Ерөнхийлөгчийн эдийн засгийн бодлогын зөвлөх Б.Даваадалайтай ярилцлаа.
-Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл ирэх даваа гаригт нээлтээ хийх гэж байна. Энэ гүний уурхай ашиглалтад орсноор том зургаараа манай эдийн засагт яаж нөлөөлөх вэ?
-Оюу толгойн уурхай нь Монголын эдийн засагт хэр өргөн хүрээтэй, хэр чухал болохыг монголчууд бид 10 жилийн хугацаанд харсан байх. Оюу толгойн төсөл бол Монголын нийгэм, эдийн засгийн тэргүүлэх хөдөлгөгч хүчний нэг болоод байна. Тухайлбал, гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 гаруй хувь зөвхөн уул, уурхайн салбарт орсон. Дийлэнх хэсэг нь Оюу толгойн уурхайн хөрөнгө оруулалттай холбоотой. Өнгөрсөн жилүүдийн дунджаар Оюу толгойгоос ойролцоогоор 400-500 тэрбум төгрөгийн шууд орлого төсөвт төвлөрдөг гэсэн тооцоо бий. Цаашлаад улс орны экспорт, валютын нөөц гээд олон зүйлд голлох нөлөө үзүүлдэг. Эцсийн дүндээ иргэдийн орлого, амьжиргаанд ч шууд болон шууд бус байдлаар ихээхэн эерэг нөлөөлөл үзүүлсээр ирсэн. Оюу толгой компанийн саяхан хийсэн мэдээллээс үзвэл 2010-2022 онд уг төслөөс Монгол Улсад дотоодод 15 тэрбум орчим ам.доллар зарцуулсан байх жишээний. Үүний 75 хувийг дотоодын худалдан авалт хийжээ. Энэ нь тухайн бүс нутаг, цаашлаад Монгол Улсын иргэд амьжиргаа, баялаг бүтээгчдийн бизнесийн үйл ажиллагаанд нэлээд дэмжлэг болсон болов уу гэж бодож байна.
Оюу толгойн төслийн далд уурхайн үйлдвэрлэл эхлэхээр байгаа нь эдийн засагт асар чухал эерэг хүлээлт бий болгож байгаа. Сүүлийн хоёр жил гаруй хугацаанд Монгол Улс төдийгүй дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн асар хүндрэлтэй нөхцөлд байсан. Өнгөрсөн оноос сэргэлт ажиглагдаж байна. Ялангуяа, Монгол Улсын эдийн засаг цар тахлаас шалтгаалан 2020 онд 4.5 хувиар агшиж байсан бол өнгөрсөн 2022 онд 4.8 хувиар өсч, цар тахлын өмнөх түвшинд эдийн засаг маань ирснийг илтгэсэн. Энэ 2023 он болон ирэх жилүүдэд Монгол Улсын эдийн засгийн хувьд нэлээд эерэг төлвүүд ажиглагдаж байгаа.
Ялангуяа Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл эхлэх нь төсөв санхүү болон гадаад валютын нөөцөд дэмжлэг үзүүлэх болов уу. Урьдчилсан мэдээгээр далд уурхайн үйлдвэрлэл 2030 он гэхэд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэх бөгөөд одоогийн Оюу толгойн үйлдвэрлэлийг 2-3 дахин нэмэгдүүлнэ гэсэн ойлголттой байна. Энэ хэмжээгээр уг уурхайн үйлдвэрлэл нэмэгдэх нь Монгол Улсын эдийн засгийг тэлэхэд томоохон дэмжлэг болно гэж байна. Ингэж төсөөлбөл, Оюу толгойгоос төсөвт төвлөрөх зөвхөн шууд орлого 2030 он гэхэд дор хаяж 2-3 дахин нэмэгдэх боломжтой гэсэн урьдчилсан баримжаа төлөв харагдахаар байна.
-Манай улсад доллар олж ирж байгаа салбар бол уул уурхай. Тэр дундаа Оюу толгой шүү дээ. Тэгэхээр далд уурхай ашиглалтад орсноор ам.долларын ханш тогтворжиж чадах уу?
-Өмнө хэлсэнчлэн, гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 гаруй хувь зөвхөн уул, уурхайн салбарт орсон бөгөөд үүний дийлэнх хэсэг нь Оюу толгойн уурхайн хөрөнгө оруулалттай холбоотой байдаг. Энэ үзүүлэлтээс л харахад Монгол Улсын гадаад валютын нөөцөд Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл нэлээд дэмжлэг болж, эерэг хүлээлт үүсгэх боломжтой. Цаашлаад төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш тогтворжиход чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж харж байна. Гэхдээ бид импортын өндөр эрэлтийг бууруулах, экспортыг эрс нэмэгдүүлэх арга хэмжээнүүдийг үр дүнтэй авч хэрэгжүүлэхгүй бол Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэлийн эерэг нөлөөг бууруулах эрсдэлтэйг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Мөн экспортын түүхий эдийн, ялангуяа нүүрсний үнэ буурах эрсдэл байгааг та бид онцгой анхаарах хэрэгтэйг сануулъя. Хэрэв нүүрсний үнэ буурвал нүүрсний экспортын орлогод сөргөөр нөлөөлж, улмаар төгрөгийн ханшинд дарамт учруулж болзошгүйг тал талдаа сайтар анхаарах нь зүйтэй болов уу.
-Далд уурхайн бүтээн байгуулалт ашиглалтад орсноор Монгол Улс дэлхийд эхний тавд эрэмбэлэгдэх өндөр технологитой орон болж байна. Тэр утгаараа манай улсын төсөв гурав дахин тэлнэ гэсэн төсөөлөл яг хэзээнээс бидэнд үр шимээ өгч эхлэх бол?
-Яах аргагүй дэлхийн шилдэг техник, технологийг монгол залуус эзэмшиж байгаа нь хамгийн чухал үр дүн. Энэ мэдлэг чадвараараа бусад төсөл хөтөлбөрийг монголчууд өөрсдөө хөгжүүлэхэд том боломж олгох юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хүний мэдлэг чадварт асар том дэмжлэг болж байгаа нь сайшаалтай.
Цаашлаад Оюу толгойгоос ойролцоогоор 400-500 тэрбум төгрөгийн шууд орлого төсөвт төвлөрдөг гэсэн тооцоо бий гэдгийг дахин хэлье.
Урьдчилсан мэдээгээр Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл эхэлснээр жил бүр төсөвт төвлөрөх орлого нь аажим нэмэгдэнэ. Энэ орлого 2030 он гэхэд дор хаяж 2-3 дахин нэмэгдэх боломж байх гэж ойлгож байна.
Гэхдээ энэ бол урьдчилсан тооцоолол гэдгийг холбогдох байгууллагууд сануулж байгааг тодотгох ёстой. Нарийвчилсан тоонууд нь хэлбэлзэх боломжтой гэсэн үг. Хэдий ийм боловч Оюу толгойгоос төсөвт орох орлого нэмэгдэх нь Монгол Улсын төсөв, цаашлаад иргэдийн амьжиргаанд багагүй дэмжлэг болно. Хамгийн чухал нь уг орлогыг хэрхэн зөв зохистой зарцуулах вэ гэдэг нь суурь асуудал юм.
-Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл эхлэх нь гадна талд Монголын талаар эерэг мессеж өгч чадна. Ойрын үед Оюу толгой шиг том төсөл хэрэгжих боломж харагдаж байна уу?
-Оюу толгойн далд уурхайн үйлдвэрлэл эхлэх нь төсөв санхүү болон гадаад валютын нөөцөд багагүй дэмжлэг болно гэж хүлээж байна. Түүнчлэн нүүрсний томоохон ордуудын хувьд засаглал болон тогтолцооны нэлээд дорвитой шинэчлэлүүдийг төр засгаас хэрэгжүүлж байгаа нь энэ салбарт нэлээд дэвшил, ахиц гарах болов уу гэж хүлээж байна.
Цаашлаад бусад ашигт малтмалын ордуудыг байгаль орчинд ээлтэй, эдийн засгийн үр ашигтай байдлаар ашиглахад төр засаг онцгой анхаарч байгаа. Мөн олон төсөл, хөтөлбөрүүдийг судлан, хэрэгжилтийн тал дээр анхаарч байгаа гэж ойлгож байна. Хамгийн гол нь монголчууд бид томоохон хөрөнгө оруулалт орж ирэх суурь нөхцөл боломж, зах зээлээ сайжруулах, бэлэн байдлаа хангах хэрэгтэй. Энэ хүрээнд олон төрлийн эрх зүйн шинэчлэл, бизнесийн орчны шинэчлэл, авлига хүнд суртлыг бууруулах, хөрөнгө оруулагчдыг дэмжих, хамгаалах чиглэлээр суурь асуудлуудаа цаг алдалгүй шийдвэрлэх нь юу юунаас чухал байна.