УИХ-ын гишүүн Б.Жаргалантай ярилцлаа.
-Ээлжит бус чуулганы хугацаанд төсвийн тодотгол болон дагалдаж орж ирсэн хуулиуд, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр зэргийг хэлэлцэж байна. Парламентын шинэ гишүүний хувьд танд ямар асуудлууд анхаарал татаж байна вэ?
-Засгийн газар шинээр байгуулагдсан учир үйл ажиллагааны хөтөлбөр батлагдах нь мэдээж. Засгийн газрын бүтцэд тодорхой өөрчлөлт орж байгаа болохоор төсвийн тодотгол хийгдэж таарна. Гэтэл сая Засгийн газраас дагуулаад олон хуулийн төсөл оруулаад ирлээ. Түрүүчээс нь буцаасан. Сүүлийн жилүүдэд парламентад сонин практик бий болчихжээ. Тэр нь яаралтай горимоор хэлэлцэгдэж байгаа асуудлыг дагуулаад баахан холбогдох, холбогдохгүй хуулийн төслүүд оруулж ирдэг. Түүнийгээ гишүүдэд танилцах цаг хугацаа өгөлгүйгээр батлуулдаг болчихож. Энэ асуудлыг анхаарахгүй орхиж болохгүй. Жишээлбэл, 2022 оны төсвийн тухай хуультай хамт 30, хоёр удаагийн тодотголтой хамт 17, 2023 оны төсвийн тухай хуультай хамт 106, тодотголтой хамт 10 хуульд өөрчлөлт оруулсан байна. 2024 оны төсөвтэй хамт 21 хуулийн төсөл оруулж ирсэн бол өнөөдөр мөн л арав гаруй хуулийн төсөл дагалдуулжээ. Сая зөвхөн төсвийн тодотголтой хамт 13 хууль, хоёр тогтоолын төсөл, Төсвийн хүрээний мэдэгдлийг дагалдсан хуулийн төслүүд гээд нийтдээ 20 шахам хууль тогтоомжийг өөрчлөхөөр оруулж ирж байгаа юм. Энэ бол буруу жишиг. Уг нь 2015 онд баталсан Хууль тогтоомжийн тухай хуульд аливаа хуулийн төслийг өргөн хүрээтэй, олон нийтээр хэлэлцүүлэхээс гадна суурь судалгаатай байх ёстой гэж тов тодорхой заасан байгаа. Яаралтай горимоор орж ирсэн хуулийг дагалдуулж ийм олон төсөл өргөн баригдахад дээрх хуулийн бүх шат дамжлагуудыг алгасч байна. Нэг ёсондоо иргэдэд ямар ч мэдээлэл өгч, таниулах боломжгүйгээр хууль “үйлдвэрлэж” байна гэсэн үг. Өмнөх парламент хаврын чуулган хаахаас өмнө баахан хууль “машиндсан” даа. Ийм сонин жишгүүд тогтсон байна.
-Энэ алдааг яаж засах ёстой вэ. Дээрээс нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг эргүүлэн татах горимын санал чуулганаар дэмжигдсэн байтал кноп гацсан гэх шалтгаанаар дахин санал хураагаад аваад үлдчихлээ?
-Бид шинэ парламент дээр сууриас нь залруулаад явах ёстой гэж харж байгаа. Тэр утгаараа Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг буцаах саналыг Г.Тэмүүлэн гишүүнтэй хамтран гаргасан. Түрүү долоо хоногийн баасан гаригийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар энэ санал дэмжигдсэн. МАН-ын бүлэг завсарлага аваад орж ирэхдээ Худалдан авалт, Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хууль зэрэг нэр бүхий 3 хуулийн төслийг Засгийн газарт буцаахаар болсон. Харин Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өөрчлөх асуудлаар С.Бямбацогт гишүүн “Төхөөрөмж гацсан санал хураалтад орж чадсангүй” гэдэг горимын саналаар тэр дэмжсэн саналыг хүчингүй болгоод дахиад санал хурааж, буцаах асуудлыг унагаачихлаа. Энэ мэтчилэн янз бүрийн арга тактиктай буруу жишиг парламентад тогточихжээ.
Цаашдаа санал хураалт хүчингүй болгох ийм зүйлүүд байх боломжгүй. Аливаа таалагдахгүй асуудал гарлаа гэхэд техникийн саатлаар дахин горимын санал хураах тухай холбогдох хуулинд байхгүй шүү дээ.
-Төсөв тэлж орж ирлээ. Хэрэв 3.1 их наяд төгрөгийн төсвийн тодотгол батлагдчих юм бол эдийн засагт ямар дүр зураг ажиглагдах вэ?
-2023 оны улсын төсөв 22 их наяд төгрөгийн зарлагатай байхаар батлагдахад АН-ын зүгээс “Энэ бол байж боломгүй том тэлэлт” гэж эсэргүүцэж байсан. Тэгвэл ганцхан жилийн дотор 30 их наяд гэдэг тоотой болох нь. Энэ 3.1 их наяд төгрөгийн төсвийн тодотгол батлагдчих юм бол 2024 оны улсын төсвийн зарлагын хэмжээ 30.5 их наядад хүрнэ. Ингэснээр бид ганцхан жилийн дотор улсын төсвөө даруй найман их наяд буюу 35.5 хувиар нэмэгдүүлчихэж байгаа юм. Энэ бол асар том тэлэлт. Үүнд Засгийн газраас “Хамтарсан Засгийн газрын хүрээнд хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлуудаа явуулмаар байна. Тодорхой төслүүдийг эхлүүлмээр байна” гэсэн тайлбар хийсэн. Одоо байгаа 27 их наядынхаа төсвийн хүрээнд Засаг хангалттай нөөцтэй гэж харж байгаа. Гэтэл дахиад төсвөө нэмэгдүүлээд давхар алдагдалд орох эрсдэлтэй. Богино хугацаанд төсвийн тэлэлт явахад үнийн өсөлт бий болно. Төгрөгийн ханш суларч, инфляц өсөхөөр эргээд иргэдийн амьжиргаанд нөлөөлнө.
-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан мега төслүүдээс хамгийн түрүүнд аль, алийг нь хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна вэ?
–Тэр олон мега гэж нэрлээд байгаа гоё, гоё төслүүд дунд нь эдийн засгийг тэлэх, ажлын байр олноор бий болгоод мөнгөн урсгалыг нэмэгдүүлэх төслүүд байсан бол өөр хэрэг. Гэтэл төсвийн тодотголоор санхүүжүүлэх төслүүд дунд ган татлагат гүүр барих, Богд уулыг нүхлээд цаана нь 700 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй Засгийн газрын ордон барих зэрэг асуудлууд байгаа юм. Өнөөдөр эдгээр төслүүдээс илүү чухал, аминд тулсан асуудлууд өчнөөн байна. Улаанбаатарын түгжрэл, утаа, хөрсний бохирдол, амьдралын чанар, амьдрах орчин зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг шийдэхийн тулд хамтарсан Засгийн газар сайн ажиллах ёстой гэж харж байгаа. Гэтэл Засгийн газар Улаанбаатар хотын түм буман асуудлыг шийдэхийн тулд тогтоолоор дагуул хот байгуулна гэж яриад байх юм. Ер нь Богд уулын урд Засгийн газрын ордон барьснаар дагуул хот үүсээд Улаанбаатарын хойд талын гэр хорооллын асуудал шийдэгдэх нь бүрхэг. Нийслэл Улаанбаатарт Монгол Улсын гол эдийн засаг эргэлдэж байна. Ажлын байр энд төвлөрч байна. Дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг улсын төсвөөс хүчээр хийчихээд тэнд эдийн засаг бүрдэнэ гэж ойлгоход хүнд. Үнэндээ дагуул хотын асуудалд итгэл үнэмшил алга. Тэрний оронд энэ их хөрөнгөөрөө хүн амын тэн хагас нь амьдарч байгаа Улаанбаатар хотынхоо үндсэн асуудлыг шийдэх ёстой.
-Тэгэхийн тулд юу хийх вэ?
-Цаашдаа бизнесийн орчныг яаж сайжруулах юм бэ, татвараа яаж бууруулах вэ. Эс бөгөөс манай улсад чөлөөт өрсөлдөөнтэй эдийн засаг, зах зээл гэж байхаа болилоо. Жишээлбэл, улсын төсвийн хэмжээ 30 их наяд боллоо. Зах зээл дээр эргэлдэж байгаа бэлэн мөнгө М2-ын хэмжээ гэхэд 41 их наяд төгрөг байна. Энэ жил ДНБ 74 их наяд хүрнэ гээд тооцоолжээ. Төсвийн зарлага маань ДНБ-ийн 41 хувьтай тэнцэж байна. Үүн дээр төрийн өмчит томоохон үйлдвэрийн газруудын борлуулалтын орлого, баланс нэмэгдэнэ. Ингээд харахаар энэ улсад хувийн хэвшлийн орон зай байхгүй болж байна. ДНБ-ий 60 орчим хувь нь улсын төсөв бөгөөд төрийн өмчит компаниуд болчихоод байгаа юм. Цаад жижигхэн орон зайд нь хувийн компаниуд, аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж байна шүү дээ. Тэгэхээр хамгийн түрүүнд бизнесийнхээ орчныг сайжруулах, хувийн хэвшлийнхээ орон зайг тэлэх, эдийн засаг дахь төрийн оролцоог багасгах ёстой. Ингэж чадвал дундаж давхаргаа бэхжүүлчихсэн, хүн болгон ажилтай орлоготой аятайхан улс болох гээд байна. Дээрээс нь иргэдийнхээ амьдрах орчинд анхаарах ёстой гэж харж байгаа. Иргэдийн амьдрах орчныг сайжруулахгүйгээр эрүүл мэндийн асуудал шийдэгдэхгүй. Ард түмнийхээ амьд явах эрхийг хангах асуудалд нэн түрүүнд анхаарах хэрэгтэй. Манай улс хорт хавдрын үзүүлэлтээр дэлхийд толгой цохидог орон боллоо. Энэ болгон агаарын бохирдолтой холбоотой. Үүн дээр эрх баригчид тайлбарлахдаа “Өвчлөл хүмүүсийн өөрсдийнх нь амьдралын буруу хэв маягтай холбоотой” гээд иргэддээ буруу өгдөг. Энэ мэтчилэн АН, МАН-ын үзэл санааны ялгаа гараад байгаа юм.
-Хавдрын эмнэлэгт өвчтөнүүд хар зах шиг бужигнаж байхад 100 тэрбумаар соёлын төв барина гээд дайрч болох уу?
-Төр зөвхөн үүргээ гүйцэтгэх ёстой. Харин аж ахуйн ажил эрхэлж болохгүй. Бодлого боловсруулна. Татвараа хураана. Тэрнийхээ хүрээнд аль салбарыг дэмжиж, тэтгэхээ шийдээд явахыг хэлж байгаа юм. Соёлын төв барина гэж зүтгэж байгаа нь нэг талаараа төрийн үйлчилгээ мөн. Гэхдээ эрэмбийн хувьд хэзээ алийг нь түрүүлж хийх вэ гэдэг нь асуудал. Яг одоо төрийн үзүүлж чадахгүй байгаа үйлчилгээ бол эрүүл мэнд, боловсролын салбар. Боловсролын салбар гэхэд нэлээд доголдолтой байна. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмж, байр, талбай, багш ажилтнуудын цалин хөлс, багш нарын чанар гээд маш их зүйл ярьж болно. Эрүүл мэндийн салбар дахь доголдол нь монгол хүн өвдөх юм бол эх орондоо бүрэн төгс эмчилгээ үйлчилгээ авч чаддаггүй. Хамаг байдгаа шавхаад, өр зээл тавиад гадагшаа явдаг. Дараа нь тэр гэр бүл өрөнд ордог тохиолдол Монголд хавтгайрсан. Энэ бүгд төрийн буруу. Иргэдээ эрүүл мэндийн үйлчилгээгээр хангаж чадахгүй учраас ийм асуудал гарч байна. Төр мөн дэд бүтэц бий болгох үүрэгтэй шүү дээ. Цаашдаа бид эдийн засгаа тэлэх төслүүдэд анхаармаар байгаа юм.
-Манай улсын гол орлого нүүрсний экспортоос хамааралтай байна. Өөр эх үүсвэртэй болох боломжийг юу гэж харж байна вэ?
-Одоогоор манай улсын эдийн засаг нүүрсэн дээр л тогтож байна. Өнгөрсөн онд 60 сая тонн нүүрс гаргасан бол өнөө жил 80 саяыг экспортолбол эдийн засаг тэр хэрээр өсөлттэй харагдана. Бид байгалийн баялгийнхаа буянаар төсвөө бүрдүүлээд явж байгаа нь сайн хэрэг. Гэхдээ эдийн засаг тэлэх, нэмүү өртөг шингээх, ажлын байр бий болгох, дундаж давхаргыг тэлэх, уул уурхайн бус экспорт хийгдэх ямар салбар байна вэ гэдэг нь өөрөө асуудал. Эдийн засгийнхаа хязгаарлагч хүчин зүйлүүдээ багасгах бодлого хэрэгтэй. Үнэн хэрэгтээ манай эдийн засгийг дэд бүтцийн хөгжил хязгаарлаж байна. Бид нүүрсээ 80 сая биш 120 сая тонныг гаргая гэх юм бол боомтуудын нэвтрэх чадвар хэрэгтэй. Тэр байхгүй болохоор 80 сая дээрээ гацчихаад байна. Магадгүй төмөр зам нь холболттой олон гарцтай болчихвол богино хугацаанд илүү их түүхий эд гаргаад хөрөнгө оруулалт олох боломжтой. Нөгөөтэйгүүр эдийн засгийг хязгаарлагч том хүчин зүйл чинь хүмүүсийн яриад байгаа эрчим хүч болчихоод байна. Аливаа том үйлдвэрлэл явуулахын тулд эрчим хүч хэрэгтэй. Гэтэл айл өрхүүдээ ч эрчим хүчээр хангаж чадахгүй түвшинд очоод байна шүү дээ. Яалт ч үгүй эрчим хүчийг эдийн засгийн хөгжлийн хүчин зүйл болгох ёстой. Цаашлаад манай улс бүс нутагтаа эрчим хүч экспортлох улс болж хөгжих боломжтой. Эхний ээлжинд төрийн оролцоотой эдийн засгийг хязгаарлагч хүчин зүйлүүдийг халж, аж ахуйн нэгж дотоодын компаниудад боломж олгох хэрэгтэй байна. Эдийн засгийг хязгаарлаад байгаа хүчин зүйлүүд дээр санхүүгийн салбар бас нэрлэгдэнэ. Төр төвтэй, төрийн оролцоо хэт өндөр болсон эдийн засагтай болчихоод байгаа учраас хувийн хэвшилд санхүүжилт олдохгүй байна. Төсөв ийм айхавтар тэлээд байхаар Монголбанк бодлогын хүүгээ бууруулж чадахгүй байна. Үүний улмаас зээлийн хүү буурдаггүй. Энэ болгон нь аж ахуйн нэгжүүдийг өсөн дэвжихэд нь боомилж байна.
-Ер нь НДШ, татварын дарамт аж ахуйн нэгжийг томроход саад болж байна. Татвар бууруулах ямар боломжууд байна вэ?
-АН-ын хувьд сая УИХ-ын сонгуульд оролцохдоо яг л үндсэн үзэл санаа, байр суурин дээрээ татварын дарамтыг багасгана, бизнесийн орчныг сайжруулна, улсын төсвийг танана гэсэн зориултууд дэвшүүлсэн. Нэгдүгээрт, төр жижгэрснээр татвар буурах нөхцөл байдал үүснэ. Манай төр улам данхайгаад байна. Тэр хэрээр татвар хураах шаардлагатай болно. Төрийн оролцоог хумих, төсвийн хэт тэлэлтийг бууруулах ёстой. Үүн дээр олонхийн бүлэг буюу эрх баригч тал хүч түрээд явчихсан зүйл их байна. Намрын чуулганаар бизнесийн орчныг сайжруулахтай холбоотой багц хуулийн төсөл оруулж ирэхийг зорьж байгаа. Одоо нэр бүхий гишүүдтэй хамтраад уулзалтуудаа эхлээд явж байна. Ямар нэгэн байдлаар аж ахуйн нэгжүүд дээр ирж байгаа элдэв дарамтуудыг бууруулах ёстой. Татвар нь санхүүгийн дарамт болдог. Дээрээс нь аливаа зөшөөрөл, хяналт шалгалт зэрэг нь үйл ажиллагааны хувьд дарамт учруулдаг. Олон аргаар бизнесийн орчныг сайжруулах бодлого бүрдүүлье гэсэн бодолтой ажиллаж байна. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр дээр эдгээр зүйлийг оруулж ирж байгаа. Нөгөө талаас бид экспортод чиглэсэн, уул уурхайн бус бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгжүүдтэй болж байж эдийн засаг зохистойгоор тэлнэ. Тэгэхийн тулд манай төр өөртөө байгаа их өгөгдөл дэх мэдээллүүд, дээрээс нь гадаадын улс орнуудад байгаа Элчин сайдын яамд, төлөөлөгчийн газруудаараа дамжаад хувийн хэвшлийг дэмжих, бараа бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжийг нь бүрдүүлэхэд ашиглуулах ёстой. Үүн дээр бид хөтөлбөр бэлдэж байгаа. Ингэж эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж байж уул уурхайн бус томоохон экспортлогч компанитай болмоор байна шүү дээ. Монгол компаниуд дэлхийн тавцанд өрсөлдөж байж эдийн засгаа өөд нь татаж чадна. Тэр хэрээр монгол хүний бүтээмж нэмэгдэж, ноу-хауг өөрийн болгох гээд байна. Тэгэхгүй бол сүүлийн 10, 20 жил суурин дээрээ хий эргээд байна. Богино хугацаанд үр дүн гаргах нь чухал.
-Манай улс боловсролын салбараа хойгуур эрэмбэлдэг. Уг нь энэ улсын хөгжлийн гарц боловсрол баймаар юм. Гэтэл боловсролын салбар маань ажиллах хүчний хомсдолд орчихлоо. Багш нар ердөө 400 ам.доллар ч хүрэхгүй цалин авч байна. Шинэ парламент хамгийн түрүүнд энэ асуудлыг барьж авч, бодлого, шийдлээ гаргаж ажиллах ёстой юм биш үү?
-Боловсролын салбараа өөд нь татаж байж бүтээмжтэй, өрсөлдөх чадвартай хүмүүс бий болж эдийн засаг өснө шүү дээ. Төрийн албаны хууль тогтоомжоосоо эхлээд өөрчлөх шаардлагатай. Яагаад гэвэл цалингийн сүлжээнд багш, эмч нарыг ТҮ ангилалд оруулаад төрийн албаны цалингийн шатлал барьчихаад байна. Тэгэхээр төрийн албандаа реформ хийх ёстой. Багш, эмч нарыг төрийн албаны ангиллаас гаргах нь зөв. Илүү сайн багш нарт өндөр цалин өгөх нь зохимжтой. Орон нутгийнхаа онцлогт тохирсон байдлаар тухайн засаг захиргааны нэгж нь асуудлаа шийдэх боломжтой болгох ёстой. Ингэж задлаагүй нөхцөлд зөвхөн багшийн цалин гэж тусад нь ярих боломж хомс.
Төрийн алба 200, 300 мянган хүн байна данхайлаа гэх дотор багш нар 80 орчим мянга, эмч сувилагч нар түүнээс арай бага бий. Гэтэл бүгдийг нь төрийн алба гэдэг нэг тогоо руу чихчихэж болохгүй. Төрийн албаны реформыг хийгээд багш, эмч нарыг төрийн албан хаагчдын цалингийн сүлжээнээс гаргаж, төрийн албанаас холдуулах ёстой. Ер нь багш эмч нарын тоог нэмэх ёстой. Тэгж байж нэг багшид ногдох хүүхдийн тоо буурна. Гэтэл бүгдийг нь төрийн алба гэдэг нэг тогоо руу чихчихэж болохгүй. Төрийн албаны реформыг хийгээд багш, эмч нарыг төрийн албан хаагчдын цалингийн сүлжээнээс гаргаж, төрийн албанаас холдуулах ёстой. Тэр данхайгаад байгаа төрийн албыг чинь яам, тамгын газрын бүтэц эзэлж байна. Дээрээс нь төрийн тусгай алба данхайсан. Монгол орон цэрэгжсэн, цагдаажсан улс боллоо гээд шүүмжлээд байгаа нь үнэн. Сүүлд статистик харахад, төрийн тусгай дээр 40 орчим мянган хүн байна. Эдгээр асуудлуудаа салгахгүй бол болохгүй байна гэж хараад байгаа. Ингэсэн нөхцөлд боловсролын салбарт ногдож байгаа төсвийг хэрхэн яаж оновчтой, үр ашигтайгаар хийх юм, яаж багш нараа сайжруулах ёстой юм гэдэг гаргалгаа нь гараад ирнэ. Нэн түрүүнд багш бэлдэж байгаа их сургуулийн хөтөлбөр дээр анхаарах ёстой. Манайд багш бэлтгэх тогтолцоо хумигдмал. Үүнийгээ сууриар нь шинэчилбэл олон улсын стандартын дагуу сайн бэлтгэгдсэн боловсон хүчин гарч ирэх юм. МУБИС-ийн хөтөлбөр дээр зохих шинэчлэлүүдийг нь хийснээр сайн онц сурлагатай, өндөр оноотой хүүхдүүд тийшээ орох сонирхолтой болно. Эргээд багш гэдэг мэргэжил нийгэмд нэр хүндээ хадгалж чадна. Нөгөө талд монголчууд боловсролыг маш их чухалчилдаг. Үр хүүхдүүддээ сайн боловсрол эзэмшүүлчих юмсан гээд хамаг байдгаа бариад гүйж байгаа. Ард түмэн боловсролыг ингэж чухалчилдаг байхад салбар нь дампуу байдалтай суух нь өрөөсгөл. Шинээр томилогдсон салбарын сайд суурь өөрчлөлтдөө анхаараасай. Тэгэхгүй бол аар саархан асуудлаар оролдож байтал сайдын алба хаших хугацаа нь дуусчих вий гэсэн болгоомж байна. Ер нь боловсрол, эрүүл мэнд, хууль хүчний салбар өнгөрсөн 34 жил бүтэц, тогтолцооны хувьд ардчилал үнэт зүйлийнхээ зарчимд суурилагдаагүй. Энэ дөрвөн жилийн хугацаанд эдгээр салбарууд дээр суурь шинэчлэлүүд хийхийг зоривол бусад эдийн засаг, нийгмийн хүрээний асуудлууд нь дагаад сайжраад явах боломжтой.