээ ч үнсхээс цэрвэж, жигд амьсгалах амьсгааг чинь
Тагтаар сийгэх салхинаас харамлаж
Таны зүрхний цохилтыг дэрэндээ шингээж
Зуун зуунд үлдэх мөр бадгуудыг ноотлох дэвтрийнхээ хуудсыг сөхөнгөө
Талхаа зүсэж, аягаа угааж, тоосоо арчиж
Хөшгөө ярхад өрөө нэвтлэх цэл залуухан нарны тусгалд
Хайрт минь эдгээр гэрлийг хардаа гэж хүүхэд шиг догдлохсон
Уяан дээр эрвэлзэж дэрвэлзээд
Онгодын минь хүлэг сүсэгтний дүрээр үүрсэнэ
Одоохон явчхаад ирэе хайрт минь
Орчлонгийн оргүй хоосонд ч бид хүрэлцэхгүй алс байлаа ч
Уйтгар гунигаа баяр ерөөл болтол амьдрах хувь төөрөгтэй билээ бидэн
Учиртайхан харцаар нэг л шагнаач намайг
Уянга дуу, эгшиг найргийн чинь охь, бүх насны тань эзэн явая гэх
Ухаан санааны минь гүнээс тэнгэр өөд цоролзон өндийх моддын сүүдэрт хамт хэвтээч
Цас бударсаар, бударсаар, бударсаар
Цайдам хөндийг хучина
Царай зүс тань толигор өнгөлөг гэрэлтэй
Зулайдаа сансар огторгуйг эрхлүүлж
Зулзаган шинэсний залуухан мөчир мэт гунхах чиний
Зураг дүр чинь цээжин гүний минь гуунд завилаатай
Өргөх ёстой дээж минь гэвэл чи
Өгсөж дээш мацах оргил минь чи
Өдөр бүрт залбирах залбирал минь чи
Өргөө гэрийн минь унь багана нь чи
Өргөж асарсан бүхнээ энэрэгч нь чи
Өршөөж соёрхох нигүүлсэнгүй сэтгэлтэн минь ч чи
Өр зүрхний хаалгыг минь нээгч нь ч чи
Бодоогүй бүхэн энэ амьдралд ирдэг
Болзож уулзсан хувь төөрөг минь
Бурханы алдаагүй зурсан зураг гэдэгт би итгэдэг
Ирээдүй биднийг гэрэлт харгуйд урин дуудна
Инээмсэглээд ахин нэг алхахад
Ирмэг цолгиухан цэл залуухан насууд минь даанч гоёхон санагдана
Алдсан байж болно бид
Алдрайхан нас шүү дээ
Уучлал гэдэг хэзээд оройтдоггүй санагдана
Ухаан санаанд минь уужимхан голын шанд бургилна
Тэр голын эхэнд тэргүүндээ гараа духдуулаад
Тэнгэрийн хаяаг саравчлан зогсох
Тэнгэрлэг ариун үзэсгэлэнт минь
Ухааны тань уулын бүсэлхийг нар зөв ороож гуйя!
Болгоогооч амь амьдарлыг минь.
Б.ЛХАМ-ОСОР